Paraulas da Grimm

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Paraulas da Grimm  (1812/1815) 
by Jacob e Wilhelm Grimm


1. Il retg-rauna
[edit]

Igl era ina giada in retg. Sias figlias eran ina pli bella che l’autra. La giuvna era però uschè bella che perfin il sulegl vegniva cotschen cur ch’el la veseva. Betg lunsch davent dal chastè era in guaud; ed en quel guaud, sut in vegl tigl, era ina profunda funtauna. Sch’igl era fitg chaud seseva la princessa a l’ur da la funtauna e sch’ella aveva lungurella, prendeva ella sia culla d’aur, la bittava en l’aria e la pigliava puspè. Quai fascheva ella fitg gugent.

In di n’èsi però betg reussì a la princessa da pigliar la culla e quella è crudada en la funtauna e sfundrada en la profunditad. La princessa ha suandà la culla cun ils egls, ma la culla è svanida e la funtauna era talmain profunda ch’ins na veseva betg il funs.

La princessa ha cumenzà a bragir e bragir e na vegniva gnanc pli da smetter. Tuttenina ha ella udì ina vusch: «Pertge bragias ti talmain?» La princessa ha guardà enturn, danunder che questa vusch vegnia. Ed ella ha vis ina rauna che stendeva ses gross chau trid or da l’aua. «Ah, quai es mo ti, rauna. Jau bragel perquai che mia culla d’aur è crudada en la funtauna.» «Smetta da bragir. Jau ta gid. Ma tge ma das ti sco pajaglia, sche jau port tia culla puspè a la surfatscha?» «Tge che ti vuls, chara rauna: mia vestgadira, mias culaunas, aur ed argient ed er la curuna che jau port sin mes chau», ha empermess la princessa.

La rauna ha respundì: «Tia vestgadira, tias culaunas, tes aur e tes argient ed er tia curuna na vi jau betg. Jau vi esser ti’amia. Jau vi far termagls cun tai, magliar cun tai or dal medem plat, baiver cun tai or dal medem cuppin e parter cun tai tes letg. Sche ti m’empermettas tut quai, lura port jau ensi tia culla.» «Sche bun, jau t’empermet tut quai che ti vuls, ma uss va per mia culla!» La princessa pensava però: Tge pulenta che questa rauna raquinta! Ella noda cun sias amias qua en questa funtauna e fa l’entir di mo quac, quac. Ella na po franc betg esser la cumpogna d’in uman.

La rauna è sfunsada e curt suenter è ella turnada a la surfatscha cun la culla d’aur en bucca. Vesend puspè sia culla, è la princessa stada beada. Ella l’ha prendì ed è currida davent. «Spetga, spetga», ha clamà la rauna, «prenda mai cun tai. Jau na poss betg currer uschè spert sco ti.» Ma ses sbragim è stà adumbatten. La princessa è currida a chasa ed ha prest gì emblida la povra rauna ch’ha puspè stuì turnar en sia funtauna.

L’auter di, cur che l’entira famiglia dal retg tschanava davos maisa e tuts mangiavan or da lur plats d’aur, è tuttenina, plitsch-platsch, platsch-plitsch, vegnì insatgi da la stgala da marmel siadora. Arrivà sisum hai spluntà ed insatgi ha clamà:

«Princessa la pli bella, princessa la pli giuvna, avra la porta!»

Plain mirveglia è la princessa ida per guardar tgi che saja davant porta. Ma cur ch’ella ha avert, seseva là la rauna. La princessa ha immediat sbattì la porta ed è currida davos maisa tut tementada.

Il retg ha vis quai ed ha dumandà: «Chara figlia, tge has? Has forsa vis il diavel?» «Na, betg il diavel», ha respundì la princessa, «ma ina rauna trida.» «E tge vul quella da tai?», ha il bab vulì savair. «O char bab, cur che jau sun stada ier en il guaud dasper la funtauna a far termagls cun mia culla d’aur, hai jau laschà crudar quella en l’aua. E perquai che jau bragiva talmain, m’ha la rauna gidà e purtà ensi mia culla. La rauna ha pretendì dad esser mi’amia ed jau sun stada d’accord. Jau n’avess però mai pensà ch’ella possia vegnir or da la funtauna. Ed uss è ella davant porta e vul vegnir tar mai.» En quel mument hai spluntà per la segunda giada.

«Princessa la pli bella, princessa la pli giuvna, avra la porta. Has ti emblidà quai che ti m’has empermess dasper la funtauna? Princessa la pli bella, princessa la pli giuvna, avra la porta.»

Qua ha ditg il retg: «Quai ch’ins empermetta, ston ins er tegnair. Perquai stos ti laschar entrar la rauna.»

La princessa ha avert la porta e la rauna è sigliottada viaden e l’ha suandà fin davant sia sutga. Alura ha ella supplitgà: «Ma prenda si.» La princessa è sa nuspida, fin ch’il retg ha cumandà da far quai che la rauna giavischia. Cur che la rauna era tschentada sin la sutga, ha ella vulì ir sin maisa e cur ch’ella seseva là, ha ella ditg: «Uss stauscha in zic pli natiers tes plat d’aur, per che nus possian magliar ensemen.» Quai ha la princessa er fatg, ma insumma betg gugent. Entant che la rauna magliava cun gust, era la princessa strusch buna da tragutter ina buccada. Finalmain ha la rauna ditg: «Uss stun jau bain, ma tge sien... Ma porta en tia chombra e prepara tes letgin per che nus duas possian durmir lien.»

La princessa ha cumenzà a bragir perquai ch’ella aveva talmain disgust da stuair parter ses bel letg cun ina rauna fraida e trida. Ma il retg n’ha gì nagina cumpassiun cun ella ed ha ditg: «Ti na dastgas betg spretschar insatgi che t’ha gidà cur ch’i gieva mal cun tai.» Uschia ha la princessa tschiffà la rauna cun dus dets, l’ha purtà vi da las chommas en sia chombra e l’ha tschentà là en in chantun. Ma cur ch’ella giascheva en ses letg, è la rauna sigliottada natiers ed ha ditg: «Jau sun stancla e vi durmir en in letg uschè lom e chaud sco ti. U che ti ma prendas enta letg u che jau clom tes bab.»

Sinaquai è la princessa vegnida uschè gritta ch’ella ha prendì la rauna e bittà quella cun tutta forza encunter la paraid. «Uss ma lascha en paus, ti smaladetta rauna.» Cur che la rauna è crudada per terra, n’era ella però betg pli ina rauna, mabain in bellezza prinzi cun bels egls gentils. Il prinzi ha raquintà da ses destin: «Ina nauscha stria m’aveva striunà e mo ti ma pudevas spendrar. Sco pajaglia ta vi jau maridar e ta manar en mes reginavel.» Alura èn els sa durmentads.

L’autra damaun, cur ch’il sulegl als ha sveglià, steva davant il chastè ina bella charrotscha cun otg chavals alvs. Davos sin la charrotscha seseva Heinrich, il servient fidà dal prinzi. Cur che ses patrun era vegnì striunà en ina rauna, era el stà fitg trist ed aveva laschà liar ses cor cun trais lioms da fier per ch’el na schloppia betg da spir tristezza. Bainvulentamain ha Heinrich gidà il prinzi e la princessa en la charrotscha. El era uschè cuntent che ses patrun era deliberà!

E cur ch’els charravan gia in mument, ha il prinzi tuttenina udì in sfratg ed ha clamà: «Heinrich, la charrotscha rumpa.» Ma Heinrich ha respundì: «Na, na, mes signur. Quai è sulettamain mes cor che schema. Cun trais lioms è el stà strenschì entant che Vus avais patì sco rauna en la funtauna. Uss ston quels siglientar per che jau possia ma legrar.» Anc duas giadas hai dà sfratgs. E mintga giada pensava il prinzi che la charrotscha rumpia. Ma igl eran propi mo ils lioms enturn il cor da Heinrich che faschevan questa canera.


