Paraulas rumantschas

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Paraulas rumantschas


SURSELVA
[edit]

Il retg e sia figlia
[edit]

Igl era ina giada in retg ch’aveva mo ina figlia. El annunzia che quel che possia far questas trais chaussas ch’el giavischia, survegnia sia figlia sco spusa. Quai vegn er ad ureglias ad in pauper giuven. Quel prenda curaschi e sa resolva dad ir tar il retg a far in’emprova. El prenda sia valisch cun insatge da mangiar, sa metta sin via e vegn en in grond guaud. Qua auda el in sgarschaivel urlim. El cumenza a temair; tuttenina vesa el dapertut spir animals selvadis. Plain tema bitta el vi a quels il da mangiar en sia valisch. Ils animals na fan betg envidar e traguttan quai pauc en in batterdegl − ma guai! Tut il da mangiar turna enavos e sa fultscha puspè en sia valisch. Uss vegn in liun natiers e di tut miaivlamain: «Tira or a mai trais chavels; metta en salv els per il mument ch’i fa da basegn; fruscha els alura enta maun ed a ti èsi gidà!» Senza tema tira il giuven or ils trais chavels, als metta en satg e va vinavant. Prest arriva el en in auter guaud. Là auda el in snuaivel tschivliez e tut andetgamain è el circumdà d’ina rotscha utschels. El bitta puspè vi a quels ses da mangiar e quels maglian tut da gust. Suenter turna il da mangiar puspè enavos en sia valisch sco la giada avant. Uss vegn in utschè natiers e di: «Tira or a mai trais plimas e metta en salv ellas per il mument ch’i fa da basegn; fruscha ellas alura enta maun ed a ti èsi gidà!» Il giuven tira ora las plimas, metta ellas en in satg e va vinavant. Uss vegn el en in terz guaud e vesa là ina chamona. En quella pitgava e marclava insatgi fitg dad aut. Plain mirveglias avra el l’isch ed entra. El vesa in dumber miradurs che pitgavan giu craps d’in grip; ma quels turnavan adina puspè ensi. Noss giuven bitta puspè vi ses da mangiar, ma questa giada na turna quel betg enavos en la valisch. Uss vegn in miradur natiers, sin chau ina bella curuna, dat ad el in anè e di: «Prenda quest anè e metta el en salv e cur ch’i fa da basegn, mettas ti el sin tes det ed a tai èsi gidà!» Il giuven prenda l’anè e va tar il retg.

El dumonda il retg, tge ch’el stoppia far per obtegnair sia figlia sco dunna. Il retg mussa ad el in grond lai e di che fin damaun stoppia quel esser svidà dal tut. «Ma bain!», pensa il giuven, «quai è insatge nunpussaivel per mai.» Entant ch’el studegiava e ponderava, vegn endament ad el ils trais chavels dal liun. El prenda quels or dal satg ed als fruscha enta maun. Silsuenter èn tut ils animals selvadis vegnids natiers ed han bavì or il lai; il retg era pia bain cuntent cun il giuven. Uss mussa il retg in stravagant mantun granezza da tuttas sorts e cumonda al giuven da zavrar quel fin l’autra damaun, mintga sort dapersai. Quai era puspè ina chaussa che pareva al giuven nunpussaivla. Dentant vegnan endament ad el las trais plimas, el prenda quellas or dal satg e las fruscha enta maun. Sin quai èn tut ils utschels sgulads natiers ed han zavrà il graun bain ed en urden. Quai ha plaschì al retg, ma tuttina pretenda quel dal giuven anc ina terza lavur: el haja da bajegiar en in tschert lieu in chastè cun set turs e quai entaifer ina notg. Quai pareva nunpussaivel al giuven, ma per fortuna vegn endament ad el l’anè dal miradur. Senza targlinar prenda el quel or dal satg ed al metta sin ses det. Sin quai èn tut ils miradurs stads là e sut la direcziun da quel cun la curuna han els cumenzà a bajegiar il chastè, sco quai ch’il retg aveva cumandà. L’autra damaun era il bajetg finì. Il retg leva e guarda or da fanestra ed è tut stut, cur ch’el vesa il nov chastè ch’era pli grond e pli bel ch’il sieu. Spert lascha el clamar il giuven e dat ad el sia figlia per spusa. Els fan stupentas nozzas ed il ventiraivel pèr è sa chasà en il chastè nov, nua ch’els han vivì ina bella vita fin la fin.


Il chastè dals giats
[edit]

Ina saira da stad chavaltgava in chavalier tras in guaud. Nua ch’ils pigns eran il pli spess, ha el chattà ina funtauna ed è siglì giu dal chaval per baiver aua. Tuttenina ha el vis ina rotscha giats grischs che vegnivan en sia direcziun. Quels èn sa fatgs pli datiers, han stuschà el sin ina sendetta graschla e fatg ch’el ha stuì suandar els pli lunsch viaden en il guaud. Uschia èn els ids ensemen tras chaglias e chaglioms, fin ch’els èn arrivads tar ina collina cun in vegl chastè. Ils giats han fatg vegnir il chavalier en il chastè. Suenter avair lià ses chaval vi d’ina pitga da marmel è el ì siador. En ina stupenta bella stiva ha el vis in giat alv ed in giat nair, omadus sin cuvertas da vali. Ma avant che vegnir da discurrer cun quels dus che parevan da cumandar, han tschels giats manà el en in’autra stanza. Qua eri rasà tuaglia e preparà da tuttas sorts spaisas sin maisa; el è sa mess sin ina sutga ed ha mangià da gust. Suenter ha in giat manà el en in’autra stanza ed ha dà da chapir ch’el duaja sa metter giu en quest letg da saida preparà per el. Stanchel e dormulent ha il chavalier prest cumenzà a durmir ch’el tut runtgiva. Vers las indesch ha il giat nair tratg vi da ses ponns e ditg ad el: «Bun chavalier, jau sun in retg pussant, mia figlia è quest giat alv, mes servients èn ils giats grischs. Nus tuts ha in striun midà avant in onn da leghers umans en tarladids animals. Vus pudessas deliberar nus, sche vus giessas sin questa muntogna, nua ch’ins vesa trais cruschs dad aur e chavassas or ina ragisch sper la crusch d’amez. Cun questa ragisch stuessas vus tutgar mintgin da nus ed alura daventassan nus puspè quai che nus eran avant. Mia figlia vuless jau dar a vus per spusa e vus fissas mes successur!»

Curaschusamain è il chavalier siglì or da letg, ha tschiffà la spada, bandunà il chastè ed è ì dal taiss siador encunter la muntogna cun las trais cruschs dad aur. Ma igl è stà in viadi malempernaivel; i tunava e tempestava sco dal giuvenessendi e da tuttas sorts spierts sgulavan enturn el. Finalmain ha el pudì arrivar sin la muntogna da las cruschs ed ha tratg or la ragisch benedida, entant che la muntogna pareva da sfratgar. Ils giats spetgavan avant porta e cur ch’el ha gì tutgà en els, èsi vegnì cler sco da bel mezdi. Il chavalier ha vis il retg vegl e sia figlia en sala sin il tron e schuldada enturn enturn. Cun la princessa ha el fatg legras nozzas e tuts han fatg festa e mangià e bavì l’entir di.


Il paun ed ils trais buns cussegls
[edit]

En in vitg sin la muntogna vivevan in um ed ina dunna uschè povramain che l’um ha stuì ir a gudagnar ses paun en terras estras. Lunsch davent da ses vitg ha el chattà in bun patrun ed el è stà tar quel set onns. Suenter quest temp ha el cumenzà a laschar encrescher per dunna ed uffants ed ha dumandà la pajaglia; el veglia turnar a chasa. Ses signur al ha dà in paun e quests trais cussegls: el na duaja mai insultar insatgi, mai prender ina scursanida e mai far insatge en gritta! L’um ha engrazià, ha prendì ses paun ed è ì.

La saira è el vegnì en in’ustaria sper in guaud, nua ch’i vegniva servì tut en chavazzas da morts. Dad esser servì uschia al ha parì malonest e disgustus ed igl avess duvrà pauc ch’el avess cumenzà a far zacras cun l’ustier. Ma qua ha el pensà als cussegls ed è ì a letg. L’autra damaun ha l’ustier sez dasdà el ed ha ditg: «Vus n’avais betg tugnà da mia vaschella d’oss ed avais uschia liberà tut quels che jau aveva striunà, perquai ch’els avevan tugnà da mias chavazzas!» Sin quai è el levà e l’ustier ha laschà vegnir or d’in tschaler ina massa glieud ch’el aveva scungirà giu en il terratsch. Cun quests liberads è noss um ì vinavant.

Suenter in temp èn els arrivads sper ina senda che manava en la citad in zic pli spert che la via gronda. Tut ils deliberads han prendì la scursanida. Els vulevan far vegnir cun els er lur deliberatur. Ma lez ha scusseglià dad ir per la senda ed è ì – vesend che nagin n’ha tadlà ses pleds – tut sulet sin la via gronda. La saira, arrivond en la citad, ha el udì ch’ina banda da laders haja mazzà e sblundregià ses cumpogns. Betg in sulet saja mitschà.

Suenter intgins dis è el arrivà sin far notg en ses vitg sin la muntogna. El è sa schluità vi davant la fanestra da sia stiva ed ha vis tras il vaider co ch’in um giuven bitschava sia dunna. Tut or da senn ha el vulì mazzar il giuven, ma il cussegl dal patrun al è vegnì endament. Ruassaivlamain è el ì en l’ustaria. Là ha el udì ch’il giuven saja ses figl che fetschia damaun messa nuvella.

Plain beadientscha ha el durmì e l’autra damaun ha el gì la ventira d’udir ses figl a legend l’emprima sontga messa. La saira è el ì en sia chasa, nua che tut ha gì in grondischem plaschair d’al vesair da return. Pli tard suenter tschaina ha el prendì nanavant e taglià il paun dal patrun. Qua èsi rudlà viadora pedras e diamants, aur ed argient, uschia ch’el è stà il pli ritg um lunsch enturn.


Las trais clavs d’aur
[edit]

Trais frars èn ids ina giada per il mund per gudagnar lur paun. Els èn arrivads in di en ina citad estra; ma qua n’han els betg chattà lavur per tuts trais. Els han damai empruvà da tschertgar lur fortuna, mintgin per sasez, han bandunà la citad ed èn sa separads. Il pli vegl è arrivà in di sin ina muntogna ed ha vis là in chastè da bellezza, tut en marmel. En quel steva ina diala e quella duvrava gist in servitur ed al ha immediat engaschà. Qua steva el propi bain; sia lavur n’era betg greva e la diala era ina fitg buna patruna. Suenter in onn ha ella ditg in di: «Jau stoss ir davent per insaquants dis e ta surdun las clavs d’aur da las trais stanzas. En quella a dretga ed a sanestra dastgas entrar cur che ti vuls, ma la stiva entamez t’è scumandada. Betg entra en quella, sche ti na vuls betg prender ina mala fin.» Lura è ella partida.

Uss era el il sulet patrun dal chastè. Si’emprima lavur è stada dad ir a guardar la chombra a dretga. Tge bellezzas! Tut traglischava dad aur. Suenter è el entrà en la chombra a sanestra. Là eran anc dapli ritgezzas: pedras preziusas da tut las furmas e grondezzas. Tgi sa tge ch’era pir en la chombra scumandada? El ha dentant anc pensà al scumond da la patruna ed ha laschà la terza clav en giaglioffa. In bun temp è el stà bun da retegnair sias mirveglias, ma in di ha el emblidà ses duair. El ha avert la porta scumandada ed è entrà. En quella stanza eran propi tut las custaivladads. Il giuven n’ha dentant betg pudì star ditg cun la bucca averta; tut en ina giada è el stà transfurmà en in crap da marmel.

Insaquants onns pli tard è er il segund frar passà da quellas varts ed è er vegnì engaschà da la diala. Er el è ì a finir en la terza chombra ed è vegnì transfurmà en in crap da marmel.

Per casualitad è er il frar il pli giuven arrivà tar il chastè da la diala ed è vegnì engaschà da quella sco servitur. El ha dentant fatg sia lavur bler meglier che ses dus frars. Er el ha visità tut il chastè cur che la patruna era davent. La clav d’aur da la chombra scumandada n’è dentant vegnida gnanc ina giada or da sia giaglioffa. La diala è turnada ed ha gì grond plaschair ch’el aveva servì uschè fidaivlamain. «Ve cun mai», ha ella ditg, «nus vulain tuttina guardar er la chombra scumandada.» Entamez tut quellas ritgezzas eran dus simpels craps da marmel. «Quai èn tes dus frars. Els n’han betg vulì tadlar ed han stuì sentir. Els han survegnì la paja. Ma uss als poss jau perdunar», ha ella ditg amiaivlamain. Apaina ch’ella als ha tutgà cun ina pertga, èn els puspè sa transfurmads en dus umans sco avant. La diala, cun ses bun cor, als ha uss laschà emplenir lur giaglioffas cun aur e pedras preziusas. Lura han els pudì bandunar il chastè e turnar a chasa. Cur ch’els han guardà enavos suenter in’urella, han els vis mo pli in grippun. Il bel chastè ch’era anc là avant in batterdegl n’era betg pli ed er betg la diala ch’als aveva laschà chattar lur ventira.


Ils trais vents
[edit]

En ina valletta da noss pajais viveva ina povra famiglia. Il bab, la mamma ed ils blers uffants avevan pauc da ruier e da sa vestgir. Tut vilada steva la dunna ina saira avant isch-chasa e guardava plain scuidanza sin la chasa dal vischin bainstant. Qua è arrivà in signur cun ina cassacca verda tar ella ed ha ditg: «Sche Vus dais quai che Vus avais sut Voss scussal, vi jau procurar a Vus tants daners sco che Vus vulais.» La tgutga dunnetta pensava ch’il signur en verd veglia la cotgla ch’ella aveva en il scussal, ed ha empermess ad el quai. Pli tard ha ella raquintà tut a ses um; er quel ha stuì rir dal signur en verd.

Suenter intgin temp ha la dunna parturì in bel pop, ed els han prendì per padrin in vegl eremit e per madritscha la signura d’in chastè en la vischinanza. La saira da quel di è vegnì il signur en verd, ha mess ina bursa plain aur sin maisa ed ha ditg al bab ch’el vegnia en set onns per il mat che la mamma haja empermess ad el. Pir uss han ils buns vegls s’accurschì tgi ch’il signur en verd era e tge ch’el aveva manegià, dumandond la dunna quai ch’ella haja sut ses scussal. Tut contristads èn els sa lamentads vers lur cumpar, il pietus eremit. Quel ha fatg curaschi ad els e ditg ch’els duajan mo educar bain lur mat, e cur ch’el haja cumplenì tschintg onns, duajan els trametter el tar il padrin.

Ditg e fatg, suenter tschintg onns han ils geniturs tramess il figliol tar il padrin. Cun tutta bregia ha il bun eremit mussà al figliol da leger or da cudeschs vegls ed en linguas estras. Suenter ch’ils set onns èn stads passads, ha el cumandà al figliol dad ir si nua che duas vias sa cruschian, e da leger là en quest cudesch vegl ch’el dettia ad el. El na dastgia però mai guardar or dal cudesch, capitia tge ch’i veglia. Alura ha el dà ad el in cudesch vegl sco Metusalem, lià en pergiamina, e manà el en in lieu, nua che duas vias sa cruschavan. Là è il giuven sa mess a leger ed ha legì conscienziusamain ditg e lung. Tuttenina però ha el udì insatgi a chantar, sunar e sautar, sco sch’il barlot passass sperasvi. El ha guardà si dal cudesch ed en quest mument ha in tschess tschiffà el cun sias griflas. Per ventira aveva noss giuven però anc pudì prender il cudesch vegl cun el, ed el legeva trasor vinavant en quel. Perquai ha l’utschè stuì laschar dar el or da ses pichel, ed il giuven è crudà giu sin la muntogna Güglia.

Là sin il Güglia eran trais dialas ch’avevan in magnific chastè. Quellas han chattà il pitschen e manà el en lur palazi da cristal. Cun questas trais dialas buntadaivlas ha el passentà bels dis, e survegnind el barba, è el s’inamurà da la giuvna e pli bella da las trais dialas. Quella ha er gì plaschair dal bel giuven, ed en curt vulevan els far nozzas. Avant ha il giuven però anc vulì visitar ils buns geniturs ed il padrin e la madritscha. Cun larmas en ils egls ha el prendì cumià da sia spusa. Quella ha dà ad el in anè cun in crap custaivel ed ha ditg: «Cur che ti volvas quest crap vers mai, stoss jau vegnir; ma na volva el per l’amur da Dieu betg senza avair da basegn!» Engraziond ha el empermess da betg malduvrar il regal, e senza ch’el sappia co, è el stà a chasa tar ils ses ed en il chastè da sia buna madritscha. Quella aveva grond plaschair da ses figliol ch’era in zunt bel giuven, ed ella ha fatg amogna ad el sia fina figlia. Ma el ha ris da quest bumaun ed ha ditg ch’el haja ina bler pli bella spusa. Senza pensar a si’empermischun, ha el vulvì l’anè. Qua è arrivada la diala, sia spusa, alva sco ina gilgia, però tut vilada e mussond il det. Ensemen èn els puspè sa mess sin via per turnar a chasa sin la muntogna Güglia. La saira han els prendì albiert en in ospizi, e durant la notg ha la furbra diala tratg l’anè dal spus or dal det ed è svanida. Il spus era tut contristà l’autra damaun, chattond ni spusa ni anè.

Curaschus sco ch’el era, è el sa mess sin via per tschertgar la muntogna Güglia. Tut la glieud ch’el dumandava suenter questa muntogna, rieva ad el en fatscha e scheva ch’ella na sappia nagut d’ina tala muntogna.

