Phepug

Phepug çıko, çıturi waneno?

Rozê, mı wast ke phepugi sero çiyê bınusni. Qısaweta xo ra, mı va eceva Tırki de cı rê sevanê?

Ravê ferhengê M. Çemi de mı nia da. Pelga 323 de vano ibibik, guguk kuşu. Dustê diksılêmani (hophopıke) de wuncia ibibik nusno. Hama ez zanon ke Tırki de ibibik ve guguki ra zu theyr niyê, zovinaê.

Nafa ki mı, ferhengê Malmısanıji de nia da. Wuza ki wuncia ibibik, guguk nuşiyo. Mı ni ferhengi ca verday, qaytê kıtavanê binu biyune. Kıtavo ke M. Düzgüni taê lawıkê Dêsımi tede ardê pêser, mı yi de nia da.

Lawıkan de phepug

Sey Qaji, ‘zoro derdê cigera hare’ de vano:

“Dêsımi sero mızo dumano,

Wusar nao ame, derdê marê

Phepugo sosın gılê kou ra niso, bıwano”.

Sılêmano Qız, lawıka Çuxure de vano:

»Phepugo goyin roniso Çuxure de,

Wejiranê marê bıwano«.

Lawıka Sılêman Çawışi de vano:

»Bıko, bıko, Sılêmano

Phepugê dês u kou

Maa tüya kora kokıme rê bıwano«.

Sey Wuşên, Lawıka Bava Khali de vano:

»Ax Qeremusano, Qeremusano,

Phepugê wusari ro niso tede bıwano

Phepugo sosın, mı ra raşti vaze,

Xona çand serri emrê mı mendo?«

Kıtaban ra gore phepug

Misalê nianêni zafê. Lawıkanê Zazaki de namê phepugi zaf vêreno ra. M. Düzgün, pelge 49 u 89 de vano: ‘Taê vanê no theyr Tırki de ibibik kuşuyo’. Hama beliyo ke mıqerem nêvano.

Naê ra têpa mı, kıtavanê binu de nia da. P. Lerch u [[Friedrich Müller|F. Mülleri ra gore Zazaki de phepug Alamanki de Kuckucko. Hama şifê zerrê mı wuncia nêşi. Çı ke, P. Lerchi manê qılancıke ki Alamanki de Rabe nusnay vi. (Halvıke qılancıke ra Alamanki Elster, Tırki de saksağan, vajino. Rabe Tırki de yena mana karga. Zu ki Krähe esta. Zonê ma de qırawune vajina).

Mı va, beno ke manê phepugi ki ğelet nusno. Mı va mılêti ra perskeri, kam nas keno, kami phepug diyo? Ez vaji 40, sıma vazê 100 cêniy u ciamordu ra mı pers kerd. Pêroyine va ke: ‘Ma phepugi zaneme, ma vengê dey zaf hesno.’

Mı va: ‘Sıma qe phepug di ya ki bese kenê mı rê tarıf kerê?’ Wertê ninu ra teyna hirê yisanu va, hiya mı diyo, nas konu. Zu cênıke, zu mormeki, zu çêneke, zu qeyde ra tarıf kerd. Hiremenu va ke: “Phepug, donê xo gewro, gorgeçine ra tenêna qıjkêko (qızo). (H.Tornêcengi Ware-1 de, M.Oruçoğlu ki kıtavê xo Dersim de rast dos kerdo).

Şifê mı wuncia ki tam nêşi. Ez şiyu, kıtavxane de theyru sero, guguk u ibibiki sero, çı kıtavi ke estê, mı gureti, ardi çê de wendi. Cêr de nia dime, nê kıtavu de çı esto?

Yê Kuckucki, 130 ra nêjdi cısnê xo estê. Hama yiyê ke zu çê raê 12 teneyê. Dina de en jêde caanê germu de manenê (benê weiye). Koti ke estê, namê yi cay ra yenê nas kerdene. Mesela, Kuckuckê Bengali (Koromandel Kuckuck), Kuckuckê Hindistani, Kuckuckê Çini, Kuckuckê Gina Newiye (Koel), ya ki jê Kuckuckê Afrika (Smaragd).

Donê xo, reng ve rengo. Welatê ma ra nêjdi, dormê koanê Urali de “Phepugê Bırri” (Waldkuckuck: orman guguku) estê. Dêsım de, Anatoliye de en jêde ni cınsi estê. Yiyê ke dormê Avrupa derê, serê sari de pulık esto, gewrıkê. Alamanki de cıra Häherkuckuck, Tırki de ki tepeliguguk kuşu vajino.