2. Giat e mieur en cumpagnia
[edit]

In giat aveva fatg amicizia cun ina mieur e l’aveva raquintà tant da si’amur ed affecziun per ella che la mieur ha a la fin consentì da star cun il giat en ina chasa e far ensemen il tegnairchasa.

«Ma nus stuain far provisiuns per che nus na pateschian betg fom d’enviern», ha ditg il giat. «Ti mieuret na pos betg ir dapertut a spassegiond, uschiglio vas ti anc a finir en in clauder.»

Els cumpran damai ina cria plain grass, na san dentant betg nua la plazzar. Suenter avair ponderà ditg e lung manegia il giat: «Jau n’enconusch nagin lieu pli segir che la baselgia, là nagin che ristga da prender davent insatge: nus tschentain la cria sut l’altar e na la tutgain betg en avant che nus avain propi da basegn.»

La cria era pia en segirezza, però curt temp pli tard survegn il giat quaidas dal grass e di a la mieur: «Taidla, mes mieuret, mia cusrina ha parturì in figlin, alv cun tachels brins, ed ella m’ha dumandà da far padrin. Permetta pia a mai da sortir oz e fa ti suletta il tegnairchasa.»

«Bun pia», respunda la mieur, «sche va en num da Dieu, e sche ti survegns insatge bun da magliar, pensa vi da mai: da quel dultsch vin da batten gustass er jau gugent in dagut.»

Però tut quai n’era betg vair, il giat n’aveva nagina cusrina e nagin n’al aveva dumandà da far padrin. El sa metta directamain sin via vers baselgia e sa schluita viaden e sut l’altar. El chatscha il nas en la cria e cumenza a litgar davent la pel dal grass.

Lura spassegia el sur ils tetgs da la citad e guarda per il mund enturn. Cuntent e sadulà sa stenda el per lung en il sulegl e fruscha ses barbis, mintga giada ch’el pensa a la cria da grass. Pir encunter saira returna el a chasa.

«E lura, co èsi stà, ti has franc passentà in bel di», di la mieur. «Betg mal», respunda il giat. «Tge num hani dà a l’uffant?», dumonda la mieur. «Peldavent», di il giat da quai setg. «Peldavent», cloma la mieur, «quai è in num fitg curius e singular; è quel usità en vossa famiglia?» – «Ma tge», di il giat, «quel n’è betg mender che Laderpetta sco quai che tes parents sa numnan».

Pauc pli tard survegn il giat danovamain quaidas. El di a la mieur: «Ti ma stos far in plaschair e surpigliar anc ina giada suletta il tegnairchasa, jau sun vegnì dumandà ina segunda giada da far padrin. E cun quai che l’uffant ha in cularin alv enturn culiez, na poss jau betg dir na.»

La buna mieur è d’accord, il giat dentant sa schluita davos il mir da la citad vi enfin en baselgia e litga la cria mez vida. «I na dat nagut meglier», di el, «che quai ch’ins maglia sez», ed el è fitg cuntent da si’ovra.

Cur ch’el returna a chasa dumonda la mieur: «Co hani dà num a l’uffant?» «Mezvida», respunda il giat. «Mezvida! ma tge dis! in tal num n’hai jau anc mai udì, mia vita entira betg; jau met patg che quel na stat betg en il chalender.»

Suenter curt temp pensa il giat puspè al grass e na po betg resister. «Tuttas bunas chaussas èn trais», di el a la mieur, «jau duai puspè far padrin, l’uffant è tut in nair, be las toppas èn alvas, uschiglio gnanc in pailin nair; quai datti be ina giada mintga pèr onns; ti ma laschas ir, u betg?»

«Peldavent! Mezvida!», respunda la mieur, «quai èn nums singulars, jau vegn tut pensiva.» – «Ti sesas qua a chasa en tia rassa grischatscha pailusa e la lunga tarschola giu per il dies e fas chalenders: quai capita, sch’ins na va betg ord chasa il di.»

Durant ch’il giat è davent, fa la mieur urden e nettegia la chasa. Il giat quaidus litga entant or il grass entir ed entratg.

Cur ch’el turna a chasa vul la mieur immediat savair il num dal terz uffant. «Quel na vegn er betg a plaschair a tai», di il giat, «el sa numna Entirentratg.»

«Entirentratg!», cloma la mieur, «quai è il num il pli dubius dal mund; stampà n’al hai jau anc mai vis. Entirentratg! tge vul quai dir?» Ella scurlatta il chau e sa rodla ensemen per durmir. Da quel di davent n’ha nagin pli vulì il giat sco padrin.

Cur ch’i cumenza a far enviern e ch’ins na chatta pli nagut ordador, sa regorda la mieur da sia provisiun e di: «Ve, giat, nus giain a prender nossa cria che nus avain spargnà per l’enviern, il grass ans vegn a gustar.» «Geabain», respunda il giat, «quel vegn a ta gustar sco sche ti tegnessas tia lieunga fina or da fanestra.»

Els sa mettan sin via e cur ch’els arrivan en baselgia, steva bain anc la cria en ses lieu, ma ella era vida. «Aha», di la mieur, «uss bad jau tge ch’è capità, uss vegni a la glisch, ti es in vair ami! maglià si tut has ti, cur che ti gievas a far padrin: l’emprim la pel davent, lura mez vida, lura...»

«Tscha, ta di jau», cloma il giat, «anc in pled ed jau ta magl si.» – «...entir ed entratg» aveva la mieur gia sin la lieunga; strusch eri ditg ch’il giat fa in sigl, tschiffa la mieur e la tragutta entir ed entratg.

Vesas, uschia vai sin quest mund.


3. Paraula d’in ch’era ì ad emprender d’avair tema
[edit]

In bab aveva dus figls. Il vegl era perdert ed inschignus e saveva sa volver en mintga situaziun. Il giuven però era in tgutg che n’era bun da chapir nagut e cur che la glieud al veseva sche schevani: «Cun quel vegn il bab anc ad avair ses burdi!» Devi pia insatge da far, sche stueva adina il vegl prender per mauns la chaussa. Ma fascheva il bab ir el per insatge tard la saira u schizunt la notg e manava la via sper il santeri u in auter lieu snuaivel, alura scheva el: «O na, bab, betg fa ir mai, jau hai tema.» U cur ch’i vegnivan raquintadas la saira al fieu istorgias che faschevan pel-giaglina, sche schevan ils auditurs mintgatant: «Ah, tge sgarschur!» Il giuven però seseva en in chantun e tadlava tut e na saveva betg chapir tge che quai dueva esser. «Adina diani ‹Jau hai tema!› u ‹Tge sgarschur!› Jau però n’hai nagina tema. Quai vegn bain er ad esser in art dal qual jau na chapesch nagut.»

In di èsi arrivà ch’il bab ha ditg ad el: «Taidla ti, vi là en il chantun, ti vegns grond e ferm, ti dovras er emprender insatge per gudagnar tes paun da mintgadi. Guarda be, co che tes frar sa sfadia; tai però na pon ins duvrar per nagut.» «Gea bab», ha el respundì, «jau vi gugent emprender insatge. Sch’i fiss pussaivel, emprendess jau gugent d’avair tema – da quai na chapesch jau anc insumma nagut.» Il frar vegl ha ris udind quai ed ha pensà per sasez: «Ti bun Dieu, tge tabalori che mes frar è! Jau crai propi ch’i na vegnia mai a dar insatge endretg or dad el.» Il bab ha suspirà ed ha ditg: «D’avair sgarschur duais ti senz’auter emprender, ma da quai na vegns ti betg a pudair viver.»

