Raquintaziuns da la giuventetgna d'in um da Schons

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Raquintaziuns da la giuventetgna d’in um da Schons
by Duno Joos


Introducziun
[edit]

Or d’in’autobiografia scritta en il 19avel tschientaner d’in vischin d’Andeer, il qual ha passentà sia giuventetgna en Val Schons, suondan qua intginas episodas. Il scrivent da quest’autobiografia è natiralmain mort ed er ses contemporans, amis e fragliuns èn daditg pulvra e tschendra. Il mund passa e ses daletg er.

La finamira da questa publicaziun è da far nus in pau enconuschents cun il passà – cun il passà che fluescha er anc en nus. Quest um d’Andeer ch’ha sa dà fadia da descriver detagliadamain sia vita, na vegniss strusch a chapir ch’insatgi discurriss anc dad el suenter uschè lung temp, pertge ch’el ha vivì bain ed endretg sco anc blers milli auters, ils quals èn però daditg emblidads e dals quals gnanc il num exista pli; e quai ch’el ha scrit ha el mo nudà per ses uffants e biadis, betg per in public pli grond e betg per ch’i vegnia ina giada stampà.

Tuttina crai jau che gist las descripziuns da vita scrittas dad umens simpels dal pievel èn instructivas ed er adattadas per far nus enconuschents cun il temp passà. Nus vegnin alura conscients ch’ils umans n’èn betg dad ozendi, mabain uffants e descendents da quels, dals quals il poet di: «E lur tschendra sgulatscha sur la terra!»

L’editur Gieri Ragaz


Il temp dal traffic grond
[edit]

Sco sisavel uffant d’ina numerusa famiglia sun jau naschì ils 25 da schaner 1834 en mes vitg patern Andeer. Mes bab era in um fitg lavurus e spargnus ch’aveva en tuts reguards quità per nus uffants e che na laschava mancar nagut a nus. Mia mamma, oriunda da la Val d’Avras, era ina chasarina capabla ed ina dunna da gronda miaivladad e tema da Dieu.

Mes bab fascheva il pur. Ma sia lavur principala era quella da manar rauba da transit da Spleia fin Cuira. Da lezs temps devi sulettamain ad Andeer var 80 chavals. Nus avevan er tschintg. Cun gronda premura era mes bab attaschà a questa professiun, e mes frars pli vegls al eran gidaivels. Dentant ha gist quest’occupaziun da viturin purtà blera disfortuna e cordoli en chasa, ed jau na sbagl betg, sche jau di en l’entir Schons. Quantas giadas hai dà discordanzas, gea schizunt baruffas sanguinusas tranter ils viturins aivers. E blers da quels purtavan lur gudogn fadià aschamain enstagl a chasa en las ustarias.

Ma er quel che spargnava, gudagnava pauc cun tut lavurar e bratgar. Perquai èsi er chapaivel che blers han preferì da bandunar Schons e viagiar en l’America. Anc in tempet suenter che mes tschintg frars pli vegls eran emigrads e ch’el aveva entras quai pers lur sustegn, ha mes bab cuntinuà cun il transport da rauba cun agid da famegls. El è però crudà adina pli fitg en daivets, saja quai pervi da la negligientscha e corrupziun dals famegls ni pervi da las spaisas chaschunadas tras las reparaturas dal seller, dal roder e dal fravi e pervi da la sperdita da chavals. La finala ha el dà si si’interpresa da transport.

Dal temp che mes frars faschevan communablamain cun mes bab ils viturins, era jau anc in mattatsch da scola. Jau ma regord anc exact e bain, co che er nus fragliuns pli giuvens als stuevan esser gidaivels. Nunemblidaivels èn a mai restads intgins eveniments da quels onns, ils quals jau vi descriver qua.

*

Da temp en temp stueva il frar pli vegl viagiar durant la notg cun ina chargia da rauba d’express nà da Spleia. Ed i n’era antruras, nua ch’ins na saveva anc nagut da schlieusas da dus e plirs chavals, pelvaira nagina piculezza da diriger trais u quatter chargias d’in chaval sin via glischa da naiv e glatsch. I fascheva basegn ch’insatgi al vegniva encunter durant quellas notgs. Betg darar era jau incumbensà da far quai. Cun far notg ma metteva jau sin via. En l’ustaria numnada la Baracca, davos la Rofla, era mes post da spetgar. Igl era quai da lez temp in lieu frequentà, nua ch’ins sa fermava regularmain, saja ch’ins prendeva da stad in refrestg ni d’enviern in vinars per sa stgaudar. Als chavals dev’ins là per il solit in toc paun.

Cur che jau udiva tranter las diesch e las indesch da la notg ruaida da chavals, il schluppegiar da giaischlas, il giappar da chauns, pudeva jau crair ch’il frar saja vegnì, e clamond «holla» era jau gia davant chasa. Enconuscheva jau or dal «holla» che vegniva respundì la vusch dal frar, sche curriva jau vi, prendeva in chaval per il chavester, e schluppegiond la giaischla, gieva jau cun la legra melodia da las sunaglieras dals chavals da l’aut da la Rofla giu. Inqual giada capitavi che dus avevan la medema notg il tur da manar rauba directa. En in da quels cas aveva jau alura in ami che spetgava cun mai sin l’arrivada dals farguns. En l’ustaria da la Baracca faschevan nus passar l’urella dond chartas.