Ina saira tard è il giuven arrivà en in guaud stgir. Stanchel mort è el sa mess giu sin in cusch ed ha bragì. Alura è vegnì in um vegl sco paun e latg, cun ina barba alva, ed ha ditg: «Pertge bragias, mes giuven?» – «O, jau tschertg la muntogna Güglia, las trais giuvnas sco gilgias ed il chastè da cristal!» – «Fin là èsi lunsch», ha respundì l’um vegl, «ma qua has in stgalfin, e mintga pass che ti fas cun quel, vas ti trais uras lunsch; jau sun l’aura sut.» Sin quai ha el suflà, e l’aura sut ha purtà il giuven trais uras lunsch viaden en il guaud. Là steva sper in cuvel in um vegl sco la crappa, cun chavels alvs e barba grischa: «Jau sun il vent sura», ha quel ditg. «Jau sai gia pertge che ti es qua e vi er gidar tai. Qua has in chapè che ta fa nunvesaivel!» Cun in chaud engraziament ha il giuven retschavì il chapè miraculus, ed il vegl ha suflà ch’il vent sura ha purtà il giuven trais uras pli lunsch en il guaud. Uss steva qua davant il giuven in um cun chavels tut spalads e barba sburritschida, uschiglio dentant anc da buna possa, in stagn cumpogn. «Quai che ti tschertgas è qua si sur questa paraid-crap», ha ditg l’um, «e si là na po ni il vent sura ni l’aura sut bittar tai; jau sun però il favugn ed hai tutta pussanza en la muntogna. Prenda quest fist, e cur che ti volvas el, es ti sur la paraid-crap!» Il giuven ha dà ina smanada al fist ch’il vegl al aveva regalà, ed en quest mument ha il favugn bittà el sur la paraid-crap si.

Or dal chastè da las dialas, che n’era betg lunsch davent, udiv’ins chant e musica da saut. Spert ha il giuven mess si il chapè dal vent sura ed è ì en il chastè da cristal. Là ha el vis sia spusa a maisa cun in auter, pronta per far nozzas. Giagliardamain ha il giuven cumenzà a mangiar davent tut quai che vegniva sin il taglier da sia spusa. Quai ha tementà quella uschè fitg ch’ella è currida en sia chombra, ed il giuven suenter. En chombra ha el prendì giu ses chapè e la spusa ha enconuschì el. La veglia amur ha victorisà. Cur ch’els èn ids giu tar ils chombrers, ha la diala fatg a quels la suandanta dumonda: sch’insatgi haja pers ina clav e laschà far ina nova, chattia però puspè la veglia, tgenina ch’el dovria? La veglia, han ils chombrers manegià unanimamain. Sin quai ha ella raquintà co ch’i saja ì cun ella. Ed anc il medem di ha ella maridà il spus vegl.


Las furmiclas, ils avieuls e las andas
[edit]

In pover um aveva trais figls. Il vegl da quels ha ditg al bab ch’el veglia ir a l’ester a gudagnar ses paun. Avant che ir ha el empermess da dar novas en in onn. Ma cur che l’onn è stà passà, n’èn vegnidas naginas novas ed il giuven è stà spari. Qua ha il segund figl talunà dad ir pli lunsch ed il bab ha laschà ir el cun la speranza ch’el chattia ses figl pers. Ma er il segund figl n’ha betg dà novas ed è restà sparì. Uss ha il pli giuven dals figls declerà ch’el veglia ir a tschertgar ses frars. Bab e mamma al han laschà ir vess e navidas.

Giond a l’ester, ha il giuven inscuntrà in di dus murdieus. Quai eran ses dus frars. El ha vis ch’els eran bunamain morts da la fom ed ha fatg amogna ad els da baiver e da mangiar en la proxima ustaria. Quai n’ha el betg stuì dir duas giadas.

La via manava tras in guaud ed els èn passads sper in furmicler vi. Ils dus schlampers vegls vulevan devastar quest furmicler, sperond da chattar lien insatge da mangiar. Il giuven è sa mess tranteren: «Laschai en paus quests animalets! Cun lur provisiuns na pudais vus betg dustar la fom!» Pli lunsch en il guaud han els observà ina schauma d’avieuls en ina planta chavorgia. Ils magliafoms avessan gì mustgas da sblundregiar las patgnas ed il mel, ma il giuven è vegnì d’impedir quai. Bainprest èn els arrivads tar in lai. Insaquantas andas nudavan vers la riva ed i fiss stà simpel da pigliar quellas. Als dus vegls faschevi vegnir l’aua en bucca, ma il giuven ha lavagà lur appetit cun dir ch’els n’hajan nagin fieu per brassar la preda.

Cuntinuond lur viadi, èn els arrivads tar in chastè. Quel era talmain cuvert da chagliom ch’els han stuì sa stentar per vegnir vitiers. Els han rut en la porta veglia ed èn stads al pe d’ina grond stgala da crap che manava en ina sala. En in dai è cumparì in um vegl. Els han dumandà insatge da mangiar. Empè da dar ina resposta ha l’um vegl prendì ina crida ed ha scrit sin ina maisa da crap: «Tge giavischais vus?», ils frars han fatg il medem ed han scrit sutvi: «Da baiver e da mangiar!» Tuttenina han els gì ina stupenta tschaina sin maisa. Els han mangià e bavì sco lufs, èn levads da lur sutgas ed han vulì ir per lur fatg. Ma qua è vegnì l’um vegl ed ha scrit sin la maisa da crap: «Jau hai anc ina lavur per vus!» El ha fatg segn al frar vegl da suandar el en la curt dal chastè. La plazza da la curt era cuverta cun millis e millis granitschs. L’um vegl ha cumandà da prender si e metter ils granitschs en satgs. Sin far notg stueva la lavur esser fatga. Il mat è immediat sa mess a la lavur ed ha fatg tut ses pussaivel, ma ils granitschs vegnivan strusch pli paucs ed i fascheva gia notg. Qua è arrivà l’um vegl ed ha vis che la lavur n’era betg fatga. El ha midà il frar en ina pitga da crap. Il medem è capità l’auter di er cun il segund frar.

Il terz di ha il pli giuven stuì far la lavur da ses frars. El ha spert vis ch’i n’era betg pussaivel da vegnir a fin en il temp dumandà. Tge far? Tuttenina èn la furmiclas vegnidas endament ad el ed el ha clamà: «O vus furmiclas, jau hai salvà a vus la vita, uss vegni e gidai mai!» Sinaquai èn arrivadas millis e millis furmiclas, èn sa messas a la lavur ed han pir smess cur che tut ils granitschs èn stads en ils satgs.

Il vegl ha gì grond plaschair cur ch’el ha vis che la lavur era fatga la saira. Tuttina n’ha el anc betg laschà liber il frar. Per il di suenter ha el gì la suandanta incumbensa: «Davant il palaz hai bleras pitgas da crap. Sin ina da quellas vegnan a sa platgar ina massa avieuls. Engiavina la dretga!»

Il giuven ha contemplà ditg e bain las pitgas, ma ina era sco l’autra ed el n’è betg vegnì da chattar la pli pitschna differenza. Qua è el sa regurdà dals avieuls dal guaud ed el ha ditg: «O vus buns avieuls, n’emblidai betg che jau hai protegì vossa schauma e vegni e mussai a mai sin tge pitga ch’ils avieuls sa platgan!» En in dai è la schauma ch’el aveva liberà vegnida or dal guaud, è sa platgada sin ina da las pitgas ed è puspè sgulada davent. Uss ha il giuven savì tge pitga che tutgava als avieuls ed el l’ha mussà al vegl. Quel ha gì grond tschaffen ed ha scrit si la terza ed ultima lavur per il giuven. «Al fund dal lai sa chatta ina clav d’aur. Guarda da survegnir quella avant ch’i fetschia stgir. Avra suenter la chombra qua dasperas, en la quala dorma la princessa. Sche ti vegns a frida cun quest pensum, chattas ti la fortuna.»

Ma cur ch’il giuven ha vis il lai profund tut surtratg cun glitta, ha el cumenzà a dubitar ch’el survegnia insacura la clav. El ha studegià tge far ed è sa regurdà da las andas ch’el aveva liberà. Clamond quellas en agid, ha el vis co ch’in’anda è sgulada natiers, è sfunsada en il lai e turnada cun ina clav d’aur en il pichel. Il giuven ha prendì la clav d’aur, è ì en il chastè ed ha avert la chombra che l’um vegl aveva mussà. En la chombra ha el vis ina zunt bella princessa che durmiva. La princessa è sa svegliada ed ha engrazià da tut cor. Uss è er l’um vegl vegnì natiers cun enta maun ina pertga ed ha ditg: «Grazia a tes bun agid has ti liberà mai d’in nausch striegn. Prenda questa pertga, va giu davant il palaz e tutga cun quella tut las pitgas da crap!» Il giuven ha fatg quai ed ina suenter l’autra èn las pitgas sa midadas en umans: il cuschinier, las chombreras, ils serviturs, ils famegls, ils sunaders ed a la fin er anc ils dus frars. Il giuven ha maridà la bella princessa ed a ses frars ha el dà vestgids e bleras munaidas, uschia che tuts han pudì dir: «Nus avain chattà la fortuna!»


La madritscha
[edit]

Igl era ina giada ina dunna paupra. Quella procurava sezza per ses paun da mintgadi. In di è ella arrivada en in guaud. Qua vesa ella in vegl chastè. I fascheva stgir ed uschia ha ella spluntà e dumandà da star sur notg. En il chastè viveva ina dunna suletta e quella è stada d’accord.

Quella notg ha la dunna paupra parturì ina figlia e la signura è daventada madritscha. La madritscha ha ditg a la dunna ch’ella possia star qua in pèr dis. Strusch che la paupra pagliolanca era sa revegnida, ha la madritscha ditg ad ella ch’ella possia ir nua ch’ella veglia, ma la poppa tegnia ella qua. La paupretta è stada fitg cuntenta ed è ida per ses fatg. La madritscha ha tratg si la pitschna e l’ha mussà da far da quai e da tschai, enfin che la matta aveva quindesch onns.

Ina giada aveva la madritscha dad ir davent e dueva esser absenta ina pulit’urella. Avant che partir ha ella mess ina stgatla ed in spievel sin maisa en stiva e cumandà a la figliola da betg tutgar en quellas chaussas, uschiglio giaja quai mal cun ella.

Ma strusch che la madritscha è stada ord chasa ha la figliola pensà: «Mirveglias avess jau schon tge ch’è en questa stgatla che la madritscha ha cumandà uschè resolutamain da laschar star!» E la matta è ida vi ed ha avert la stgatla. En quella avevi ina funtauna. La matta ha chatschà en il det e quel è vegnì tut nair. Plain snavur ha la matta lià en il det. «E tge èsi cun quest spievel?» Guardond lien vesa ella la madritscha che sauta cun il diavel. Sinaquai è la matta ida ed ha fatg las lavurs che la madritscha aveva cumandà.

Strusch che quella è turnada, ha ella dumandà: «Maria Margareta, tge has fatg cun tes det?» La figliola ha fatg la giatta morta ed uschia cuntinuescha la madritscha: «Sche ti na dis betg tge, alura pos ti ir danunder che ti es vegnida!» Ed ella ha fatg trair ora la matta la vestgadira custaivla da princessa e l’ha chatschà or dal chastè.

La matta niva sa turpegiava e na saveva betg nua ir. Qua ha ella vis in grond pign cun roma che penderlava enfin giun plaun. Ella è sa zuppada sut quel en. Là seseva ella damai e bragiva e rugava il bun Dieu ch’el la duaja trametter in vestgi. Uschia na possia ella tuttina betg ir tranter la glieud.

Tuttenina urla in chaun sper il pign. Quai era il chaun d’in chatschader che passava gist speravi. Il chatschader vegn natiers e di: «Tgi ch’è qua sut quest pign duai vegnir ora!» Sinaquai respunda la matta: «Jau na poss betg vegnir ora, perquai che jau sun niva!» Il chatschader bitta viaden ses mantè per che la matta possia sa zugliar en e vegnir ora.

Alura raquinta ella al chatschader pertge ch’ella era niva. Qua di il chatschader: «Sche ve cun mai en il chastè!» La figliola è ida cun il chatschader en il chastè. Els han maridà. Il chatschader era ritg e gieva a chatscha mo per divertiment.

La dunna ha parturì in figl ed ils geniturs eran tut nars da quel. Ina damaun però, cur ch’els èn levads, era il figl mort. In onn pli tard ha la dunna survegnì in segund figl. Questa giada han ils geniturs emploià trais dunnas per pertgirar l’uffant.

Viaden la notg han questas dunnas però survegnì ina sien snuaivla ed han stuì far in cupid. Cur ch’ellas èn sa dasdadas, era l’uffant mort. Plain desperaziun han las dunnas clamà il signur e lez ha manegià ch’insatgi mazzia ses uffants. Ma quellas han respundì che quai na saja betg pussaivel. Nagin na saja stà en chombra dal figliet.

Suenter in onn ha la signura parturì il terz uffant. Questa giada ha il signur fatg sez guardia da notg. Ma er el è sa durmentà sco las servientas. E cur ch’el è sa dasdà, era ses terz uffant medemamain mort.

Uss è il signur vegnì grit ed ha ditg a sia dunna: «Jau crai che ti mazzias ils uffants e nagin auter!» La dunna ha engirà ch’ella na fetschia franc betg da quai. Ma il signur n’ha betg cartì, l’ha fatg trair or il bel vestgì da signura e trair en in pèr lumpas. Alura ha el fatg bittar sia dunna en ina cisterna sitga. La dunna bragiva pitras larmas.

In di vegn ina vulp sper la cisterna e dumonda: «Maria Margareta, figliola! Tge has fatg cun tes det?» Ed uss ha la figliola raquintà tut. Sinaquai ha la vulp ditg: «Ta tegna vi da mia cua, alura vi jau trair siadora tai!» La figliola ha tschiffà la cua e la vulp l’ha spendrà.

Ma cur ch’ella è stada or da la cisterna steva sia madritscha sper ella empè da la vulp. E sper la madritscha eran ils trais bels mats. La madritscha ha ditg: «Perquai che ti has ditg la vardad sun jau liberada dal nausch. E qua has ti tes trais figls. Quels hai jau prendì davent da tai. Uss mo va tar tes um, quel vegn franc puspè a prender si tai!»

La signura è turnada cun ils trais figls en il chastè. Plain legria als ha il signur beneventà e rugà sia dunna per perdun, perquai ch’el era stà uschè nausch cun ella. Alura han els fatg ina gronda festa.


Il stgazi sut il cusch
[edit]

Igl era ina giada dus schuldads – Gion e Pieder – ch’avevan bandunà il servetsch ed eran turnads a chasa. Sco ils blers da lur spezia n’avevan els ni daners ni chalzers.

Vagabundond per il pajais enturn, èn els arrivads in di en in grond guaud. Suenter pliras uras sin via di Pieder a Gion: «Jau hai fom e said, sun stanchel e flaivel e na poss betg marschar vinavant. Jau stoss ma metter giu e durmir in mument!» Pieder sa metta giu sin il mistgel e dorma prest stagn e bain.

Gion seseva sper el e vegliava. Qua vesa el tuttenina ch’ina glisch vegn or da la bucca da Pieder. Quella va in toc dal guaud viaden e sa tschenta sin in grond cusch marsch. Gion piglia tema e dasda ses camarat, ma en quest mument turna la glisch enavos en la bucca da Pieder.

Qua di Pieder a Gion: «O, ti duevas ma laschar durmir, jau aveva in siemi uschè dultsch ch’i sa chattia en in cusch qua damanaivel in grond stgazi. Ma uss na sai jau betg en tgenin.» «Sche gliez sai jau», di Gion sin quai ed els van tar il cusch, sin il qual la glisch era sa tschentada.

Els chavan enturn il cusch e chattan suten ina cria da crap, emplenida cun daners, uschia ch’els èn stads ritgs avunda per lur entira vita.

E sch’els n’èn anc betg morts, vivan els anc adina...


L’istorgia dal sal
[edit]

Igl era ina giada in retg e quel aveva trais figlias. In di ha el ditg: «Mintgina ma duai uss dir, quant gugent ch’ella ha mai.» La pli veglia ha respundì: «Jau t’am sco la poppa da mes egl.» E la segunda: «Jau hai gugent tai sco mamezza.» La pli giuvna ha dà ina curiusa resposta: «Char bab», ha ella ditg, «jau t’hai gugent sco il sal.» Il retg n’ha betg encletg il senn da quests pleds ed è stà fitg surprendì. «Sche ti m’has mo tant gugent, n’es ti betg degna da star pli ditg sut mes tetg», ha el ditg tut grittentà ed ha stgatschà ella anc il medem di or da ses chastè.

La paupra giuvna è girada baud qua, baud là ed è arrivada en in spess guaud. Stancla dal viadi è ella sa messa giu a la riva d’in lajet per pussar in pau. Qua ha chatschà in peschun ses chau or da l’aua ed è sa mess a discurrer cun ella ed ha dumandà: «Nua has ti en il senn dad ir?» La princessa al ha raquintà quai ch’era capità. Entant ch’ella discurriva, la culavan las larmas giu per la fatscha. Il pesch ha confortà ella ed ha ditg: «Na bragia betg, pertge che tut vegn a finir bain per tai.» El l’ha regalà trais stgatlettas ed ha cusseglià d’avrir ina mintga giada ch’ella giaja en baselgia.

Cun nov curaschi è ella sa messa puspè en viadi ed è arrivada bainspert tar in chastè. Là abitava in retg. Ella è stada cuntenta e pli che cuntenta da survegnir là lavur sco simpla fantschella. Ina dumengia ha ella vulì ir en baselgia. Ella è ida en sia chombretta, è sa lavada e petgnada bain e suenter ha ella avert l’emprima stgatla. Tge surpraisa! En quella era in stupent vestgì da saida che la gieva gist bain. Fittada sco ina princessa, è ella ida en baselgia. Il figl dal retg era preschent ed ha immediat gì in egl sin la bella matta nunenconuschenta. Suenter baselgia è ella sparida uschè svelt che nagin na l’ha pli chattà.