Curt suenter è vegnì il caluster sin visita. Qua è il bab sa lamentà ed ha raquintà co che ses figl giuven na saja bun da far nagut. «Pensai, cur che jau al hai dumandà cun tge ch’el veglia gudagnar ses paun da mintgadi, ha el ditg ch’el veglia emprender d’avair sgarschur.» «Sch’igl è be quai», ha respundì il caluster, «sche poss jau senz’auter gidar. Al laschai be vegnir tar mai, jau al vi splanar sco ch’i s’auda.» Il bab è stà d’accord, pertge ch’el ha pensà: «Almain insatge vegn el bain a pudair emprender.»

Il caluster al ha pia prendì tar el a chasa ed el aveva da tutgar il zain. Suenter in pèr dis al ha il caluster clamà da mesanotg, ha fatg lavar el ed ir sin il clutger a tutgar. «Ti duais be emprender, tge ch’i vul dir d’avair tema», ha el pensà, è ì dascusamain ordavant e cur ch’il giuven è arrivà sisum ed è sa vieut per tschiffar la suga dal zain, sche steva là ina figura alva.

«Tgi es ti?», ha dumandà il giuven, ma la figura n’ha dà nagina resposta. «Di insatge u fa che ti vegnias davent», ha ditg il giuven. «Ti n’has pers nagut qua da questas uras.» Il caluster però n’ha fatg betg mucs, per ch’il giuven pensia ch’i saja in spiert. Il giuven ha clamà per la segunda giada: «Tge vuls ti qua? Di insatge, sche ti es ina persuna onesta, uschiglio ta bit jau da stgala giu.» Il caluster ha pensà ch’el na vegnia bain betg a manegiar quai uschè serius ed è sta airi sco ina statua.

Qua al ha il giuven pledentà per la terza giada e suenter ch’era quai è stà adumbatten, ha el prendì chatsch e stuschà il spiert da stgala giu che quel è crudà diesch stgalims ed è restà per terra. Sinaquai ha il giuven tutgà il zain, è ì a chasa, è ì a letg senza dir in pled ed ha durmì vinavant.

La dunna dal caluster ha spetgà ditg sin ses um, ma el na vuleva betg returnar. Qua ha ella piglià tema, ha sveglià il giuven ed ha dumandà: «Na sas ti betg nua che mes um è restà? El è ì avant tai sin il clutger.» «Na», ha respundì il giuven, «ma là steva in sin la stgala che na vuleva ni dar resposta ni ir davent, uschia che jau hai pensà ch’i saja in furbaz ed al hai stuschà da stgala giu. Giai be a guardar e sch’i fiss el, ma displaschessi.» La dunna è currida davent ed ha chattà ses um che giascheva en in chantun e planscheva, perquai ch’el aveva rut ina chomma.

Ella al ha gidà da stgala giu ed è alura currida cun gronda canera tar il bab dal giuven: «Voss figl», ha ella clamà, «ha chaschunà ina gronda disgrazia. El ha stuschà mes um da stgala giu che quel ha rut ina chomma. Faschai po che quest valanagut vegnia or da nossa chasa!» Il bab ha piglià tema, è currì natiers ed ha fatg zacras cun il giuven. «Tge fas ti per lumparias infamas. Il naucli sez ta sto avair chatschà en il chau quai!» «Bab», ha quel respundì, «jau sun senza culpa: el steva là en la notg sco in che vul dal mal. Jau na saveva betg tgi ch’i saja ed al hai admonì trais giadas da discurrer u d’ir davent.»

«Ah», ha ditg il bab, «cun tai han ins be malavita. Ma va or dals egls, jau na ta vi betg pli vesair.» «Gea, bab, gugent. Spetgai be fin ch’i fa di, alura vi jau ir ad emprender d’avair tema per che jau saja er bun da far insatge che ma po nutrir.» «Emprenda tge che ti vuls», ha ditg il bab, «a mai è tut tuttina. Qua has ti tschuncanta talers, va cun quai or en il mund e na di a nagin danunder che ti vegns e tgi ch’è tes bab, pertge che jau ma stoss turpegiar da tai.» «Gea, bab, sco che Vus giavischais. Sch’i n’è betg dapli, sche quai poss jau tegnair endament.»

Cun l’alva dal di ha il giuven chatschà ses tschuncanta talers en satg ed è sa mess en viadi schend trasora si per sasez: «Sche jau be avess tema e sgarschur! Sche jau be avess tema e sgarschur!» Qua è vegnì per via in um ed udind el quests pleds ha el mussà sin la furtga che sa chattava en vischinanza ed ha ditg al giuven: «Vesas vi là la planta, nua che set han tegnì nozzas cun la figlia dal tretscher e nua ch’els emprendan uss da sgular: sesa suten e spetga fin ch’arriva la notg, alura vegns ti ad emprender d’avair sgarschur.» «Sch’igl è be quai», ha ditg il giuven, «sche èsi prest fatg. Ma sche jau emprend propi uschè spert d’avair tema, sche duais ti survegnir damaun mes tschuncanta talers; ve be damaun marvegl puspè tar mai.»

Qua è il giuven sesì giu sut la furtga ed ha spetgà fin ch’è arrivada la saira. E perquai ch’el aveva fraid, ha el fatg in fieu; ma da mesanotg tirava in vent uschè fraid ch’el schelava malgrà il fieu. E cur ch’il vent ha cumenzà a stuschar ils pendids in encunter l’auter ch’i veseva ora sco sch’els sa muventassan, ha el pensà: «Ti schelas giu qua sper il fieu, co vegnan alura pir quels si là a schelar e zappignar.» E perquai ch’el ha gì cumpassiun cun els, ha el prendì la stgala, è raivì si, ha fatg liber in suenter l’auter e prendì giu els. Alura ha el envidà danovamain il fieu ed ha tschentà els enturn enturn per ch’els possian sa stgaudar.

Ma els sesevan là e na sa muventavan betg e lur vestgadira ha cumenzà a tschiffar fieu. Qua ha el ditg: «Faschai attenziun, uschiglio pend jau puspè si vus.» Ils morts però n’han udì nagut, han taschì e laschà arder vinavant lur vestgadira. Qua è il giuven sa grittentà ed ha ditg: «Sche vus na faschais betg attenziun, sche na sun jau er betg bun da gidar; jau na vi betg brischar cun vus.» Ed uschia ha el puspè pendì si in suenter l’auter. Sinaquai è el sesì sper ses fieu ed è sa durmentà.

L’autra damaun è vegnì l’um a prender ils tschuncanta talers ed ha ditg: «Schia, sas uss tge ch’i vul dir d’avair tema?» «Na», ha quel respundì, «danunder dueva jau emprender quai? Quels si là n’han betg avert lur bucca ed èn stads talmain tups ch’els han laschà brischar las lumpas ch’els purtavan vi da lur corp.» Qua ha l’um realisà ch’el na vegnia betg a gudagnar oz ils tschuncanta talers ed è ì davent schend si per sasez: «Insatge uschia n’hai jau tuttina anc mai vis.»

Il giuven è ì per ses fatg ed ha puspè cumenzà a dir si per sasez: «Sche jau be avess tema e sgarschur! Sche jau be avess tema e sgarschur!» Quai ha udì in viturin che chaminava davos el ed el ha dumandà: «Tgi es ti?» «Jau na sai betg.» «Tgi è tes bab?» «Quai na dastg jau betg dir.» «E tge dis ti trasor per tatez?» «Sche jau be avess tema e sgarschur, ma nagin n’è bun da mussar quai a mai.»

«Chala cun tias tuppas tschantschas», ha ditg il viturin. «Ve cun mai, nus vulain guardar sche jau chat insatge per tai.» Il giuven è ì cun il viturin e la saira èn els arrivads tar in’ustaria nua ch’els vulevan star sur notg. Entrond en stiva ha il giuven puspè ditg: «Sche jau be avess tema e sgarschur! Sche jau be avess tema e sgarschur!» L’ustier ha udì quai, ha ris e ditg: «Sche quai è tes giavisch, sche pudess el ir en vigur qua.» «Ah, tascha», ha ditg l’ustiera, «gia baininqual mirveglius ha pers sia vita; i fiss donn per quests bels egls, sch’els na vesessan betg pli il cler dal di.» Il giuven però ha ditg: «N’emporta betg quant grev ch’igl è, jau vi finalmain emprender insatge. Perquai sun jau la finala partì davent da chasa.»