Ina giada che nus spetgavan là, jau ed anc in, devi gia las dudesch, l’ina, ed anc adina n’era nagin da vesair. Nus ans inquietain, giain da chasa en ed or, avrin las fanestras, tadlain – ma adumbatten. Tut era quiet. Insacura, l’ura vi da la paraid aveva dà las duas, avain nus udì a vegnir els, ma enstagl da respunder noss ‹holla›, sa ferman ils dus spetgads da nus uschè ferventamain davant chasa. E Dieus pertgiri – en tge stadi sa chattava mes frar? Tut en in sang stueva el sa laschar conduir da l’auter, il qual ha alura immediat liberà la bandascha dal chau e lavà ora ina profunda plaja sangananta cun aua frestga e vinars che l’ustiera aveva pinà en tutta prescha.

Co era quai succedì? Igl era ina notg stgiraglia. Il frar era sa mess sulet sin via cun sias trais schlieusas. En l’uschenumnà Rüti, circa in’ura davos la Baracca, glischna la schlieusa dal Coli, ch’era chargiada grevamain, en in foss da naiv. Il chaval fascheva tut sforz per arrivar vinavant. Pudend però mover la schlieusa gnanc zic, ha quel cumenzà a zappar sin la via ed a respirar plain anguscha. Il frar ha prest sentì, nua ch’i mancava; el è ì vi davant ed ha charsinà ed encuraschà il Coli. Il chaval fidà ha vulì bain, manegiond da sa spruvar anc ina giada da vegnir vinavant, è sa drizzà sin las chommas davos ed ha battì cun quellas davant la via, tutgond entras quai cun ils fiers il chau da ses patrun, il qual è crudà per terra ed è rudlà, perdend la schientscha, sut il chaval en.

Forsa duas uras pli tard è in auter viturin vegnì natiers. Cur ch’el n’ha vis nagin sper ils chavals, ha el cumenzà a clamar e tschivlar. Nagin n’ha dà resposta. Supponind ch’il frar saja stà in pau enavos e vegnia franc a vegnir prest suenter, ha el dà ina sin il Coli e clamà: «Hio, vinavant!» Ma guarda qua: l’animal intelligent trembla, gesticulescha cun il chau, ma na mova betg las chommas. Cun gronda e miraculusa pazienza surporta el las fridas. L’um è tut surstà, va per sia laterna ed intercurescha la via; qua chatta el sut il chaval il frar tut cuvert da naiv! El ha auzà si il blessà e lià si la plaja. En il fratemp era el puspè sa revegnì. Cun levgiar la chargia, ha la schlieusa puspè pudì vegnir messa en urden e cuntinuà il viadi.

*

In dals chavals vegniva numnà da nus Picol. Il bab al tegneva il pli savens a chasa pervi da la lavur sin il funs. El stueva, per gudagnar insatge, servir savens a glieud estra. L’atun e durant il temp che la naiv tschessava e las vias eran tridas e plain lozza, è noss Picol bleras tschient giadas vegnì mess sut davant ils auters chavals ed ha stuì gidar a trair ils chars e farguns che gievan a Spleia. Per manar il chaval puspè a chasa, trametteva il bab savens cun els in da nus uffants. Jau fascheva quai gugent, pertge che nus obtegnevan per ordinari in bunamaun dals viturins, il qual nus dastgavan salvar per nus, dentant mo per cumprar insatge nizzaivel. Ils viturins faschevan bleras giadas er uschè cumadaivel ch’i laschavan guidar e manischar nus, entant ch’els sezs suandavan pacificamain ni sesevan per las ustarias enturn. Durant il temp da scola sa mettevan nus pir tranter las 4 e las 5 sin via, pir in’ura suenter ch’il fargun era davent, il qual nus pudevan dentant cuntanscher tgunschamain suenter in’ura. Che nus returnavan darar avant las 10 la saira e savens er pir da mesanotg a chasa, è senz’auter chapaivel. Ma jau na fascheva nagut ordlonder – cur che mes Picol era ina giada mess sut e che jau seseva sin ses dies lad, na devi nagin starment pli. Jau chantava e tschivlava tut cuntent e legher tras la notg sin la via trida e stgira da la Rofla encunter chasa. Da malaura eri dentant auter. Cur che jau turnava a chasa, bletsch fin sin l’ossa ni cun pes e mauns marvs dal fraid, n’aveva jau nagina passiun per giubilar e chantar.

Jau ma regord anc vivamain, co ch’ina sgarschaivla malaura ha cumenzà ina giada avant che nus avevan passà l’aut da la Rofla. Ma quai era ina damaun. Ils chavals stuevan far tuts sforzs da trair la chargia greva tras la naiv. Els eran curclads cun stgima dal suaditsch. Sut talas circumstanzas n’eri natiralmain betg da pensar che mes Picol vegnia licenzià e che nus possian turnar a chasa. El stueva parter la medema sort cun tschels e gidar a trair il char da vitgira fin Spleia. Il viadi ha cuzzà enstagl da strusch 5 uras sco uschiglio varga 6. Jau aveva cumpassiun cun ils paupers chavals. Lur avaina na vegnan els strusch insacura auter ad avair gudagnà pli bravamain che lezza giada. Cun tge gust han els maglià quella. Ma er nus dus guids sentivan che noss stumis eran vids. Ina buttiglia vin da Vuclina cun charn e paun han mess nus puspè en gamba! Anc in pitschen paus e mes Picol steva puspè pront per turnar a chasa. Il viturin ha tschiffà mai e tschentà mai sin mes bun chaval, dà il chavester enta maun, rugalà mes caput ed ha lura ditg: «Uss mes mattatsch, va en num da Dieu. Vul ti salvar tia vita, sche lascha al chaval il chavester. Anc pli pauc pensa vidlonder da vegnir giu dal chaval, ni che ti stos indubitablamain murir. Taidla pitschen, ti stos murir, sche ti es uschè giagliard da descender dal chaval!»