La dumengia suenter è ella puspè ida en baselgia e questa giada fascheva ella anc dapli parada che la giada avant. Il prinzi ha spetgà davant baselgia. Cur che la matta è vegnida ora, l’ha el tschiffà per il bratsch ed ha fatg vegnir ella sin il chastè. Ella ha stuì dir tgi ch’ella saja e danunder ch’ella vegnia. Il figl dal retg ch’aveva fitg gugent ella, l’ha dumandà immediat per spusa.

Igl è vegnì il di da nozzas ed ella ha prendì il vestgì or da la terza stgatla, in vestgì da bellezzas tut en aur; insatge sumegliant n’aveva nagin anc vis! Ils dus auters vestgids ha ella regalà a sias chombreras. Els han envidà blera glieud a lur nozzas, tranter auter er il bab da la spusa. La princessa aveva dà il cumond al cuschinunz da preparar in stupent avantpast, dentant senza metter sal en las tratgas. Cur ch’ils giasts han sagià las spaisas senza sal, han els fatg curiusas tscheras. A la dumonda dal retg, pertge che las spaisas n’hajan nagin gust, ha respundì la princessa riend: «Perquai ch’i manca il sal. Pir il sal dat il dretg gust a las spaisas; perquai hai jau gist uschè gugent el sco che jau hai gugent mes bab.» Pir uss ha il retg enconuschì la bella spusa che n’era nagin’autra che sia chara figlia, la quala el aveva tramess or da chasa. El ha er chapì ses pleds ed ha rugà per perdun davant tut ils giasts per il grond tort ch’el l’aveva fatg.

La princessa ha fatg in segn ed ils serviturs han mess danovamain a maisa. Questa giada èn vegnidas servidas tratgas che faschevan tutta onur al cuschinunz. Tut ha gì ina bella vita tar questa nozza. Blers onns pli tard, il prinzi e la princessa eran daventads retg e regina, è il vegl retg vegnì a star tar sia figlia, pertge ch’il pli gugent da tuttas aveva el tuttina quella... dal sal.


La maila smaladida
[edit]

In bab aveva trais figls. Da s. Martin ha el cumprà in bel pumer da maila pitschen e questa maila vegniva madira pir da s. Martin. Quai fiss stà bel ed endretg. Ma la notg avant la festa vegniva la maila adina engulada, uschia ch’il bab e ses figls n’avevan anc betg pudì gustar in sulet da quests fritgs. Unfis da quest striegn, ha il figl declerà ch’el veglia star e guardar tgi che giaja cun la maila.

La saira avant s. Martin ha el prendì la buis ed è ì ora per il curtin enturn. Ma i n’è betg ì ditg ch’el è sa durmentà ed ha durmì stagn e bain. La damaun era la maila engulada. Tut trist è el ì tar ses bab. El sa turpegiava da betg esser stà abel da pertgirar la maila.

L’auter onn ha il segund figl fatg amogna da star guardia la notg avant s. Martin. Er el ha prendì la buis chargiada ed è ì cun egls averts per il curtin enturn. Ma suenter in’urella è el sa durmentà ed ha durmì fin l’autra damaun. Cur ch’el è sa dasdà, eri bel cler di e la maila engulada. Cun il chau a bass è el ì tar il bab ed ha confessà ch’el na saja betg stà bun da pertgirar la maila.

Il terz onn, la saira avant s. Martin, èsi stà il figl giuven ch’ha vulì star e pertgirar la maila. El ha prendì la buis ed ina guglia, è raivì sin il pumer ed ha fatg guardia si là. I n’è betg ì ditg ch’el vegn surprendì d’ina sgarschaivla sien. Ma el ha furà en il maun cun la guglia ed ha uschia pudì star alert. Da mesanotg sgola ina columba vi sin il mailer e cumenza a prender giu la maila. «Mo plaunsieu!», cloma il giuven e drizza la buis vers l’utschè. Alura ha respundì la columba: «Betg sajettar sin mai, sche ti vivas anc gugent! Ti stos savair che voss bab ha cumprà quest pumer d’in striun e che la maila è striunada. Mo jau dastg cleger quella. Trais mails vi jau dentant laschar a tai, per che ti possias dar in a tes bab ed in a mintgin da tes frars.»

Suenter avair ditg quests pleds è la columba sa midada en ina bella giuvna ed els han discurrì ditg e bain ensemen. Avant che ir in ord l’auter ha la giuvna dà al giuven in grondius e bel anè ed ha ditg: «Quest anè ta dun jau per regurdientscha. Cun agid da quel vegns ti a chattar la via en mes chastè. Guarda trasor sin el, pertge ch’uscheditg ch’el traglischa es ti sin la dretga via!» Cun ina giada è la giuvna stada svanida ed il giuven ha vis ina columba a sgulond pli lunsch.

L’autra damaun ha el dà ils trais mails al bab ed als frars per mussar ch’el haja pertgirà cun success il mailer, ed è alura sa mess sin via per ir al chastè da sia giuvna e spusa. Spert è el ì vinavant uscheditg che l’anè traglischava ed è arrivà cun il temp tar in starmentus guaud, en il qual vivevan da tuttas sorts animals selvadis. A l’entschatta dal guaud ha el entupà in um vegl ch’ha dumandà nua ch’el veglia ir. Il giuven ha raquintà tut. Ma il vegl ha scurlattà ses chau grisch e manegià che quai na giaja betg. El vegnia stgarpà dals animals selvadis. Plain tema ha il giuven dumandà il vegl, sch’el na sappia betg in cussegl co far da vegnir tras quest guaud senza daventar in’unfrenda dals animals selvadis. «Jau poss mo dar il cussegl», respunda il vegl, «da prender e sajettar giu ina selvaschina, manizzar la charn e bittar vi las buccadas als animals da rapina, cur ch’els vegnan.» Il giuven suonda il cussegl, sajetta ina selvaschina e taglia quella en buccadas. Cur ch’el è stà amez il guaud, era el tuttenina tschinclà dals pli sgarschaivels animals da rapina. Qua ha el spert bittà vi in toc charn e guarda, las bestias èn siglidas natiers ed èn sa stgarpadas per las buccadas. Avend maglià la charn persequitavan ils animals puspè il giuven, ma quel bittava giun plaun novas buccadas ed uschia ha el pudì fugir e mitschar or dal guaud. Uss na vegnivan ils monsters betg pli suenter ad el ed el pudeva ir cumadaivlamain vinavant. Cur ch’el era ì in grond toc d’ina planira viadora, ha el observà a la fin da quella in chastè che traglischava sco ses anè. Uss ha el fatg chommas ed ha cuntanschì bainprest l’edifizi splendurant. Sia spusa è vegnida encunter ad el, ha prendì ses maun ed ha manà el si en il chastè. Suenter paucs dis han els maridà ed han vivì allegramain en il chastè fin lur beada fin.


Il padrin ed il figliol
[edit]

Igl era ina giada in padrin bainstant. Quel aveva in figliol fitg pover ch’aveva pers gia baud ses geniturs. El ha prendì il figliol tar sai ed ha tratg si el. Cur che quel è stà grond, ha el dà daners ad el ed ha ditg ch’el duaja ir ad emprender in mastergn, gist quel ch’el veglia. E sch’el dovria daners, dettia el quels. Il figliol ha prendì ils daners ed è partì. Ma suenter trais emnas è el turnà enavos tar il padrin. Quel ha ditg ad el: «Has gia emprendì in mastergn?» Ed il figliol ha respundì: «Jau hai emprendì d’engular. Quai sai jau uss.» «Ma es ti er in lader fin?», ha dumandà il padrin. Il figliol ha manegià bain. Alura ha ditg il padrin: «Sche ti es uschè malizius, stos ti engular questa notg or da mes uigl il pli bel chaval e vegnir cun quel damaun tar mai.» En quest uigl eran sis bels chavals. Il padrin ha ditg als famegls d’avair quella notg spezialmain quità dals chavals, pertge ch’i sajan laders sin via. Ils famegls han empermess da vegliar l’entira notg.

Il figliol è sa vestgì da dunna veglia ed è ì enturn las diesch fin avant porta, ha guardà da la porta viaden ed ha vis là ils umens. El ha supplitgà quels da laschar entrar ina povra dunna veglia e star in zichel a chaud, i saja talmain fraid ordadora. Ils umens han lubì quai. Cur che la veglia è stada en uigl, ha ella fatg amogna a mintgin in magiel vinars per stgaudar. Tut ils famegls han bavì vinars che cuntegneva ina dorma. Alura ha il figliol pudì prender cumadaivlamain il chaval or dad uigl, è ì tar il padrin ed ha ditg: «Bun di, padrin. Qua avais Voss chaval.» «Ti es propi malizius!», ha ditg il padrin. «Ma questa notg stos ti prender sut il tgil da mai e da mia dunna il lenziel e lura anc l’anè giu dal det da mia dunna.»

«Sche ti sas far quai, es ti vairamain in lader fin.» «Quai vi jau bain far», ha respundì il figliol. El è turnà a chasa ed ha fatg in tarment um-strom. Quel ha el purtà enturn mesanotg d’ina stgala siadora e mess si per las fanestras dal padrin. Il padrin ha vis quai ed ha ditg a la dunna: «Uss è il cugliun qua, a quel vi jau mussar da viver.» El è spert levà ed ha dà in ferm stausch a quest um-strom, cartend da stuschar il figliol da stgala giu. L’um-strom è cupitgà e rudlà in toc da la via vi. En il fratemp è il figliol sa postà sper l’isch-chasa, pertge ch’el aveva sminà che ses padrin haja scrupels e vegnia a guardar, nua ch’el saja. E davairas, tuttenina ha il padrin ditg a sia dunna: «Jau stoss tuttina ir giu e guardar tge ch’il figliol fa, sch’el è anc en vita u tge.» El è levà ed ì giuadora. En quest mument è il figliol entrà en stiva, ha imità la vusch dal padrin e ditg a la dunna: «Ti pudessas anc dar a mai avant che jau vom il lenziel e l’anè. Quest figliol è in tal cugliun ch’ins na po betg sa fidar dad el.» La dunna, cartend ch’i saja ses um, ha dà il lenziel e l’anè. Il figliol è partì ed il padrin è returnà curt suenter en chombra. La dunna ha dumandà tge che ses figliol fetschia. L’um ha ditg ch’el n’haja vis nagut. Sin quai ha ditg la dunna: «L’anè ed il lenziel has ti bain mess en trucca ch’el n’als po betg engular.» Ma l’um n’ha vulì savair nagut da quai, e pir uss èn il padrin e sia dunna s’accurschids ch’els eran vegnids cugliunads. L’autra damaun è il figliol vegnì cun l’anè ed il lenziel, ed il padrin ha stuì conceder ch’el haja emprendì bain il mastergn da lader.


Ils trais ligns
[edit]

Dal temp dals tirans abitava in da quels damanaivel d’ina claustra, ed el empruvava cun tut ils rampigns da metter sutsura quella. In di è el ì en claustra ed ha entupà l’avat che gieva a spass sut la claustra. A quel ha ditg il tiran, sch’el na possia betg respunder entaifer trais dis ils trais ligns ch’el dettia si ad el, stgatschia el l’avat e tut ils paders or da la claustra. El stoppia lignar quants fegls che sajan sin quest fraissen grond sper la claustra, quant profund ch’il Lag da Laus saja e quantas stailas che sajan al firmament. Sin quai è il tiran ì davent e l’avat è turnà trist en claustra. Là ha el raquintà tut als paders, e quels èn er vegnids trists, pertge che nagin na saveva respunder a questas dumondas.

Il portger è s’accurschì che tuts eran contristads ed el ha dumandà l’avat tge che saja capità che tuts laschian pender il chau e discurrian uschè pauc. L’avat ha respundì che quai na giaja tiers nagut ad el, el na possia oramai betg gidar els. Ma il portger ha manegià ch’el possia forsa tuttina dar in bun cussegl e gidar el. Sin quai ha l’avat raquintà l’istorgia lung e lad al portger. Sch’i saja mo quai, sappia el bain dar resposta, ha il portger ditg. Ma l’avat stoppia dar ad el sia rassa per discurrer cun il chastellan. L’avat è stà fitg led da quai ed el ed ils paders èn stads d’accord ch’il portger tiria en la rassa.

Il terz di è arrivà il tiran, ed il portger è chaminà encunter ad el cun la rassa d’avat. Cun vusch nauscha ha il tiran dumandà, sch’el veglia respunder ses ligns, e l’auter ha ditg frestgamain: «Gea.» Alura ha il tiran ditg: «Quants fegls ha pia quest fraissen qua?» «Exact uschè blers sco fustis», ha respundì il portger. «E quant profund è il Lag da Laus?», ha dumandà il tiran vinavant. «Gist uschè profund sco quai ch’in crap po ir a funs», è stada la resposta. «E quantas stailas èn al firmament?», ha dumandà il tiran per la davosa giada. «Tantas sco sablun en il Rain», ha respundì il portger. «Bun», ha ditg il tiran, ch’ha sentì che quai n’era betg l’avat d’avant, «ti has ditg endretg e perquai duais ti esser avat da qua d’envi enstagl da quel avant.»


VAL SCHONS
[edit]

Hans Nar
[edit]

Hans Nar era in uman nunditg nausch ch’engulava nua ch’el pudeva e ch’aveva er anc auters fiers dal diavel en sia testa. Cur che sia mamma è morta, ha el prendì ella e mess giu amez via sin ina sutga, ha tschentà la roda da filar sper ella ed ha dà ad ella il fil enta maun – tut sco sch’ella filass. Ella filava uschiglio adina giu davant chasa sin via, ed ils davos onns n’udiva e na veseva ella betg bain. Alura è Hans Nar ì sin fanestra per guardar, sch’insatgi vegnia.

Tuttenina è arrivà in um cun in char da fain. Quel ha vis che la veglia era là amez via e filava, ed ha clamà ch’ella duaja fugir or da via. La povra veglia n’udiva però nagut e na pudeva er betg fugir. Cur ch’el è arrivà pli datiers cun il char da fain ed ella na vuleva betg ir davent, ha el dà ina frida cun in fist ch’ella è crudada giu da la sutga. Strusch ch’il figl ha vis quai, è el currì or da chasa cun ramurs e franturs ed ha ditg a quest um ch’el haja mazzà sia mamma. Alura è el currì a tgisar el tar la dretgira. Il pur ha sin quai fatg examinar la veglia dal medi, e quel ha chattà ora ch’ella era morta avant ch’il pur era vegnì tar ella. Ed uschia è la glieud vegnida a savair ch’igl era stà mo ina filistucca da Hans Nar. Tuts avevan uss avunda da Hans Nar ed èn sa cunvegnids ch’i saja il meglier da metter el en in satg, ir cun el dador vischnanca e bittar el en il lai. Sin tal e tal di han els prendì el e mess en in satg, auzà il satg sin in char, e tut ils umens èn ids viador cun el per bittar el en il lai. Ma sin via èn els vegnids tar in’ustaria. Els han chattà per bun d’entrar e baiver anc in magiel vin. Hans Nar han els laschà ordadora sulet sin il char.

Entant che tschels eran en l’ustaria, è passà in portger cun ina rotscha portgs. Cur che quel è stà sper il char, ha el udì ch’in clamava: «Ed jau na vi betg, e na poss betg e na fatsch betg.» Cur ch’il portger ha badà che quella vusch vegniva or dal satg sin il char, ha el ditg: «Tge na vuls ti betg, e na pos ti betg e na fas ti betg?» E Hans Nar ha respundì: «Ed jau na vi betg, e na poss betg e na fatsch betg president da vischnanca. Sas, els vulan metter mai president.» Cur ch’il portger ha udì quai, ha el ditg: «Ma sche ti na vuls betg far president da vischnanca, alura fatsch jau.» «Ma alura stos ti vegnir en quest satg e laschar ora mai», ha ditg Hans Nar. «Ma gliez vi jau gugent far», ha tschel ditg, ha avert il satg e laschà vegnir ora Hans Nar ed è ì sez en il satg. Hans Nar ha prendì ils portgs ed è ì ora si sur il lai en il guaud. Alura han tschels bandunà l’ustaria. Els han prendì il char, èn ids ora sper il lai ed han bittà il satg en l’aua. Alura èn els turnads a chasa.

Suenter in pèr dis è Hans Nar chaminà cun ils portgs tras vischnanca. In «tschui» qua e «tschui» là ha fatg vegnir la glieud or da chasa. Cur ch’ils abitants han vis a vegnir Hans Nar tras vischnanca cun ina rotscha portgs, èn tuts stads perplexs e na savevan betg tge pensar. E cur ch’els han dumandà co ch’el saja puspè arrivà fin qua, ha el ditg ch’el saja stà en il lai, e cur ch’el saja sfundrà, haja el vis bels prads ed ers e bellezza muvels, vatgas e portgs, e da tuttas sorts auters animals. El haja pensà da prender cun el in triep portgs e vegnir ensi.

Cur che tschels han udì quai, èn els vegnids scuidus sin Hans Nar. Nagin na pudeva cuir ad el quests bellezza portgs. Cur che Hans Nar ha badà quai, ha el ditg ch’er els duajan ir oragiu en il lai per insatge, quai cunvegnia. E cur ch’els han dumandà co ch’els hajan da far per survegnir quai ch’els veglian, ha el ditg: «Giai ora sper il lai e mettai vi in’aissa. L’emprim traversa il president l’aissa. Cur ch’el siglia giuaden en l’aua e vesa insatge, duai el dar in sbratg sco segn, e sin quai duain tuts siglir suenter.» Ils umens da quella vischnanca han fatg quai che Hans Nar aveva ditg. Els èn ids ora sper il lai, e sco emprim ha il president traversà l’aissa. E cur ch’el, cun ses buttatschun, è siglì giuaden en l’aua, hai dà in terribel sfratg. Tschels han pensà che quai saja il segn ed èn siglids suenter. Uschia è Hans Nar restà enavos sulet cun las dunnas da l’entira vischnanca.