El n’ha laschà nagin ruaus a l’ustier, enfin che quel ha raquintà ch’i sa chattia en la vischinanza in chastè smaladì e quel che veglia lien trais notgs vegnia bain ad emprender tge ch’i veglia dir d’avair tema e sgarschur. A quel che ristgia da far quai, haja il retg schizunt empermess sia figlia per dunna, e lezza saja la pli bella virgina sut il tschiel. Ed en il chastè sajan er gronds stgazis che vegnian pertgirads da nauschs spierts; quels vegnissan libers e pudessan far daventar ritg in pover. Gia blers sajan entrads, ma nagin na saja anc vegnì anora.

Sinaquai è il giuven passà l’auter di avant il retg ed ha ditg: «Sch’igl è lubì, sche vom jau a vegliar trais notgs en il chastè smaladi.» Il retg ha guardà sin el e perquai ch’el al plascheva, ha el ditg: «Ti dastgas giavischar trais chaussas da prender cun tai en il chastè, ma i ston esser chaussas senza vita.» Qua ha el respundì: «Jau giavisch in fieu, in turn ed in banc da splanar cun il cuntè.»

Da di ha il retg fatg purtar tut quai en il chastè. Sin far notg è entrà il giuven, ha fatg fieu en ina chombra, ha tschentà daspera il banc da splanar cun il cuntè ed è sa tschentà sin il turn. «Ah, sche jau mo avess tema e sgarschur!», ha el ditg. «Ma qua na vegn jau er betg ad emprender quai.»

Vers mesanotg ha el vulì fugar il fieu. Suflond el viaden, hai tuttenina tunà or d’ina chantunada da la chombra: «Miau, co che nus avain fraid!» «Vus nars», ha el clamà. «Tge sbragis? Sche vus avais fraid sche vegnì sper il fieu ed as stgaudai.» Strusch ch’el aveva ditg quai, èn dus gronds giats nairs siglids natiers, èn sesids da mintga vart dad el ed al han guardà tut selvadi cun lur egls da fieu.

Suenter ch’els eran sa stgaudads in mument, han els ditg: «Camarat, vulain giugar a chartas?» «Pertge betg», ha el respundì, «ma mussai ina giada vossas toppas.» Qua al hani stendì ora lur griflas. «Ai», ha el ditg, «tge lungas griflas che vus avais, quellas as stoss jau l’emprim tagliar giu.» El ha tschiffà els per il culiez, als ha auzà sin il banc da splanar ed als ha fixà las toppas. «A vus hai jau guardà giu per la detta», ha el ditg, «quai ma prenda il plaschair da dar chartas.» Cun quests pleds ha el sturnì els ed als ha bittà ora en l’aua.

Ma strusch ch’el aveva surventschì quests dus e vuleva puspè sa tschentar sper il fieu, èn vegnids da tuttas varts giats nairs e chauns nairs ch’eran fermads vi da chadainas ardentas, adina pli blers ch’el n’era betg pli bun da sa dustar; quels sbragivan sgarschaivel, passavan en il fieu, stiravan dapart quel ed al vulevan stizzar.

In mument ha il giuven observà quest travasch en tutta ruassaivladad; ma cur ch’igl è ì sur las lattas ora, ha el prendì ses cuntè d’entagliar, ha clamà «davent cun vus canaglia» ed ha cumenzà ad abatter els. Ina part è currida davent, ils auters ha el sturnì ed als ha bittà en il puz.

Cur ch’el era puspè returnà, ha el envidà da nov ses fieu ed è sa stgaudà. E sesend el qua, na pudeva el strusch pli tegnair avert ses egls ed el ha tschertgà in lieu per sa metter a durmir. En in chantun ha el chattà adagur in grond letg ed è sa mess lien. Ma gist cur ch’el vuleva serrar ils egls, ha il letg cumenzà a sa muventar da sez ed è charrà per l’entir chastè enturn. «Bun, bun», ha el ditg, «mo vinavant uschia!» Qua è il letg rudlà davent sco sch’el vegniss tratg da sis chavals, si e giu, sur savas e stgellas. E tuttenina, hopp, hopp! è tut ì cun ils pes ensi che tut giascheva sin el sco ina muntogna. Ma el ha bittà ad aut cuvertas e plimatschs, è vegnì ora ed ha ditg: «Uss duaja be ir tgi che vul», è sa mess sper il fieu ed ha durmì fin l’autra damaun.

La damaun è arrivà il retg e vesend el per terra, ha el pensà ch’ils spierts al hajan mazzà. Qua ha el ditg: «Donn per quest bel uman.» Quai ha udì il giuven, el è stà si ed ha ditg: «Uschè lunsch n’èsi anc betg!» Qua è il retg sa smirveglia, è dentant sa legrà ed al ha dumandà co ch’el haja passentà la notg. «Detg bain», ha el respundì. «Ina notg fiss vargada, las duas autras vegnan er a passar.» Returnond el tar l’ustier, ha quel fatg gronds egls. «Jau n’avess betg pensà che jau ta vesia anc ina giada viv», ha el ditg. «Sas ti uss tge ch’i vul dir d’avair tema?» «Na», ha el respundì, «tut è adumbatten: sche be insatgi ma pudess dir quai!»

La segunda notg è el puspè returnà en il vegl chastè, è sesì sper il fieu ed ha puspè cumenzà cun sia veglia chanzun: «Sche jau be avess tema e sgarschur!» Da mesanotg ha cumenzà in ramurim e stgadanim, l’emprim be da bass, alura adina pli dad aut; suenter èsi puspè stà in mument ruassaivel e la finala è crudà cun grond fracass in mez uman dal chamin giuadora e fin avant ses pes. «Ma ueila!», ha el clamà, «i tutga anc vitiers in mez, quest qua è memia pauc!»

Qua ha la canera cumenzà danovamain, igl ha ramplunà e stgadanà, e la segunda mesadad è medemamain crudada giuadora. «Spetga», ha el ditg, «jau vi l’emprim far endretg fieu.» E cur ch’el ha gì fatg quai ed è sa vieut, eran las duas parts idas ensemen ed en la plazza dal giuven seseva in um orribel. «He, he», ha quel clamà, «uschia n’era quai betg manegià. Quai è mes banc!» L’um al ha vulì stumplar da la vart, ma il giuven n’ha betg laschà plaschair quai, al ha stuschà davent cun la forza ed è puspè sa mess en ses plaz.

Qua èn crudads giuadora anc dapli umens, in suenter l’auter, e quels han prendì nov oss da morts e duas chavazzas da morts, han tschentà si tut e cumenzà a dar tgejels. Il giuven ha medemamain survegnì gust da giugar ed ha dumandà: «Tadlai, poss er jau esser da la partida?» «Gea, sche ti has daners.» «Daners avunda», ha el respundì, «ma voss tgejels n’èn betg propi radunds.» Qua ha el prendì las chavazzas da morts, ha mess quellas en il turn e las ha fatg vegnir radundas. «Schia, uss vegnan ellas a rudlar meglier», ha el ditg, «hopp, uss vegni a dar legher!» El ha giugà cun els e pers in pau da ses daners, ma cur ch’igl ha dà las dudesch, è tut sparì davant el. El è sa mess per lung ed ha durmì ruassaivlamain.

L’autra damaun è arrivà il retg a s’infurmar. «Co èsi ì questa giada?», ha el dumandà. «Jau hai dà tgejels», ha el respundì, «e pers in per raps.» «N’has ti betg gì snavur?» «Gnanc zic», ha el respundì, «igl è schizunt stà detg legher. Ah, sche mo jau savess tge ch’avair snavur è!»