Sin quests pleds ha el dà ina sin ils chaluns dal Picol, e gia è quel galoppà dal vitg ora. Ma co era en il fratemp l’aura vegnida mendra! La tempesta furiava terriblamain. In orizont mo pitschen e stretg era da vesair enturn nus. Davos quel era tut zuppà en la stgiradetgna da la malaura. Savens sajettava in nivel da naiv e vent fraid encunter a nus che na lubiva strusch da trair flad e che smanatschava da sutterrar chaval ed umet sut la naiv. Auts rempars da naiv eran sa furmads, atras ils quals il chaval pudeva sa lavurar mo cun la pli gronda stenta. La via n’era betg pli d’enconuscher. In desert da naiv sa rasava davant nus. Malgrà quai n’è mes Picol betg ì en èr e n’ha betg sa laschà embarassar, anzi el sa spruvava, uschè lunsch sco che sias forzas lubivan quai, da cuntanscher uschè prest sco pussaivel la fin da ses viadi. Al pitschen chavalier faschevi adina dapli tema ed anguscha. Vi dal nas, mauns e pes schelava jau uschè ferm che jau na carteva betg da pudair star or pli ditg.

Finalmain essan nus arrivads a Selvaplauna. Ma co anc cuntinuar ina buna mes’ura il viadi sin quella planira averta en las muntognas, nua ch’il vent buffava sco suflà dal nausch? Quai era la dumonda da mes cor contristà. Che jau na pudess betg surventscher a pe persul quest stemprà, mabain che la mort smanatschanta vegniss a tschiffar mai qua, era a mai pli cler che mai. Il basegn na mussa a nus betg mo d’urar, mabain er d’inventar e d’agir. Ma jau, in uffant senz’experientscha, pensava er sco in tal e sun vegnì sin l’idea da ma tegnair vi da la cua dal chaval e da currer suenter a quel. Uschia vegniss jau a chaud e na perdess tuttina betg la via. Strusch aveva jau ponderà quai, sche hai jau er gia realisà mes plan. Siglind giu dal chaval, hai jau tschiffà sia cua. Baud avunda hai jau però stuì experimentar che mes ponderar e far era tgutg. Cun gronda bregia m’èsi reussì da far intgins pass fin tar l’auter cuflà, ma lura eran las chommas dal chaval memia autas per mai e la naiv memia profunda. Anc in pèr pass hai jau laschà trair suenter, ma finalmain hai jau stuì laschar liber il chaval. Tentà dal vent da glatsch, na vuleva il Picol, ch’era uschiglio fitg prus ed obedaivel, betg far stim oz da mes «oha!»

En paucas minutas era quel svanì or da mes egls. I ma restava anc la consolaziun, da pudair zappitschar vinavant en ses fastizs. Er en quella speranza era jau malamain m’engianà. Immediat era il minim fastiz curclà da naiv, ed ultra da quai aveva jau uss pers totalmain tutta orientaziun. I na deva per mai nagin auter spendrament che da festinar a bun gartetg vinavant atras la naiv. Jau cumbattiva cun vita e mort. Stoss jau murir ni betg?, era mes pensar. Per gronda ventira sun jau ì vinavant vers saira, nua che jau hai suenter strapaz stentus pudì mitschar da la segira mort. Jau sun arrivà fin la riva dal Rain, il qual m’ha alura inditgà infalliblamain la direcziun. Tge scuverta bainvegnida! Mo sche la notg n’arriva betg memia baud, lura dastg jau sperar da pudair mitschar dal privel. Jau avess pudì clamar «Sulegl, sta airi!» Ma quai na fiss gnanc pli stà necessari. Pertge che jau n’hai betg duvrà ir lunsch pli che jau hai vis cun grond plaschair il guaud da Rofla, nua ch’il stradun va tras guaud spess, en il qual la malaura ha pauca vigur. Jau hai uss pudì currer senza impediments a chasa. Mes geniturs – che na sminavan nagut dal bun, vesend a turnar il Picol senza mai e ch’avevan gia fatg tut las preparativas per ir a ma tschertgar – m’han vis, sco enten il sontg Evangeli il fegl pers, a vegnir da lunsch, ed èn sa legrads da pudair embratschar mai saun e frestg.

