Peru suyu umalliqkunapa rimanakuynin

Qhichwa simipi qhapaq p'anqa

Qhichwa simipi qhapaq p'anqa

PERÚ SUYU KAMACHIKUQKUNAPA RIMANAKUSPA MUNAYNIN

Tikraqkuna: DINEBI

Huk ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Democracia nisqapas, derechunchikkunapas allin kallpachasqa kananpaq

Allin democracia nisqa kananpaq, llapa runakunapa derechunkuna allin kallpachasqa kananpaqmi rimanakuyku. Chaymi kanqa takyasqa kawsaypi puririnapaq, kamachiqninchikkunapas chuya chuya akllanakuypi yaykuspa, paykunapura ayninakuspa, yanaparinakuspa ima pusawananchikpaq. Nillaykutaqmi, chaytaqa runakunapa umalliqninkunawan kuska kamachiptinkum hatarinqa. Chaymi llapallan runapa derechunkuna aswan kallpanchasqa, aswan sapinchasqa kanqa; llapallan runakuna huñurinakuspa, chulla runahinalla chay democracia nisqata wiñarichinqa, Estadupa Hatun Kamachinanta qawarispa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Perú suyupa Hatun Kamachinan amachasqa kanqa, kamachikusqanmanhina kawsanapaq, llapan suyukunawan, llaqtakunawan kuska Perú hatun suyuqa chulla sunqulla, chulla umalla kananpaq.

• (ch) Runakunapa yuyaymanayninkunata qawarispa chaninchanqa, organizacionninkunatapas kallpanchaspa qawarillanqataq; hinallataq runakuna mana sarunchasqa kanantapas qawanqa, imaraykuchus Estaduqa runata ayllu ukupi, llaqta ukupi aswan chaninchasqanrayku.

• (h) Allin kawsaypi tiyanapaq, chuya akllanakuy ukupi tiyaspa yachakunapaq yanapanqa, hinallataq allin runahina, derechunchikkunatapas, rurayninchikkunatapas allinta ruraspa purinapaq yanapallawasuntaq.

• (i) Mana uyariy munaq runakunapaq, kamachiykunata mana kasukuspa puriq runakunapaqpas Estadu wanachikuykunata hurqumullanqataq.

Iskay ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Allin democraciapi kawsanapaq partido politicokuna kallpanchasqa kananpaq

Ima ruraypas, ima llamkaypas llapan runakunawan kuska rimanakuspa rurasqa kananpaq rimanakuyku, chayqa Hatun Kamachinanmanhina apakunqa, llapan organizacionkuna, llaqtapi kaq institucionkunapas yanapakunanku; ichaqa partidos políticos nisqa aswantaqa yanapakunanku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Derechus políticos nisqa yuyasqalla kananpaq, allin qawasqalla apakunanpaqmi kamachikuykunata churanqa.

• (ch) Partidos políticos nisqa ñawpaqman allin kallpanchasqa purinankupaq, mana chinkapunankupaq ima kamachikuykunata churallanqataq, chaymi allinllapi purinapaq, chuya chuyata qullqitapas aparinankupaq, rurayninkunatapas riqsichinankupaq yanapay kallanqataq.

• (h) Perú hatun suyupi, suyunkunapipas, llaqtankunapipas lliw kamachiqkunaqa chuya chuya akllakuypi yaykunqaku.

• (i) Chay akllanakuypiqa llapallan llaqta runakunam umalliqniyuq, kamachiqniyuq kananku, karupiña tiyaq runakunapas, campupiña, yunka suyupiña tiyaqkunapas umalliqniyuqmi kananku, manam pisi kasqankuraykuchu qunqasqa kananku.

• (k) Ima ruraypas, ima llamkaypas llapan runakunawan kuska rimanakuspa rurasqa kanqa, chayqa Hatun Kamachina nisqanmanhina apakunqa, llapan organizacionkuna, llaqtapi kaq institucionkunapas, Partidos Políticos nisqakunapas yanapakunanku.

Kimsa ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Perú suyupi kikinchik kasqanchikmanta allin takyachinapaq

Peru suyu huk suyuhinalla kananpaq, sapanka ayllunkunawan, sapanka llaqtankunawan kuska kallpanchanapaqmi, rimanakuyku; nillaykutaqmi, chayqa rurakunqa ñawpa ayllukunapa yachayninkunata chanincharispa, kawsay rurayninkunata yuyaykuspa, llapa rimaynin simikunata riqsispa, qipa kawsayta qawarispa, tiqsi muyupa purisqanmanhina rurasqa kananpaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Perú ñawpa pacha kawsay yuyaykunata mana qunqanapaq, aswantaqa riqsispa kawsanapaq kamachikamunqa.

• (ch) Llapa runakuna yanapanakuspa hawkalla tiyanankupaq, sumaq qawanakuypi, huk niray usupi kawsaspapas, piña kaspapas pampachaykukuspa, mana awqanakuspa, Perú huk suyulla kanapaqmi kamchikuykuna kanqa.

• (h) Llapan runakuna qipa wiñaypi allin kawsayman chayanankupaq, sapanka runatapas, ayllupi kaqtapas allin puriyman churananpaq huk ruraykunata churanqa.

Tawa ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Rimanakuykunata kallpanchanapaq

Llapan organización política nisqakunawan, hinallataq llaqta ukupi mayqan organización kaqwanpas rimanaykukuspa imamanpas chayay kanantam munayku; sumaq qawanakuypi, huk yuyayllapi kawsaspapas, piña mayña kaspapas chaninchasqa kanapaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Imamanpas chayanapaq rimanakuykunata kallpanchanqa.

• (ch) Ima ruraypas, ima llamkaypas llapanchikpa rimayninchikwanmi atikunqa, chayhina ukupi kawsanapaqmi kallpanchakunqa, chaywanmi kamachiqkunapas, kamachiykuna ruraqkunapas allinta llamkayninkunata qispichinqaku.

• (h) Perú suyupi yuyaywan rimanakuspam, qipa pachapi ima ruraytapas llapanchikmanta qawarinapaq, huk kamachikuykunata churamunqa.

Pichqa ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Qipa pachata qawarispa allin yuyayllawan imatapas ruranapaq, Gobiernupas chuya chuya ruraywan allinta llamkananpaq

Estadupa imaymana rurasqanta kallpachasaqku, allin yuyaypi, allin rimanakuypi llamkaykuna sayarinanpaq, imaymana allin kamachisqa kananpaq, maypipas allin kawsayta mirachinanpaq, Tiqsi muyupi suyukunata qawarispa kay Perú ukupi munasqa aypananpaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Huk kamachiylla llapan runapaq, llapan institucionkunapaqpas kananta munaspam sistema nacional de planeamiento nisqata paqarichinqa, chaywan maykama, haykapkama chay llamkaykuna rurakunanta qawarinapaq, chaypaqpas qatipaykunata churallanqataq.

• (ch) Gobiernu allintapuni llamkananpaq, qallariyninpi imakunatachus llamkayta munaspa nirqa chaykuna huntachinapaqmi kamachikuyta churamunqa. Chay llamkaykuna qawarinapaqmi qatipaykuna rurakullanqataq.

• (h) Gobiernuqa sapa kutillan lliw llamkayninkunamanta willarikuyta atinan, mayqan llamkaykunas qispisqa, ima sasachakuykunas rikurin, chaykunamanta runakunaman riqsichinqa.

• (i) Gobiernupi llamkaq runakuna allintapuni rurayninkunata qispichinanpaq musuq yachaykunata qunqa, chaywan ima ruraykuna churakusqan aypasqa kananpaq.

Suqta ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Huk nacionkunawan allinllapi kawsanapaq, rimanakuspa chulla suyuhinalla ñawpaqman puririnapaq

Huk nacionkunawan mana chiqninakuspa kawsanapaq, rimarinakuspa chulla suyuhinalla ñawpaqman puririnantam munayku; kaykuna kallpachakunanpaqmi, suyukuna asuykanakunqa, yanaparinakuspa, rantinakuspa ima kawsanqaku. Kaykunaqa kanqa hawa nacionkunawan, suyunchikwan ima huk llamkaylla ruranapaq.

Perú suyuqa Derechu internacional nisqa ukupi kaspam tukuy kamachikusqanta kallpanchanqa, aswantaqa, Derechus Humanos, Carta de las Naciones Unidas, Sistema Interamericano nisqa hatun wasikuna kamachikuyninkuta yuyaspam kawsanqa.

Perú suyutaqa kallpacharisun llapan nacionkunapa yuyarisqanmanhina, llapan organización política nisqakunawan, hinallataq llaqta ukupi mayqan organización kaqwanpas rimanaykukuspa, sumaq qawanakuypi, huk yuyayllapi kawsanapaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Llapan tiqsi muyuntinpi, América nisqapipas hawka kawsaypi tiyanapaq, takyasqa kamachinakuyman aypanapaq llamkarinqa, chayqa wakchakayta saqispa allin puririnanpaq kanqa. Kay qawariypin llapan América Latina nisqapi suyukunaqa kallpachakunqa manaña armamento rantinankupaq.

• (ch) Manam maqanakuypas, chiqninakuypas kanqachu, llapan runapa derechunkuna allin qawasqa kanqa, chaymi Democracia nisqapas puqurinqa, qullqirayku waqlliq runakunapas chinkarinqa, drogawan llamkaqkunapas, terrorismo nisqapas chinkallanqataq.

• (h) Kay América nisqa suyukunapas, Tiqsi muyupi suyukunapas hukllanakuspa llamkanankupaqmi kallpanchayta ruranqa, aswanmi, qayllanchikpi kawsaq nacionkunawan kuska allin kawsayta maskanqa, chaywan allin rimanakuyta llanllarichinapaq; kaykunawansi tariparisun llapanchikman imapas kaqlla tupawananchikpaq. Chay qawariypi maskarinqa llapanchikpa munayninchikkuna chullalla kananpaq.

• (i) Hawa nacionkunawan tupanasqa allpakunapi allin kawsayta sayarichinqa, hinallataq qayllanchikpi suyukunawan huñunakuyninta tanqarinqa.