No theyr, goç kerdoğo, yanê wusari sono hetê zımey, payıji pêyser sono cao veroz (vervaroz). Emrê xo, serê dar u bêri de, kemer u kuçi de ro niştaene ra vêrono ra. Zaf tembelo, coka cıra hazırwerdoğ vajino. Makêke, hakanê xo bena halênê theyranê binu de kena. Zu hakê theyra bine halên ra vezena, hakê xo hurendi de kena (ca verdana), wurzena ra fırr dana, sona.

Heqa ni theyri de her zoni de tavatur sanıki estê. Vanê, theyra makêke (phepuge) duway kena ke, hakê xo şêrê rê hakanê theyranê binu, yanê jê hakanê theyranê binu bê. Khaniya Hurimi de (Yunano Khan de) zu sanıke de, seveta ni theyri de qesey beno ke, zımıstan ke ame, no theyr beno theyro de qıjikêk (Sperber: Atmaca), eke bi wusari, wuncia beno Kuckuck.

Çıqa gırso? Dergêna xo, eve perr u purtu ra 60 cm, bê perru 40 cm, gıraniya xo 110 gramiya. Emrê xo ki 13 Serriyo. (Çıme: 1. Das grosse Lexikon der Tierwelt, 2. Das grosse Bilder-Lexikon der Tiere).

Hêya! Ez, Kuckucki (phepug) sero, Wiedehopfi (hophopık) sero, taê theyranê binu sero xêylê çi musu. Hama mı wuncia tam dos nêkerd phepug kamıji theyro. Mı va, “ez ke bıvini nas konu ya ki nas nêkonu?”

Peyniye de rozê şiyune muzaa ke lulıki, mal u theyri tede estê, ya ki cemednê (Naturhistorisches Museum de). Mı wuza theyrê guguk u ve ibibiki nêjdi ra di. Vengê ni theyru gureto bant. Lewe de zu gocage esta. Yisani ke bêçıke nêre cı, a theyre zonê xo ra wanena.

Mı ravê bêçıke nêreve gocaga ke kuckuck nuşiyo, ae ser. [1] Mı gos da ke »phepug«o ke ma vame, hao waneno. Endi, mı yinam kerd ke namê phepugê ma Alamanki de biyo Kuckuck, Tırki de ki biyo guguk.

Yi ra têpa mı, Wiedehopf gos da. Zonê made, ni ra Dêsım de ‘hophopık’ (taê ‘diksılêman’ ) vanê. Tırki de ibibiko ke vanê, no theyro (çavuşkuşu, hüthüt). Vengo ke vezeno hirê parçiyo: jê ‘up-up-up’, ‘pu-pu-pup’ ya ki ‘ho-po-pop’i yeno gos daene.

Nıka, wendoğê ke, ni nusnê mı wanenê, belkia vanê, to roê ma guret, çı vana endi vaze. Seveta zu namê phepugi mordem coru xundê keno derg? Hiya belkia heqa sıma wendoğu ki esta. Hama ni nusni ra têpia ez hini guman konu ke, phepugi sero fıkrê sıma ki xêylê beno çip, beno zalal. Endi jü ke sıma ra pers kerd, va phepug çıko, bêşif bese kenê ke vazê, Tırki de guguko, ya ki Alamanki de Kuckucko. Eke hiniyo, cor de, cao ke Kuckuck ya ki guguk vêrdo ra, sıma yinu phepug bıwanê, ni hengemey ra endi raxeleşime.

Phepug çıturi waneno?

Hiya! Raşti, phepug çıturi waneno?

Zazakiyê ma de, yanê Dêsım de phepuganê ma, têdıma, têdıma ‘phe-po’ vatêne. Ma rê hini amêne, hini vajiyêne, ma ki hini musayvime. Hama yiyê ke Alamanki qesey kenê, dinu ra gore, phepugi ke wend, vano ‘kuck-kuck’ yanê ‘phe-po’ nêvano. Aseno ke, Alamanki de zonê ni theyri vuriyo. Raşti, mordêmi ke gos da, nê tam ‘kuckuck’ vano, nê ki tam ‘phe-po’ vano. Hini têdıma têdıma çiyê vano, hama tam areze niyo. Aseno ke no ki, zonê diyo (deyiyo). Wo zonê xo ra waneno, kami ke çıturi wasto hini vato, hini ardo ra zon. Mesela zonê ma de, sanıka phepugi de, no hal zaf zalal aseno, (phe-po, khe-ko, kami kist, mı kist, kami şüt, mı şüt).