La terza notg è el puspè sa mess sin ses banc ed ha puspè cumenzà a suspirar: «Sche jau be avess tema e snavur!» Tard la notg èn arrivads sis gronds umens che manavan cun sai in vaschè. Qua ha el ditg: «Ha, ha, en qua giascha segir mes cusrin ch’è mort pir avant in pèr dis.» El ha fatg segn cun il maun e clamà: «Ve, cusrin, ve!» Els han mess il vaschè per terra ed el è ì vi ed ha prendì davent il viertgel. En quel giascheva in um mort. El al ha tutgà il frunt, ma quel era fraid sco glatsch. «Spetga», ha el ditg, «jau ta stgaud in pau.» Ed el è ì vi sper il fieu, ha stgaudà ses maun ed al ha mess ad el sin la fatscha; ma il mort è resta fraid. Sinaquai al ha el prendì ora, è sa tschentà sper il fieu ed ha prendì el sin la schanuglia. El ha fruschà ils mauns per puspè metter en moviment il sang, ma er quai n’ha gidà nagut.

Qua al è vegnì endament: «Sche dus giaschan ensemen en letg, sche stgaudan els in l’auter.» El al ha purtà en letg, al ha cuvert ed è sa tschentà sper el. Suenter in mument è er il mort vegnì chaud ed ha cumenzà a sa mover. Qua ha il giuven ditg: «Vesas, cusrin, sche jau na t’avess betg stgaudà!» Ma qua ha il mort cumenzà a discurrer ed ha ditg: «Uss ta vi jau stranglar!» «Tge», ha el ditg, «è quai l’engraziament? Ti returnas immediat puspè en il vaschè!» El al ha auzà, bittà viaden e puspè serrà il viertgel. Sinaquai èn arrivads ils sis umens ed al han puspè purtà davent. «Jau n’hai simplamain betg tema», ha el ditg, «qua n’emprend jau mai quai.»

Qua è vegnì nauaden in um ch’era pli grond che tut ils auters e che veseva ora sgarschaivel; ma el era vegl ed aveva ina lunga barba alva. «Schia, ti nanin», ha el clamà, «uss duais ti emprender tge ch’i vul dir d’avair snavurs, pertge che ti duais murir.» «Betg uschè spert», ha respundì il giuven. «Sche jau duai murir, stoss jau er esser da la partida.» «Per gliez vi jau schon procurar», ha respundì il monster. «Be plaun», ha ditg il giuven, «uschè ferm sco ti sun jau er, e bain anc pli ferm.» «Lain guardar», ha ditg il vegl, «sche ti es pli ferm che jau, sche vi jau laschar ir tai; ve, ans lascha empruvar.»

Qua al ha el manà tras sulers stgirs fin tar ina fuaina da fravi. Là ha el prendì ina sigir ed ha pitgà in dals ambos cun ina frida en la terra. «Quai vegn jau anc da far meglier», ha ditg il giuven ed è ì tar l’auter ambos. Il vegl è sa postà daspera per guardar e sia barba alva pendeva giuadora. Qua ha il giuven prendì la segir, ha fendì l’ambos cun ina frida ed ha serrà lien la barba dal vegl. «Uss hai jau tai!», ha ditg il giuven, «uss èsi a tai da murir!» Alura ha el prendì in bastun da fier ed ha dà sin il vegl fin che quel ha cumenzà a plirar ed ha ditg ch’el al dettia grondas ritgezzas sch’el smettia.

Il giuven ha tratg ora la segir ed al ha laschà liber. Il vegl al ha puspè manà enavos en il chastè ed al ha mussà in tschaler cun en trais chaschas plain aur. «Da quai», ha el ditg, «tutga ina part als povers, ina part al retg e la terza part a tai.» Strusch ch’el aveva ditg quai, hai dà las dudesch ed il spiert è svanì, uschia ch’il giuven steva là en il stgir. «Jau vegn bain a chattar la via enavos», ha el ditg, ha palpagnà enturn fin ch’el è puspè stà en sia chombra ed è sa durmentà là sper il fieu.

L’autra damaun è arrivà il retg ed ha ditg: «Uss vegns ti bain ad avair emprendì tge ch’avair tema vul dir.» «Na», ha el respundì, «tge vuli pia dir? Mes cusrin trapassà è stà là ed in um cun barba è vegnì e m’ha mussà ina massa daners, ma tge ch’avair tema vul dir, na m’ha nagin ditg.» Qua ha respundì il retg: «Ti has liberà il chastè e duais maridar mia figlia.» «Quai è tut fitg bel ed endretg», ha el respundì, «ma jau na sai anc adina betg, tge che vul dir d’avair tema e snavur.»

Sinaquai han ins purtà si l’aur e fatg nozzas, ma il giuven retg, cumbain ch’el aveva gugent sia dunna ed era da buna luna, sche scheva el tuttina l’entir temp: «Sche jau be avess tema e snavur! Sche jau be avess tema e snavur.»

La finala ha sia dunna gì avunda da quai. Sia dunna da chombra ha ditg: «Jau vi far urden, uss duaja el emprender tge ch’avair snavurs è.» Ella è ida giu tar il dutg che culava tras il curtin ed ha fatg purtar ina sadella plain gobiuns. La notg cur ch’il giuven retg durmiva, ha sia dunna stuì trair davent la cuverta e derscher la sadella emplenida cun aua fraida ed ils gobiuns sur el giu ch’ils pitschens peschs tut zappitschavan enturn el. Qua è el vegnì alerta ed ha clamà: «Tge snavurs tge snavurs, chara dunna! Gea, uss sai jau tge ch’i vul dir d’avair tema e snavur.»


4. Il luf ed ils set ansiels
[edit]

Igl era ina giada ina chaura ch’aveva set ansiels. Sia chasa steva amez il guaud sper in cleragl, nua che creschiva erva frestga e gustusa en abundanza.

En il guaud viveva però er in luf, in filun e magliadrun. La chaura sezza n’aveva nagina tema dal luf. Ella era buna da sa dustar cun sias cornas gizzas. Ma per ses set ansiels fascheva ella gronds quitads.

In bel di vuleva la chaura ir per erva frestga. Ella ha ditg als ansiels: «Chars uffants, jau stoss ir en il guaud per erva. As pertgirai dal luf. Sch’el as tschiffa, alura as maglia el cun pel ed ossa. Vus savais ch’el sa far da tuttas fintas, ma vus al conuschais vi da sia vusch e vi da sias toppas nairas.» Ils ansiels han respundì: «Nus faschain bain attenziun dal luf. Va senza tema.» Sinaquai ha la chaura beschlà per dir adia ed è sa messa sin via.

Strusch che la chaura è stada ord chasa, ha insatgi spluntà vi da la porta e clamà: «Avri, avri, mes chars uffants! Vossa mamma è qua! Ella ha purtà insatge bun per mintgin!» Ma ils ansiels han enconuschì la vusch ed han ditg: «Nus n’avrin betg la porta. Ti n’es betg nossa mamma. Quella ha ina vusch bler pli fina e pli loma. Ti has ina vusch rauca e groppa. Ti es il luf!»

Sinaquai è il luf currì spert tar il butigant, ha cumprà in grond toc crida e l’ha maglià entir ed entratg. Sia vusch è vegnida bler pli fina.

Alura è el turnà, ha puspè spluntà vi da la porta ed ha clamà: «Avri, chars uffants, vossa mamma è qua! Ella ha purtà insatge bun per vus.» Ma il luf aveva pusà ina da sias toppas nairas sin il parsiel da la fanestra. Ils ansiels han vis quai ed han respundì: «Nus n’avrin betg. Tia vusch è bain fina e loma, ma nossa mamma n’ha betg toppas nairas. Ti es il luf!»