*

Durant il temp ch’i gieva senza metter sut davant las manadiras e nua ch’i na deva er nagina lavur a chasa, stueva noss Picol gudagnar d’autra maniera. I deva adina insatge da manar, baud fritgs nà da l’Italia ni aissas vi en l’Italia, baud minerals vi sur il Bernardin ed uschia vinavant. Durant l’enviern fascheva il bab sez il viturin e pli tard ils figls creschids. Nus auters uffants dastgavan, danor en cas urgents, mo darar laschar or la scola. Da la raschun, pertge che jau hai tuttina ina giada en il temp il pli criv – i pudeva esser 20 grads fraid – stuì ir a Spleia, na ma regord jau betg pli. Basta, igl è daventà ed ì ma resta per adina en memoria e sche jau vegniss 100 onns vegl. Cun tge immensa fadia che jau sun arrivà cun schlieusa e chaval pir suenter passa 7 uras da viadi a Spleia! Mintgatant stuevan ins liberar la schlieusa, da temp en temp pitgar giu la naiv dals fiers dal chaval. E co che jau stueva cumbatter cunter il fraid e la bischa. Il spendi, che consistiva da liongia e paun, era schelà sco in crap en mes satg. Enturn il mintun sa furmava ina crusta da glatsch. Ils mauns eran marvs e sco scuflads. Ils pes eran schelads vi dals chaltschiels e chalzers. E la saira hai jau pudì trair or ils chalzers e chaltschiels pir cur che jau als hai gì stgaudà bravamain. La detta pe schelada aveva ina colur brin stgira. La midada da temperatura dal fraid ordadora en la stiva chauda ha chaschunà grondas dolurs che jau hai pudì sminuir mo cun far cumpressas da naiv. Pir l’auter di hai jau ristgà, e quai mo successivamain, da trair en puspè chaud.

Quai èn in pèr regurdanzas da mia giuventetgna or dal temp dal traffic grond.


La vita d’in pitschen pastur
[edit]

Cur che jau era in pau pli grond, hai gì num: davent tar glieud estra! Il bab scheva savens a nus uffants: «Mattatschs, nus essan blers, a tuts na poss jau betg procurar per lavur, e perquai n’avain nus er betg memia bler da mangiar. Na vul in ni l’auter da vus betg forsa mangiar paun ester?» Auter che jau n’era per il pli nagin che sa fascheva sentir. L’emprima plazza che jau hai gì, è stada quella sco chavrer sin l’alp Ursera l’onn 1844. Anc ditg suenter m’hani numnà il chavrer tschorv, e quai per il sequent motiv. Durant lezza stad è rut or ina malsogna privlusa dals egls tar las chauras. Ils animals malsauns han stuì vegnir pertgirads e survegliads separadamain, e quest uffizi hai jau obtegnì. Jau era lura mo 9 onns vegl, dentant la vita libra da pastur m’ha plaschì fitg bain entamez quella grondiusa natira da las muntognas. Las chauras percunter èn medegiadas pli svelt che quai che jau avess gì gugent, e perquai hai jau stuì far il fagot avant il temp da la stgargiada.

L’onn suenter sun jau stà durant il temp da semnar tar in pur si Lon, e suenter trais emnas en il Curtinatsch per gidar il pastur. Pajaglia per mes servetsch fidaivel hai jau en l’emprim lieu survegnì ina mesira graun, en il segund in tschigrun! L’autra part da la stad lavurava jau baud sin il funs, baud en chasa e quai per part tar ils geniturs, per part tar glieud estra.

L’onn 1845 sun jau stà engaschà intginas emnas tar in pur da Farden, il qual m’ha tractà fitg bain. Sco ensaina da renconuschientscha per mia lavur prestada m’ha el dà ina chamischa, la quala jau hai enfaschà en mes fazielet e purtà cun legria a chasa!

Durant la primavaira e l’atun da l’onn proxim ha la vischnanca da Casti (en Schons) prendì mai per nurser per la paja da 7 rentschs grischuns. Jau ves anc oz, co che mia mamma ha l’emprim di suenter che la scola è stada finida, equipà mai: lià ina cria da crap per l’aua da baiver vi da mia tschenta ed ina bulscha enturn vita, mess in satg sin givè, il qual ma dueva en cas da basegn proteger da plievgia e fradaglia. Sin chau m’ha ella smatgà in grond chapè, enten in maun in fist ed enten l’auter in burdi cun insatge resti, ed ha lura ditg: «Uss va pia en num da Dieu! Fa sco ch’i tutga, e Nossegner ta pertgiria sin tut tias vias!» Cun quella benedicziun da la mamma sun jau marschà bravamain tras pastgiras e guaud si vers Casti.

Jau clamava trais giadas las nursas, uschia sco ch’il cuvitg m’aveva instruì. Mintga damaun chatschava jau quellas sper auts mirs vi e cun ina giada aveva jau sut mai l’uschenumnada ‹Val tschiel›, la quala na ma fascheva betg pauca terrur e sgarschur! As imaginai quella pastgira taissa e glischa. Tgi ch’era uschè sventirà da glischnar là, quel rudlava dabot sco in paliet d’in’autissima paraid-crap giu en ina val profunda, nua ch’in torrent furibund al rabitschava davent. En quest lieu da tema e snavur stueva jau mintga di pertgirar mia muntanera. Jau pensava: Quella val po cun raschun avair num Val tschiel; tgisà, forsa gia inqualin ch’è vegnì spedì qua en tschiel! Tuttina, entras guardar cuntinuadamain enturn, sun jau m’endisà talmain londervi ch’i na ma pareva il davos insumma betg terribel pli. (I gieva cun mai sco cun la schuldada tementada dals Romans, cur ch’i vesevan las sgarschaivlas fatschas selvadias dals Teutons.)

Sin cumond da mes bab, è in pèr dis suenter ina da mias soras vegnida si dabot tar mai, per guardar co ch’i giaja cun mai e co che quai saja cun quella pastgira da la Val tschiel. Per demonstrar ad ella mes curaschi, sun jau siglì da la spunda giu ed hai fatg da tuttas sorts spergaments e cupitgarolas! Mia sora vuleva bunamain murir da snuizis ed anguschas. Cur ch’ella è turnada a chasa, hai jau ditg ch’ils geniturs duain pervi da mai star senza quitads!