Quel ch’era stà dudesch onns a la Scola chantunala
[edit]

Igl era ina giada ina dunna ch’aveva in figl, in fitg scort, pertge ch’el era stà dudesch onns a la Scola chantunala giu Cuira.

Uss era el puspè a chasa e la mamma era fitg cuntenta. Ella aveva numnadamain basegn d’agid. Ina saira di ella al figl: «Damaun èsi fiera a Tusaun. Ti es stà uschè ditg a scola e sas uss bain ir a fiera a far las fatschentas en urden. Va damai giu Tusaun e cumpra ina brev guglias.»

Il giuven va il di suenter giu Tusaun e cumpra las guglias. Sin via da return è passa sperasvi in um cun ina balla strom. Il giuven ch’era unfis da tegnair las guglias enta maun fitga quellas en la balla strom. Igl um da la balla strom è ì sveltamain ed il giuven n’ha betg pudì suenter. Cur ch’el è arriva a chasa ha la mamma dumandà: «Nua has ti las guglias?» Il figl respunda: «Jau sun vegnì unfis da las purtar ed hai fitgà ellas en ina balla strom, n’è quella betg passada qua? N’èn las guglias betg arrivadas?»

«En num da Dieu e d’ina bun’ura! En tes chapè avessas stuì las fitgar.» «Mabain, uss per l’autra giada sai jau. Betg fa quitads», respunda il giuven. El era stà dudesch onns a la Scola chantunala.

Tar la proxima fiera di la mamma: «Va giu Tusaun a cumprar ina furtga. Quella che nus avain ha be pli dus dents.» Il giuven va, cumpra la furtga e la chatscha en il chapè. Quai ha dà in bel chapè! Cur che la mamma vesa quai, fa ella gronds spergaments: «Ma ti tabalori! Uss va el e chatscha la furtga en quest bel chapè nov. Ti stuevas prender in fist e chatschar quel en la furtga e la purtar uschia si dies.»

«Ah, tge tgutg che jau sun stà! Uss l’autra giada sai jau co far!» El era stà dudesch onns a la Scola chantunala.

La terza giada ha el gì dad ir a cumprar in portg. E tge fa el? Prenda in pal e chatscha el al pover animal da bucca en e davos ora. Cler ch’il portg era bel e finì cur ch’el è arrivà a chasa. La mamma vul sa sfar: «Sche quai èn chaussas per in um scolà. Ti pover tgutg! Ad in portg mett’ins ina suga en in pe ed al fa ir davant ora.»

«Uss l’autra giada sai jau co far», di il figl. La finala era el stà dudesch onns a la Scola chantunala.

In bel di, igl e puspè fiera a Tusaun, ha el gì dad ir a cumprar in zaiver cun pes. A quel metta el ina suga en in pe. Ma il zaiver na vul natiralmain betg ir davant ora. Uschia va el sez davant ora e tira il zaiver suenter. Ma a chasa vegn el be pli cun la suga. La mamma ha uss pli ch’avunda. «Tai na poss jau betg laschar ir pli a fiera.»

L’autra giada avant ch’ir a fiera di ella al figl: «Jau vom a fiera, ti sas star qua e tegnair chasa.» «Gliez fatsch jau gugent», ha respundì il figl.

La mamma va. Il figl possa in givè encunter il chantun da la chasa e tegna e tegna quel, per che la chasa na possia betg dar giu.

«Ma tge fas ti», dumonda in vischin che passa sperasvi. «La mamma è ida a fiera ed ha ditg che jau duessi tegnair chasa.» «Ti es in pover tabalori. Tegnair chasa vul dir far las lavurs en chasa, p.ex. laschar luar paintg, far patlaunas e preparar il vin.»

«Gea, ti pudessas avair raschun. A quai n’hai jau betg pensà.»

El va en chasa, fa fieu e metta sura il paintg. Alura di el a sasez. «Uss vom jau giun tschaler per farina e per in pau vin.» Ditg e fatg. Ma gist cur ch’el ha avert la spina da vin, al vegn endament ch’il paintg savessi ir surora. El lascha la spina e curra quai ch’el po en cuschina. La è il paintg ì surora ed è ì a finir giun plaun. «Dieus pertgira sche la mamma vegn…» Ed uss al vegn endament ch’el n’ha betg serrà la spina dal vin. El curra giun tschaler. In lai da vin giun plaun! En sia furia prenda el il satg farina e svida quella sur il vin en. Forsa che quai sienta il vin. El era stà dudesch onns a la Scola chantunala.


SURMEIR
[edit]

La princessa loscha
[edit]

Igl era ina giada in prinzi che vuleva maridar. In bel di al raquinta in chatschader: «Davos la muntogna abitescha ina princessa pli bella ch’il sulegl e pli loscha che l’orcan.» Dalunga lascha il prinzi sellar ses chaval e banduna il pajais.

Arrivà tar il chastè da la princessa loscha, siglia el giu dal chaval e dumonda il retg da pudair maridar sia figlia. Il retg è d’accord. Ma la princessa al respunda cun beffa: «Ti vuls maridar mai? Ti n’es gnanc degn da ma liar las curegias!» Il prinzi è trist e permalà!

Ma il prinzi na sa lascha betg scuraschar. El sa cunvegna cun il retg d’entrar en ses servetsch sco pajass da la curt. El metta davent sia vestgadira nobla e sa vestgescha da pajass per che la princessa n’al enconuschia betg.

Suenter cumpra il prinzi trais cullas d’aur e las zuppa en tschaler. La princessa vegn natiers. Ella vul posseder las cullas. «Sche ti dormas cun mai, las pos ti avair!», di il prinzi. La princessa e perencletga ed els passentan ensemen la notg.

Suenter quella notg era la princessa en speranza e vuleva fugir, perquai ch’ella temeva la vargugna. Il prinzi fui cun ella. Sin ina punt lascha el crudar tut las custaivladads da la princessa en l’aua. La princessa crida grossas larmas.

Uss èn la princessa ed il prinzi fitg povers. Per betg stuair murir da la fom, sto la princessa servir en in’ustaria. Ma ils giasts stizzan be lur said e na pajan nagut. Els rian or la princessa. «Nus stuain tschertgar in’autra lavur per tai», di il prinzi.

«Ti pudessas vender vaschella sin il martgà!», propona il prinzi. Ditg e fatg. A l’entschatta fascheva ella buns affars. Ma il prinzi aveva cumandà als schuldads da chavaltgar tras il stan da la princessa e sfratgar tut. La princessa crida.

«Turnain tar tes bab. Là pos ti lavurar en cuschina ed ans procurar per il paun da mintgadi.» Ed uschia èsi daventà. La princessa prenda di per di paun e charn or da las padellas dal retg, lia las chaussas enguladas sut sia rassa e porta tut al prinzi.

In di vegn il prinzi en cuschina e maina la cuschiniera en sala. Entant ch’els sautan, fa el crudar per terra las mangiativas. La princessa sa vargugna. Alura cumonda il retg: «I tanscha. Prinzi, ta dà d’enconuscher. Sajas quai che vus essas!»


Bucobello
[edit]

Igl era ina giada in bab ed ina mamma ch’avevan trais figls. Il pli vegl aveva num Bucobello, ils dus auters Barluc e Barluchin. Bucobello era in giuven curaschus che na temeva gnanc il diavel. Ina giada ha il bab ditg als dus auters figls: «Mo spetgai, insacura vi jau mussar ad el, tge ch’avair tema vul dir!»

In di han els fatg batgaria; els avevan mazzà in tarment bov. La saira suenter tschaina va Bucobello sco adina a mattauns tar ina giuvna dal vitg. Turnond vers mesanotg encunter chasa, entaupa el in monster, mez uman e mez arment, che sa bitta ad el en via. «Ti mo spetga!», pensa Bucobello, turna enavos e splunta vi dal barcun-chombra da sia giuvna: «Ma pudessas emprestar in mument ina furtga.» Lura returna el ed il monster è anc adina là e tegna fermà la via. Noss Bucobello na targlina betg ditg e chatscha al glimari la furtga en il venter. Sinaquai metta el enavos la furtga en ses lieu e va a chasa sco sch’i na fiss stà nagut. A chasa dumondan ils ses, sch’el n’haja betg entupà il bab. El n’haja vis nagin, respunda Bucobello. «N’era betg in cun in tgir-vatga sur il chau?» «Ah, in cun in tgir-vatga hai jau bain entupà, ma jau na pudeva betg savair che quai saja il bab», di el uss plain anguscha. «Sas, il bab vuleva far pigliar tema tai!», din ils dus frars sco or d’ina bucca. «O Segner Dieu, sche be jau n’hai betg blessà el, pertge che jau hai mess or da via el cun ina furtga», di il pover Bucobello. Svelt van els a guardar e propi chattan els il bab stagn mort a l’ur da la via.

Bucobello va tar il mastral, ses padrin, e raquinta ad el quai ch’era capità. Quel fa immediat sa radunar la dretgira. Essend ch’il sgarschaivel delict era vegnì commess senza savair e vulair, laschan ins crudar la paina da mort e pronunzia la suandanta sentenzia: Bucobello duai ir or en il mund e passentar mintgamai la notg gist là nua ch’el sa chatta cur ch’il sulegl va da rendì; e quai fin ch’el ha chapì tge ch’avair tema vul dir.

In di suenter la sepultura dal bab prenda il giuven ses fagot si dies e sa metta sin viadi. La saira arriva el en in guaud. Gist il mument ch’il sulegl gieva da rendì, sa chattava el sut in pign vegliander cun spessaglia roma. El pensa: «Uss stas ti gist qua sur notg.» El marenda, prepara in letg e sa metta a durmir.

Vi per la notg sa dasda Bucobello e senta in smuschignim en la roma. Ina vusch dumonda: «Sas nagut da nov, has nagut da nov?» «Bain, e ti?» «Jau er.» «E ti?» «Jau er.» «Sche tge sas ti da nov?» «Ma jau sai ch’i dat en tal e tal lieu ina gronda vischnanca ch’ha nagin’aua. La glieud sto purtar quella dalunsch natiers e sch’insatgi po far vegnir l’aua, è el ritg avunda per si’entira vita.» Uschia discurriva ina vusch ed in’autra dumonda sinaquai: «N’èsi betg pussaivel da far vegnir l’aua?» «Bain, bain, sch’ins prenda in martè grond d’in fravi e va sur la vischnanca e dat trais culps cun il martè vi dal grip en tal e tal lieu, vegnan or trais radis d’aua gross sco il martè e la vischnanca ha alura aua avunda.» Bucobello ch’aveva chapì mintga pled pensa: «Quest qua vi jau tegnair endament.»

In’autra vusch dumonda: «E ti, tge sas ti da nov?» «Ma jau sai ch’i dat en in’autra vischnanca in grond signur ch’ha in chastè. Ma el na po betg abitar en quel. Gia blers èn ids per guardar, tge ch’i saja en quel chastè, ma nagin n’è mai turnà.» «Ma n’èsi betg pussaivel», dumondan ils auters, «da deliberar quel chastè?» «Bain, bain, en quel chastè viva in gigant e quel dorma da las dudesch fin l’ina la notg. Sch’insatgi ristgass d’entrar da quellas uras en il chastè, chattass el en tala e tala chombra ina spada che taglia sco in rasuir. El stuess prender la spada ed ir en la chombra nua ch’il gigant dorma profundamain e tagliar giu il chau ad el. Alura fiss il chastè liber ed il signur pudess ir lien ed abitar senza tema.» Er quella chaussa tegna Bucobello endament.

La terza vusch dumonda: «E tge sas ti da nov?» «En tala e tala citad è vegnida engulada la figlia dal retg e quel ha dà il decret che quel che possia salvar ella, possia maridar ella. Ma nagin na sa, nua ch’ella è.» «N’èsi betg pussaivel da la chattar?», han ils auters dumandà la vusch. «Bain, bain, ma igl è fitg difficil. Ins sto pudair sa far invisibel, pertge ch’ella vegn survegliada fitg bain da di e da notg. Ed engulada è ella vegnida sper la mar alva.»

Bucobello aveva gizzà las ureglias e chapì mintga pled. El senta puspè in schuschurim, sco sche dus, trais utschels gronds sgulassan davent; alura èsi puspè quiet ed el sa durmenta e dorma l’entira notg sco in cusch.

La damaun sa metta el immediat sin viadi per ir en la vischnanca senz’aua. Cur ch’il sulegl va da rendì, arriva el en in vitg e sa decida da star là sur notg. Sut las fanestras d’ina chasa metta el giu ses fagot e sa prepara da tschanar. Strusch ch’el aveva fatg fieu, èn ils patruns-chasa currids natiers schend: «Per l’amur da Dieu, betg faschai fieu! Qua en noss vitg èsi scumandà da far fieu, perquai ch’igl ans manca l’aua per stizzar en cas d’in incendi.» Els envidan el da vegnir en chasa ed al dostan la said cun vin. Vegnind en discurs, raquintan els a Bucobello da la gronda mancanza d’aua da baiver e din: «Sch’insatgi savess far vegnir l’aua per la vischnanca, alura fiss el ritg avunda per vita duranta.»

Uss saveva Bucobello ch’el era arrivà en il dretg lieu ed el di: «Sche bun pia, jau vi far vegnir a vus l’aua.»

Sc’in chametg è sa derasada la nova ch’i saja arrivà in ester che sappia puspè far currer l’aua dal vitg. Bucobello vegn clamà davant la suprastanza e quella empermetta d’al dar tant aur sco quai ch’el paisia, sch’el saja bun da far vegnir l’aua.

La proxima damaun fa el dar il fravi dal vitg il martè grond. Vesend la glieud a vegnir el cun in martè, schevan els: «Quel è or da senn da vulair far vegnir l’aua cun in martè.» Ma per spir mirveglias suandavan els tuttina el. Bucobello arriva si tar il grip, chatta il lieu che las trais vuschs avevan inditgà e dat cun tutta forza trais culps cunter il granit. Suenter la terza frida, tge miracul, sburflava l’aua en trais bels radis or dal grip. Tut che curriva natiers per tschiffar l’aua; sch’ella saja schubra ni turbla nagin che dumandava, basta ch’igl era aua, e frestga era ella. L’entira vischnanca era cuntenta da puspè avair aua. Ma tuttina: avant che dar la paja vulevan tuts esser segirs dal fatg ed els fan star el anc trais dis en vischnanca. Il terz di, essend els persvadids ch’i n’eran betg vegnids cugliunads, al mettani sin la stadaira ed al dattan tant aur sco quai ch’el pasava. Bucobello na pudeva betg purtar tut quest aur ed els al dattan anc char e chaval per ch’el possia chargiar si tut e vegnia pli tgunsch giud via.

La saira da l’auter di, suenter ch’el aveva bandunà la vischnanca da l’aua, arriva el enten far brin avant la chasa da ses padrin. El cloma: «Signur padrin, jau sun qua, Voss figliol, vegnì giu e laschai metter mai il chaval en stalla.» Il padrin dumonda: «Ed has emprendì uss, tge ch’avair tema vul dir?» «Na, padrin», respunda quel. «E co es ti vegnì tar char e chaval? Ti na vegns bain betg puspè ad avair fatg insatge nausch?» «Na, padrin, jau hai gudagnà quai onestamain», respunda il giuven. Suenter avair mess il chaval en stalla di Bucobello: «Signur padrin, ma pudessas anc gidar a stgargiar questa trucca.»

Quel vegn natiers e vul, cartend ch’i saja ina trucca d’in pais ordinari, auzar ella sulet giu dal char. Ma el n’arriva gnanc da la muventar. «Ch’il dianter portia! Tge has pomai en questa trucca?», dumonda el tut surstà. «Signur padrin, quai è mia paja», respunda il giuven. In da mintga vart rabitschan els la trucca si en stiva e Bucobello avra il viertgel. Vesend tge ch’era lien, turna il mistral a dumandar: «Ma per l’amur da Dieu, ti n’has bain betg fatg insatge dal mal?» «Na, padrin», respunda Bucobello, «quai hai jau gudagnà sinceramain.»

Suenter che quel era sa revegnì in pau da la surpraisa, di Bucobello a ses padrin: «Vus savais che nus avain ina povra chasetta; sche Vus essas d’accord uschia, sche pudessan mes dus frars bajegiar cun quests raps trais chasas novas, ma tuttas trais ina sco l’autra. Il chaval pon els duvrar per manar natiers laina e crappa ed ils mastergnants pudais Vus pajar cun da questa munaida. Tar mes return vi jau pudair eleger la chasa che ma plascha il meglier.» Al padrin plascheva quest’idea ed el di: «Bun, sche laschain la chaussa per il mument uschia e damaun vom jau a discurrer cun tes dus frars.»

La damaun bain marvegl sa metta Bucobello sin viadi per ir a tschertgar la vischnanca dal chastè. Ina saira arriva el en ina vischnanca estra cun dasperas in bel chastè serrà. El dumonda da tgi che quest chastè saja e vegn a savair ch’el appartegna ad in grond signur. El va directamain tar quest signur e dumonda el, sch’el possia star sur notg en quest chastè. Ma quel n’ha betg vulì laschar ir en el: Gia blers giuvens ferms e curaschus hajan empruvà quest’aventura e tuts hajan pajà lur temerariadad cun la vita. Bucobello sincerescha dentant ch’el saja capabel da far quai e ch’il signur na dovria betg avair tema per sia vita. Cun rugar e talunar ha quel la finala dà ad el la clav dal chastè.

Bucobello va la saira per la vischnanca enturn a spass e vers mesanotg s’avischina el al chastè. El avra bufatg la porta, va en e cun ina chandaila enta maun fa el la runda per il chastè enturn, fin ch’el arriva tar la stanza cun la spada. Alura va el sin la tschertga dal gigant ed avend chattà quel stagn durmentà sin in sofa, fa el curtas e taglia giu ad el il chau. Uss sa metta el per lung sin ina cuverta e dorma l’entira notg senza vegnir disturbà.