Sinaquai è il luf currì en tutta prescha tar il pasterner ed ha ditg: «Jau hai fatg mal questa toppa. Metta si in pau pasta da paun.» Il pasterner ha immediat fatg quai. Alura è el ì tar il muliner ed ha ditg: «Mett’in pau farina sin questa toppa.» Il muliner ha sminà ch’i sa tractia d’ina cugliunaria e na vuleva betg far quai ch’il luf aveva cumandà. Ma quel al ha smanatschà: «Sche ti na fas betg immediat quai che jau hai giavischà, alura ta magl jau si cun pel ed ossa.» Il muliner ha piglià tema ed ha spulvrà farina sin la toppa dal luf.

Il luf è arrivà la terza giada tar la chasina, ha puspè spluntà vi da la porta ed ha clamà: «Avri, chars uffants! Vossa mamma è qua! Ella ha purtà insatge bun per mintgin!» Ils ansiels han ditg: «Tia vusch è bain fina e loma, ma mussa l’emprim tia toppa!» Sinaquai ha il luf puspè pusà la toppa sin il parsiel da la fanestra. E cur ch’ils ansiels han vis ch’ella era bella alva, han els avert la porta.

Immediat è il luf entrà plain gritta ed engurdientscha. Cun in terribel snuizi han ils ansiels empruvà da sa zuppar. In è mitschà sut maisa, tschel en in letg, il terz sin pigna, il quart en cuschina, il tschintgavel en stgaffa, il sisavel sut il lavandin ed il settavel, il pli giuven, en la stgaffa da l’ura. Ma il luf ha chattà in suenter l’auter ed als ha stranglà giuaden cun beglia e buttatsch. Suenter quest grondius past è el sa mess en l’erva sut ina planta ed è sa durmentà.

Pauc suenter è la mamma turnada dal guaud. Ma tge ha ella vis? La porta era averta, sutgas e bancs eran bittads enturn, il lavandin era rut, cuvertas e plimatschs eran stratgs or da letg. Ella ha clamà ses uffants, num per num, ma nagin na deva resposta.

Cur ch’ella ha clamà il pli giuven, ha quel finalmain respundì cun vusch finina: «Qua sun jau, qua sun jau, mamma!» «Nua?», ha la chaura dumandà. «En la stgaffa da l’ura.» La mamma ha avert la stgaffa da l’ura ed ha deliberà l’ansiel. Quel ha raquintà co ch’il luf è vegnì ed ha maglià si tut ses fragliuns. As imaginai co che la mamma ha cridà per ses uffants.

Suenter curt temp èn la chaura e l’ansiel ids ora avant chasa. Sut la planta han els vis il luf che durmiva. El runtgiva che la roma tremblava. La chaura ha immediat vis ch’insatge sa muventava en il venter dal luf. «Tgi sa, sche mes uffants èn forsa anc en vita?», ha ella pensà plain speranza.

Svelt ha ella tramess l’ansiel per forsch, fil e guglia. Alura ha ella taglià si il venter dal luf ed in ansiel suenter l’auter è siglì nauadora. Els eran tuts sauns e frestgs, perquai ch’il luf als aveva maglià entirs ed entratgs. Els han branclà lur mamma ed èn siglids enturn dal plaschair.

Uss ha la chaura ditg: «Giai a tschertgar crappa per emplenir il venter dal luf entant ch’el dorma anc!» Quai han els fatg e la mamma ha cusì ensemen il venter uschè svelt ch’il luf n’ha badà nagut da tut quai.

Cur ch’el è sa sveglià, aveva el ina terribla said. El vuleva ir tar la cisterna per baiver aua, ma el udiva co che la crappa ramplunava en il venter ed ha marmugnà: «Quai na tuna betg sco sis ansiels, sapperlot, – quai tuna sco crapp’en in fagot.»

Arrivà tar la cisterna è el sa sgobà per baiver aua e dustar la said. Ma la crappa uschè pesanta al ha tratg giuaden en la cisterna ed el è najà malamain. Suenter ch’ils ansiels e lur mamma han vis tut quai, èn els vegnids nà ed han cumenzà a siglir e sautar leghers e cuntents enturn la cisterna.


5. Frarin e sorina
[edit]

Il frarin ha prendì sia sorina per il maun ed ha ditg: «Dapi che la mamma è morta, n’avain nus nagina bun’ura pli; la madrigna ans dat trasor fridas e sche nus giain tar ella, ans stauscha ella davent cun ils pes. Las diras crustas paun che restan enavos èn nossa spaisa e cun il chaun sut maisa en vai meglier che cun nus: a lez dat ella almain mintgatant ina buna buccada.» «Oh Dieu, sche nossa mamma savess quai! Ve, ans lascha ir or ensemen en il grond mund.»

L’entir di èn els ids per munts e vals e cur ch’i pluveva, sche scheva la sorina: «Dieu e noss cors bragian ensemen!» La saira èn els arrivads en in grond guaud ed eran uschè stanchels da la miseria, da la fom e da la lunga via ch’els èn sa mess giu en ina planta chavortga ed èn sa durmentads.

L’autra damaun cur ch’els èn sa svegliads, steva il sulegl gia aut sin il tschiel e stgaudava giuaden en la planta. Qua ha ditg il frarin: «Sorina, jau hai said, sche jau savess nua ch’igl ha ina funtauna giess jau immediat a baiver; jau hai il sentiment d’udir a sgargugliar ina.»

Il frarin è stà en pe, ha prendì la sorina per il bratsch e vuleva ir cun ella a tschertgar la funtauna. Ma la nauscha madrigna era ina stria ed aveva vis ad ir davent ils dus uffants. Ella era ida suenter ad els, murquiet sco che las strias fan quai, ed aveva striunà tut las funtaunas en il guaud.

Avend els chattà ina funtauna che culava tut a glischond sur la crappa, vuleva il frar star giu e baiver; ma la sorina ha udì co ch’ella discurriva sgargugliond: «Tgi che baiva da mai daventa in tigher! Tgi che baiva da mai daventa in tigher!» Qua ha clamà la sorina: «Jau ta rog, frarin, na baiva betg, uschiglio vegns ti in animal selvadi e ma stgarpas en tocca.» Il frar n’ha betg bavì, malgrà ch’el aveva saiduna, ed ha ditg: «Jau spetg fin la proxima funtauna.»

Cur ch’els èn arrivads a la segunda funtauna, ha la sora udì co ch’er quella ha discurrì: «Tgi che baiva da mai, daventa in luf; tgi che baiva da mai daventa in luf.» Qua ha la sorina clamà: «Frarin, jau ta rog, na baiva betg, uschiglio daventas ti in luf e ma maglias.» Il frarin n’ha betg bavì ed ha ditg: «Jau spetg fin la proxima funtauna, ma lura stoss jau baiver, n’emporta betg tge che ti dis, pertge che mia said è memia gronda.»

E cur ch’els èn arrivads tar la terza funtauna, ha la sorina udì co che quella scheva sgargugliond: «Tgi che baiva da mai daventa in chavriel; tgi che baiva da mai daventa in chavriel.» La sorina ha ditg: «Ah, frarin, jau ta supplitgesch, na baiva betg, uschiglio daventas ti in chavriel e curras davent.»

Ma il frarin era sa mess en schanuglia apaina ch’els eran arrivads a la funtauna, era stà davant giu ed aveva bavì da l’aua. E strusch ch’ils emprims daguts eran arrivads sin ses levs, steva el là sco in chavrielin.

Uss ha la sorina cumenzà a bragir per il pover frarin striunà ed er il chavriel ha cumenzà a bragir e seseva tut trist sper ella. La finala ha la sorina ditg: «Ta calma, pitschen chavriel, jau na vegn mai a bandunar tai.» Sinaquai ha ella prendì ses liom da chaltschiels dad aur ed ha mess quel al chavriel enturn culiez; alura ha ella rimnà schervettas ed ha fatg cun quellas ina suga loma. Vi da quella ha ella fermà l’animal ed al ha manà vinavant, adina pli profund en il guaud.