Durant il temp da stad che mias nursas eran ad alp, sun jau vegnì clamà da l’anteriur signun d’Ursera sin l’alp Annarosa. Cur ch’igl era puspè vargà in enviern e ch’ins dumbrava l’onn 1847, han ins vis mai ad ir cun fist da pastur e bulscha si per la muntogna da Schons. Quella giada era Lon il lieu destinà. La damaun aveva jau da far ina snuaivel greva lavur, la quala ma fascheva bunamain desperar: chatschar la muntanera fomentada da nursas sper ils pli bels prads vi sin la pastgira lontana Valvins. Las saivs eran là tuttas ruttas, anc splattitschadas malamain da la naiv d’enviern, uschia che las nursas avevan libra entrada sin las pradas. Qua avess ins stuì avair dapli che mo duas chommas per tegnair a mastergn ils animals. Cunquai che las saivs n’èn malgrà mias reproschas betg vegnidas pinadas e che nagin na m’ha vulì esser gidaivel almain la damaun, sche hai jau in di en gronda ravgia e furia smanà lunsch davent il fist e sun turnà en il vitg ed hai clamà: «Il diavel po esser tar vus qua a Lon pastur!» Tut tgi ch’ha udi quai, è currì natiers ed ha dumandà: «Tge datti, tge manchi?» Jau hai ditg mes parairi e sun lura ì directamain a chasa, malgrà las stgisas ed exculpaziuns da quels da Lon.

L’onn commovent 1848 hai jau, suenter la serrada da la scola, puspè dastgà prender mes fist e pertgirar las nursas si Farden. La paja era fixada sin 10 rentschs. Il nurser, ch’era stà avant mai là, era stà in mattatsch cun num Cadosi, il qual era vegnì mazzà sin la pastgira. Quai era stà uschia: El n’ha betg pudì sa perencleger cun il pastur da Ziràn, in um fitg sanguinic, pervi d’in chaun. Questas pitschnas differenzas han alterà quest pastur da Ziràn da tala maniera ch’el ha stranglà il pauper Cadosi cun la corda da sia giaischla, fin che lez ha dà si il spiert. Il bun chaun ha chatschà la saira tut persul la muntanera en il vitg.

Jau n’aveva dentant nagut da temair. L’assassin era natiralmain en fermanza. Ses successur era in um vegl da bun cor, dal qual jau aveva l’impressiun ch’el na pudess betg dustar a quel ch’al prendia il caput dad er prender il tschop. Mes dormitori era en in clavà, nua ch’il vent pudeva entrar libramain tras tut las sfessas.

Per mangiar gieva jau sco a Casti en roda, sin mintga duas nursas in di. A mai schevan ils purs là simplamain che jau haja da mangiar duas nursas mintga di. L’emprim temp vegniva anc in auter per gidar. (Betg forsa per gidar a mangiar las duas nursas, na per gidar a pertgirar!) Per il pli era quai il vegl Gion Schan, in um da varga 70 onns, il qual raquintava per passatemp regurdanzas da si’atgna giuventetgna ni eveniments or dals temps dals perdavants. Sia finamira era quella da dar bunas ductrinas ed admoniziuns!

La pastgira era privlusa, dentant uschia ch’il pastur na duvrava betg absolutamain zappar sin quella. Ma jau era in umet tant provocant e giagliard che jau sun savens ì senza basegn en tal privel ch’ils chavels ma stattan anc oz a dretg si, cur che jau pens londervi. Per far in spezial plaschair a mia muntanera, hai jau chatschà quella ina giada giu en la bassa, nua ch’in grip steva sper l’auter, ils quals eran circumdads d’auta erva. Cun cuntentientscha guardava jau co che las nursas laschavan gustar quest pavel. Plainas e radundas sco ballas èn ellas prest turnadas enavos ed èn tuttas sa tschentadas davant mai. Ma tschintg ni sis na vulevan betg cumparair. Ellas avevan chattà sin ina terrassa ni stgalim d’in grip plaz avunda per pussar. Ma a mai n’era quai betg endretg! Per las far turnar tar las autras, hai jau stuì raiver d’ina spunda taissa bunamain a dretg si, ma tegnend vi dals tschofs dad erva. Qua, tge anguscha, eri da passar diesch pass ina paraid-crap glischa, la quala n’era betg mo fitg pendenta e betg franca, mabain nua che s’avriva al pe da lezza ina val almain 300 pes profunda. Jau hai fatg in pass, dus, la stresa satiglia da sablun ni da terra na demussava nagina resistenza sin quella glischa paraid-crap. Cun mintga pass glischnava jau pli dabot engiu. Nagliur era insatge, vi dal qual ins avess pudì sa tegnair. Jau era sfurzà dad ir vinavant. Ina giada era mes pe gia sur l’ur dal precipizi profund. Grazia a mia levezza e spertadad èsi reussì d’arrivar in pau ensi, e cun in pèr sigls da mitschar ventiraivlamain suravi. Las nursas, vesend a vegnir lur pastur, èn curridas en furia sperasvi ed enavos tar las autras. Jau na saveva betg far suenter quai ad ellas. U che jau stueva turnar la medema via, ni spetgar fin ch’insatgi vegniva en agid cun ina suga. Tgi n’avess betg, sch’el fiss stà mai, fatg l’ultim? Ma jau, da levsenn, hai fatg l’emprim. Co che jau hai pudì mitschar, na sai jau betg. Anghels ma ston avair pertgirà!

Ina saira che jau seseva stanchel davant chasa, è mes frar pli giuven vegnì en gronda prescha tut cotschnì e plain suaditsch cun la nova ch’el saja qua sin cumond dal bab per clamar mai a chasa. Damaun cumenzia in nov curs da la scola privata da Brägger, da la quala jau saja vegnì acceptà. El surpiglia da qua davent mes servetsch da nurser. Jau na vuleva betg ir; pir cur ch’il cuvitg ha tegnì tiers, sun jau ma fatg davent sin via vers Andeer ed a chasa! Pastur na sun jau mai pli daventà, uschia che la plazza da nurser si Farden è stada la davosa da quella sort.

L’auter di sun jau levà a bun’ura ed exact a las set ì sur giassa vi en stiva da scola da Brägger, nua che pli che 20 giuvens eran gia sa radunads per sa laschar scriver en. Il pli giuven n’era anc betg diesch onns ed il pli vegl pressapauc 25. Essend jau oriund plitost d’ina famiglia paupra, hai jau pudì visitar quest curs gratuitamain ed era stà recumandà dal cussegl da scola. Prest aveva jau gugent scola e scolast. Instrucziun obtegnevan nus sulettamain en designar, en lingua taliana ed istorgia natirala.

Il bun scolast na pudeva betg impedir ch’i vegniva er fatg da tuttas sorts lumparias e narradads. Savens devi tranter ils scolars charplinas e ch’i sa pigliavan per ils chavels. Per mia betg pitschna surpraisa hai jau vis co ch’in scolar gia cun barba, ch’era vegnì tentà, ha ina giada furà cun ses portaplimas en il chau ad in pli pitschen en tala moda ch’il saun è squittà ad aut. L’atun sun jau vegnì licenzià cun in bun attestat. Dieus en tschiel veglia render a quest bun scolast tut il bun ch’el ha fatg cun mai.


Divertiments e lumparias da mattatschs
[edit]

In’occupaziun legraivla per nus mattatschs era quella da far curt temp avant che la scola cumenzava ni durant las vacanzas faschinas per stgaudar la stiva da scola. Noss plaz da reuniun era savens la bella Cagliatscha, ina planira niva verdegianta sin in grip circa mes’ura davent dad Andeer. La vallada da Schons plaschaivla era sut noss pes. Sur nus sa rasava il guaud da muntogna stgir e profund. L’aua che tschalattava or dal guaud nutriva las chaglias d’ogna, las qualas furnivan adina laina en abundanza per far nossas faschinas. Cagliatscha n’è dentant betg mo in plaz da sa rimnar per ils mattatschs, mabain er in lieu, nua ch’ils chatschaders vegnan ensemen, in lieu da chauma per las muntaneras ed in plaz che vegn gugent frequentà da las vulps, lieurs, evlas e tschess. Cunzunt ils utschels da rapina considereschan da pudair tschiffar là in tschut emblidà dal pastur ni in ansiel restà enavos. In di sgolan dus gronds tschess barbet, in persequità da l’auter, cun ruaida giu e sa tschentan entamez quest plaun Cagliatscha. Sco dus cots grittentads crodan els in sur l’auter en. Ils mattatschs vegnan ensemen entras ils sbratgs e la ruaida dals utschels e guardan tiers cun betg pauc plaschair a quest grondius spectacul. Ma els restan gugent en distanza respectabla. Ma in cun num Colani avanza e sa bitta cun tutta forza sin in dals tschess e tegna a quel cun omadus mauns ferm il culiez, per al stranglar. L’utschè sco in gigant batta trais ni quatter giadas cun las alas e s’auza plaunsieu cun ses chavalier Colani si dies. En in’autezza da forsa 5–6 tschuncaismas piglia il mattatsch tema; el sa lascha liber e croda a terra in pau stagn, dentant senza sa far propi mal. L’utschè, led dad esser liber da quest pais, s’auza maiestusamain en l’aria, fin ch’el svanescha a l’orizont lontan or da noss egls.

L’enviern da l’onn 1847 sin l’onn 1848 avevan nus mattatschs betg pitschen plaschair e tschaffen cun la schuldada che marschava tras ni steva qua en quartier. In dals frars pli vegls ha fatg part da la battaglia sanguinusa da Gisikon. In auter frar ha stuì marschar en il Tessin, danunder ch’el ha purtà a chasa la virola. Dentant han mo trais dals abitants da nossa chasa tschiffà quella malsogna. Circa da lez temp è er vegnì sajettà in urs ad Andeer. Chatschaders ed urs hai jau empruvà da dissegnar en differentas posiziuns.

Cur che jau gieva ils davos onns a scola, era mes meglier ami in Pieder Passet. Quai era in mattatsch da gronda intelligenza e savida, dentant maltratg e pront tar tut las filistuccas e lumparias. Ses bab era mort baud e sia mamma demussava ad el ina tal’amur tschocca ch’ella carteva ad el tut sin il pled, e pli gugent smaladiva ella suprastanza, plevon e scolast che d’avair dubis da la vardaivladad da las tschantschas da ses Pieder. El enconuscheva mo memia bain questa flaivlezza da sia mamma, e perquai sa lubiva el cun il temp da tuttas sorts maltscheccadads, savend adina tschorventar la veglia e gudagnar lezza per sia vart. La persunalitad da Pieder aveva ina tal’influenza sin mai che jau al era attaschà da tut cor. Tge ch’el tschantschava, era tschantschà sco giu da tschiel. Envers la vardad divina ma fascheva el indifferent, envers las reproschas da geniturs e scolast surd. Mo plaunet ha el tratg mai en il ravugl da sias lumparias. El ha chapì excellentamain da far or da mai in servient fidaivel.

In temp eran nus dus giugaders da chartas fanatics. Sch’ils auters camarats sentivan che nus na giugavan betg endretg, mo cun engianar, e vulevan perquai dar a nus la pajaglia meritada, saveva Pieder adina dabot instradar tranter els ina dispita. Stupent sco betg in auter chapiva el da viver tenor la ductrina: divide et impera! La primavaira tschiffavan nus raunas e vendevan tschients chaluns da quels paupers animalets ni faschevan cuschinar quels per nus. In temp avain nus fatg bavronda da suc da badugn per vender. Insumma, tge che vegniva a mauns a Pieder, vegniva per il solit midà en furma da daners!

Ina saira da stad ha Pieder fatg clamar mai, m’ha tschentà en retscha cun anc auters cumpogns e fatg nus alura cun paucs pleds enconuschents cun ses plan. La notg era stgiraglia; il mument il pli favuraivel era uss arrivà. La ruaida sin giassa era stulida; la guardia da notg aveva fatg ses emprim gir ed era sin via a chasa. Uss essan nus mattatschs ans fatgs davent. Nus surpassain ina saiv auta ed ans chattain en in bel curtin cun duas retschas tschareschas. Nossa cumpagnia sa sparta. Mintgin raiva sin quel tscharescher ch’al plascha il meglier. Jau tschern gist l’emprim. Prest sun jau sisum e cuvert bel e bain da feglia spessa. Tschareschas na chat jau dentant per mia gronda gritta naginas. Ils auters laschavan gustar quellas.

Betg ditg vai, sche vegn ina roschada giuvens cun pals e lattas e gronda canera en noss curtin (quai èn commembers da la cumpagnia da mats che vulan impedir nus da far enguladitsch). Mes cumpogns siglian in suenter l’auter giu dals pumers e pon tuts mitschar, in qua, l’auter là, or dals mauns da lur persequitaders. Jau na poss betg far suenter quai ad els ed ina nunudida anguscha ma tschiffa. Vesend jau ils mats a s’allontanar e lur vuschs a vegnir pli flaivlas, hai jau gì buna speranza da pudair mitschar. Uss vegn in da quels chatschaders tut persul anc suenter e visita cun sia latta lunga scadin pumer e fora tras la feglia per guardar, sch’el na chattia betg insatge viv. Jau aveva ferm battacor e sperava ch’el na vegnia betg a chattar mai. O ve, tuttenina stauscha quel sia latta pliras giadas encunter mias costas che jau ves las stailas. Sia risada ma va tras pel ed ossa. «Ve giu, lumpazi!», cloma el. Ses clom fa returnar er ils auters. Uss n’eran ils stauschs betg da surpurtar pli, e malgrà che jau na dastgava sperar nagina misericordia, sun jau tuttina gugent ni navidas vegnì giu dal pumer. L’accoglientscha sut il pumer è dentant stada pli graziusa che quai che jau sminava. L’emprim vulan els sentenziar mai, finalmain din els: «Cunquai che ti es in pauper surmanà, vulain nus laschar ir tai, in’autra giada ta pertgira e sta pli gugent a chasa.» In pèr pugnadas dattan els anc a mai, las qualas jau avess er pudì evitar, sche jau avess inditgà ad els er ils auters cumpogns. Ma quai n’avess jau per da bler betg fatg.

Per in lung temp avevan nus tschiffà avunda e n’avain perquai piglià a mauns nagut nunlubì pli. Il mais da favrer, cur che las notgs eran cleras, prendevan nus betg darar ina gronda schlieusa, sesevan si 10–12 e scursalavan cun grond plaschair da Bärenburg giu ad Andeer.

Cun vegnir puspè terrain e primavaira, ha in’autra passiun tschiffà noss cors, quella dad ir a pestgar. L’emprim gievan nus suenter a rambottels e litgivas. Cunquai che nus avevan cun las raits mo pauca fortuna, sche ha Pieder empruvà da far quai d’ina meglra maniera. Ina damaun m’ha el annunzià ch’el haja fatg ina grondiusa scuverta. Plain mirveglias tge chaussas che duevan uss daventar, al sun jau suandà. Arrivads tar la pestgera da la famiglia Fravi, m’ha Pieder prendì riend per il maun e manà davos la paraid dad aissas. Là stauscha il cumpogn malizius d’ina vart in’aissa, stenda ses maun tras la sfessa e rabitscha cun sia ‹detta lunga› nanavant peschs, in pli bel che l’auter. Guardond prest sin mai, prest sin las litgivas, ha el ditg: «Tge crais ti, frar, quai na fiss betg uschè mal!» Sinaquai jau: «Pervi da mai, mo sch’i na va betg uschia sco cun las tschareschas!»