• (k) Estadupa allin ima munayninta, hinallataq wakin hawa suyukunawan allin kawsayta amachanqa, kallpacharinqa ima; hawa suyukunapipas peruano masinchik ayllukunatapas, empresa nisqakunatapas amachanqa, chaykunawanmi hawapi rantinanchikkunapas mastarikunqa, suyunchikpi llamkana kananpaqpas qullqi chayarimunqa.

• (l) Hawa suyukunaman ripuqkunapaqpas, chayamuqkunapaqpas llamkanata tarinankupaq yanapaykunata maskanqa.

• (ll) May Estadupas yupaychasqa kananpaq, mana sarunchakuspa purinankupaq yanapayta churanqa.

Qanchis ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Manaña maqanakuy kananpaq, Perú allin yupaychasqa kananpaq, mana manchakuypi kawsanapaq

Allin chiqap puriypi kawsay kananpaqmi huk kamachikuy lluqsimunanpaq rimanakuyku, ruray atinanchiktapas sapakama ruraspa, Derechunchikkunatapas mana sarunchaspa kawsanapaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Pichus qasi kawsayta waqllichinqapas, turyanqapas, chaykunapaqmi wanachiykuna kamachikamunqa; hawka purikunapaq, qispisqa purikunapaq, runapa kaqninkunata mana pipas hapinanpaq ima, kallanqataq kamachikuykuna.

• (ch) Perú suyupi tiyaq runakunapa derechunkunata kallpanchanapaq, Hatun Kamachinata, huk kamachikuykunatapas qawarispa tiyanapaqmi wakichinqa, chaykunawanmi hawka kawsayta runakunaqa tarinqa.

• (h) Llaqtapipas, ayllupipas, wasi ayllupipas manaña maqanakuy, awqanakuy kananpaqmi kamachikamunqa, chaywanmi warmikunata, warmakunata, machu payakunata imam aswantaqa kallpawan qawarinqa.

• (i) Maypichus aswan awqanakuy, chiqninakuy ima kan, chaypim kallpawan kamachikuy churakunqa.

• (k) Hawkalla kawsaypi tiyanapaqmi yachay wasikunapi yachaykuna churakunqa, chayqa llapan runakunapa Derechunkuna amachaspa purinapaq, imamantapas pampacharikuspa allin justicia aypanapaq.

• (l) Llaqta runakuna hawka kawsaypi tiyanankupaq Estadumanta qawaq institucionkuna allin kamachikuykuna aparikunqa.

• (ll) Policía nisqa ukupipas allin runakayta, llaqtanchik allin chaninchayta yachachikunqa, hinallataq yachayninta mastarinqa huk musuq yachaykunawan, chaymanhinataq pagonkutapas chaskinqaku.

• (m) Hatun llaqtakunapipas, huchuy llaqtachakunapipas hawkalla purikunapaq sistema nacional de seguridad ciudadana nisqata churachinqa, chaytas umallinqa alcaldekuna, estadupap llamkaq oficinakuna, llaqta runakunapa yanapayninwan.

Pusaq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Perú ukupi sapa suyukuna, sapa llaqtakuna kikinkumanta ñawpaqman purinankupaq

Perú ukupi sapa suyukuna, sapa llaqtakuna kikinkumanta allin kawsayninkuta purichinqaku, nispam rimanakuyku, chaypaqmi Gobiernu centralmanta qullqitapas, tukuy ruraykunatapas, kamachikuykunatapas rakinqa. Chaywanqa manañam Limapi kaq kamachikuqkunallatachu qawasun. Gobiernu centralwan, suyukunawan, llaqtakunawan kuska ima ruranapaqpas yanapanakuspa, ayninakuspa chay allin kawsaytaqa tanqasun. Chayhinallam llaqtanchikkunaqa kikinmanta allin kawsayman chayanqa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Perú ukupi sapa suyukunapa, sapa llaqtakunapa allin llamkaynin ñawpaqman puririnanpaqmi qullqiwanpas, ima yanapaywanpas kallpachanqa.

• (ch) Llapan runakunawan rimanaykukuspa kamachikuykunapas, qullqi rakinakuypas, tukuy imapas rurakunqa.

• (h) Estadupa qusqan yanapaykuna utqaylla, chuya chuyalla llapan runakunaman chayananpaqmi kamachikamunqa; hinallataq llapan llaqtakunapi tukuy obrakuna rurakunanpaq kallpanchanqa.

• (i) Gobiernu centralwan, suyukunawan, llaqtakunawan llamkanankupi mana pantanakunankupaqmi kamachikamunqa.

• (k) Suyupura, llaqtapura atipanakuypi, llallinakuypihina llamkaspa allin kawsayta aypanankupaqmi huk kamachikuykunata lluqsichimullanqataq.

• (l) Tukuy llamkaykuna qispichinapaq, maymantapas qullqi tarinapaq huk kamachikuy kanqa; chaywanmi, qullqipas kuskanmanta sapa suyuman, sapa llaqtaman rakikunqa, hayka runankuna kasqanmanhina, allpanku kasqanmanhina. Chaykunaqa rurakunqa takyasqa ñanpi purinapaq, maychus qullqi kasqanmanhina.

• (ll) Institucionkuna, empresakuna, qullqita mañakunankupaqpas, gastanankupaqpas yanapayta chaskinqaku, chaywanmi suyukunapipas, llaqtakunapipas allinta ima llamkaytapas puturichinankupaq, llamllarichinankupaq ima, yanapakunqa.

• (m) Perú ukupi wakin suyukunata huñunaspa huk hatun rimanakuy suyukunaman tukuchinqa, hukllanasqaqa kuska allin kawsayta sayarichinankupaq.

• (n) Suyukuna ukupi alcaldiyakunata huñunaspa huk hatun rimanakuy wasiman tukuchinqa, hukllanasqaqa kuska allin kawsayta sayarichinankupaq.

• (ñ) Ima llamkaytapas ruranankupaq, qullqi churaq runakunapaqpas, institucionkunapaqpas punkukuna kicharikunqa, chaywanmi llaqtakunapi taksa empresapas, huchuy empresapas ñawpaqman puririnqa.

• (p) Maypipas runa masinchikta llakiy qatiptin yanapanapaq qullqi waqaychakunqa, ichaqa wakcha kasqankumanhina rakikunqa.

Isqun ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Perú suyupa allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq

Perú suyupa tukuy imaymana munasqan, llapan allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq, rimanakuyku. Chaypaqqa, llapallan runakuna, kamachiqkunapas yanapakunanku, militarkunam aswanqa qawayta atiwanchik, ichaqa mana Hatun Kamachinamanta lluqsispalla. Chaypaqmi, ima manchakuyña hawa llaqtamantapas, llaqta ukumantapas hamuptin, piña mayña allquchakuyta munawaptinchikpas amachasaqku; allin kawsayninchik waqllichiqkunata chinkachinapaq, hawkalla tiyanapaqpas llamkallasaqkutaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Imachus munasqanchik Perú suyu allin qispisqa kananpaq, allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq llapan runakuna minkapihina llamkanqaku.

• (ch) Perú suyu allin qawasqa kananpaq, hawkalla tiyakunapaq, hinallataq mana ima maqanakuypas kananpaq militarkunata allin llamkayman churanqa.

• (h) Perú suyu allin qawasqa kananpaq, hawkalla tiyakunapaqpas llapallan yachay wasikunapi tukuy ima yachaykuna yachachikunqa.

• (i) Tiqsi muyu pachanpi Antártida sutiyuq suyu allin qawasqa kananpaq, pachamamata chanincharispa tiyanapaq, yunka suyutapas ñawpaqman puririchinapaqmi kamachikamunqa, chaykunawan Perú suyu hukllachasqa kanqa llaqta runapa yanapayninwan.

• (k) Perú suyu qawaq kamasqakunawan, huk nacionkuna rimanakuy qawaqwan kuska imapas ruranankupaqmi kamachikuy kanqa.

Chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Wakchakay pisiyachinapaq

Wakchakayta pisiyachinapaq, wakchakuna qullqisapakunamanta manaña karunchasqa kanankupaqmi, rimanakuyku; chayqa kanqa kamachikuykunapas, tukuy ruraypas, qullqipas munasqanmanhina, mañakusqankumanhina llapan runapaq rakikunanpaq. Chaymantapas, rimanakullaykutaq, manaña millay qawanakuypi warmi kasqanrayku, campupi paqarisqanrayku, machu paya kasqankurayku, mana ima ruray atisqankurayku qunqasqa kanankuta. Chayraykun, wakchakaypi tiyaqkunapaq, qunqasqa kaq runakunapaq aswan yanapayqa kanqa. Wawakunapas, wayna sipaskunapas, machu payakunapas, qarinkupa wikchusqan warmikunapas, imapis mana ruray atiqkunapas, wakchakunapas, qunqasqakunapas, tukuy paykuna allin qawasqa kanankupaq kamachikuykunata churachisaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Llapa runapaq llamkay kananpaq, llaqta ukupi empresakuna ñawpaqman purinanpaq, yanapakuy kanqa.

• (ch) Llaqtakunapa allin llamkana rurayninta kallpachakunqa, chaywan maymantapas willakuykunata riqsinankupaq, aswanta yacharinankupaq, huk musuq tecnología nisqata chaskinankupaq, maymantapas qullqita manukunankupaq, yanapakunqa.

• (h) Hatun llamkaykunata purichinqa imaymana obras rurakunanpaq, chaykunaqa suyukunapa, llaqtakunapa munasqanmanhina rurasqa kanqa, chaypaqmi huk institucionkunata yanapachikunankupaq minkakunqa.

• (i) Yachay wasikunapi allin yachayman aypanankupaq, hampina wasikunapi allin hampikuy kananpaq qullqita yapaspa churanqa; aswanqa wakcha runakunarayku allinta llamkanankupaq, yanapayta churachinqa.

• (k) Llapan runakuna, aswanpas wakcha runakuna kikinchasqa derechunkuta qawaspa purinankupaqmi yanapakunqa; imapas rurakunanpaq paykunapa mañakuyninkuta uyarinqa, paykunallawantaq imaymana rurayta wakichinqataq, purichinqataq.

• (l) Sinchi wakchakaypi tarikuq runakunapaqmi huk llamkanakunata maskapuspa paykunaman qunqa.