La damaun cur ch’el è sa dasdà, era blera glieud sa rimnada sut las fanestras dal chastè. Els èn stads fitg surprais, vesend ch’il giuven era anc en vita. Ma da vegnir en il chastè nagin che n’avess ristgà. Pir cur ch’il giuven ha mussà or da fanestra il chau dal gigant, èn els stads persvas ch’i na saja pli nagin privel ed èn entrads. Il signur era led e cuntent da puspè pudair abitar en ses bel chastè ed el di a Bucobello: «Ti has deliberà mes chastè e perquai vi jau remunerar tai sco quai ch’i tutga.» Ed el al dat ina trucca plain aur e char e chaval, per ch’el vegnia pli levamain giud via.

La saira splunta insatgi vi da la porta ed il padrin dumonda: «Tgi è là ora?» «Jau sun qua, Voss figliol Bucobello», survegn el per resposta. «Pudessas far il bain e gidar mai a stgargiar la trucca cun daners.» «Has schubra conscienza?», vul il padrin savair. «Geabain, tut e gudagnà en moda e maniera regulara.» Suenter ch’il chaval è stà en stalla e la trucca cun l’aur en stiva dal padrin, ha Bucobello ditg: «Hajas quità da quest aur e sche mes frars han basegn da daners per fabritgar las chasas, sche dai ad els quai ch’els dovran.» «Ed uss, has emprendì tge che tema vul dir?» «Betg anc, signur padrin, perquai stoss jau turnar a viagiar», di Bucobello e l’autra damaun avant il chatschar da l’alva era el gia si e davent.

El vuleva uss ir a tschertgar la mar alva. El va ad in ir ed arriva la saira sisum ina muntogna, gist il mument ch’il sulegl steva per ir da rendì. El guarda enturn ed observa ina chamonetta en vischinanza. En quella abitava ina dunnetta. Quella vegn ora e dumonda tge ch’el fetschia da quellas varts. «Ah», respunda el, «jau sun in pover viandant e vuleva rugar Vus da pudair star sur notg.» «Mes char bun giuven», replica uss la veglia, «jau prendess gugent tai sut mes tetg, ma per l’amur da Dieu, banduna il pli spert pussaivel quest lieu. Sche mia figlia vegn, la tschajera, sche stos ti murir, pertge ch’ella stenschenta tut quai che vegn a travers ad ella.» Bucobello, che n’aveva tema da nagin, respunda: «Jau sun stanchel da murir e na vom betg in pass pli lunsch. Vus avais segir in chantunet nua che jau poss star.» La buna veglietta ha malputgà dal giuven ed al fa vegnir en chasa. Ella al zuppa giun tschaler e staupa ora tut las fessas e sfendaglias, perfin la rusna da la clav, per che la tschajera na possia en nagliur. Avant che la veglia giaja davent, di Bucobello: «Vus pudessas bain far a mai in plaschair. Vossa figlia va per tut il mund enturn. Dumandai ella sch’ella sappia nua che la mar alva sa chatta.» La veglia empermetta da far quai.

Strusch che la veglia era davent, sche senta Bucobello ch’i vegniva adina pli stitg ed el n’era prest betg pli bun da vegnir si cun il flad. La tschajera era turnada a chasa. Ella gieva per tut la chasa enturn e scheva: «Mamma, qua hai anc insatge che jau stoss stenschentar.» Ma la mamma calmava ella e scheva: «Chala, chala d’esser uschè pedanta. Jau sun uss qua prest tschient onns e n’hai anc mai vis in uman sin questa muntogna. Ve uss a maisa avant che tut saja fraid; jau sun stancla e spetg vess da pudair ir a ruaus.» Durant ch’ellas eran vi da la tschaina, dumonda la mamma: «Ti che vas per il mund enturn, sas dir a mai, nua che la mar alva sa chatta?» «Na», dat la tschajera per resposta, «da quellas varts na sun jau anc mai stada. Forsa savessan dir quai la cumar bischa u il cumpar favugn; quels vegnan pli lunsch che jau.» La mamma è stada cuntenta da questa resposta e bainprest èn ellas idas a durmir.

La damaun gia a bun’ura è la tschajera sa messa sin via ed uschè spert ch’ella è stada or da chasa, ha la veglia clamà Bucobello e ditg ad el tge ch’ella haja rabitschà ora da sia figlia. El vuleva uss savair nua che la cumar bischa stettia e la veglia di: «Vi là sin l’autra muntogna. Sche ti vas spert, pos ti arrivar là fin questa saira.» Cun in cordial engrazia fitg prenda Bucobello cumià da la dunna.

La saira arriva el saun e salv sin la muntogna e chatta er là ina chamonetta. En quella abitava puspè ina dunna veglia e quella di: «Bun giuven, sche ti vuls da mai in cussegl, sche returna immediat enavos; sche mia figlia vegn e vesa tai, fa ella pirir tai dal fraid, pertge ch’ella è la bischa.» El na vuleva dentant betg savair novas dad ir davent e roga ella da laschar star el sur notg en chamona. «Sche en num da Dieu», di la veglia, «ve en pia, jau vi guardar tge che jau poss far per tai.» Ella dat ad el insatge tschaina, al zuppa alura giun tschaler e dat anc in pèr cuvertas per ch’el possia resister al fraid. Avant ch’ella seria il tschaler di Bucobello: «Dumandai la bischa, sch’ella sappia nua che la mar alva sa chatta.» La dunna empermetta da far quai e va per ses fatg.

In pitschen mument suenter auda el a tgulond ed urlond e senta in fraid setg che gieva tras pel ed ossa; la bischa era da return. «Mamma», di ella bainspert, «qua sto esser insatgi; di nua ch’el è, per che jau al possia immediat far pirir dal fraid.» «Ma tge ta vegn pomai endament, jau sun uss varga tschient onns sin questa muntogna e n’hai anc mai vis in’olma viventa. Tgi vul pomai che vegnia si qua? Ve uss e ta metta a maisa, la tschaina è gia daditg semtgada», di la mamma e fa vegnir ella en stiva. Durant la tschaina vegn la mamma da manar il discurs sin la mar alva e dumonda la figlia: «Na sas ti betg, nua che la mar alva sa chatta? Jau crai d’avair udì da giuvna a raschunond d’ina mar cun quest num.» «Aha, uss èsi tschert ch’igl è qua insatgi; be spetga, a quel vi jau stgatschar il suar ils pes!», di la bischa e buffa in’urella uschè ferm ch’il pover Bucobello carteva da stuair schelar. Per fortuna aveva la dunna provedì el cun bunas cuvertas, uschiglio pover el! Suenter tschaina di alura la bischa ch’ella haja anc mai vis la mar alva, ma forsa che ses cumpar favugn, ch’haja en dapertut il nas, possia dar scleriment nua che quella mar sa chattia.

La damaun, uschespert che la bischa è stada davent, è la veglia vegnida a liberar il giuven. Bucobello era mez schelà ed airi, ma viv era el anc. Ella al raquinta tge che sia figlia aveva ditg ed el prenda cumià cun in cordial Dieus paja!

Il favugn era da chasa sin ina terza muntogna ed el sa metta sin viadi per cuntanscher quest lieu anc avant la saira. Er sin questa muntogna steva ina veglietta ch’ha ditg: «Fugia, fugia, bun giuven, sche mes figl, il favugn, vegn e chatta tai, alura stgarpa el tai en milli tocs.» Bucobello na sa lascha dentant betg far tema e vul star là. La veglia zuppa el giun tschaler en in bigl da chaschiel e dat ad el anc ina cuverta e plimatschs per ch’el possia sa preservar dals stauschs dal favugn. Er ella empermetta da vulair intervegnir nua che la mar alva saja.

I na va betg ditg che la chasa cumenza a zaccuder; la vaschella da lain giun tschaler sautava per il plaun vi ed il bigl cun en il giuven vegniva bittà da piz a chantun. Bucobello carteva davairas che sia davosa uretta saja arrivada. Bun ch’el aveva cuvertas e plimatschs che tegnevan ora in zic las fridas! Quai ha cuzzà in mument. Il favugn era a chasa e fascheva ses sbragizi. In pau a la giada è el sa quietà. Ma tuttenina di el a sia mamma: «Mamma, jau crai ch’i saja insatgi d’enturn che jau n’hai anc betg fatg star.» Ed el vul danovamain sa metter a buffar. Ma la mamma vegn da calmar il ravgià e da trair el en davos maisa. Durant la tschaina dumonda la mamma, sch’el na sappia betg novas da la mar alva. «Tge vegni endament a tai da t’infurmar davart la mar alva? Aha, qua hai segiramain insatgi ch’ha dumandà suenter!», di il favugn. «Sch’el vegn natiers, sche vi jau dir ad el nua che la mar alva è da chattar.» «Ma empermettas da betg far dal mal ad el?», dumonda la mamma. «Gea, gea, el duaja be vegnir senza tema, jau na fatsch ad el nagut», di il favugn ch’era en sasez in bunatsch. Plain daletg va la mamma a clamar Bucobello.

In zic starment aveva el tuttina, noss bun Bucobello, da cumparair avant il favugn. Quel ha guardà sin il giuven e ditg: «Pertge vul ti savair nua che la mar alva sa chatta?» Bucobello raquinta lung e lad ch’el saja sa mess en il chau da spendrar la figlia dal retg che saja vegnida engulada e che sa chattia amez la mar alva. «Hm, hm», marmugna il favugn en sia barbuna, «quai è in zic in’istorgia cun questa princessa, pertge ch’ella vegn pertgirada da di e da notg. Jau sai nua ch’ella è da chasa. Damaun stoss jau ir a sientar la laschiva ch’els han fatg, pertge sco ch’i para datti puschmaun grondas nozzas e la princessa sto maridar in prinzi da la mar alva. Pia stos ti festinar, sche ti na vuls betg vegnir memia tard.» «E na savessas Vus betg gidar mai en ina u l’autra moda?», dumonda Bucobello. «Bain, gidar savess jau, ma lura stos far bain obedientscha a mes cumonds, pertge che uschiglio giessi mal cun tai», di il bun vegliatsch. «Quai vi jau far, uschè franc sco quai che jau stun qua», respunda il giuven, «pertge che jau sun adina stà in figl d’obedientscha.» «Bun, sche damaun marvegl vas ti giu tar quest guaud che ti vesas. Là chattas ti ina stalla ed en quella èn dudesch chavals; indesch in pli bel che l’auter ed entadim ina puliedra veglia. Quella prendas ti ed ella vegn a gidar tai.» Uschia discurra il favugn. Bucobello engrazia fitg per il bun cussegl e va alura a durmir.

La proxima damaun leva el e va giu tar la stalla. El chatta ils indesch chavals, in pli bel che l’auter, ed entadim la puliedra bratga e maladestra! «Cun quella na vegns ti betg lunsch», pensa el. Ma alura lascha el vegnir endament ils pleds dal favugn e fa quai che quel aveva cumandà: el lascha liber e maina la puliedra or da stalla. Arrivà ora sin la curt, sa mida il chaval – per sia gronda surpraisa – en ina dunna veglia. En ses embrugl vul el sa stgisar, schend ch’il favugn haja cumandà ad el da prender quest chaval or da stalla. Ma la veglia interrumpa: «Va bain, va bain! Ma tge vulevas far cun il chaval?» «Jau avess dad ir a la mar alva ad engular enavos la figlia dal retg.» «Alura n’èsi betg da perder temp, pertge che damaun fa ella nozzas cun il prinzi da la mar alva», di la veglia. «Qua has in pèr stivals che fan cun mintga pass set miglias; e qua ina chapitscha che fa tai nunvesaivel; e sche ti rasas ora quella tuaglia, sche sa mida ella en ina maisetta curclada che dat a tai da baiver e da mangiar tant sco che ti vuls. Ed uss va e bun viadi!»

El engrazia fitg a la veglia per ses regals, tira en ses stivals da set miglias e davent è el! Quai gieva talmain spert ch’el bunamain perdeva il flad. La proxima damaun arriva el a la mar alva. El metta uss si la chapitscha ch’al rendeva nunvesaivel ed entra en la sala nua che tut la nozza era a maisa. Bucobello sa posta gist davos la sutga da la princessa. La princessa aveva in cuppin café ed in biscutin davant ella. Mintga giada ch’ella prendeva insatge sche gieva Bucobello er cun sia part, uschia ch’ella vegniva bravamain a la curta. Ella sto perquai far dar anc in mez biscutin ed in mez cuppin café; er da quai prenda Bucobello la mesadad. Tut che mussava cun il det sin la princessa e scheva: «Guardai la magliadruna!»

Alura sa retira ella en sia stanza per trair en il vestgì da nozzas e sa far bella per ir en baselgia. Bucobello cun si la chapitscha magica va sa chapescha suenter. Arrivà en dad isch, serra el quel cun il schlegn e prenda giu la chapitscha. A la princessa che steva per ir en svaniment di el: «Betg tema, jau sun qua per deliberar tai; prenda ensemen tias chaussas da valur e ta semtga per che nus possian fugir!» Avant che ir or dad isch tira el a la princessa la chapitscha sur il chau giu ed els mitschan or dal chastè senza vegnir observads. Ina giada al liber, tira el en ses stivals da set miglias e davent è el cun la princessa! Na vegnind sia spusa betg nanavant, è il prinzi da la mar alva currì sin chombra a guardar tge che manchia ad ella. Vus pudais as imaginar tge fatscha ch’el ha fatg da vesair ch’il gnieu era vid e l’utschella sgulada ora! Sco in desperà ha el mess en pe sia glieud e tramess schuldada e curriers sin tuttas varts a tschertgar. Ma tut per nagut! La princessa era sparida senza avair laschà enavos ils minims fastizs.

Bucobello e la princessa eran entant arrivads in bun toc pli lunsch. Sin viadi avevan els survegnì fom, pertge che dal past da nozzas n’avevan els betg gì bler, ni l’in ni l’auter. Pia sa ferman els e Bucobello rasa ora la tuaglia schend: «Maisetta, t’emplaina!» Ed immediat steva qua ina maisa, curclada cun las meglras spaisas e bavrondas. Il di suenter arrivan els sin la muntogna dal favugn. Bucobello va l’emprim giun stalla e dat enavos a la veglia quai ch’ella aveva dà: ils stivals, la chapitscha e la tuaglia. Alura metta el si il chavester a la dunna veglia, quella sa mida puspè en in chaval ed el maina l’animal enavos sin ses pantun entadim la stalla. Sinaquai va el tar il favugn ch’era quel di casualmain a chasa ed engrazia ad el per il bun servetsch ch’el aveva fatg. Il favugn di: «Sche ti na fissas betg vegnì ad engraziar, n’arrivavas ti betg a chasa cun la princessa; jau t’avess dà in lavachau che ti avessas tegnì endament!» «Per l’amur da Dieu, mo betg gliez», respunda Bucobello, «jau n’hai mai gì tema da nagut, ma dapi che jau hai fatg l’enconuschientscha da tai, sai jau tge che tema vul dir!»

En l’emprima vischnanca ch’els arrivan cumpra Bucobello ina charrotscha e chavals – daners aveva el ils satgs plains – ed alura cuntinuescha el il viadi cun la princessa vers la citad dal retg. Tge legria che quai è stà cur ch’els èn entrads en da porta! Il retg ha tegnì pled e dà sia suletta figlia per spusa a Bucobello. Immediat èn ins sa mess a far preparativas per las nozzas. Bucobello ha giavischà da far las nozzas en sia vischnanca e quai hani er fatg.

In bel di arriva il retg cun ses chavaliers e cun il spus e la spusa en vischnanca. Bucobello va l’emprim a salidar ses padrin. Quel fa egliuns vesend a vegnir tala signuria. «Ma tge chaussas piglias ti figliol a mauns?», dumonda el surstà. «Nagut dal mal, signur padrin, e quest qua è mia spusa, la figlia dal retg. Jau sun uss prinzi ereditar, ma las nozzas fatsch jau qua.» El envida ses frars, ses amis e parents a la nozza e sa chapescha er ses padrin. Quel aveva insatge che steva sin il magun durant il gentar da nozzas e tuttenina è el levà en pe ed ha ditg: «Sco mistral stoss jau anc tschentar ina dumonda al figliol: has emprendì uss, tge che tema vul dir?» Bucobello respunda: «Gea, dal favugn hai jau emprendì quai.» Sinaquai declera il mistral la sentenzia per exequida e fa viva sin ils spusads.

Alura ha Bucobello mussà a sia dunna las trais chasas novas, ha laschà dir ella quala che saja la pli bella – ed ha dà quella sco regal al figl da ses padrin. El era uss prinzi e pudeva ir a star en il palaz dal retg e quel era natiralmain bler pli grond e bel che sia chasa nova. Silsuenter è tut la nobla cumpagnia turnada puspè en la citad dal retg e cun quai è noss’istorgia a fin.


ENGIADIN’OTA
[edit]

Tredeschin
[edit]

Igl era ina giada in um ed ina dunna ch’avevan tredesch uffants. Cur ch’il tredeschavel è naschi, ha il bab ditg a la mamma: «Jau na sai betg propi co dar num ad el. Ils nums dals parents avain nus gia tuts en famiglia, co damai dar num a quel?» La mamma ha respundì: «Sas tge? Al numnain Tredeschin!» E guarda qua, il mattet vegn numnà Tredeschin. Tredeschin crescha si e daventa in mattatsch fitg sveglià da spiert, ma da postura resta el zaclin. Gia baud sa metta el vi dals cudeschs, emprenda da leger, da scriver e da raquintar paraulas. Er per la musica ha el in bun dun. El chanta sco in fringhel ed accumpogna ses chant cun la gìa.

En ses cudeschs legeva el bler da las bellezzas da la Frantscha ed in bel di survegn Tredeschin quaida dad ir a guardar il mund. El di a ses bab: «Bab, jau vi ir en Frantscha a guardar sch’il retg Ludivic po forsa duvrar mai sco famegl da muvel.»