Leo Novrup eve alvazê xo Poul Erik Andersen ra pia 1975, 76, 77 de hirê serri wusari ra hata payıji sonê, eve phepugi piyinê. Eve rozu, saatu. Yinu heqa ni theyri de xêyle çi dos kerdo. Peydena L. Novrupi, namê Kuckuck ra zu kıtav nusno. Ni kıtavi de vano ke: ‘Phepuge(makeke) letê asma gulanê ra hata letê amnana vırene 10-20 haku kena. Hama ni haku tam zu (ayni) saate de kena. Na saate, her waxt nêjdiye des u poncine (15.00) de ra. Leyrık (çêlik) tam roza des u heştine halênê xo terk keno.’

Teyna phepug (nêr) waneno, phepuge (makeke) nêwanena.

Teyna phepug (nêr) kuckuck ‘phepo’ vano, yanê wanêno. Phepuge teyna sırê khurt-biyaene de, eke nejdiyê nêri de biyê, vengo de bari vezena (kichern: kıkırdamak). Vengo ke phepug vezeno, dı parçiyo. Vatışi ra gore: ‘kuck-kuck’ (phe-po = pu-puk), hama eke venga phepuge da, wo sırê hirê parçey veng vezeno : ‘kuck-kuck-kuck’ (vatisê ma ra gore: phe-phe-phop). Phepug hewa ra ki veng dano, eke phepugê ra bi nêjdi, vengê xo beno, ‘ha-ha-ha’ ya ki ‘hach-hach-hach’!

Sanıka Phepugi

Phepugi sero her zoni de, her sari de tavatur sanıki estê. Zonê ma Kırmancki (Zazaki) de ki phepugi sero xeylê çi vajiyo. Ninu ra jüyê ki sanıka phepugiya. Domanê ke Dêsım de biyê pili, ilam ke na sanıka phepugi pilanê xo ra hesna. Na sanıke serranê pêyenu de zonê ma ra ki ama nusnaene. Varyantê Dêsim de, layık waa xo kiseno, yanê phepug nêriyo, (nia de H. Tornêcengi, Ware-1; M. Çem ‘Ferheng’ de phepug ). Hama taine ra gore, wae, bıraê xo kisto, yanê theyre, makeka. Tabi na zu sanıka. Wuncia ki varyantê Dêsımi mantıq ra tenêna nêjdiyo. Çıke, teyna phepug waneno (nêr); makeke (phepuge) nêwanena.

Cêr Dêsım ra zu varyantê na sanıke vineme:

Waxtê de, zu dewe de zu wae ve zu bıray ra benê. Vanê ke ni domani sey biyê. Jüvini ra zaf has kenê; her motajiya xo, eve xo vinenê. Bıra, tenena pilo, waa xo sevekneno. Wusar amo, her ca biyo khewe, vilıki, kolbızıni, kengeri, sung u rıvêşi vejiyê. Bıray ve wae ra rozê, wasto ke şêrê, pia kengeru arê derê. Bıra ver, wae dıma, kewtê ra rae tekıtê şiyê kasu, cerdu ra kengeru feteliyê. Bırayi dest de zu phiz, dosa wae de ki zu thurıko de khan biyo. Bıra, ravê dormê kengeru rındek kıneno, peydena kardia xo ra, bınê ra bırneno, Teliyu keno pak, dano waa xo. Wae, kengeru erzena thurık, çêfanê xo ra vozena, kengeru musnena ra bıraê xo. Bıra, kengeri vezeno, keno pak, letê weno, letê ki dano waa xo ke, a ki buro. Eve na tore xeylê ca sonê, xeylê kengeru danê arê, xeylê ki qefelinê. Rastê zu çımê ağwe benê.

Bıra vano: “Waê, ala bê, tenê ronişime, raaraşime, tenê ki ağwe bısımime, kengerêna burime.” Nisenê ro, ağwa xo sımenê, layık fekê thurıki keno ra tede nia dano ke, thurık thıp u thalo.

Vano: “Waê, ma xundê kengeri dayve arê, ni kata şi?”

Wae, sas bena! Peydena yena ra xo, vana: “Bıra, to kengeri day mı, mı zu ve zu eştive zerrê thurıki, fekê thurıki ki rındek gire dayvi”.

Lazek vano: “Waê, tı jüri kena, to ke thurık estêne, nıka ma zerrê thurıki de kengeri diyêne”.