• (ll) Estaduqa allin allin kallpachasqan kanqa, chuya chuyata imatapas hapispa chay wakcha runakunapaq llamkaykunata tarispa, llaqtapi tiyaq runakunawan, institucionkunawan ima qawarispa llamkanqa.

• (m) Llapan runakuna aswan kikinchasqa derechunkuwan purinankupaq, wakchakaypi tiyaq runakunapaq justicia aypananpaqmi kamachikuykunata hurqumunqa.

• (n) Maypipas ima llakiyña qatiptinpas, lluqllaña, tuñiyña, kañaykunaña, huk imaña kaptinpas yanapaytan atinan, runakunata yachachispa, qullqitapas huk yanapaykunatapas chayachispa.

Chunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Llapallan runakuna, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kananpaq

Llapallan runakuna, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kanankupaqmi, rimanakuyku; chaytaqa niyku, Perú suyupi runapura sinchi qawanakuy, pinqanakuy, sarunchakuy kasqanrayku. Kunankamaqa warmikunapas, wawakunapas, machu payakunapas, campupi tiyaq runakunapas, ima mana ruray atiqkunapas, wakchakunapas imam qunqasqa tarikunku, chayraykum paykunaqa Estadumanta aswan yanapayta chaskinqaku. Chaywan llapallan runa kikinchasqa allin kawsaypi purinankupaqmi kamachikuykuna lluqsimunqa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Runakuna manaña sarunchasqa kananpaq, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kanankupaqmi kamachikuykunata churanqa.

• (ch) Ima kamachikuykunapas warmikunapa rimayninta uyarispam lluqsinqa. Chayhinata ruraspan Estadupas, llaqtapas warmikasqankuta chaninchanqaku.

• (h) Warmipas, qaripas huk runahinalla allin qawasqa, allin rikusqa kananpaq, kikin Estadumanta huk institución lluqsimunqa, chaymantapacha kamachiykuna paqarichimunanpaq.

• (i) Warmikuna ima llamkaymanpas yaykuyta atinqaku, chaypaqmi punkukuna kicharikunanpaq kamachikuykuna kanqa.

• (k) Wawakunapas, wayna sipaskunapas, machu payakunapas, qarinkupa wischusqan warmikunapas, ima mana ruray atiqkunapas, wakchakunapas, qunqasqakunapas, paykuna lliw allin qawasqa kananpaq, yanapaykunata churachinqa.

• (l) Campupi, yunkapi tiyaq qunqasqa runakunapa Derechusninkunata aswanta qawarinqa, paykunarayku tukuy llamkaykunata wakichinqa.

Chunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Llapallan runakuna mana qullqillawan allin yachayman aypanankupaq, kawsay yachaykunatawan chaninchanapaq

Llapachallan irqikunapas, warmakunapas, sipaskunapas, waynakunapas yachay wasiman chayaspa allin yachaykunata aypanankuta munayku. Chaymi, Estadupa yachay wasinkunapiqa mana qullqillamanta chaskinqaku. Chaypiqa warmipas, qaripas kikinchasqan puririnqaku, kay democracia nisqata allinta qispichinankupaq, qipa watakunapi derechunkuta chaninchaspa kawsanankupaq. Sapa yachay wasipa llamkayninqa aswan riqsipasqam kanqa, Perú suyu ukupi huk hatun yuyay kamachisqanmanhina, sapa llaqtapa munasqanmanhina. Perú suyu yachay wasikunapiqa aswan kallpawansi sumaq kawsaypaq allin yuyaykuna, sunquchakuykuna ima churakunqa pachamamanchikta yupaychaspa tiyanapaq; chayhinallataq, mana ima ruray atiq runakuna maypipas chaskisqa kananpaq kamachikuykunata churachinqa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Llapallan pichqa watanman chayaq wawakuna yachayman yaykunankupaq kamachikamunqa, chaypitaq wawakunaqa allin mikuyta, allin yachayta chaskinqaku sumaq wiñanankupaq. Chay huchuy yachay wasiqa llapan llaqta runakunapa wawankunatam chaskinqa, mana pitapas saqispa.

• (ch) Campupi runapa churinkunapaqpas, llaqtapi tiyaqkunapa churinkunapaqpas kaq allin yachaykunallatam chaskinqaku; campupipas, llaqtapipas yachayqa mana pisiyananpaqmi tukuy imaymanata ruramunqa.

• (h) Yachachiqkuna allin rikusqa kanankupaq kamachikullanqataq, chayqa kanqa llapa runakunapa yanapayninwan, chaywan paykunaqa allin yachachinankupaq, allin kawsaypi tiyakunankupaq, yachachinankupaqpas tukuy imata chaskinankupaq.

• (i) Wawakuna, irqikuna, warmakuna, wayna sipaskunapa yachayninkuqa aswan yuyaypim rurakunqa, munasqanku rimayninkunata, ima apu taytakunapi iñisqankutapas chaninchaspa.

• (k) Hawamanta hamuq musuq yachaykunapas, ciencia nisqa yachaykunapas aswanmi sapinchakunqa.

• (l) Estadupa kamachisqan universidad nisqa hatun yachay wasikunapi, educación técnica nisqa yachay wasikunapipas aswan allintam yachachikunqa, may suyupi, may llaqtapi tiyasqankumanhina.

• (ll) Llapallan yachay wasikuna aswan allinta purinankupaqmi chaninchaykunata paqarichinqa, chaypi yachakuqkunapa derechusninkupas yupaychasqa kananpaq.

• (m) Mana qillqay yachaqrayku ñawsachasqa runakunata chinkachinqa, chaypaq musuq politicakata kamachikunqa, chaypi campo runakunawan, yunka runakunawan, hatun llaqtakunapi kuchunchasqa runakunawan llamkananpaq.

• (n) Reforma Educativa purinanpaq sapa wata qullqita yapanqa 0.25% Estadupa (PBI) nisqa llapan qullqi chaskisqanmanta, chaywanpas munanqa 6% PBI nisqaman watapi aypananta.

• (ñ) Cuerpo kallpanchay yachay (educación física nisqa) yachachiyta, ima sumaq ruray yachay (educación artistica nisqa) yachachiyta imas yachay wasikunapi yapamanta kallpawan churakunqa, wawakaymantapacha hatun pukllaykunapas yachachikunqa.

• (p) Llapa runakunapa rimayninta uyarispa, institucionkunawan kuska, wawakunapa allin yachayninta qawanapaq kallpachakunqa.

• (q) Waynakunapaq, sipaskunapaq, runakunapaqpas maypi kasqanmanhina llamkay yuyaypi yachachikuyta kallpachanqa.

• (r) Waynakuna mana droga nisqaman yaykunankupaq, allin kawsayninku mana waqllichinankupaq, mana awqanakuypi purinankupaq, yachaykunata yachay wasikunapi mastarichinqa.

• (s) Perú suyu ukupi achka simipi rimasqanchikrayku, tukuyniraq runakuna, ayllukuna kasqanrayku, iskay simipi, iskay kawsaypi (Educación Bilingüe Intercultural nisqapi) yachakuyta aswan ñawpaqman puririchinqa.

Chunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Llapallan runakuna qalikaypi kananpaq, allin kawsaypi tiyananpaq

Llapallan runakuna qalilla kawsanankupaq, mana qullqillawan hampichikunankupaq, hampina wasikunapi allin hampiy chaskinankuta imam munayku, aswanpas wakcha runakunaman, qunqasqa llaqtakunapi tiyaqkunaman aypanqa; hinallataqmi, runakunawan, institucionkunawan yanapachikuspa allin hampiy ruraykuna qawarisqa kananpaq rimanakullaykutaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Allin qalikaypi purinapaq, tukuy unquykuna hampiy atikunanpaq kallpachayta qunqa, aswantaqa qanramanta hamuq unquykunatam chinkachinqa.

• (ch) Yuyay chinkay unquykunata, uma unquykunata, drogamanta unquykunata ima chinkananpaqmi tukuy llamkaykuna rurakullanqataq.

• (h) Chuya yaku, chuya unu llapan runaman chayachinqa, chaywan mayllakunapaqpas, hispana wasi kananpaqpas; chuya chuyapi tiyanapaqpas, qanrakuna, qillikuna chinkachinapaqpas, llamkaykuna kallanqataq.

• (i) Sapa suyupi yachakuq unquykunata, qunqayllamanta rikurimuq unquykunatapas chinkachinapaqmi hatun llamkay wakichikunqa.

• (k) Allin chuya kawsaypi, allin qalikaypi tiyanapaqmi kamachiykuna lluqsimunqa.

• (l) Hampina wasikuna llapan llaqtakunapi churasqa kanqa, aswanpas wakchayasqa llaqta ukupi tiyaq runakunapaq; warmikunapaq, wawakunapaq, machu payakunapaq, mana ima ruray atiq runakunapaqpas kanqa.

• (ll) Mana unquykuna kananpaq llamkaykunata kallpachanqa, chaypaq llaqtapi, ayllupi runakunata, institucionkunata ima, yanapakunankupaq minkakunqa. Paykuna, maypiña kaspapas imayna chay llamkaykuna purisqanta qawarinqaku, ichapas may suyukunapa, llaqtakunapa munasqanmanhina kananpaq.

• (m) Wawayuq warmikuna allin kananpaq yanapay kanqa, chaymantapas kanqa hampikuna munasqalla wawayuq kanapaq, chaytaqa sapa tayta mama ninanku allinchus manachus chay kasqanta.

• (n) Llapan llaqta runakuna mana qullqillawan hampichikunanpaq, hampina wasikunaman rinanpaq, kamachikunqa; chaypaqmi institución privada nisqamanta yanapakuyta mañakullanqataq.

• (ñ)Llapallan mana seguruyuq runakuna hampina wasiman hampichikuq chayanankupaqmi kamachikunqa; chaypaqmi qullqita churanqa, chaywan yanapakuspa hampisqa kanankupaq.

• (p)Tukuypi llamkaq runakuna hampiyman aypananpaq kamachikuyta purichinqa, chaywan qipaman asegurasqa kananpaq.