Il bab è stà surstà: sco famegl da muvel n’aveva el betg s’imaginà ses benjamin. Ma cunquai ch’igl era stretg en lur chasa, di el ch’el possia ir. Uss ha Tredeschin prendì cumià da tut ses parents ed enconuschents ed è sa mess en viadi.

El è ì ed ì, adina vinavant, fin ch’el è arriva en ina gronda citad da la Frantscha. Qua va el en in’ustaria in zic pli simpla e dumonda l’ustier nua ch’el possia chattar il retg Ludivic. L’ustier guarda sin il giuven e di: «Fitg simpel! guarda vi là quella bella chasa. Quai è il palaz dal retg Ludivic. Sche Vus avais la pazienza da spetgar in mument, sche vegn il famegl a vegnir or da stalla per bavrar las vatgas dal retg. Lura pudais Vus dumandar, sch’el haja ina plazza per Vus.» Tredeschin engrazia a l’ustier, e per passentar il temp prenda el la gìa, suna e chanta latiers ch’igl è in daletg da tadlar. Ils giasts fan bravo e demussan grond plaschair.

Suenter in’ura vuleva el e sa renda cun sia gìa sut bratsch vi vers il palaz. In da la guardia vegn natiers e dumonda tge ch’el veglia. Tredeschin di ch’el avess gugent ina plazza sco famegl en la stalla dal retg. Gist en quest mument vegn il famegl or da stalla, chatschond in dumber bellas vatgas a la bavraduira. Noss Tredeschin s’avischina cun gronda modestadad al famegl e dumonda quel, sch’el na possia betg dar ad el ina plazza. Il vegl famegl contempla il giuven da chau a pe. Lura di el: «Vegnì fin en stalla, lura vulain nus guardar.» Sesend sin in banc, dumonda il famegl da stalla Tredeschin co ch’el haja num e danunder ch’el vegnia. Noss giuven dat pled e fatg ed il famegl è d’accord da prender el en servetsch. El stoppia mo anc dumandar il scrivant. Tredeschin è stà fitg cuntent da quai ed ha empruvà immediat da sa far nizzaivel. Mintga giada ch’ina vatga fascheva ina buatscha, curriva el per ina scua e dustava la buatscha. Quai plascheva fitg bain al vegl ed el envida Tredeschin da baiver il café cun ils auters famegls. Sin quai ha Tredeschin cumenzà a tschivlar e chantar sunond la gìa. Qua èn tuts stads surstads dal stupent musicant, perfin il scrivant ch’era gist vegnì natiers per guardar dals famegls. Ins n’ha betg laschà paus a Tredeschin fin ch’el n’ha betg gì chantà tut las chanzuns ch’el saveva.

Tredeschin vegn uss pladì sco famegl da muvel ed el ha dis da mai murir, perquai ch’el è bainvis da tuts. La saira cur ch’el chatschava las vatgas a begl, chantava el adina sias pli bellas chanzuns. Ina tschavera è il retg gist sin fanestra ed auda quest bel chant. El fa vegnir sia dunna e sia figlia, per ch’ellas audian medemamain la stupenta vusch ed el dumonda il scrivant tgi che quai saja. Il scrivant respunda: «Quai è il nov famegl da muvel.» Sin quai di il retg: «Quai è bain donn da laschar en stalla in tal chantadur. Giai giu ed al clamai immediat!» Il scrivant va giu en stalla e dat cumond a Tredeschin dad ir si e sa preschentar al retg. Tredeschin ha pia prendì sia gìa ed è, suenter esser sa stgamià, ì tar il retg. Là ha el chantà e sunà ch’igl è stà in smirvegl. Il retg ha sinaquai prendì el per il maun e ditg en tutta curtaschia: «Savais tge, mes giuven? La stalla n’è betg il lieu per Vus. Jau vi procurar ch’i vegnia dà a Vus uras da musica.» Da quai è Tredeschin stà bain cuntent ed ha engrazià cordialmain al retg. En curt temp è el stà il favurisà da la curt e bainbaud vegn el numnà segund scrivant dal retg. Ma perquai n’è el betg ì cun la cresta ad aut, il cuntrari, el è restà il giuven modest da fin uss.

Suenter in temp è il retg daventà malcuntent e malsaun. El na saveva betg durmir la notg ed era deprimì. Quai derivava da quai ch’el pensava adina mo a ses inimi, il Tirc, ch’aveva prendì dad el ses chaval alv en la davosa guerra. Il fastidi pervi dal chaval e la gritta sur dal Tirc faschevan bunamain vegnir el or dal moni. A la fin da tuttas fins dat el or il decret che quel che possia manar enavos ad el ses chaval alv, survegnia sia figlia sco dunna u la mesadad da sia facultad.

Noss Tredeschin ha, legend quest decret, studegià ditg e lung co ch’i fiss da far per pudair tschiffar quest chaval alv. In di banduna el la citad ed arriva en in spessaglia guaud. El va adina vinavant e tuttenina stat in umet selvadi davent el. L’umet dumonda: «Tge has ti pers en mes guaud?» Tredeschin raquinta ad el ch’el n’haja paus ni di ni notg pervi da quel chaval alv dal retg. L’umet dat dal chau per dir uschia ch’el chapeschia quai e respunda: «Jau vi esser gidaivel a tai, ma ti stos empermetter che ti vegnias qua en in onn a visitar mai en quest lieu.» Tredeschin empermetta da vegnir. Sin quai cusseglia l’umet ad el da prender vatta per faschar ils pes dal chaval e da sa render en Tirchia sco viagiatur da vin cun musters che cuntegnan dorma.

Led e cuntent turna uss Tredeschin enavos en citad, va tar il retg e di ch’el veglia ir en Tirchia per il bel chaval alv. Il retg è intgantà da quai, ma la regina e surtut la bella princessa sa dostan d’al laschar ir. Tredeschin sa metta entant sin viadi e per in lung temp n’auda nagin pli novas dad el.

Suenter in viadi da bleras emnas cun la nav, arriva el ina saira tard en Tirchia. El è vestgì da martgadant ed ha cun sai ina valisch plain buttigliettas cun ils megliers vins. El va immediat en la curt dal Tirc e dumonda in servitur, sch’el dastgia durmir en la stalla. Il servitur al trametta tar ils famegls e quels laschan vegnir en el. Els al fan schizunt amogna insatge tschaina. Tredeschin guarda enturn en la stalla e na po betg ludar avunda il muvel dal Tirc. Durant sa discurrer dumonda el il vegl dals famegls: «Chavals n’avais gnanc in?» Quel dat dal chau, ma suenter in mument vegn el ora cun la puma e di: «Ils chavals èn en in’autra stalla.» Tredeschin, ch’ha entant avert sia valisch, envida ils famegls da sagiar ses vins. Quels na din betg na ed el dat da baiver ad els l’emprim vin senza dorma. Suenter curt temp èn els leghers ed il vegl prenda natiers Tredeschin per il bratsch e di sut vusch: «Vegnì cun mai, mes giuven: schebain ch’igl è scumandà da laschar vegnir in ester en stalla, vi jau tuttina mussar a Vus ils chavals.» Tredeschin lauda ils bels animals e dumonda: «Chavals alvs n’avais Vus betg.» Il vegl ch’è gia pulitamain sturn, respunda: «Ma bain, sche Vus vulais propi, vi jau mussar a Vus il chaval alv, er sche quai po custar a mai il chau.» El va cun Tredeschin en ina stalla pitschna, nua ch’igl ha in sulet chaval − il chaval alv dal retg da la Frantscha. Tredeschin guarda enturn e fa surasenn da mintga chaussa. Turnà enavos tar ils auters famegls, dat Tredeschin da baiver il vin cun dorma. Els han laschà gustar er quel e plaun a plaun èn els sa durmentads in suenter l’auter, fin che tuts durmivan sco craps, ils chaus pusads sur la maisa en. Uss prenda Tredeschin la vatta, va vi en la stalla dal chaval alv, lia la vatta enturn ils pes al chaval e va cun el giu sin la nav. Ma qua tuttenina cumenza il papagagl dal Tirc, ch’era adina en cuschina, a clamar tant sco ch’el po: «Tirc, Tirc! Tredeschin va cun il chaval alv!» Il Tirc sa dasda sin quest clom, siglia en chamischa vi sin fanestra e sbragia or en la notg: «Tredeschin, lader fin, cura turnas?» Tredeschin respunda cun ina vusch brausla: «En in onn, en in onn, per mes niz e per tes donn.» E si e davent è el stà cun il chaval alv!

Uss pudais as imaginar tge legria ch’igl era en Frantscha, cur che Tredeschin vegn in bel di cun il chaval alv. Il retg engrazia ad el da bun cor. Da la facultad u da la figlia na di el dentant nagut, bain savend che Tredeschin saja memia modest per vegnir sez a reclamar la paja.

Uschia passan insaquants mais. In di cumenza il retg puspè ad esser malcuntent ed irrità. El studegiava vi da sia bella cuverta da letg da brocat blau ch’ils schuldads dal Tirc avevan prendì dad el en la medem guerra. Puspè fa el a savair cun decret che quel che portia ad el la cuverta possia avair sia figlia u la mesadad da sia facultad. Quai era gist in onn dapi che Tredeschin era ì en Tirchia ed il giuven sa regorda da l’umet selvadi e da l’empermischun ch’el aveva fatg ad el. El prenda la via sut ils pes, arriva puspè en il guaud spess e chatta l’umet exact en il medem lieu. El al dumonda co ch’el stuess far per vegnir da prender la cuverta giu dal letg dal Tirc. L’umet al dat ina rolla taila e di: «Cur che ti es en Tirchia davant la fanestra da la chombra dal Tirc, rasa ora la rolla e ti chattas lien ina stgala. Cun quella arrivas ti en la chombra dal Tirc.» Tredeschin engrazia a l’umet, prenda la rolla e turna legher e cuntent en citad.

Cur ch’il retg auda che Tredeschin veglia danovamain sa render en Tirchia, questa giada per purtar ad el la cuverta, è el stà fitg consolà ed ha ditg a Tredeschin: «Sche ti pos purtar enavos a mai la cuverta, survegns ti senza sche e ma la princessa u la mesadad da mia facultad.»

Tredeschin sa metta sin via ed arriva ina saira stanchel e senza forza en Tirchia. Senza perder temp cun autras chaussas, sa renda el directamain al palaz dal Tirc. Sut la fanestra da la chombra da durmir prenda el ora la rolla e fa rudlar giu ella. Sco quai che l’umet aveva ditg, chatta el lien ina stgala. Tredeschin ascenda quella fin sut la fanestra. Là sa persvada el l’emprim che la chombra saja vida, fa lura in sigl en da fanestra, lia ina corda fina e lunga vi d’in piz da la cuverta e turna puspè da stgala giu. Zuppà davos ina chantunada dal mir spetga el fin che la guardia dal palaz s’allontanescha e fin ch’il Tirc e la Tirca entran en chombra. I na va betg ditg ed el auda a sgruflar la signuria. Uss piglia Tredeschin la corda ch’el aveva lià vi da la cuverta e dat ina stratga. La Tirca sa dasda, dat in stumpel al Tirc e di: «Tge tiras ti davent a mai la cuverta.» «Vuless savair nua», respunda il Tirc e di: «Ti siemias.» Uschespert ch’els èn puspè sa durmentads, turna Tredeschin a trair per la corda. Qua siglia la Tirca en sez e sbragia: «Uss puspè, uss puspè!» Il Tirc respunda: «Es narra? Tge mirveglias hai jau da trair per la cuverta! Ti na la laschas betg en paus!» Els cumenzan a sa dispitar e Tredeschin tira entant la cuverta or da fanestra. En lur dispita na s’accorschan il Tirc e sia signura da nagut e Tredeschin curra tge ch’el po cun sia preda giu vers la mar. Ma er quella giada ha il papagagl dà alarm e clamà: «Tirc, Tirc, Tredeschin va cun la cuverta bella!» Strusch ch’il Tirc ha udì quai, siglia el en chamischa sin fanestra e sbragia: «Tredeschin, lader fin, cura turnas?» Tredeschin respunda: «En in onn, en in onn, per mes niz e per tes donn.» E si e davent è el stà cun la cuverta.

Cur che Tredeschin è suenter lung viadi arrivà en la citad dal retg, purtond cun el la cuverta, èn tuts puspè stads leds en il palaz. Il retg ha engrazià fitg, ma da si’empermischun n’è el betg sa regurdà. Er quella giada betg. Suenter in temp sa preschenta Tredeschin davant ses signur e dumonda modestamain sia paja. Qua n’ha il retg betg savì tge respunder. Nausch sco el era, vegn el dentant da sa trair or da l’affera cun dir: «Geabain, ti duajas survegnir la paja empermessa, premess che ti giajas anc ina giada en Tirchia e turnias cun il papagagl che sa discurrer e ch’il Tirc ha medemamain engulà da mai.» El sez speculava ch’il giuven na turnia betg pli da la Tirchia, ch’ins al prendia e pendia e ch’el haja chaval e cuverta per nagut. Entant è l’onn spirà e Tredeschin va puspè en il guaud tar l’umet e dumonda quel per cussegl. L’umet di: «N’hajas betg tema, jau ta vi gidar. Guarda, qua has ti ina stgatla cun ivettas che cuntegnan dorma. Prenda e dà ellas al papagagl.»

Tredeschin sa metta puspè en viadi, schebain che la princessa al vuleva tegnair enavos per tut pretsch. Quella giada tira el en vestgadira sfranzlada e sa dat per in murdieu da la via. La saira tard arriva el en Tirchia e mitscha en il palaz senza che las guardias s’accorschian. El va en cuschina e di a la cuschiniera cun tschera turmentada: «Ma dà insatge da mangiar, jau sun mez mort da la fom.» La cuschiniera ha cumpassiun cun il pover giuven ed al dat in plat schuppa chauda.

Entant ch’el mangia sia schuppa, vegn in servitur dal Tirc en cuschina. El vesa il murdieu, fixescha el pli pitgiv e sbragia tuttenina: «Prendai quest lader, prendai quest lader! Quai è il canagl d’in Tredeschin ch’ha engulà al Tirc chaval e cuverta.»

Sin quest clom vegnan servitura e serviturs natiers ed a la fin er il Tirc. Strusch che quel ha vis il chau da Tredeschin ch’el sbragia sco in desperà: «Vi da la furtga cun el, vi da la furtga cun el! Hop serviturs, liai il scroc!» Tredeschin sa metta en schanuglias e roga: «Faschai tge che Vus vulais cun mai, ma hajas la buntad da betg liar mai cun ina suga da strom, perquai che jau hai sguzias dal venter e quai fiss per mai la pli terribla mort.» Sin quai bergla il Tirc: «Gist quai duai esser tia mort! Prendai e liai el cun ina suga da strom vi da l’isch cuschina!»

Quai è vegnì fatg e Tredeschin plirava e rugava da laschar el en vita. «Questa notg pos ti anc viver», di il Tirc, «ma damaun da bun’ura vegns ti pendì.»

Uschespert che Tredeschin è stà sulet, ha el rut la suga da strom. El è s’avischinà al chaset dal papagagl, in chaset d’aur ch’era adina en cuschina, ed ha dumandà sut vusch: «Papagagl, vuls ti ivettas?» Immediat ha il papagagl respundì: «Mettain che jau vi, mettain che jau vi.» Uschia maglia il papagagl in pèr ivettas e sa durmenta dalunga. Uss tschappa noss Tredeschin chaset e papagagl, siglia or da fanestra e curra tge ch’el po giu tar la nav. Ma strusch ch’el è sin la nav, sa dasda il papagagl e cumenza a cratschlar: «Tirc, Tirc, Tredeschin va cun mai, Tredeschin va cun mai!» Il Tirc siglia puspè en chamischa sin fanestra e sbragia sco in biestg: «Tredeschin, ti canagl, cura turnas?» Tredeschin respunda: «Mai pli, mai pli, quai che jau vi hai survegnì!» E si e davent è el stà cun il papagagl.

Entant n’ha il retg da la Frantscha betg gì bels dis. La dunna e surtut la figlia faschevan reproschas ad el, perquai ch’el aveva tramess il pover Tredeschin la terza giada en Tirchia. La figlia sentiva ina profunda affecziun per noss Tredeschin.

Uss pudais as imaginar tge legria quai è stà, cur che Tredeschin è turnà in bel di saun e salv cun il papagagl. Il retg al ha prendì per il maun ed ha ditg: «Uss has ti gudagnà mia figlia.» I n’è betg ì ditg ch’igl ha dà nozzas pompusas e Tredeschin è stà in um fatg per uschè ditg ch’el ha vivì.


L’umet selvadi
[edit]

Igl er ina giada in um ed ina dunna ch’avevan duas figlias, ina aveva num Gelgia e l’autra Corina. Suenter ch’ellas avevan passentà in dir enviern, veseva il bab co ch’il toc fain gieva plaunsieu a fin, entant ch’ils prads en la planira giaschevan anc sut la naiv. Sulettamain las spundas da sulegl eran gia terrenas e mussavan inqual flatg verd. Uss di il bab a sias mattatschas: «Vus pudessas ir damaun, ina u l’autra, sin las pradas a pascular nossas duas vatgas.»

Gelgia, la pli veglia, di immediat: «Oh bab, laschai ir mai!» Il bab è cuntent e di: «Bun, alura vas ti damaun e puschmaun va Corina. Ma guarda bain da betg laschar ir las vatgas si dal trutg sanester. Là passan ellas numnadamain sin il terren da l’umet selvadi e sche lez avess da far stim, alura povra tai!»

Dal spir plaschair ch’ella aveva da pudair ir a pertgirar las vatgas, n’ha Gelgia betg fatg grond cas da quest avis.