Çêneke, jiar u diaru sero sondi wena. Layık yinam nêkeno. Teseliya çêneke bırina, vana : “Bıra, ez ke sevaji tı yinam nêkena. Bê kardi bıcê, zerrê mı raqılasne, eve çımanê xo bıvine, mı kengeri werdê ya ki nêwerdê”.

Bıra zaf qariyo. Hêrs ra kardi cêno, zerrê waa xo qılasneno ra, nia dano ke letê zu kengeri ra qederi thawa tede çino.

Xo xo de vano: “No çıko? Çı hikmeta? Waa mı ke nêwerdê, ni kengeri kata şi? Sarê xo, fino wertê lınganê xuyê veri, fıkırino. Hini eve fıkıriyaene her çi verê çımu ra vêreno ra, yeno, sono. Peydena aqıl keno, reyna thurıki de nia dano. Vineno ke bınê thurıki de zu qule esta.

Vano: “Waê, to raşti vato. Qayt ke, bınê thurıki dıriyo, kengeri na lone ra gınê ğuare. Wae ra veng u vaz nêvejino. Bıra, beno çewt, dest erzeno ra waa xo, saneno ra, lerzneno, wuncia wae ra veng nêvejino. Zırçeno, qireno! Vano: “Mı se kerd, seveta dı kengeranê kermezınu ça waa xo kiste?” Şiarê nano pa, meyitê waa xo sero berbeno, jiveno. Peydêna waa xo beno, şüno, keno mezele.

Vano: “Ez çı ri ra şêri dewe, wertê sari, çıturi vaji ke, mı waa xo kista?” Serê mezela waa xo de niseno ro, zaf fıkırino, ez vaji eve saatu, sıma vazê eve rozu wuza maneno. Peyniye de, duway keno, vano “kaşka ez zu theyr biyêne, ko ve ko ra bıfeteliyêne, serva waa xo bınalêne, bıwendêne, belkia hini axa zerrê mı şiyêne”.

Duwa xo vêrena ra, layık beno theyr, beno phepug. A roza, na roza, wusar ke ame, phepug ko ve ko ra fırr dano, fetelino, niseno gılê dar u beri ra waneno.

Vano:

“Phepo, Kheko!

Kami kist? Mı kist!

Kami şüt? Mı şüt!

“Phepo, Kheko!

Nuştoğ

M. Tornêğeyali, Gucige, 2006 (Çıme: Ware-12., Payıza Vırene, 1998)

Dı'rê qesê pêyeni

1. No nuste, 1998 de ame nusnaene u Ware-12 de vejiya. Redaktori taê herfi vurnayvi. Ez ni nusni sere tenena gurine, hetê rastnusnaene ra newe de mi kerd rast.
2. Dı hazar u phonc de, mı phepug dewa de, nejdi ra di u nas kerd. Dêsım de, pêyniya amnana pêyene de leyrıkê theyru halên ra fırr danê, wazenê ke eve xo, xo mırd kerê. Hama ni tam bese nêkenê fırr bıdê. Hemi ki xona xof nêzanenê, nêtersenê. Mordem ke bıwazu, ninu nejdi ra vineno u bese keno pêy bicê ro.
3. Dêsım de wendisê phepugi xêr nêvinino. Vanê “xevera şiaê” ano ya ki arda. Coka kes nêwazeno, nejdiyê bonanê xo de phepug bıwano.

Bıvênên

Sanıka Phepugi

Çımey

Vengê Phepugi
Nuştey Phepugi
M. Tornêðeyali, Gucige, 2006

Çýme: Ware-12. (Payýza Výrene, 1998).

Dire qesê pêyeni:

1. No nuste, 1998 de ame nusnaene u Ware-12 de vejiya. Redaktori taê herfi vurnayvi. Ez ni nusni sere tenena gurine, hetê rastnusnaene ra newe de mý kerd rast.

2. Dý hazar u phonc de, mý phepug dewa de, nejdi ra di u nas kerd. Dêsým de, pêyniya Amnana pêyene de leyrikê theyru halên ra fýr danê, wazenê khe eve xo, xo mýrd kerê. Hama ni tam bese nêkenê fýr býdê. Hemi ki xona xof nêzanenê, nêtersenê. Mordem khe býwazu, ninu nejdi ra vineno u bese keno pêy bicê ro.

3. Dêsým de wendisê phepugi xêr nêvinino. Vanê “xevera þiaê” ano ya ki arda. Coka kes nêwazeno, nejdiyê bonanê xo de phepug býwano Template:Heywan