• (q) Allimanta allimantas hampi kamayuqkunaman qullqita yapanqa llamkasqankumanhina.

• (r) Hampina wasikunapi hampi kamayuq llamkaqkunam huk yachaykunawan kallpachasqa kanqaku, chaywan sumaqta runakunata chaskinankupaq, hampinankupaq ima.

• (s) Musuq hampiykunata, biomédica nisqamanta aswan yachanapaq taqwiriy apakunqa, hinallataq, ñawpa tayta mamanchikkunapa hampi yachayninkupas riqsisqa kanqa, chaywan pipas hampikunanpaq.

• (chk) Seguro Social nisqa wasiman kutichipunqa sapanmanta llamkayninta hatarichinanpaq.

Chunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Ruruq llamkayman runahina aypanapaq

Perú suyunkuna, llaqtankuna wiñachiq llamkaykunapi, llaqtapa qullqinmanhina qatukunapi hapipakuspa musuq llamkaykuna rikurimunantam munayku, chaypaqmi llamkasaqku. Hinallataq, runahina llamkanapaq, llamkasqamanhina qullqiyuq kanapaq, ima sasachakuypas llamkaqpaq rikurimuptin qawasqa kananpaq allin sumaq llamkaytam rikurichimusaqku. Hinaspapas, qullqi waqaychasqa mirananpaq, qullqiyuq runakuna takyasqa llamkayta rikurichimunanpaq llamkasaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Llamkayniyuq runa kananpaq, llamkasqanchikkuna hawa hatun suyukunapi chaninniyuq kananpaq, chiqap yachay wiñananpaq, rurasqanchikkuna musuqyananpaq, chiqap yachaywan runakuna wiñananpaq Estaduwan, yachaywan hinaspa llamkayniyuqkuna rimanakunankupaq llamkanqa; kaymanhinam runakuna atiyninkunata, yachayninkunata, llamkayninkunata wiñachinqaku.

• (ch) Qawanakustin rimaspa, allin takyasqa llamkaykuna kananpaq kamachikuykuna kanqa.

• (h) Llamkaykunapa derechun allin kananpaq huk hawa nacionkunapa rimanakuyninmanta, Organización Internacional de Trabajo OIT nisqamantapas hapipakuspa kallpachanqa, sapan llamkananpaqpas, achkamanta llamkananpaqpas derechunkum kanqa; hatun llamkanapaq kamachikuykunawan, llamkaqkuna munasqanmanhina huñunakuspa llamkayninta amachanankupaq huk Sindicato nisqatapas rurayta atinallankutaqmi.

• (i) Perú hatun suyupipas, suyunkunapipas llamkanakunata allinyachinanpaq; qatunakunaman, rantinakuyman, manukuynam, musuq ruranakunaman ima aypananpaq kamachikuykuna kanqa; hinaspa chay huchuy taksa empresakuna ukupi llamkanakuna mirananpaqpas yanapakullanqataq.

• (k) Huchuy empresa nisqapi llamkaqkunapaqpas derechunku ayparinankupaq tukuy allichasqa kamachinakunata rikurichimunqa.

• (l) Llaqta ukupi makillawan ruraspa (artesanías nisqa) llamkaykuna rikurimunanpaq huchuy empresakunata yanapanqa.

• (ll) Llaqtakunapi, suyukunapi llamkaqkuna allin yachayniyuq kanqaku, chaypaqmi empresakuna qullqinta churanqaku musuq yachaykunaman aypanankupaq.

• (m) Maypi allin yachachikuy kasqanta yachananpaq, maypi allin llamkaykuna tarikusqanta yachananpaq willakuykunata mana sasachakuspan aypanankupaq llamkanqa.

• (n) Pisi qullqiyuqkuna achka qullqiyukunawan hukllachasqa kananpaq llamkanqa.

• (ñ) Llaqta wiñachinapaq llamkaykuna warmikunata, machu payakunata, wayna sipaskunata llamkachinanpaqmi tanqanqa.

• (p) Mana ruray atiq runakunapaq, atinankupaqhinalla, llamkaykunata rikurichimunqa; hinaspa ima ruraypipas huchuy llaqtakunapi kaq runakunaraq llamkanayuq kanankupaqmi tanqanqa.

• (q) kikin ruraykunapi llamkaqkuna kaq qullqillata chaskinankupaq kamachikunqa, manam imaraykupas: qaripas warmipas, kuraqpas sullkapas, may llaqtamanta kaspapas, huk apukunapi iñispapas kuchunchasqaqa kananchu.

• (r) Campupi tarpuqkuna, awaqkuna, mituwan llamkaqkunapa ima llamkasqanku allin chaninniyuq kananpaq kamachikunqa.

• (s) Warmakunapaq, irqikunapaq llumpay/sinchi ñakarichiq llamkaykunata chinkachinqa; warmakunapa, maqtakunapa yachaynin, qali kawsaynin, pukllaynin, wiñaynin qipachiq llamkaykunamanta amachanqa.

• (chk) Wasipi llamkapakuqkuna derechusninkupi mana chiqnisqa, qipachasqa kanankupaq, sumaq llamkaykunapi kanankupaq amachanqa.

• (s) Llamkaqkunapa derechusnin takyasqa kananpaq, llamkaykuna rikurimunanpaq ima “Consejo Nacional de Trabajo” nisqanta kallpanchaspa rimanakuyta tanqanqa.

• (t) Allin mana allin llamkanakunamanta yachanapaq qatipaykunata, yanapaykunata qispichinqa.

Chunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Allin huntasqa mikuykuna kanapaq

Runakuna tukuy allin wiñayninpi umanchaspa, qali qali runakuna kawsananpaq, llaqta allin huntasqa mikuykuna tarinanpaq, llaqta allin mikusqa kananpaqmi rimanakuyku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Hawa suyukunamanta Perú suyuman yaykumusqan mikuykuna as asllamanta chinkachinapaq, tiyasqanchi/yachasqanchik pachata qawaspa, tukuy mikuq kurukunata chinkachispa, tarpuyta mirachispa, watan watan tukuy rikchaq kawsaykuna rurunanpaq kallpanchanqa.

• (ch) Llaqta allin mikusqa kananpaq, runa mikusqanmanhina huntasqa mikuykuna kananpaq, qullqinkupa aypasqanmanhina mikuykuna tarikunanpaq llamkanqa.

• (h) Hawa suyukunamanta yaykumuq mikuykuna tarpusqanchik mikuykunata mana pisiyachistin, mikuyninchik usuta mana chinkachistin yaykumunanpaqmi kamachikuy kanqa.

• (i) Llaqta runakunapa kawsaynin allin qali kananpaq, Consejo Intersectorial de Alimentación y Nutrición sutiyuq wasita kallpachanqa, chaywan qatupi allin rantinakuy kananpaq, rantiqkunapas, rantikuqkunapas uyarinankupaq kamachikuykunata rikurichimunqa.

• (k) Allin hinaspa mana unquyniyuq mikuykuna kananpaq, runakuna mikunanpaq mikuypa mirayninta, rantikuyninta, taqiyninta, aypuynintawan, llaqtakunapa kamachiqkunawan kuska qawanqa hinaspa allin mana allin mikuna kasqanta tupunqa.

• (l) Runa allin chuya chuya ukupi kawsananpaq llapa imakunata allichanqa.

• (ll) Mana yukasqa, mana qutusqa kanankupaq qatu llaqtapi rantipakuqkunapa rurayninta, allichakuyninta, qawayninta ima puririchinqa.

• (m) Qasapa, yaku muchuypa, aqaruraypa, lluqllapa, qacha yakupa, wakchayasqa allpapa huchanrayku mana yarqay rikurimunanpaq imatapas ruranqa, kaypaqmi kawsay rikurichimuq kurukunatawan allpata wanuchastin allichanqa.

• (n) Sachakunapas uywakunapas tarpuykunapas allin kananpaq hukllapas, achkapas chiqap maskayta, musuq yachay taqwiriyta ruranankupaq kallpachachinqa.

• (ñ) Mana kayniyuq, mana qullqiyuq, mana llamkayniyuq runakunapas ayllukunapas allin mikusqa kananpaq imaymanata ruranqa.

• (p) Llaqtata aylluta, puririchispa, kikinkupura umanchakuspa llamkanankupaq; sinchi wakchayasqa ayllukuna, pichqa watayuqkama wawakuna, ñuñuqkuna, wiksayuq warmikuna, yachay wasi riq warmakuna, wakchakuna, sinchi wakchayasqa runakuna hinaspa wakchayasqa ayllukuna ima allin mikusqa kananpaq llamkanqa.

• (q) Mana allin mikusqakunata qawananpaq, lliw llaqtakunapi allichasqa llamkaykunawan hatun llamkaq wasikunapi llamkaqkunata rimanachispa allin mikusqa runakuna kananpaq ruraykunata rikurichimunqa.

• (r) Paqarimusqan watapi wawakuna ñuñusqa kananpaq mamankunata rimapayaspa kamachikamunqa.

• (s) Sinchi wakchayasqa runakuna allin huntasqa mikunankupaq huk rikchaq mikuykunata haywanqa.

• (chk) Allin mikusqa runakuna kananpaq, allin mikuy yanukunankupaq, chuya wasi, chuya uku kanankupaq, llaqtapa derechusninkunata, mikusqanku qawanakunankupaq llaqtata yachachinqa.

• (t) Yachachinapaq yachaykuna allichasqapi allin huntasqa mikunapaq yachaykunata churachinqa.

• (u) Ñawpa machu payakunapa, runakunapa mikusqan yachaynintawan sumaq kawsakuyninmantawan yapamanta chaninchaspa rikurichimunqa.

• (w) Llaqtanchikpi tarpusqanchikpa huk allin mikuykuna rikurimusqanmanta willarinqa.

• (y) Mana hukpa yanapasqallan, uywasqalla, haywasqallan kanapaq runakunata, llaqtakunata purichinqa.

Chunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Wasi ayllu kallpanchanapaq, warmakuna, irqikuna, wayna sipaskuna amachasqa, kallpanchasqa kanankupaq

Warmi qari allin kuskachasqa, allin kasarasqa kananpaq, ayllupa derechusninku mana saruchanankupaq, kikinkupura kuyanakuspa/munanakuspa kawsanankupaqmi aylluta kallpachachisaqku. Ayllukunapa allin kawsanantam Estadu munan, chaypaqmi imaymana sasachakuykunata, maqanakuykunata, chiqninakuykunata, kirichakuykunata chinkachisaqku. Hinallataqmi wakcha, saqisqa warmi qari warmakuna, waynakuna, sipaskuna, maqtakuna allin wiñananta, llapa imakuna wiñanan (qispinana) pachapi kananta munayku. Hinaspapas, llapan ruranakuna hawka kawsanankupaqmi llaqtankupi chiqninakuyta chinkachisaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Ayllukuna kuyanakuspa allin takyasqa wiñananpaq, mana rakinakusqa kanankupaq yachay llamkaykunata, programas educativos nisqata qispichinqa.

• (ch) Tayta mamakuna allinta umanchakuspa wawanku uywanankupaq llamkanqa.

• (h) Warmi qari warmakuna wayna sipaskuna, maqtakuna yachay wasikunapipas, huklawkunapipas kicharisqa ñawiwan llamkanankupaq, rimanakunankupaq, huñukunata umanchanankupaqmi llamkanqa.

• (i) Lliw warmi qari warma wayna sipaskuna, maqtakuna yachay wasiman yaykunankupaq, allin qali qali kawsanankupaq, tarpuyninkumanhina wiñanankupaq, pukllanankupaq llamkanqa; kuyakuyninta, runakayninta, atipayninta allinta takyachinanpaq qawanqa.

• (k) Warmi qari warmakuna, waynakuna sipaskuna, maqtakuna mana maqasqa, mana chiqnisqa kanankupaq, sasa ñakarichiq llamkaykunata chinkachinqa.

• (l) Pasñakuna, maqtakuna huñunakuspa runakunata, pandillaje nisqa mana suwananpaq, maqananpaq, kirichananpaq, sumaq llampu sunqullawan allin kawsayman churanqa. Hinaspa mana kay rikchaq huñunakuykuna rikurimunanpaq llamkanqa.

• (ll) Manchachikuqkunapa wañuchikuqkunapa huchanpi mancharisqapas, wakchayasqapas, saqisqapas warmakunapaq allin kanankupaq huk llamkaykunata ruranqa.

• (m) Warmi qari warmakunapa, pasñakunapa, maqtakunapa amachaqnin hatun wasikunatam, Defensoría del Niño y del Adolescente nisqata kallpachachinqa. Ima ñakakuypas rikurimuptin amachanankupaq, nanachikunankupaq, hinaspa kaykuna tarikusqankumanhina hampinankupaq.

• (n) Sipas, maqta, pukllananpaq, asikunanpaq, umanchasqa ruraykuna qispichinanpaq mirachinanpaq allin llamkaykunata rikurichimunqa.

• (ñ) Wiksayuq pasñakunapaq sullkallanpi warmichakuqpaq, qarichakuqpaq ima allinlla kawsakunankupaq yanapaykunata churachinqa.

• (p) Llapa institucionkunawan kuska punchawpi wawakuna qawanankupaq ruraykunata kallpachanqaku.

• (q) Karu llaqtakunapi tiyaqkunapaq, qunqasqa wakcha llaqtachakunapi wayna sipas maqtakuna pukllanankupaq tarpuyninku wiñachinankupaq, empresa nisqakunata yanapanaqpaq minkakunqa.

• (r) Warmi qari warmakunapa, maqtakunapa, pasñakunapa kasqankumanhina, watankumanhina yachayninkuta riqsichinanpaq, allinnim willakuykunallata akllaspa qawachinanpaq ñawinchachiqkunata umanchachinqa.

• (s) Tayta mamakunapa munayninta riqsiykuspan warmiwan qari kuskachakunankupaq allinta kuyanakunankupaq allin yachaykunata haywanqa.

• (chk) Maqta sipaskuna aswan allin yachaysapa, allin umayuq kanankupaq qullqiwan yanapanqa.

• (t) Ayllukunapi maqanakuy chiqninakuy, hinaspa maqtapura maqanakuynin tukunanpaq llapa hatun llamkaq wasikunapa yachayninta riqsiykuspa llamkanqa.

• (u) Perú suyupa kawsayninmanta, atiyninmanta, sasachakuyninmanqa ima wayna maqta sipas rimanakunankupaq rimanakuykunata rikurichimunqa.

Chunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Llaqta qatu rantinakuypi qullqi takyachinapaq

Pipaqpas kicharisqa rantinakuy qatupi sapichakuspa, llaqtapa qullqinmanhina umanchaspa, Perú suyupa qullqin takyachinaykupaq llamkasaqku. Chayraykun Estaduqa nisqanta yuyarispa, sasachakuykunata allichaspa, chuya sunquwan llamkaspa runakunapa wiñaynintawan llaqtakuna ayninakuspa wiñaynintawan maskanqa. Hinallataq lliw llamkayniyuq mana llumpayta wakchayananpaq nitaq llumpayta apuyananpaq qullqi wiñachiytapas maskasaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Chuyata rimaspa hatun llamkaq wasikunata takyachinqa.

• (ch) Perú suyu allin kananpaq, huk hawa nacionkunawan, suyukunawan kuska kananpaq, mana qipachasqa kananpaq llamkanqa. Kayna kanapaqmi lliw llaqtakunapa wiñayninta allichakuyninta maskanqa.

• (h) Huk runakuna qullqinwan imapas ruranankupaqmi tanqanqa.

• (i) Qullqiyuqkuna, empresario nisqakuna llaqtanchikpi llamkananpaqmi tanqanqa.

• (k) Apukuna (qullqiyuqkuna) wakinkunata mana sarupananpaqmi qarkunqa. Mana huk runalla nitaq huk huñulla qatu hapikunanta munanqachu; qatuqa lliw rantikuq munaqpaq kicharisqa kananta munanqa.

• (l) Lliw yaykuyniyuq (qullqiyuq) kananpaq, mana pipas qipachasqa kananpaq, rantipakuy kaptinqa lliwchankupaq kanan.

• (ll) Llapa imaymana ruruchiykunata mirachiykunata kallpachachinqa.

Chunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Qullqi ruranapa takyachiynin, ruruchiynin (mirachiynin) atipaynin maskanapaq

Mana sasachakuspa Perú suyu tiqsi muyupa qullqinkunawan hukllachakunapaq, allin llamkanakuna rikurimunanpaqwan hinaspa qullqinchik allinta sapichakuspa wiñananpaq, atipanakuynin mirananpaq llamkasaqku. Allin sumaq yachachiy kananpaq, sumaq takyasqa llamkay kananpaq, mana mancharispa qullqiyuqkuna llamkayta rikurichimunanpaq, imaymana huñunasqa llamkaqkunapa atipaynin allichasqa kananpaq, llapa llaqtakunam, llamkaqkunam, llamkayniyuqkunam Estadupiwan kallpachakunanku; chayhina kananpaqmi llamkasaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Sapa suyukunapi, sapa llaqtakunapi musuqta, chuyata, allin umanchaqta, allin rurana llamkanakunata sayarichinqa.

• (ch) Mana yanqanpi ruraykuna kananpaq, llallinakuspa qullqi mirachiqkuna llamkanankupaq hatun kamachiykunata qispichinqa.

• (h) Mana sasachakuspalla pipas qatuman, rantinakunaman yaykunanpaqpas lluqsinanpaqpas llapa ñakakuykunata chinkachinqa; hinaspapas hatun llamkaq wasikunamanta runakuna mana llumpayta sasachakuspa imapas mañakunapaqmi llamkanqa.

• (i) Allin kaqniyuq qatu rantinakunatam rurachinqa.

• (k) Imaymana rikchaq qatu rantinakuna llallinakuspa, atipanakuspa llamkanankupaqmi tanqanqa.

• (l) Qullqiyuqkuna imapas rurananpaq, mirachisqanchikkuna hawa qatukunaman apachinapaq, llamkaykuna mana llumpay sasachakuyman yaykunankupaq, llapa rurasqankumanta hayka qullqillataq chaskinku chaymanhina Estaduman paganankupaq kamachikuyta churanqa.

• (ll) Kawsaykuna (mikuykuna) allin chaninniyuq huk nacionkunapi qatunman, rantinakuykunaman apachinapaqmi tanqanqa.

• (m) Pipas hayka qullqi Estadupi kasqanta yachay munaqkunapaq huk willakunata hatarichinqa.

• (n) Yachay paqarichiykuna, ruranakuna, chiqap yachaykuna, musuq yachaykuna rikurimunanpaqmi huk taqwiykunata tanqanqa, chaykunaqa kallanqataqmi riqsinapaqpas..

• (ñ) Llamkaqkunatawan llamkayniyuqkunatawan sapa kutilla yachachisqa kananpaq yanapanqa.

• (p) Perú suyupa munasqanmanhina llamkanankupaq llallinakuyta, atipanakuyta kallpachaspa qispichinqa.

Chunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqamanta

Kawsasqanchik pachata allin qawarispa llamkaykunata ruranapaq

Wakchakaymanta lluqsinapaq, Perú hatun suyu allin takyasqa ñawpaqman puririnanqpaq, política nacional ambiental nisqata hukllachasaqku wakin politicakunawan nispa rimanakuyku; nillaykutaqmi, achka sumaq kawsaykuna (diversidad biológica) amachasqa kananpaq, imaymana pachamamapi yuyaywan llamkay kallpachasqa rurakunanpaq, pachapuquykuna pisi pisimanta hurkusqa kananpaq, chay qawaypi huchuy llaqta, hatun llaqtakunapas hawka tiyanankupaq; kay ruraykunawanmi ñawpaqman lluqsinqa allin kawsay, aswanpas Perú hatun suyupi maychus qunqasqa llaqtakuna.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Rimanakuypi imapas rurasqa kananpaq llamkanqa, aswanpas sumaqta Perú suyu kamachiqwan llaqta ukupi kaq organizacionkunawan kuska puririnanpaq, chayhina llamkay aswan tukuyman chayananpaq mana wakin runapa rurayllanchu kananpaq.