Il di suenter dat la mamma ina buna marenda ad ella: in ur paun, ina liongia ed ina buttiglia vin, tut zuglià en ina tuaglia. Gelgia prenda il schierl, metta la marenda e la launa da far chaltschiel lien e va allegramain cun las vatgas. Strusch ch’ellas èn stadas sin las pradas, han las vatgas cumenzà a pascular ch’igl era in plaschair da guardar. Gelgia ha tschertgà in pèr flurs, ha cumenzà a far in zic chaltschiel ed uschiglio laschà dar l’aura per ils lareschs. Plaunsieu ha ella survegnì fom e guardond sin il sulegl, ha ella vis ch’igl era mezdi. Uss prenda ella nanavant la marenda e cumenza a gentar. Ma strusch ch’ella ha taglià giu in toc da la liongia, auda ella in sfratg e vesa il medem mument a vegnir nà dal trutg sanester in umet cun chapè a piz ed in tarment fist enta maun. Ella dat in terribel sbratg e vul fugir, ma l’umet selvadi la piglia per in bratsch e di: «Qua stas ti ed uss vegns ti cun mai!» Ella di a bragind: «O sventirada che jau sun! Tge daventa cun mias vatgas? Quellas na chattan betg la via da turnar a chasa e van a perder!» «Gliez è il pli pauc», respunda l’umet, «las vatgas vi jau guardar ch’ellas chattian lur uigl.» El prenda in tschivlot or dal satg, tschivla ina giada e las vatgas van talinc e talanc da las spundas oragiu. L’um selvadi sa volva uss vers la muntogna, prenda Gelgia e la maina si dal trutg sanester. Els van e van fin ch’els vegnan tar in isch da fier en in grip. Uss pitga l’umet trais giadas cun ses fist cunter l’isch e quel s’avra cun in tarment sfratg. Els arrivan en in grond suler nua ch’igl era blers umens, cusunzs, chalgers, mazlers e famegls da chasa. Strusch che quels han vis il chau da l’umet selvadi, han els cumenzà a salidar dad aut:

«Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!»

Suenter avair salidà da sia vart la brajada, va Gion Clau cun la mattatscha en stiva. El prenda or d’ina chaschetta ina gluva ornada cun in pum d’aur e dat quella a Gelgia cun ils pleds: «Questa gluva regal jau a tai, ti la dastgas purtar mintga di, ma guarda bain da betg la macular, uschiglio vai mal cun tai.»

Uss maina el la povra Gelgia per la chasa enturn e la mussa stanza per stanza cun tut lur ritgezza e bellezza. Alura sa ferma el davant in isch cun clav en serra e di: «Quest isch qua guarda surtut da betg avrir, uschiglio èn tes bels dis dumbrads.»

Arrivads en cuschina di el: «Ti stas qua tar mai e fas il perchasa. Gronda lavur n’èsi betg. La damaun a las set fas per mai café. Durant il di sun jau adina en il guaud. La saira cur che jau return è puspè il café sin maisa. Chapì!»

Gelgia bragia e plira: «O dolur, mes bab e mia mamma! Jau na stun betg qua, jau vi ir tar ils mes!» Qua vegn il vegliet grit. El sbragia e smanatscha cun il bastun: «Or dals egls! Bragialims na vertesch jau betg en mia chasa. Sajas cuntenta cun tia gluva e guarda da tegnair net il pum da quella. Pervi da la lavur n’has ti nagut da lamentar.»

I passa in tempet e mintga saira cur che l’umet vegniva a chasa, stueva ella mussar il pum d’aur sin la gluva ch’ella purtava l’entir di e quel traglischava adina tuttina. Suenter quindesch dis va Gelgia per tut la chasa enturn e visita anc ina giada las stanzas ch’eran plainas da ritgezzas. Ella pensa: «Sche mo in dieschavel da tut quai tutgass a mai ed als mes, alura stessan nus bain e na manglassan betg planscher da la povradad.»

Ella fa persenn ch’igl è prest las uras da far il café e va giu da stgala per ir en cuschina. Passond sper l’isch serrà vi, pensa ella: tge narras bellezzas ston bain esser en qua ch’il vegl na ma lubescha betg d’avrir quest isch! – Jau vom en! Tge sa il vegl, sche jau hai avert l’isch u betg?

Ella volva la clav. L’isch scumandà s’avra ed ella vesa cun sgarschur in palantschieu sanganà e per tut enturn cadavers da dunnas. Dal sigl ch’ella dat, croda la gluva per terra ed il pum d’aur vegn tut da sang. Spert prenda ella si la gluva, sbatta l’isch e curra en cuschina per schubregiar il pum maculà. Ma tut lavar e sfruschar na gida nagut, la macla resta ed ella prenda la fin finala la gluva, la zuglia en vatta e la metta enavos en la stgatla. Bragind da la tema e da la disfortuna, va ella lura en cuschina a far café.

L’um selvadi vegn en dad isch, vesa che Gelgia è plain larmas e dumonda cun tun resolut: «Pertge bragias? Ma mussa il pum d’aur! Has forsa gì mirveglias?»

Gelgia sto mussar la gluva cun il pum d’aur ed uschespert ch’il vegl ha vis las maclas, piglia el la giuvna per in bratsch, la stira da stgala si e di, avrind l’isch da quella sgarschaivla stanza: «Nua che ti has gì las mirveglias da guardar, sas ti uss star!» El la stauscha dad isch en e volva la clav.

Uss laschain nus d’ina vart quest chapitel e giain a chasa tar ils geniturs da Gelgia e guardain tge ch’els fan.

Quels eran en gronda malavita e tut la glieud dal vitg gieva cun els a tschertgar la mattatscha sparida. Ma dad ir si dal trutg sanester nagin che gughegiava. Er l’autra figlia, Corina, gieva mintga di a tschertgar cun ils auters. Ina saira ch’ella era consternada da betg avair chattà fastizs da sia sora, inscuntra ella in um vegl che dumonda: «Pertge planschas e bragias uschia?» Ella di: «Jau hai uss pers la speranza da chattar mia sora sparida.» «Quai è ina da l’umet selvadi cun il chapè a piz», di l’auter. «Sche ti vuls chattar tia sora, stos ti ir tar el. Ma sajas maliziusa! Sche ti al entaupas, fa ina reverenza e di cun bella maniera: ‹Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!› Lura vai bain cun tai.»

Corina engrazia al vegl e turna a chasa pli consolada ch’il di avant. Immediat di ella a ses geniturs: «Damaun vom jau cun las vatgas si dal trutg sanester. Jau vi bain guardar, sche jau na la chat betg.» Tut rugar dals geniturs da betg sa metter en in tal privel na gida nagut. Il di suenter prenda ella sia marenda e va si dal trutg sanester. Tuttenina auda ella pass e l’umet selvadi vegn nauagiu da la collina. Uschespert ch’ella fa stim dal schani, stat ella en pes, va in pèr pass encunter ad el e di cun ina bella reverenza: «Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè! Vegni vi e mangiai cun mai ina buccada.»

L’umet selvadi respunda: «Tia marenda na dovrel jau betg, ma ti vegns uss cun mai, gliez è segir!» Ella respunda: «Jau vegniss gugent, ma mias vatgas na chattan betg la via dad ir a chasa.» L’umet prenda or il tschivlot, tschivla ina giada e las vatgas van vers chasa.

Uss sa rendan l’um e la mattatscha si dal trutg fin ch’els arrivan tar la porta. Sin trais culps cun il bastun s’avra l’isch ed ils umens en il suler sbragian: «Bun di Gion Clau dal venter blau, es qua puspè cun tes grond chapè!»

L’umet è tut led da quest salid e Corina pensa: lura sai jau co pigliar quest utschè! Il vegl la mussa las stanzas, la dat la gluva cun il pum e di ils medems pleds sco a la sora. Corina sa dat uss tutta fadia da cuschinar bain per il patrun. Ella tegneva en urden stiva e chombra e fascheva traglischar ses chalzers, uschia ch’el partiva adina cun la meglra luna. Er cun ils famegls era ella fitg buna. Ella fascheva perfin ina giada u l’autra da gentar ris cun chastognas. Vulevan ils umens engraziar, scheva ella: «N’engraziai betg, i basta, sche vus vegnis en agid a mai, cur che jau hai ina giada basegn.» Gia l’emprim di, suenter ch’il vegl è stà en il guaud, va ella ed avra la stanza scumandada. La gluva cun il pum lascha ella dentant en stgaffa. Arrivada davant l’isch, auda ella ina vuschetta a plirond. Ella avra l’isch e fiss prest crudada giun plaun dal snuizi. Ma cur ch’ella vesa sia sora anc en vita tranter tantas baras, va ella vi ed embratscha ella ed ellas bragian ensemen.

«Gelgia», di uss Corina a sia sora, «chala da bragir. Per tai van ils nauschs dis prest a fin. Jau vi guardar da metter or da pes questa canaglia d’in umet selvadi e da liberar er tai. Da baiver e da mangiar duais ti survegnir a partir dad uss tant sco che ti vuls e durant ch’il vegl è davent, vegn jau e stun cun tai.» Gelgia è pli consolada che mai, pertge ch’ella saveva che Corina n’era betg gist ina ch’aveva strom en il chau.

En questa maniera passan otg dis. Ina saira, uschespert che Corina auda a vegnir il vegl, fa ella fintas da bragir e dad esser ordvart tribulada. Immediat dumonda l’umet cun tun irrità: «Tge manca? Pertge bragias? Has forsa gì mirveglias? Mussa la gluva!» Corina prenda la gluva or da stgaffa e la tanscha vi al vegl. Vesend ch’il pum traglischava sco nov, dumonda el cun tun midà: «Sche tge manca pia?»

Uss sa metta ella danovamain a bragir e di: «Jau pens a bab e mamma e ch’els ston murir da la fom. Uss che omaduas figlias mancan, tgi gudogna il paun per els?»

Sin quai di il vegl: «Sch’igl è mo quai, pos ti emplenir questa saira in satg cun paun, chaschiel, paintg e liongias e metter tiers in pèr buttiglias bun vin. Dentant mo tant che jau na schloppia betg da purtar! Alura vi jau purtar vi quai davant la chasa dals tes. Ma uss fa vinavant che jau possia baiver mes café. Jau sun stanchel e vuless mes paus.»

Il vegl va cun ina giada a letg ed uss va Corina en la chaminada e paina las chaussas ch’ella vul trametter a ses geniturs: andutgels, charn setgentada, paintg e chaschiel. La damaun marvegl sa renda ella en chombra tar la sora e di: «Uss, mia Gelgia, sche ti fas tut quai che jau di, es ti questa saira a chasa tar noss geniturs. Ve cun mai giun suler, là hai jau semtgà in grond satg cun da mangiar ch’il vegl vul purtar a noss geniturs. Ti vas en quest satg e mintga giada ch’il vegl vul ruassar, clomas ti cun ina vuschetta flaivla: ‹Jau ves!›»

Uschia han ellas fatg e cur che Gelgia è stada en il satg, al ha Corina lià e fatg in pèr foras per che sia sora possia trair flad. Alura ha ella clamà l’umet. Quel è vegnì cun ina giada ed ha tschiffà il satg per al metter si dies. Ma qua ha el ditg: «Oha ti, quel qua è in pau grev!» «Ah, quai mo pensais Vus», ha Corina respundì, «perquai che Vus n’essas betg dal tut or dal sien. Sappias dentant, ruassar na dastgais Vus betg! Jau vom sin lautga e guard e sche jau ves che Vus ruassais, clom jau mintga giada: ‹Jau ves!› Sche Vus mettais tuttina giu il satg, sun jau uschè trumpada da Vus e da Vossa forza che jau sigl giu dal flatg en l’aua!»

Uss sa metta il vegl sin via cun ses satg. Corina prenda ses scussal cotschen da lavurdis enta maun ed al suonda zuppadamain. Il vegl n’è anc betg ì blers pass ch’el sua tut in’aua e sto ruassar. Ma dalunga ha el udì la vusch brausla schend: «Jau ves!» «Uss ha ella gia vis, la fegra! Jau poss tuttina ir vinavant.» Ma la schanuglia cumenza a tremblar al vegl. El sto puspè far in paus. Qua auda el puspè la vusch che di: «Jau ves!» «Ch’il diavel portia!», marmugna el, mettend il satg si dies. Ma las forzas bandunan el ed il satg croda giun plaun. Il medem mument auda el ina platschergnada e vesa il scussal cotschen a sautar sin l’aua. El curra vi per spendrar, ma cupitga e croda cun il chau enavant en il lai. Enaquella siglia Corina, ch’era stada zuppada davos in pignol, nanavant, prenda in grond crap ed al bitta suenter al vegl. Alura cloma ella en agid ils famegls. Il mazler vegn e tira suenter in mantun ossa, il cusunz il fier da stirar cotschen, il chalger il pe-fier ed uschia mintgin quai ch’el aveva il pli damanaivel.

Tuttenina datti in terribel sfratg che l’aua dal lai s’auza e vegn en autas undas vers la riva. Qua han tuts savì ch’il canagl Gion Clau dal chapè a piz ha gì finì ses dis.

Tut a sbragind da l’allegria curran Corina ed ils umens en agid a Gelgia e la libereschan or dal satg. Els returnan en la chasa da Gion Clau canagl e tegnan cussegl. Ils umens èn d’accord unanimamain ch’els hajan d’engraziar lur salvament or dals mauns dal tiran a la mattatscha curaschusa. Il cusunz che tschantscha en num da tuts declera: «La chasa e tut quai ch’è lien tutga a nossa deliberatura Corina!» «Uschia capiti!», respundan tut ils auters. Uss examinescha Corina la stivetta da Gion Clau. Ella chatta en ina chaschutta da la cumoda duas bursas plain marenghins. Tut quests daners reparta ella tranter ils umens. Quels engrazian e van cuntents per lur fatg.

Las duas soras emplainan lur schierls cun bun da mangiar e sa mettan sin via a chasa. Cun tge allegria ch’ellas vegnan beneventadas da bab e mamma savain nus ans imaginar! Gia il di suenter van ellas cun lur geniturs en la chasa da Gion Clau canagl e quels na pon betg guardar avunda las ritgezzas e bellezzas ch’eran avant maun.

Gelgia e Corina envidan lur cumpognas e cumpogns a saut e tuts passentan bellas uras. Viva la cumpagnia!


Ils dus frars
[edit]

En ina vischnanchetta stevan in um ed ina dunna. Els avevan dus figls, Giachem e Duri. Giachem era in bun mat, ma betg gist il pli furber, entant che Duri era nausch e malign. Ils geniturs possedevan in grond bain ed avevan dudesch bellas vatgas en stalla. Suenter la mort dals geniturs na vegnivan ils dus frars insumma betg perina. Duri era in engurdun e vuleva avair tut per sasez; a Giachem na cuiva el nagut e pretendeva perfin ch’el fetschia tut las grevas lavurs sulet. In di èn els sa separads. Duri ha construì ina stalla nova ed ils dus frars han stuì parter las vatgas. Duri na vuleva betg sa cuntentar mo cun la mesadad, e perquai ha el ditg a Giachem: «Taidla, jau ta fatsch ina proposta. Laschain ir oz las vatgas sulettas a bigl, e cur ch’ellas turnan, avrinsa las portas da la stalla nova e da la veglia. Quellas che van en la stalla veglia èn tias e quellas che van en la nova tutgan a mai. Es cuntent uschia?» El ha pensà per sasez: «Franc van tuttas pli gugent en la stalla nova.» Giachem è stà cuntent ed uschia èn las vatgas idas quel di sulettas a bigl.

Duri era sin fanestra e guardava giu sin las vatgas cun in rir malign. Ma bainbaud na rieva el betg pli, pertge che las vatgas èn – ina suenter l’autra – turnadas en la stalla veglia. Be in’unica vatga veglia mirvegliusa è sa vulvida vers la stalla nova ed è ida viaden. Uschia ha Duri, che carteva d’esser uschè furber, stuì sa cuntentar cun ina vatga trida e Giachem ha survegnì las indesch autras. Duri aveva ina terribla ravgia sin ses frar, ma el na pudeva far nagut, pertge ch’el sez aveva vulì che las vatgas vegnian partidas en questa maniera.

In di ha Giachem mazzà ina vatga per far batgaria. Il tgir ha el stendì ora sin il ladritsch per setgar. Cur che quel è stà setg, ha el prendì el ed è sa mess en viadi per ir en citad a vender el. Vers saira è el arrivà en in guaud spess, e cunquai ch’i cumenzava gia a vegnir stgir, è Giachem rampignà sin in pign per passentar là la notg. Qua ha el vis tuttenina a vegnir giu dal guaud umens cun laternas. Quels èn vegnids nà fin tar ses pign ed han cumenzà a dumbrar lur marenghins. Giachem ha dalunga s’accurschì che quai era ina banda da laders. Da la tema ha el cumenzà a tremblar sco la feglia, uschia ch’el era strusch pli bun da tegnair il tgir. Quai è ì in mument – e tuttenina ha el stuì laschar dar quel, e cun in terribel fracass è il tgir setg crudà giu dal pign. Cur ch’ils laders han vis a vegnir quest guaffen nair, èn tuts siglids en pe ed han sbragì: «Fugi, fugi, quai è il diavel!» ed èn scappads senza pensar a lur marenghins ch’els avevan laschà sternids sut il pign. Strusch che Giachem ha vis che tuts eran davent, è el vegnì giu dal pign ed ha emplenì sias giaglioffas cun ils marenghins. Ma alura n’ha el betg laschà crescher erva sut las solas dals chalzers ed è turnà il pli spert pussaivel a chasa. Il di suenter ha el fatg emprestar da Duri la stadaira per pasar els. Cur che Giachem ha dà enavos ella, ha Duri chattà sin la cuppa da la stadaira ina munaida d’aur. «Sapperment», ha el pensà. «Quest tamazi ha pasà marenghins! Tgi sa danunder ch’el ha survegnì quels?» Suentermezdi è el ì vi en stiva da Giachem a fufragnar. Giachem al ha raquintà tut avertamain e Duri ha pensà: «Sche quai è ì uschè bain a quest pluffer, alura ma gartegia quai anc meglier.» Gia il di suenter ha el mazzà si’unica vatga, ma la quaida da l’aur era talmain gronda, ch’el n’ha betg pudì spetgar fin ch’il tgir era setg. Dalunga ha el prendì il tgir ed è ì en il guaud. Giachem al aveva explitgà bain avunda, nua ch’ils laders vegnian. El n’era betg ditg sin il pign ch’els èn cumparids bravamain. Cur che Duri ha vis quels bels daners ch’ils laders han rasà ora sut il pign, han ses egls cumenzà a glischar da la quaida e tut quiet ha el prendì ses tgir ed al ha laschà crudar giu sin ils laders. El carteva senz’auter che quels fugian puspè, ma questa giada èsi ì auter. Siond ch’il tgir n’era betg setg, è el crudà giu sco in sdratsch senza far grond fracass, ed uschia n’han ils laders er gì nagina tema questa giada.