E suenter esser ids ditg e bain èn els la finala arrivads tar ina pitschna chasa. La mattatscha ha guardà viaden, e perquai ch’ella era vida, ha ella pensà: «Qua pudain nus star ed abitar.» Ella ha preparà per il chavriel in gnieu lom da feglia e mistgel e mintga damaun gieva ella a rimnar ragischs, coclas e nuschs ed al chavriel purtava ella pastg dal pli delicat che quel magliava ad ella or dal maun, era cuntent e giugava davant ella. La saira cur che la sorina era stancla ed aveva ditg si’uraziun, tschentava ella ses chau sin il dies dal chavrielin, quai era ses plimatsch, ed ella sa durmentava ruassaivlamain. E sche be il frarin avess gì sia cumparsa umana, sche fiss quai stà ina vita da mai murir.

In tschert temp èn els dus stads sulets en la cuntrada selvadia. Ma alura èsi capità ch’il retg dal pajais ha manà tras ina gronda chatscha en quest guaud. Tras las plantas udiv’ins a sunar ils corns da chatscha, ad urlar ils chauns ed a giubilar ils chatschaders. Il chavriel ha gizzà las ureglias e fiss snuaivel gugent er el stà da la partida. «Ah», ha el ditg a sia sorina, «ma lascha ir a chatscha, jau na tegn betg pli ora qua», ed el ha talunà fin ch’ella ha concedì quai. Ma ella ha ditg ad el: «Ve gea puspè enavos la saira. Davant ils chatschaders selvadis ser jau l’isch e per che jau t’enconuschia, sche splunta e di ‹Sorina, ma lascha entrar›. Sche ti na dis betg quai, sche n’avr jau betg l’ischet.»

Sinaquai è il chavriel currì viadora ed ha dà sigls dal plaschair d’esser en il liber. Il retg e ses chatschaders han vis la bella selvaschina e l’han persequità, ma els n’èn betg stads buns da la cuntanscher; e sch’els manegiavan da l’avair tschiffà, sche sigliva ella sur las chaglias ed era davent. Enten far stgir è il chavriel currì tar la chasa, ha spluntà e ditg: «Sorina, ma lascha entrar.» Sinaquai al è vegnì avert il pitschen isch, el è currì viaden ed è sa ruassà l’entira notg sin ses letg lom.

L’autra damaun ha la chatscha cumenzà danovamain ed udind il chavrielet puspè il corn da chatscha ed il «Ho, ho!» dals chatschaders, sche n’ha el gì nagin ruaus ed ha ditg: «Sorina, m’avra l’isch, jau stoss viadora!» La sorina ha avert l’isch ed ha ditg: «Ma la saira stos puspè returnar e dir tes verset.»

Cur ch’il retg e ses chatschaders han puspè vis il chavrielet cun il cularin dad aur, sche èn tuts dads suenter ad el, ma el era memia svelt ed agil per els. Quai è ì l’entir di uschia, ma vers saira èsi finalmain reussì als chatschaders d’al circumdar ed in dad els è vegnì d’al blessar in zic vi dal pe, uschia ch’el gieva zop ed ha pudì currer davent be plaun.

Qua al è in dals chatschaders ì suenter, è arrivà avant la chasa, ha udì co ch’el ha ditg: «Sorina, ma lascha entrar» ed ha vis co che l’isch è s’avert e bainprest puspè sa fermà. Il chatschader ha tegnì tut quai bain en memoria, è ì tar il retg ed al ha raquintà tge ch’el aveva vis ed udì. Qua ha ditg il retg: «Damaun duai anc vegnir fatg in’ulteriura giada chatscha.»

La sora però ha piglià tema cur ch’ella ha vis che ses chavrielin era blessà. Ella al ha lavà davent il sang, ha mess si ervas e ditg: «Va en tes gnieu, char chavrielin, che ti vegnias puspè saun.» Ma la plaja era uschè pitschna ch’il chavrielin na sentiva nagut pli l’autra damaun. Ed udind puspè dadora ils givels da chatscha ha el ditg: «Jau na tegn betg ora, jau stoss esser da la partida; uschè spert na duaja nagin pudair tiers mai.» La sorina ha bragì e ditg: «Uss vegnani a mazzar tai ed jau sun persula qua en il guaud e bandunada da tut il mund; na, jau na lasch betg ir ora tai.» «Alura piresch jau qua da la malavita», ha respundì il chavriel, «cur che jau aud il corn da chatscha hai jau il sentiment da stuair siglir or dals chalzers!» Qua n’ha la sorina betg pudì resister ed al ha avert cun grev cor l’isch. Ed il chavriel è siglì saun e cuntent en il guaud.

Cur ch’il retg al ha chattà adagur, ha el ditg a ses chatschaders: «Uss faschai chatscha sin el tut il di e fin la notg, ma n’al faschai nagut dal mal.» Strusch ch’il sulegl era ì da rendì, ha il retg ditg al chatschader: «Uss ve e ma mussa la chasetta en il guaud.» Ed arrivà avant l’isch, ha el spluntà e clamà: «Chara sorina, ma lascha entrar.» Qua è l’isch s’avert, il retg è entrà e là steva ina mattetta ch’era uschè bella sco ch’el n’aveva anc mai vis ina.

La mattetta ha piglià tema vesend che betg il chavrielin è entrà, mabain in um cun ina curuna dad aur sin il chau. Ma il retg l’ha guardà amiaivlamain, ha dà il maun e ditg: «Vuls ti vegnir cun mai sin il chastè e daventar mia chara dunna?» «Ah gea», ha respundì la mattatscha, «ma il chavrielin sto er vegnir cun nus, quel n’abandun jau betg.» Il retg ha ditg: «El duaja restar tar tai uschè ditg sco che ti vivas ed ì n’al duaja mancar nagut.» En quel mument è il chavrielin siglì viaden, la sorina al ha puspè lià vi dal sughet, al ha prendì sezza per maun ed è sortida cun el da la chasina da guaud.

Il retg ha prendì la bella mattetta sin ses chaval e l’ha manà en ses chastè, nua ch’èn vegnidas fatgas grondiusas nozzas ed uss era ella la regina ed els han vivì lung temp tut cuntents ensemen; ed il chavrielin vegniva tgirà e sadulà e curriva enturn en il curtin dal chastè.

Ma la nauscha sira ch’era la culpa ch’ils uffants eran ids ora en il mund, pensava che la sorina saja vegnida stgarpada en il guaud dals animals selvadis e ch’il frarin saja vegnì sajettà sco chavrielin dals chatschaders. Udind ella uss ch’els sajan tant fortunads e ch’i giaja uschè bain cun els, èn la scuidanza e la malvulientscha sa dasdadas en ses cor e na l’han laschà nagin ruaus ed ella n’aveva nagin auter patratg che da tuttina anc pudair manar els en la sventira. Sia dretga figlia, ch’era trida sco la notg e ch’aveva be in egl, l’ha fatg reproschas ed ha ditg: «Da daventar regina, questa fortuna avess tutgà a mai.» «Sta be quieta», l’ha ditg la veglia, «cur ch’il mument è arrivà, vegn jau a ta gidar.»

Essend arrivà il temp che la regina aveva parturì in bel mattet e ch’il retg era gist a chatscha, ha la veglia stria sa dà l’apparientscha da la chombrera, è entrada en la chombra nua che giascheva la regina ed ha ditg a la pagliolanca: «Vegnì, il bogn è pront. Quai as vegn a far bain e dar novas forzas; spert, avant che l’aua vegn fraida.» La figlia era medemamain denturn; ensemen han ellas purtà la flaivla regina en il bogn e l’han mess en la bagnola. Alura han ellas serrà l’isch ed èn curridas davent. En il bogn però avevan ellas envidà in terribel fieu che la bella giuvna regina stueva bainprest stenscher.