• (ch) Pacha mamanchikrayku huk rimaylla, huy yuyaylla kananpaq, chay nispa piña kaspapas llamkananpaq wakichinqa.

• (h) May allpachus mana runayuqhina purmasqa rikukun, chayta yuyaspa kaqmanta allpakunata rakichinqa, wayqukunapi, sacha sachapi, lamar qayllapi kawsayta ima hatarichinqa, purunchasqa allpakunata huqarillanqataq.

• (i) Pachamamata chanischaspa tiyanapaq llamkanakunata churachinqa, chaypis aswanta ñawpaqta purichinqa chuya chuyapi ruruchiqta.

• (k) Estadupa qullqi waqaychayninpis churachinqa may pacha rurusqakunapa chaninta, waqllisqa allpakunata, maychus qullqi wikchukun mana allin qawasqanchikrayku chaykunatapas.

• (l) Pachamama chaninchaspa kawsananpaq, chay ukupi fabricakuna, minakuna, huk ruraykunapas chuyapi purinankupaqmi kamachikuy lluqsimunqa; hinallataq sacha mallki kawsaykunata, tukuy kawsaq ruraykunata, tukuy kawsaq rantikuykunata, tukuy kawsaq riqsichiykunata ima ñawpaqman puririchinqa.

• (ll) Kay tiyasqanchik pacha allpanchiktapas, yakunchiktapas, samananchik wayratapas, allin qawasqa kananpaq, huk qatipaykunata hurqunqa.

• (m) Tukuyniraq runamasinchikunapa yachayninkunata, kawsayninkunata ima, riqsichisqataq amachasqataq kanqa, chaykunata yupaychaspa waqaychakunqa; hinallataq musuq yachaykuna rakinakunapaqpas, aypanapaqpas kallanqataq huk kamachikuy.

• (n) Hatun llaqtakuna allichasqa kananpaq yanapakunqa, chay ukupi qupakunata, fabrica nisqapa qillichasqanta pisiyachinapaq, utaq kaqmanta imaynata huqarinapaq yachachinqa.

• (ñ) Yachakuytapas pachanchikmanta taqwiriytapas kallpachanqa.

• (p) Llapa runakunawan, llapan institucionkunawan kuska huk sistema de evaluación de impacto ambiental nisqata hatarichinqa, chayqa kanqa kay pachanchikta chaninchaspa allin kawsay aparikunanpaq, fabricakunapas, empresakunapas chayta qawarispa llamkanankupaq.

• (q) Upayachiq, wanquyachiq tuqyaykunata, ima bullakunatapas pisiyachinapaq kamachikuyta lluqsichillanqataq.

• (r) Pachamama yupaychasqa kananpaq huk nacionkunawan rimanakusqanta huntachinqa, chay qispinanpaqmi yanapakuq nacionkunatapas minkarikuspa wakichillanqataq.

• (s) Perú hatun suyu ukupi llamkanapaq Estrategia Nacional de Comercio y Ambiente nisqata puririchillanqataq.

Iskaychunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Chiqap yachaywan tecnología nisqawan yachaykunata ñawpaqman tanqanapaq

Perú suyupikaq ciencia y tecnología nisqapi yachaykunata kallpancharinapaqmi rimanakuyku, chaykunawantaq allin yachaq runakunata, tukuy imaymananchikta chanincharispa empresakunatapas ñawpaqman pusaq runakunata kallpancharisaqku. Hinallataqmi musuq yachaykuna maskaypas aswan wiñarinqa, tarisqa yachaykunatapas riqsichisaqku, sapa kutilla qatiparispa qatiparispa. Atipanakuypi proyectukunapas, investigadorkunapas akllarisqa kanqa, chaymanhina aswanta qullqitapas churanapaq rimanakullaykutaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Maymantapas qullqita hurqumuspa yachaq runakuna, investigador runakuna aswan yachayniyuq kanankupaq churanqa, chay ruranapaqmi wasikunatapas hatarichinqa, musuq yachaykuna qispichinankupaqpas kamachinqa.

• (ch) Hatun yachay wasikunapipas, empresa nisqa wasikunapipas ciencia y teccnología yachaykuna aswanta mastarikunqa, chaywan yachaykunata wiñarichinapaq musuq kamachikuykuna lluqsichimunqa.

• (h) Kay Perú suyupikaq allin qullqi wachachiq sectorkunapim hatun yuyayniyuq, hatun yachayniyuq runakuna kananpaq yanapanqa.

• (i) Perú suyupi, ukun suyukunapipas hatun llamkaykunata ñawpaqman apachinqa, chay llamkaykunaqa runakunapa allin rikusqan kanqa.

• (k) Llapallan llaqta runa ukupi, aswantaqa waynakuna, warmakuna ukupi yuyaykuna, yachaykuna paqarichiyta ima yachachinqa; chayqa allin umanchaspa kananpaq, imatapas ruraspa yachayman chayananpaq, allin yuyaywan imatapas qawarinanpaq; hinallataq pachamama chaninchayta yachanankupaq, chaypaqqa willakuq periodicokuna, radiokuna, television nisqakuna yanapakunqaku.

Iskaychunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Runapa wasichakunanpaq, hatun llamkaykuna hatarichinapaq

Perú suyupi imatapas allinta ruraspa ñawpaqman purinapaq, hatun llamkaykunata, wasichakuykunata rurasun nispam rimanakuyku, chaywan ñawpaqman, takyasqa purinapaq, sapa ayllupas allin allin kawsayta tarinanpaq ima rimanakuyku. Chay tukuy imaymana rimanakusqayku qispisqa llapan suyukunapi, llaqtankunapipas kananpaqmi Estadu chay llamkaykunata umachaspa qatipanqa wakin institucionkunawan kuska.

Perú suyupi hatun ima ruraykunapas qispichisqa kananpaq Estaduqa:

• (a) Tukuy ruraykuna qispichinapaqmi huk kamachikuykunata qunqa, chayqa kanqa akchiyuq kanapaq, hatun ñankuna kananpaq, lamarquchanta wanpukuna chayamunanpaq, avionkuna tiyananpaq, karupi tarikuq runamasinchikwan rimanakunapaq ima.

• (h) Empresa privada nisqapa yanapakuyninta maskaspa, tukuy ruraykunata hatarichinqa, allinyachinqa, chaywan allin yachaykuna kananpaq, qalilla kawsanapaq, chakrakuna qarpanapaq yakupas kanqa.

• (i) Hawa runakuna llaqtanchik, tiyasqanchik riqsiq hamuqkunapaq may purinanta qawarispa kamachinqa, kallanqataqmi kamachiykuna huklaw nacionkunaman tukuy rurasqanchik apachinapaq, chayraykum, qayllanchikpi tiyaq nacionkunawan rimanakuyta takyachinqa.

• (k) llaqta runapa yanapayninwan sapa llaqtapi musuq llamkaykunata hatarichinqa, kaqkunatataq allinyachinqa.

Chaynallataq, wasi ruraypi llamkanapaq, Estaduqa:

• (l) wasi ruray mana sinchi sasa kananpaq hatun kamachiy plan nacional de vivienda nisqata rurachinqa, hinallataq, utqaylla, pisi qullqillawan, allin takyasqata wasi rurakunapaq musuq kamachikuykunata hurquchimullanqataq.

• (ll) empresa privada nisqawan wasikuna rurachinanpaqmi Estaduqa kamachikamunqa, chaymi yanapaqllaman qatipaqllaman tukupunqa, ichaqa, chay empresakunamanmi qullqita qunqa chay wasirurasqanman wakchakuna aypananpaq.

• (m) ayllukuna allin wasita rantikunanpaqpas, rurakunanpaqpas yanapanqa.

• (n) allin wasikuna rurakunanpaqsi, musuq yachaykunata qunqa, chaywanqa, llapa runapaq, utqayllata, allin sayachisqa wasita rurakunankupaq.

• (ñ) wasi ruraypi llamkaq runakunataq aswan yanapasqa kanqaku, paykuna yachachiykunawan kallpachasqa kanqaku, riqsisqa, chaninchasqa ima.

• (p) pisi qullqiyuq runakunapaq yanapakuy kanqa, allpankupas papelniyuq kananpaq, wasinkupas tituluyuq kananpaq, chaywan hatun kamachikuy ukupi kawsanankupaq.

• (q) sapankumanta wasi rurakuqkunapaq yanapakuy kanqa, chaywan musuq wasita allinta sayarichinankupaqpas, tanta wasita allinchanankupaqpas.

Iskaychunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Hawa nacionkunawan yanapanakuspa rantinakuyninchikta mirachinapaq

Perú suyu imaymana rurasqanta hawa nacionkunawan rantinakuy aparikunanpaq, rimanakuyku, chaypaqmi llapallanchik Estaduwan, empresa privadawan kuska kallpanchananchik, chaymi, Perú suyu huk nacionkunawan allin rantinakuyman yaykunqa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Tukuy kamachikuykunatapas, qullqi kamachikuykunatapas allintam takyachinqa.

• (ch) Qullqinchik wakin nacionkunapa qullqinwan kaq chaninman tikrakunanpaqmi kamachikamunqa.

• (h)Wakin nacionkunawan rantinakunapaqmi, arancel nisqa pisiyananta munan, mana chiqisqa kanantapas munallantaq, chayqa nacionkuna ukupi rimanakusqankuta chaninchaspa rurakunqa.

• (i) Maychus huk nacionkunaman imapas apaqkunapaq aypanankupaqhinalla impuesto pagananku kanqa, mayninpiqa kutichipunapaq kanqa.

• (k) Huk nacionkunawan rantinakunapaq llamkaykunata, ima ruraykunatapas allinyachina kanqa, aduana nisqapipas, hukkunapipas yanapayta tarinankupaq.

• (l) Huk nacionkunawan rantinakunapaq llamkaykunata, ima obraskunatapas hatarichina, allinyachina kanqa, empresa privada nisqata minkakunqa.

• (ll) Perú suyu ukupi lliw rantinakuyman yaykuqkunapaq yanapay kanqa.

• (m) Contrabando nisqa mana yaykumunanpaq, maypipas chuyalla rantinakuy kananpaq kamachiykunata apachikamunqa.