Els èn siglids en pe e vesend Duri sin il pign, ha els sbragì: «Aha, uss avainsa il canagl ch’ans ha engulà nossa munaida. Ve immediat giu da quest pign!» Ma Duri n’è betg sa muventà. Qua han ils laders clamà: «Sche ti na vegns betg immediat giu, tirainsa si in pèr schluppettadas!» Tge ha el damai vulì far auter che obedir a lur cumond. Strusch ch’el è arrivà per terra, han ils laders tschiffà el, al han unschì las costas en urden ed al han stgatschà or dal guaud. Pli viv che mort è Duri arrivà a chasa. El aveva uss vis che cun tut sia malizia na pudeva el betg drizzar ora tant sco Giachem. Perquai ha el fatg la pasch cun ses frar e da qua davent han els puspè vivì ensemen ed èn adina vegnids bain perina.


ENGIADINA BASSA
[edit]

Il Joccal grischun
[edit]

En ina vischnanca viveva ina giada in ritg possessur da terren ch’aveva plirs fittadins. In dals pli diligents tranter quels n’aveva dapi quatter onns betg pudì pajar a ses patrun il fit, perquai ch’el era stà benedì cun ina zunt numerusa famiglia da set uffants. Quest um diligent al quietava mintg’onn cun ils medems pleds: «Hajas pazienza, signur patrun, il mument na poss jau betg restituir mes debits. Ma en paucs onns, cur che mes Joccal è uschè grond ch’el ma po gidar, vi jau pajar a Vus il fit ed ils fits dal fit.»

Surprais da la speranza futura da quest um, ha il patrun in di vulì vesair sez quest Joccal. Ed uschia ha el fatg ina visita nunspetgada en chasa da ses fittadin. Là era però sulettamain il Joccal che seseva en cuschina sper la platta. Alura ha il patrun dumandà el: «Tge fas ti qua tut sulet?» «Jau ma divertesch da vesair ellas a sautar si e giu», ha il mattatsch respundì. Hm!, ha pensà il patrun, el è qua sulet e vul vesair auters che sautan si e giu. Quai savura da Joccal.

«Sche nua è pomai tes bab?», ha dumandà il patrun.

«Quel è ì a far in donn ed in interess a medem temp», ha ditg il mattatsch.

Hm!, ha pensà il patrun, er questa resposta savura da Joccal, nagin na po far a medem temp in donn ed in interess. «Sche ma di alura nua che tia mamma è», ha ditg il patrun.

«Ah, char signur», ha respundì il mattatsch, «quella fa oz il paun gia mangià.»

Hm!, puspè ina bella resposta, ha pensà il patrun. Mangiar il paun avant che far el. Quai po be in Joccal respunder.

Tuttina ha il patrun dumandà puspè: «Ma di damai nua ch’è ti’onda che abitava cun vus?»

«Ah, quella narra è sin chombra», ha ditg il mattatsch, «e bragia sur dal plaschair da l’onn passà.»

«Bravo Joccal!», ha ditg il patrun. «Quai èn quatter bellas engiavineras; sche ti ma pos uss er declerar quellas andantamain, alura vi jau far cuntent tai.»

«Gea», ha respundì il mattatsch. «Quai fatsch jau gugent per pudair gidar uschia mes bab ch’è Voss debitur.»

Spert ha el prendì giu il viertgel da sia chazzetta, nua che cuievan las bagiaunas ed ha ditg: «Guardai qua co che las bagiaunas sautan si e giu en la chazzetta!»

«Bravo, Joccal», ha ditg il patrun riend: «Qua has ti cumplettamain raschun.»

«Ma di uss co che tes bab po far a medem temp in donn ed in interess?»

«Quel è ì oz a sauar nossa prada. El engola in pau da l’aua dal vischin. A quel fa el in donn ed a nus in interess.»

«Bravo, Joccal!», ha ditg il patrun, «er sche quai n’è betg dal tut endretg e gist, has ti tuttina cumplainamain raschun.»

«Ed uss ma di co che tia mamma po far oz paun gia mangià?»

«Ah, quai è facil da chapir, signur patrun. L’emna passada n’avevan nus nagin paun pli en chasa ed avain stuì emprestar quel dal vischin. Ed oz fa la mamma il paun per returnar.»

«Bravo, Joccal! Er questa soluziun ma plascha. Uss ma di anc l’ultima, co po ti’onda bragir dal plaschair da l’onn passà?»

«Ah, char signur patrun! Quella ha maridà l’onn passà ed ha gì grond plaschair da sias nozzas. Oz percunter è ella sin chombra e bragia sur da las dolurs dal part.»

«Uss», ha ditg il patrun, «sun jau satisfatg cumplettamain. E per che ti daventias anc pli spiertus, di a tes bab ch’il patrun saja stà qua oz sin visita e che ses Joccal haja, cun sias bellas engiavineras, pajà tut ils fits dals quatter onns, cun fit dals fits. Ed il patrun saja returnà dal tuttafatg cuntent puspè a chasa.»


Sis cumpogns vegnan tras dapertut
[edit]

Igl era ina giada in vegl schuldà ch’era stà ditg en servetsch tar il retg. Ma a la fin finala era el vegnì uschè vegl ch’el na pudeva betg far pli il servetsch ed il retg ha relaschà el. Enstagl da dar ina bella pensiun, sco quai ch’i descheva, ha el dà ad el trais bazs. Quai ha fatg in snuaivel fel al pauper vegl e giond per ses fatg ha el pensà: «Spetga, ti smaladet ranveratsch, cun tai vegn jau a far giu quint; sche ti n’has betg vulì dar la paja cun la buna, sche vegn jau a far dar tai quella cun la mala.»

Qua vegn el or en in guaud e vesa là in giuven che stgarpava or plantas cun ragisch sco sch’i fissan mo fustis. Il vegl schuldà dumonda: «Tge fas ti qua?»

«Jau fatsch in pau laina per la mamma», di il giuven. «Ah, tge dianter stas qua e fas laina, ve cun mai, nus dus vegnin bain tras il mund!»

«Bun, sche vi jau vegnir; ma l’emprim stoss jau anc ir a chasa cun questa purtada laina.»

Curt suenter turna il giuven ed ils dus cumpogns van vinavant, adina suenter il nas. I na va betg ditg ch’els arrivan sin ina collina ed observan là in che seseva, tegneva in narisch e suflava cun l’auter giu vers la val. «Tge fas ti qua, bun ami?», dumonda il vegl schuldà. «Jau suflel per far ir quest mulin vi là sper quest vitget», respunda el. «Betg pussaivel!», smirveglia il schuldà. «Es ti bun da far ir quai mulin be cun il flad dal nas? Lura ve cun nus! Nus trais cumpogns vegnin tras il mund dapertut. Tge vuls star qua e suflar tut tes dis!» E quel dal suffel va cun tschels dus.

Suenter in curt mument vesan els in um be cun ina chomma che sesa sper la via, l’autra chomma aveva el sper el en il pastg. Els van vi tar el ed il schuldà dumonda: «Tge fas ti qua? Pertge has ti prendì giu ina chomma?»

«Oh, perquai che jau giess memia svelt cun omaduas.»

«Ti stos vegnir cun nus! Ensemen vegnin nus bain tras quest mund smaladì.» E quel ch’aveva prendì giu ina chomma va medemamain cun ils auters.

Els vegnan alura en in guaud sin la spunda d’ina muntogna. Qua chattan els in chatschader che guardava. «Sin tge guardas, bun ami», dumonda puspè il schuldà. «Sin quel mustgin vi là sin l’autra muntogna.» «Ma vesas ti uschè lunsch?» «Quai pos esser segir ch’jau ves, uschiglio na guardass jau betg!» «Ah, ti stos vegnir cun nus! Nus gudagnain levamain noss paun e vegnin tras dapertut.» Il chatschader va cun els ed els cuntinueschan lur viadi da la muntogna siadora. Sisum la muntogna vesan els in che sesa là e fima la pipa. «Tge traffitgas qua, ti piper?», dumonda il schuldà. «Nagut ad interim», respunda il fimader. «Ma pertge stas ti qua cun il chapè tort sin l’ureglia e guardas trasor enturn?»

«Jau hai da guardar dal fraid, sche jau met si guliv il chapè, sche vegni fraid ch’i schela tut sc’in fier.»

«Ah, ti mancavas anc a nus! Cun tai ensemen vegnin nus tras dapertut, tgi vuless pomai far resistenza a nus sis!»

Uss va il schuldà cun ses tschintg cumpogns directamain tar il retg; pertge cun l’agid da quels vuleva el far dar sia paja per tants onns servetsch. Arrivads tar il retg, chattan els là radunada blera blera glieud. Il retg aveva ina figlia che curriva uschè svelt che nagin na pudeva sa mesirar cun ella. Damai ch’ella aveva cumplenì ventg onns, vuleva il retg laschar maridar ella e far publitgar che tgi che curria pli svelt che sia figlia, survegnia ella per dunna e sco dota la mesadad da ses reginavel.

Immediat va er il schuldà vi e s’annunzia, fa dentant la cundiziun ch’el possia laschar currer in da ses cumpogns. Quai vegn concedì ed el elegia per la cursa quel che gieva per il solit be sin ina chomma.

Uss vegn fixà il tschancun ch’els avevan da currer. Els stuevan ir fin in’enconuschenta funtauna sisum la collina; là stueva mintgin baiver aua, tschertgar in puschel ragischs dultschas che creschivan be en quest lieu e purtar quellas al retg. La figlia dal retg ed il concurrent dal vegl schuldà partan il medem mument. Ma prest è l’um in toc ordavant, damai ch’el aveva natiralmain mess si er l’autra chomma. Cur ch’el vesa che la figlia dal retg na pudeva betg suenter, sa metta el a far in paus. Ma i na va betg ditg ed el sa durmenta. La figlia dal retg va sperasvi senza far canera, arriva tar la funtauna e turna puspè sperasvi. Quel cun be ina chomma durmiva anc adina. Il cumpogn-chatschader era dentant ì a guardar tge che saja capità cun lur campiun ch’el n’era anc betg enavos. El vesa ch’el durmiva e che la figlia dal retg era gia sin via da return.

Qua prenda el la buis e sajetta gist sper las ureglias da ses cumpogn vi. Quel siglia en pe e vesa en ina, quant tard ch’igl è. Sco il suffel curra el si tar la funtauna, baiva in pau aua, tschertga las ragischs dultschas e turna. Curt suenter suatescha el la figlia dal retg ed arriva anc per da bler avant ella tar il retg.

Il vegl schuldà aveva gudagnà ed il retg stueva dar ad el sia figlia e la mesadad da ses reginavel. Quai na plascheva betg al retg. Dar sia figlia giuvna e bella a quest vegliander d’in schuldà!. Quai na pudeva el simplamain betg far. Perquai dumonda el il schuldà, quant ch’el stoppia dar, per ch’el laschia ad el la figlia e desistia da la maridaglia. Quai era gist quai ch’il schuldà vuleva; pertge ch’el aveva pauc mirveglias da maridar. El dumonda il retg in satg plain aur, in satg sco quai ch’in da ses cumpogns saja bun da purtar davent. Il retg è stà d’accord.

Il schuldà prenda per questa lavur il cumpogn ferm, quel che sragischava las plantas. Els fan far in satg aposta, propi in malter stravagant. Il retg metta en tut quai ch’igl ha. Ma il satg n’era anc betg mez plain. Qua ordinescha el che mintgin en ses reginavel stoppia dar giu l’aur ch’el possedia. Quai è capità ed ins ha purtà natiers ina massada aur. E tut è vegnì svidà en il satg. Ma quel n’era anc adina betg plain. Cur ch’il schuldà ha vis che propi tut l’aur dal reginavel era vegnì rimnà, ha el ditg ch’el veglia esser cuntent cun quai ch’i saja.

Cur ch’il retg vesa uss co che tut l’aur parta da ses reginavel, s’enricla el d’avair dà suenter uschè lunsch al smaladì schuldà vegl. El sa decida d’al persequitar cun sia schuldada. E quels èn stads zunt d’accord; pertge che sche l’aur gieva or dal pajais, sche co duevan els vegnir pajads? Pia sa metta tut l’armada dal retg a la persecuziun dals sis cumpogns. Ma cur che quels han vis che la schuldada dal retg s’avanzava per tschiffar els, dat il vegl guerrier las ordras al cumpogn dal suffel da fermar e rebatter l’armada. Quel cumenza a suflar cun in narisch vers la schuldada che tuts han stuì tschessar e sa tegnair bain per betg vegnir sufflads davent. Noss sis cumpogns èn ids vinavant. Il retg na vuleva dentant betg acceptar la terrada. El va cun si’armada da la muntogna siadora per attatgar ils schanis da surengiu. Uschia quintava el d’avair pli gronda forza e ch’il suffel na possia betg tegnair enavos sia schuldada. Ma cur ch’ils sis cumpogns vesan puspè l’armada dal retg che vegn sco ina lavina giu encunter ad els, cloma il schuldà natiers il cumpogn dal chapè sin l’ureglia. E quel metta si il chapè guliv sin il chau ed al tira giuaden fin giun plaun. Dalunga vegn in fraid terribel da quella vart ch’el guardava. Ils schuldads dal retg cumenzan a schelar ch’els tremblan sco la feglia trembel e betg in che vul ir pli vinavant; cun las barbas plain cambrida sa volvan els e van a chasa.

Ils sis cumpogns han uss pudì ir lur via senza vegnir mulestads vinavant. Els han partì lur aur ed èn stads ritgs avunda per viver senza quitads.


Co ch’il diavel ha inventà il vinars
[edit]

Igl era ina giada dus purs ch’avevan ina dispita pervi dals terms da dus prads. In pretendeva ch’il term saja en quest lieu e l’auter pretendeva ch’el saja en l’auter lieu.

In di è arrivà in um tar in da quests purs ed ha ditg: «Taidla, ve cun mai, jau ta vi mussar da metter terms, uschia ch’i para ch’els sajan là gia dad onns ed annorums.»

Quai era la magia naira!

Il pur ha manegià: «Va bain. Alura vom jau uss siador, met giu quests terms e muss a l’auter co ch’il cunfin va!»

Paucs dis pli tard è quest um vegnì tar l’auter pur ed ha ditg il medem sco quai ch’el aveva ditg a tschel. «Taidla, jau ta vi mussar da metter terms, uschia ch’i para ch’els sajan là gia dad onns ed annorums. Alura has ruaus cun tes vischin.»

L’auter di è il pur ì siador ad uras per metter ils terms. Ma tge ha el vis? Ses vischin aveva gia mess ils terms. El ha dumandà: «Tgi ha mussà a tai da far quai?»

«Ma quel e quel m’ha instruì!»

«Ma quest tal ha er instruì mai!»

En quest mument è l’um cumparì, e quel ch’aveva emprendì sco emprim da metter terms ha cumenzà ina dispita cun l’um – quai era il diavel – enfin ch’els han cumenzà a sa bastunar ed èn rudlads da las costas oragiu.

Il pur ha vis ch’el na vegniva betg maister, pertge ch’il diavel era bler pli starmentus. Perquai è el fugì en il guaud. Là ha el vis in schemberun tut marsch cun ina fora en il fund ed el è ì en questa fora. Ma curt suenter ha el udì ch’il diavel al suandava ed el è ì da la fora siador, tras la planta. Amez la planta era rut giu in gross rom e là era anc in’ulteriura fora. Il pur è sortì da questa fora ed ha serrà quella cun la magia naira. Alura è el siglì giu da la planta ed ha serrà er l’autra fora, uschia ch’il diavel è stà tschiffà.

Là dasper il schember passava ina senda e blera glieud scheva ch’igl haja spierts en questa planta. Ins udiva mintgatant in fracass. Ed il diavel era endadens e pensava per sasez: tgi sa co ch’i vesa ora, co ch’i va giu l’enfiern, tge che mia mamma fa? En il fratemp aveva el er studegià co ch’el pudess far ina bavronda per metter ils umans en dispita, uschia ch’els cumenzian a blastemmar e smaladir e stoppian la finala ir giu l’enfiern. Ed uschia ha el emprendì da far vinars da giansauna e ginaiver.

Quai è stà uschia divers onns, fin ch’igl è vegnì ordinà in tagl da laina. In di han ils taglialaina er pinà il schemberun. Cur che quel è crudà per terra, è el sfratgà en tanta tocca ed il diavel è mitschà e scappà, e tschels èn restads enavos tut spaventads. Cur ch’il diavel è arrivà giu l’enfiern, ha el vis che quel era tut vid e che sia mamma era morta. Alura ha el ditg: «Sco ch’i para n’èsi betg ì bain durant che jau sun stà davent! Tuts èn en parvis. Uss vi jau ir a brischar vinars. Cur ch’ils umans baivan quel, cumenzan els a sautar ed a chantar e sa dispitar, uschia ch’i guarda or er insatge per mai.

In mez onn suenter era l’enfiern plain. I vegnivan entiras rotschas, uschia ch’el ha stuì engrondir l’enfiern per in terz.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transponì or da la Crestomazia rumantscha, divers cudeschs da paraulas, vegls chalenders e cudeschs da scola.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse