Qalamning toyilishi

by Abdulhamid Choʻlpon

Qalamning toyilishi  (1924)  by Abdulhamid Choʻlpon

«Farg‘ona» gazetasining 1924 yil 24 noyabr sonida «Mirzo Qalandar» imzosi bilan bosilgan.

(«Mushtum»ga sovg‘a)

Bizda bir gap bor: birov bir qaltis gapni bilmasdan aytib qo‘yub juda izza bo‘lub ketsa, orqasidan qizarub-bo‘zarub turub: «Suyaksiz til ekan, toyib ketdi», – deb qo‘yadur. Rost, til suyaksiz, toyib ketsa mumkin.
Lekin qalam degan narsa tildek emas. U yo qamishdan, yo temirdan, yoki yog‘ochdan yasaladur. Zamonaning madaniy qalami bo‘lsa, mutlaq po‘lat uchlik bo‘ladur. Po‘lat-a, po‘lat! Uning toyib ketishi xiyla qiyin.
Maskovdagi «Bosh paxtaqo‘mitasi»da bitta-yarimta toyaturg‘an qalam bor, lokin harchand undek katta bir idoraning qalamlari yot mamlakatlarda ishlangan (zagranichnыy) va birinchi navdan (pervыy sort) uchlarga ega bo‘lsalar ham, shoshilishda qoqilib ham ketarlar ekan!
O‘sha Bosh paxtaqo‘m tomonidan paxta xususida o‘rus tilida bir kitob nashr etilgan edi. Kitobning ismidayoq shu «qalam toyilishi» hodisasi juda aniq ko‘rinadur. Ya’ni ijtimoiy asosga qurulg‘an Sho‘ro Jumhuriyatlari Ittifoqining Sharq tomonidag‘i a’zolari (O‘rta Osiyo va Qafqasiya jumhuriyatlari) tuprog‘ida unaturg‘an paxtag‘a «o‘rus paxtasi» (russkiy xlopok) deb ism qo‘yilg‘an. Bosh paxtaqo‘mdag‘i «toyilg‘ich qalam» Turkiston bilan Qafqasiya o‘rnig‘a Ryazan va Tobol viloyatlarini keltirib qo‘yub, osiyoliklarning «yaqin» va «g‘amxo‘r» do‘stlari bo‘lg‘an Milyukov va Cho‘qayevlarg‘a Parij maydonlarida jirtak chalishqa ortiqcha va kerakmas bir zamin tayyorlab bergan…
Maskovdagi Bosh paxtaqo‘mdan va uning «toyilg‘ich qalami»dan xafa bo‘lishqa ham to‘g‘ri kelmaydur. Chunki u qalam birorta «sobiq»lardan chiqqan «spets» (ishbilarmon)ning qalami bo‘lsa kerak.
Lekin o‘zimizning qizil Toshkentdagi O‘rta Osiyo sho‘ro jumhuriyatlarining bosh gazeti bo‘lg‘an «Turkpravda»g‘a nima deylik? Muhtasham kabinalarda o‘lturg‘anlari bilan, «Turk­pravda» sotrudniklari orasida ishbilarmonlar yo‘q edi, shekilli.
Tojikiston jumhuriyati to‘g‘risida o‘rtoq Imomov bilan musohaba qilg‘an «Turkpravda» sotrudnigi «Pomir» (Murg‘ob)ni nimaga «O‘rus Pomiri» (Russkiy Pamir) deb atadi ekan? Axir «Xitoy Pomiri», «Ingliz Pomiri» degan atamalar bor, bu ham jug‘rofiy bir «atama»-da demakchilarmi? Unda Turkistonni ham «O‘rus Turkistoni» (Russkiy Turkestan) desunlar; «Xitoy Turkistoni» degan atama ham bor…
Biz hayron bo‘ldik, o‘yladik, oxirda shu qarorg‘a keldikkim: «Turkpravda» idorasida ham birorta «toyilg‘ich qalam» paydo bo‘lub qolg‘andur-da!..
Gap cho‘zulub ketdi. Bosh og‘rig‘i bo‘lmasun deb qo‘rqamen: Turkiston iqtisod sho‘rosi tomonidan shu yil nashr etilgan «Statistika solnomasi» (Statisticheskiy yejegodnik)ni o‘qub edim. Undagi toyilg‘an qalamning qo‘pollig‘ini ko‘ring! Ya’ni o‘sha kitobda: «Turkistonni olg‘an o‘rus podshohlari uni mus­tamlaka qilmoq uchun muayyan reja bilan iqtisodiy zarurat orqasida olg‘anlari yo‘q. Balki Rusiyaga chegaradosh bo‘lg‘an qabilalar o‘rus savdo karvonlarini talab, hadeb besaranjom qila bergandan keyin shularni bosamiz deb aylanishib kelib qolg‘an!» – deyiladur. Bu kuchli da’voga kuchli dalil lozim bo‘lg‘anidan: «Mana dalil kerak bo‘lsa!» – deb ushbu so‘zlar yoziladur: «Shuning uchundurkim Turkistonni olg‘andan ke­yin chor hukumati uni nima qilishini bilmay hayron bo‘lg‘an edi»…
Qalamning bu daraja esiriklarcha toyilishi odamni qo‘rqutib yuboradur. Bu toyilg‘an qalam o‘zining shu toyilishi bilan o‘ktyabr inqilobining birinchi kunidan beri qilinib kelayotkan da’volarning ustiga katta bir qora chiziq chizmoqchi, shekillik! Ya’ni o‘ktyabr inqilobi «Chor hukumati Turkistonni mustamlaka qilish uchun olg‘an edi» degan shiorni tashlag‘an bo‘lsa ham, bizdan (statistikachilardan) so‘ramasdan, haqiqat qilmasdan shoshilib tashlab qo‘yg‘an… demakchi, shekillik!
Barakalla!..