• (n) Huk nacionkunaman imanchistapas apaspa rantinakuy ruranapaq sasachakuykunata chinkachinqa.

• (ñ) Rantinakuy wasikunata, empresakunata ima aswan llapan Perú ukupi mirachinapaq, musuq rimanakuykuna kanqa; chaywanmi, rantinakunapaq ima rurasqanchikkuna yapakunqa.

• (p) Huk nacionkunapi rantinakuyman imapas apananchikpaq tukuy yanapakuy lluqsimunqa, allin allinllanta, akllasqallata apanankupaq; chaypaqqa taksapas, hatunpas empresakuna yanapakunqaku.

• (q) Hawa nacionkunawan allin rantinakuy ruranapaq, ima sasachakuykunatapas chuyanchanqa.

• (r) Empresa privadawan, Estaduwan kuskalla hawapi rantinakuyman purinankupaq tupachinqa; chaykuna ruranapaqmi huk umalliqta churanqa.

• (s) Huk nacionkunapi rantinakuyman apanankupaqmi taksa ruruchiqkunata huñunachinqa, chaypi kuskamanta llamkanankupaq.

• (chk) Llapa rantinakunamanta ima willakuytapas yachanapaq huk hatun willanata paqarichinqa.

• (t) Hawapi rantinakuyman rinapaq qawariqkunata allinta yanapakunankupaq kallpachanqa.

Iskaychunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Ayllupi tiyaqkuna allpa ruruchiqkuna ñawpaqman puririnanpaq

Ayllupi tiyaqkuna allpa ruruchiqkuna wiñachinapaqmi rimanakuyku, chaywanmi, chakrapi llamkayta, uywakuna uywayta, challwa uywayta, chakrapa ruruyninwan imaymana ruraqkunata yanapasaqku, chaywan pachamamanchikta mana kirispalla kawsananchikpaq, qullqita hapirinapaq, chaywan wakchakay pisiyachiyta munayku. Hatun Perú kamachiy nisqanhina Estaduqa qatipanqa, yanapanqa tukuy chakramanta lluqsiq kawsaykuna allin chaskisqa kananpaq, rantinakuy wasikuna mirananpaq, chayhina yuyaywan, atipanakuypihina llamkaspam huk nacionkunamanpas rurunchikkunata apayta atinchik, chaytaqmi ayllupi tiyaq runakuna ñawpaqman lluqsirinqaku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Chakrakunatapas, uywakunatapas, tukuy kawsaykunatapas aswantam mirachinqataq, chaninchanqataq, chayhina allin chaninchasqa kaspaqa hawa nacionkunaman apanapaqpas kanqa, hawamanta chayamuq kawsaykunamanta amachanqa.

• (ch) Chakrakuna qarpana yarqakunapas allin rurasqam kanqa; unupas, yakupas allin rakisqa kanqa, tarpuna allpakunapas allin wanuchasqa kanqa, kawsaykuna apanapaq ñankunapas allichasqa kanqa, mikuykunapas allin waqaychasqa kanqa. Chaypaq akchipas, karumanta waqyanakunapas, qayanakunapas ayllukunaman, llaqtakunaman chayanqa, chay ruraykunapaq yanapayta apachinqa.

• (h) Ayllupi tiyaq runakuna ñawpaqman puririnqaku, chayqa taksa llaqtakunapas wiñayta qallarinqaku, chay llaqtakunam aswan yanapayta Estadumanta tarinqaku, chaywantaq empresa privada nisqa yanapallanqataq runakunaman llamkanata quspa.

• (i) Chakra ruraykunapas, chakra rurukunamanta ruraq industria nisqakunapas musuq yachaykunata chaskispam aswan wiñarinqaku, muhukunamanta, yurakunamanta aswan yachanapaq taqwirispa, chaywan tecnica nisqa yachaykuna mastarichinqa.

• (k) Chakra ruray, chakra llamkay aswan chaninchasqa kananpaqmi kamachikuykuna lluqsimunqa Perú suyupi, llaqtankunapi, ayllunkunapi aparikunanpaq.

• (l) Chakra llamkaqkuna maymantapas tukuy yachaykuna, tukuy willakuykuna chaskinanpaq, huk hatun willanata paqarichinqa, chaywan paykuna ima munasqankuta allin qullqiman chayanankupaq akllarinqaku; hinallataq Perú suyupipas, llaqtakunapipas, ayllukunapipas maykamas kallpanku qun chayta qawarillanqakutaq.

Iskaychunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Estado chuya chuya allin llamkayta tarinanpaq

Estaduta qispichisaqku, allintataq, utqayllatataq imapas ruraqta, musuqchasqata, chuya chuya llamkaqta, nispa rimanakuyku; chaywan, llaqta runakunapas, derechunkupas allin chaninchasqa kananpaq; hinaspapas, rantinakuna wasita, estadumanta lluqsiq tukuy servicio nisqakunata ñawpaqman puririchisaqku. Chaymantapas, rimanakullaykutaq, llaqta runapa munasqanmanhina mañakusqanta huntachinanpaq estaduqa kallpachakunqa, llamkaykuna kamachinatapas minkarikuspa ruranqa; hinallataq kanqa chay llamkaykunata kuska qatipaspa qawarinapaq. Estadumanta imaymana yanapay chaskiqkuna allin kamachiqniyuq kanqa, allin qawasqa, allin amachasqa kanqa; chay qawaqkunapas kikinkumanta purinqaku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Estadumanta lluqsiq tukuy servicio nisqakunata allinta, utqayllata puririchinqa, chayraykun llapan runapaq aypanqa; chaykuna nisqanta sapa kutilla imayna rurasqanta qawarinqa.

• (ch) Estadupa llamkanakunanpi qullqi gasto ruranapaq kamachikuy kanqa, chaywanmi, qawarikunqa allin chuya gastasqa kananpaq, mañakusqankumanhina qullqi yaparikunanpaq .

• (i) Pipas, maypas ima llamkay churakunanta yachananpaq, hayka qullqi hapisqankumanta, imakunatas rantirqanku, imakunatas rantinqaku, chaykunapaqmi huk hatun willanata churachinqa; chayqa kanqa sapa suyukunapi, sapa llaqtakunapi, maymanchus Estadu chayan chaykunamanta riqsinankupaq.

• (k) Hayka qullqi gastasqankumanta riqsikunanpaqmi huk qatipayta churachinqa, chaywan llaqta runa Gobiernupa ima rurasqanta yachananpaq, chuya chuyata imatapas rurananpaq.

• (l) Estadu ima llamkaytapas llapan runaman aypachiyta atinan, manam partidunkunallamanchu tikrakunqa; chaypaqmi kamachikuykuna chuyanchakunqa.

• (ll) Kamachikuyninkunata allin qispinanpaq Estaduqa musuqmanta llamkanankunata churanqa; chaywan, llapallan maymanchus yanapaynin chayan chaykuna allinllanqa.

• (m) Estadumanta lluqsiq tukuy bienes y servicios nisqakunaman pisi qullqillawan aypananta munanqa.

• (n) Estadupaq allin llamkaqkunata, chuya yachayniyuqkunata, chiqap puriyniyuqkunata yupaychanqa, paykuna llamkayninkupi wiñanankupaq kallpachakunqa.

Iskaychunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Democracia ukupi yanapakunanpaq Fuerzas Armadas nisqata kallpanchanapaq

Fuerzas Armadas nisqata allin llamkayman churasaqku, hawka kawsaypi tiyayninchik takyachinapaq, Perú allpanchik allin qawasqa kananpaq; chaykunaqa rurakunqa Hatun Kamachinata, Derechus humanos nisqata yupaychaspa.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Fuerzas Armadas nisqa wasita kikinchachinqa, mana pimanpas, mana maymanpas sayakuspa, chaypi llamkaqkunapas allin yachayniyuq kanqaku.

• (ch) Fuerzas Armadas democracia nisqa ukullapi allin qawasqa purinanpaq, yanapay kanqa.

• (h) Militarkunawan, llaqta runakunawan huk runahinalla kuska llamkanankupaq, kamachikuykuna kanqa.

• (i) Fuerzas Armadas nisqa musuqyachisqa, utqaylla allin imatapas ruraq kananpaq, yanapakuy kanqa; chayqa rurakunqa llaqta runapa munasqanmanhina, sumaq kawsay yuyaywan rurakunqa.

• (k) Organización de las Naciones Unidas nisqapa kamachikuyninmanhina, Fuerzas Armadas nisqapa yanapayninta Tiqsi muyuman, suyukunaman ima purichinqa hawka kawsayta maskanapaq.

• (l) Fuerzas Armadas nisqa Estadupa mañakusqanta, ima llamkaynintapas allinta ruranankupaq tukuy imata kamachinqa.

• (ll) Leykunapa kamachikusqanmanhina chuya chuya imatapas rantinankupaq, ima ruray yachasqankutapas qatunankupaq kamachiykunata churachinqa.

• (m) Fuerzas Armadaspi llamkaqkuna llaqta runahina akllanakuy kaptin votananpaq kamachikunqa.

Iskaychunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Chuya chuyapi llamkay kananpaq, mana qilli ruraymanta qullqi hamunanpaq, llapallan runakuna impuesto qunanpaq

Tukuy imaymanamanta contrabando chinkananpaq, rimanakuyku. Llaqtakuna ukupi, Estadu nisqa ukupi, llapan llaqtarunakunapa yanapayninwan allinlla tiyakunapaq. Allin yuyaywan, chuyay yachaywan kawsayta kallpachasaqku; chaywan, runamasinchikwan yanapanakuspa hawka kawsayta tikachinapaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a)Llaqta runakuna allin yuyaywan, allin sunquwan ima rurayninkuta huntachinankupaq kallpachanqa.

• (ch) Estadupaq llamkaq runakuna chuya chuyapi allin llamkayta ruranankupaq, kamachiykuna kanqa; chaypaq, llaqta runata minkarikunqa ima rurachisqanta kallpachananpaq, qawarinanpaq.

• (h) Runakuna umalliq kasqankurayku mana ima munasqanku ruranankupaq, ama pitapas saruchanankupaq, chayhina runakunapaq manaña panpachay kananpaq kamachikuykunata churachinqa.