Ils peschs ha el per quella giada puspè mess enavos en lur element bletsch e lura respundì: «Lascha be far mai. Nus vegnin puspè nà qua d’in’ura che nagin na vesa nus, e di a mai, tgi duess sminar nus davos quella paraid dad aissas? Qua pudain nus prender tenor basegn e plaschair e nagin cot na chanta pervi da quai.» L’autra damaun baud, las stailas traglischavan anc vi dal tschiel, essan nus ids sco usità cun ina latta e cun ina sadella giu vers il Rain, sco per controllar nossas raits. Bufatg, bufatg essan nus alura ans avischinads a la chasa dals peschs ed avain prendì nauadora in pèr bellas litgivas. Suenter essan nus returnads cun tscheras innocentas. Ils peschs en la sadella sajettavan vi e nà sco praschuniers plain tema, e sco sch’els pensassan ch’il servitur sez als portia per preparar sin gentar per ils giasts dals bogns. Nus avessan gugent quietà els cun ils pleds: Mo stai quietas, vus bellas litgivas, i na capita cun vus nagut dal mal, la stagiun da far cura n’è anc betg arrivada, ed ins vegn prest puspè a purtar vus enavos tar voss confrars en vossa chasa da peschs.

Nossa via va uss directamain tar il cumprader, e quai n’era nagin auter ch’il hotelier sez, signur Fravi, il qual era gia il vair possessur dals peschs. Signur Fravi n’è sa legrà betg pauc da quella bella e favuraivla cumpra e sa crajeva puspè enritgì per in pèr bels peschs. Tal plaschair avain nus gugent cuì ad el. Per nus n’eri er betg in pitschen divertiment, cur ch’el ha dumbrà or sin noss mauns in pugn plain bluztgers. Las litgivas pazientas ha il servitur puspè purtà enavos en lur avdanza usitada. Pieder ed jau avain spetgà in pèr dis ed avain lura puspè vuli renovar quest enguladitsch. Per la segunda giada ma pareva quai tuttina in pau ristgà. Pieder ha fatg bucca da rir, schend: «L’ustier da la Cruna (oz Hotel Fravi) è anc ritg avunda e po vender ils peschs uschè favuraivel ch’el n’ha en scadin cas nagin donn da quai. A nus paupers mattatscha fa quest pitschen gudogn er bain.»

Per fortuna è daventà insatge ch’ans ha fermà sin quella via perversa che maina directamain tar il boier! Igl era ina vischina che na vuleva betg chapir che nus sappian da maniera gista tschiffar tants peschs, e sminond il vair decurs da la chaussa, ha ella fatg la remartga: «Ils peschs vegnan ad esser engulads da la pestgera dals fravis.» Quai eran dirs pleds per nus. Or da quels avain nus bunamain stuì concluder ch’ella stoppia avair fastizs da l’entira chaussa. Da confessar na fissan nus en nagin cas stads pronts, «avant laschain nus anc stgarpar giu il chau», avevan nus ditg in a l’auter. Nus essan lura ids directamain tar la famiglia Fravi ed avain purtà là plogn encunter quella «lieunga nauscha», la quala haja calumnià uschè malamain nus mattatschs onuraivels. La buna glieud n’era betg pauc surpraisa da quella curiusa novitad, ed è sa spruvada da confortar nus. La dunna Fravi ha lura anc ditg vers nus: «Sajas senza quitads, mattatschs, da quellas sorts tschantschas n’han nagin fundament e na chattan nagin’audienza, almain na dat glieud intelligenta nagin’ureglia ad in tal baterlim. Co duess ina tala lumparia er esser pussaivla? Mo faschai vinavant voss mastergn senza quità e purtai a nus er da qua d’envi peschs, nus vulain segir cuntentar vus.» Quests pleds tunavan en nossas ureglias sco ils zains da Pasca. Cun cors legraivels essan nus partids. En scadin cas, il curaschi da cuntinuar en questa moda a tschiffar peschs n’avain nus betg pli gì.

Insaquants onns pli tard m’ha mors la conscienza, ed arrivà tar in pau daners, hai jau offert sin cussegl d’in bun ami in’indemnisaziun a la famiglia Fravi. Ma lezza ha refusà quai onuraivlamain e cun datschertadad e n’ha acceptà nagut dal tut.

Per fortuna sun jau pli tard ma separà da mes ami Pieder Passet. Jau sun ì davent en la Svizra Bassa, e Pieder è viagià en terras estras, nua ch’el ha emprendì il mastergn da pastizier. El è stà a Berlin ed è da là turnà enavos in di sco grond e ritg signur. Ins tschantschava da tuttas sorts chaussas dubiusas davart la derivanza da quests daners, e co che Pieder haja rabitschà ensemen quels. Suenter curt temp è el partì per la Russia. Ses caracter falomber, dispost a tuttas lumparias, ha el salvà vinavant. La fin ch’el ha prendì n’è betg stada bella. Curt temp suenter sia davosa partenza è vegnida la nova da Son Petersburg ch’el saja mort en l’ospital da questa citad en la pli gronda povradad. Uschia ha quest cumpogn legher, dentant er malign e flaivel or dal temp da mia giuventetgna chattà en ses giuvens onns ina trista mort en terras estras – bandunà ed emblidà.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun sutsilvana: Raquintaziuns dalla giuventetgna d’in um de Schons. Publ. da Gieri Ragaz. En: Per mintga gi 1934, p. 74–80 e 1935, p. 44–53.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.

In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.