• (i) Llapan runakunapa yuyaychakusqankuta, ima munasqankuta Estaduman chayachinankupaq, chuya chuya llamkayta, hawka kawsayta purichinqa ñawpaqman.

• (k) Droga apaqkuna, contrabando apaqkuna, yuraq kunkayuq runakuna chay mana allin kawsaq runakuwan yanapanakuspa llamkaq manaña kananpaq, hawka kawsayta ama waqllichanapaq, mana qinri qullqi kananpaq, llapan runa impuestuta pagananpaq, kamachikuykuna kanqa.

• (l) ama imapas huk runakunapa munayninmanhinalla rurasqa kananpaq qatipanqa Estadupaq llamkaqkunata

Iskaychunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Droga nisqa chinkananpaq

Droga nisqakuna manaña kananpaqmi tukuy imaymanata rurasaqku, runakunapa sunqun munasqanta qawarispa, allin yachaykunata tanqarispa, qullqitapas, rantikuykunatapas, hampiykunatapas qawarispa. Chaymantapas rimanakullaykutaq, chay kuka tarpuqkuna huk tarpuykunata wiñachinankupaq Estadumanta yanapay kananpaq, chaywan paykunapas allin qullqita hapispa allin kawsayman puririnankupaq; hinallataq pakallapi droga apaqkuna, rantiqkuna ima chinkananpaq imaymana kamachiykuna lluqsimunqa. Droga millay kasqanta lliw runakunaman riqsichinapaq willakuykunata mastarichisaqku. May llaqtakunachus chay droga nisqa apaqkunapa chawpinpi tarikunku, paykunapaqmi aswan yanapay kanqa; hinallataq drogallawan kawsaq runakunapas yanapayta churasaqku.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Pakallapi droga ruraqkuna, apaqkuna, rantiqkuna ima chinkanankupaqmi kamachikuykuna kanqa, chaykunaqa rurakunqa, chuya yuyaypi, musuq kawsaykunata qawarispa; chaypaqqa, allin yachaykunata pataman uqarinqa, ayllu wasikunapa yanapayninwan.

• (ch) Chay drogawan llamkaq, narcotráfico nisqapi puriqkunata, organizacionninkunata imam lliwta chinkachinqa.

• (h) Drogapi puriq runakuna manaña kananpaq; hinallataq, hampina wasikunapi droga hampikuna chinkananpaq kamachikunqa.

• (i) Droga nisqapaq kuka tarpuqkuna, huk kawsaykuna tarpuyman rinankupaq yanapay kanqa, chaywan aswan chuya qullqiwan llamkanqaku; chaypaqmi, hatun ñankunata kichachinqa mana sasachakuywan kawsayninkunata hatun llaqtakunaman, qatuna wasi nisqaman chayachinanpaq.

• (k) Maypichus hatun rimaykuna karan hawa nacionkunawan kay drogakuna chinkachinapaq, chaykuna chaninchakuspa chiqaqman churakunqa; hinallataq, kuka tarpuq nacionkunawan, droga rantiq nacionkunawan kuska huk llamkayllata kallpachanqa.

• (l) Maypichus chakrakuna, allpakuna, chay kukawan tarpusqa, huk qurakunawanpas wakchayasqa kan, chaykunata yapamanta qapaqyachinqa musuq tarpuykuna wiñarinanpaq.

• (ll) Pakallapi droga apaqkuna chinkachinapaq, Estadupi llamkaq runakuna mana qullqirayku makinku pakichikunankupaq, kamachiykuna churakunqa.

• (m) Chay drogawan kirisqa llaqtakunapi ecoturismo nisqata llamkachinqa, chaypi tiyaqkunapa yanapayninwan.

• (n) Mana Hatun Kamachinapa riqsisqallan droga apaqkunapaq wanachiykunata churachinqa.

Iskaychunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Perumanta Hatun Kamachinanwan, Derechunchikta qawarispa purinapaq, justicia llapanman chayananpaq, Poder Judicial sapanmanta kikinchasqa kananpaq

Llapallan runaman Justicia chayananta munayku. Hawka kawsanapaq, mana piqpa aysakachasqan poder judicial purinanpaq, kikinmanta qullqintapas hapispa llamkananpaq; chaymantapas makipurapi ñawpa runakunapa yachachiwasqanchik justiciawan llamkanankupaq. Chaynallataq, Hatun Kamachina ukupi kaq Derechunchikkuna, Tratados Internacionales ukupi kaqkunapas riqsisqa kananpaq, runakunapa rurayninpas munasqanmanhina rurakunanpaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (a) Poder Judicial mana piqpa aysakachasqan purinanpaq, kikinmanta qullqintapas hapispa llamkananpaq kallpachayta qusayku; kikillantaq kanqa, Ministerio Público nisqa, Concejo Nacional de Magistratura nisqa, Tribunal Constitucional nisqapas purinankupaq. Chayqa rurakunqa Estadupa musuq rurayninkuna ukupi, sapa suyukunawan, llaqtakunawan kuska.

• (ch) Auturidadkuna, Poder Judicial kamachiqkunata chuya chuya akllanakuypi churakunqaku, chay runakuna chaninchasqa kananpaq musuq yachaykunawan kallpachasqa kanqaku.

• (h) Llaqta runamanta, ayllu runamanta lluqsiq justiciatawan chaninchanqa, ichaqa, Poder Judicialpa kamachikusqan justiciatawan kuskancharisqa purinanpaq, chayllan allin rimanakuyman chayasun; chaypaqmi, huk kamachikuykuna lluqsimunqa.

• (i)Juez de Paz nisqa auturidadkuna akllanakuypi churasqa kanqaku, ima ruraypas qawasqa, kallpachasqa kanqa.

• (k) Mana awqanakuypi kawsanapaq, manaña sapa kuti ñakariypi tarikunapaq rimanakuykunata kallpachanqa.

• (l) Hatun kamachinapa kamachiynin riqsisqa kananpaq, tukuy imata kamachinqa, Derechus Humanos nisqa yupaychasqa kananpaq kallpachallanqataq, mana kamachisqanmanhina puriqkunapaqtaq hasutayta churachinqa.

• (ll) Allin llamkay Poder Judicial ruranan qawasqa kananpaq kamachikuykuna kanqa, Derechus Humanos chaninchasqa kananpaq, mana allin ruraqkunatas chinkachinqa llaqta runawan, institucionkunawan kuska.

• (m) Llapan llaqtakunapi Defensoría del Pueblo kananpaq, allinta llamkaspa purinanpaq kamachikunqa.

• (n) Maykunapichus Poder Judicial llamkachkanku chayta qawaqkuna kananpaq kallpanchanqa.

Iskaychunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta

Llapan runakuna imamantapas willasqa kananpaq, ima rimayninpas, qillqayninpas uyarisqa kananpaq

Runakunapa derechunku allin yupaychasqa kananpaq, tukuy runa willay mañakuspa chaskispa kanankupaq, hinallataq, Gobiernu ima rurasqantapas chuya chuyata, ama llullakuspa willakunanpaq, rimanakuyku. Chaymantapas rimanakullaykutaq, pipas mana manchakuspa, mana pakakuspa imatapas rimananpaq, llapan runakuna ima willakuytapas allinta, chiqanta, chaskinankupaq. Nillaykutaq, yuyaypi qispisqa prensa nisqa kananpaq, hinallataq, tukuy willakuqkuna paqarichiq astawan mastarikunanta, imaymana willakuykunata runaman riqsichispa kananpaq.

Ima willaymantapas yachay, ima yuyasqanchik haykaqpas munaspa rimasqa chiqan kananpaq Estaduqa:

• (a) Gobiernupa ima rurasqantapas, gastukuna rurasqanmantapas, kikinta chuyata, mana imatapas pakaspa willakunankupaq kamachikamunqa.

• (ch) Pipas mana manchakuspa, mana pakakuspa imatapas rimay kanantaqa amachakunqam; chaypaq mana yanapaq kamachikuykunata, chiqap willakuy pantachiqkunata ima chinkachipunqa.

• (h) Chuya chuya ruraykunapim Estadupa willakuyninkunataqa pimanpas riqsichinqa.

• (i) Estadupa rurayninkuna, willakuyninkuna riqsiy munaqpaqqa manam sasachu kanqa, pisi qullqillawan imatapas utqaylla chaskinqaku, munaspaqa, medios electrónicos (computadora nisqapin) tarinqaku.

• (k) Estadupa rurayninkuna willakuyman chayayqa Derechunchikmi, ichaqa chay willakuyta mana waqllichispalla apananchik, Seguridad Nacional nisqa mana urmananpaq, Perú allpanchik allin qawasqa kananpaq.

• (l) Estadupa willakuynin chaskinapaq, ima rurasqanpas riqsisqa, willasqa kananpaq, hukllachasqa kamachikuykuna kanqa.

• (ll) Sapa akllanakuy kaptin, Partido Político nisqakuna atipanakuypi, llallinakuypi, yaykunankupaq, kamachikunqa; sapakamapas ima kasqanta yachananpaq, chay willay kamayuqkuna, Medios Masivos nisqamanta ima tapukuytapas chaskinankupaq.

Chaykuna qispichinapaqmi Estaduqa:

• (m) Willakuy ruraqkunapaq imamantapas manam kutipakuypas, piñachiypas kananpaq kamachikuykunata churachinqa.

• (n) Llapan qillqaspaña, rimaspaña willakuqkunapaq kikinkumanta allin llamkay ruranankupaq yanapakuyta churanqa, chaypaq, llapallan runakunata, institucionkunata, imamantapas willasqa kanankupaq derechunku amachasqa kananpaq, minkakullanqataq.

• (ñ) Periodistakuna, willay riqsichiypi llamkaqkuna, mana pita manchakuspa imatapas willanankupaq, kamachikuykunata churachinqa; chaynallataq, willay kamaq empresakunapas allin chuya willakuy qispichinankupaq, kamachikuy kallanqataq.

• (p) Pikunachus, mana kasqan rimaqkunapaq, runakunapa sunqun kirichiqkunapaq, honran tupaqkunanpaq, paykunataqa manam riqsipanqachu, aswanmi chinkanankupaq musuq kamachiykuna lluqsimunqa.