Suenter avair fatg quai, ha la veglia prendì sia figlia, l’ha mess si ina schlappa e l’ha mess a letg al lieu da la regina. Ella l’ha er dà la postura e la fatscha da la regina; be l’egl pers n’è ella betg stada buna da dar enavos. Per ch’il retg na percorschia betg quai, ha ella stuì sa metter sin la vart nua ch’ella n’aveva nagin egl. La saira cur ch’el è vegnì a chasa ed ha udì ch’igl al saja naschì in figl, è el sa legrà da cor ed el ha vulì ir al letg da sia chara dunna a guardar tge ch’ella fetschia. Qua ha la veglia respundì svelt: «Adatg, laschai serrads ils sumbrivals, la regina na dastga anc betg guardar en la glisch e sto avair ruaus.» Il retg è returnà tar il letg, betg savend ch’ina regina fallada giaschia en il letg.

Da mesanotg dentant, cur che tut durmiva, ha la tgiradra d’uffants che seseva en la chombra d’uffants sper la tgina e ch’era sco suletta anc alerta, vis co che l’isch è s’avert e la dretga regina è entrada. Ella ha auzà l’uffant or da la tgina, al ha prendì en sia bratscha ed al ha tezzà. Alura al ha ella scurlattà ses plimatsch, al ha puspè mess anen ed al ha cuvert cun il tarpet. Ella n’ha però er betg emblidà il chavriel, è ida en il chantun nua ch’el sa chattava ed al ha stritgà sur il dies. Silsuenter è ella puspè ida tut quiet or dad isch e la tgiradra d’uffants ha dumandà l’autra damaun las guardias, sch’insatgi saja entrà la notg en il chastè. Ma els han ditg da na. Uschia è ella vegnida bleras notgs e n’ha mai ditg in pled; la tgiradra d’uffants la veseva adina, ma ella n’ha betg gughegià da dir insatge ad insatgi.

Essend uschia passà in temp, ha la regina cumenzà a discurrer la notg ed ha ditg:

«Tge fa mes poppin? Tge fa mes chavrielin?

Jau vegn anc duas giadas e lur’èsi a fin.»

La tgiradra d’uffants n’ha betg respundì ad ella; ma cur ch’ella è stada davent, è ella ida tar il retg ed al ha raquintà tut. Quel ha respundì: «Oh Dieu, tge è quai! Jau vi vegliar las proximas notgs sper l’uffant.» La saira è el ì en la chombra d’uffants, ma da mesanotg è puspè vegnida la regina ed ha ditg:

«Tge fa mes poppin? Tge fa mes chavrielin?

Jau vegn anc ina giada e lur’èsi a fin.»

Ella ha tgirà l’uffant sco adina ed è puspè svanida. Il retg n’ha betg gughegià da la pledentar, ma el ha er veglià la proxima notg. E puspè ha ella ditg:

«Tge fa mes poppin? Tge fa mes chavrielin?

Uss vegn jau anc questa giada e lur’èsi a fin.»

Qua n’ha il retg betg pudì sa retegnair, è siglì tar ella ed ha ditg: «Ti na pos esser nagin auter che mia chara dunna.» Qua ha ella respundì: «Gea, jau sun tia chara dunna», e tras grazia da Dieu era ella puspè daventada viva ed era frestga e cotschna e sauna. Sinaquai ha ella raquintà al retg il malfatg che la nauscha stria e sia figlia avevan commess. Il retg ha fatg manar omaduas avant dretgira nua ch’è vegnida tratga la sentenzia. La figlia è vegnida manada en il guaud, nua ch’ils animals selvadis l’han stgarpà; la regina però è vegnida messa en il fieu ed è brischada sut gronda paina. Ed apaina ch’ella era daventada tschendra, è il chavriel sa transfurmà ed ha puspè survegnì si’apparientscha umana. Ed uschia han frarin e sorina vivì ensemen plain cuntentientscha fin la fin da lur dis.


6. Rampunella
[edit]

Igl era ina giada in um ed ina dunna, quels vulevan gia daditg in uffant. Finalmain ha la dunna dastga sperar ch’il bun Dieu accumpleschia lur giavisch. Els stevan en ina chasa ch’aveva mo ina pitschna fanestrina. Guardond or da quella, vesev’ins giu en in iert plain flurs e legums. El era dentant tschinclà d’in mir aut e nagin na ristgava d’entrar, perquai ch’el era d’ina stria ch’aveva gronda pussanza. Tut la glieud aveva tema dad ella.

In di stat la dunna sin fanestra e guarda giu sin l’iert. Qua observa ella in’era ch’era plantada cun rampunella. Quella veseva ora uschè frestga e verda ch’ella survegn quaidas da mangiar questa salata. Il desideri daventa cun mintga di pli ferm. Savend ch’ella na possia betg survegnir la rampunella, perda ella il curaschi e vegn tut sblatga e stat miserabel. L’um piglia tema e di: «Tge manca a ti, buna dunna?» «Ah», respunda ella, «sche jau na survegn betg la rampunella or da l’iert davos nossa chasa, lura mor jau.»

L’um ch’aveva gugent ella, pensa: avant che ti laschias murir tia dunna, vas ti per questa salata, custi tge ch’i veglia.

Tranter stgir e cler raiva el sur il mir ed en l’iert da la stria, stgarpa or ina pugnada rampunella e la porta a sia dunna. Lezza fa immediat ina salata ordlonder ch’ella mangia cun grond appetit. I gusta uschè bain ch’ella senta l’auter di quaidas trais giadas uschè grondas. Per dustar quellas na devi nagut auter per l’um che dad ir anc ina giada en l’iert. Pia arriva el enten far brin danovamain sur il mir en.

Enaquella ch’el fitga pe da l’autra vart, tschiffa el ina gronda tema, pertge che davant el stat la stria. «Co dastgas ti gughegiar da vegnir sco in lader en mes iert», di ella cun egliada vilada, «e da sblundregiar mia salata? Quai duais ti pajar charamain!»

«Ah», respunda el, «na prendai quai betg sco garmaschia e laschai valair grazia per dretg! Jau sun stà sfurzà da far quai. Mia dunna ha guardà or da fanestra ed ha vis Vossa salata ed uss senta ella talas quaidas ch’ella muriss, sch’ella na pudess betg mangiar quella.»

Qua tschessa la gritta da la stria ed ella di: «Sch’igl è sco quai che ti dis, vi jau lubir a tai da prender da questa salata uschè blera sco quai che ti vuls. Ma jau fatsch ina cundiziun: ti stos dar a mai l’uffant che tia dunna vegn a parturir. I duai ir bain cun el, jau al vegn a tgirar sco ina mamma.»

L’um di en sia tema gea a tut. El è led da posseder la salata e turna spert a chasa. Ma cur che la dunna ha survegnì in uffant, è la stria cumparida immediat sper la tgina, ha dà num a la poppa Rampunella ed è ida cun ella.

Rampunella crescha si e daventa il pli bel uffant sut il sulegl. Cur che la mattatscha ha dudesch onns, la maina la stria en in grond guaud e la serra en ina tur che n’ha ni isch ni stgala. Mo sisum dal tut è ina pitschna fanestra. Cur che la stria vegn per entrar, sa metta ella davant la tur e cloma:

«Rampunella, Rampunella, lascha giu tes chavels che jau possia raiver si dad els!»

Rampunella aveva bels e lungs chavels, fins sco glin filà. Cur ch’ella udiva la vusch da la veglia, fascheva ella liber sias tarscholas, las nuava enturn in crutsch da la fanestra e laschava crudar ils chavels suenter il mir giu, ventg bratschs profund. Si da quels raiveva la stria.

Suenter in pèr onns capiti ch’il figl dal retg chavaltgescha tras quest guaud e vegn sper la tur vi. Qua auda el in chant e quel è uschè charin ch’el stat airi e taidla. Quai era Rampunella che passentava il temp cun chantar. Il figl dal retg ha mirveglias tgi che quai saja e vul ir en la tur, ma el na chatta ni isch ni stgala. El chavaltgescha vers chasa, ma il chant ha muventà ses cor uschè fitg ch’el vegn di per di or en il guaud per al tadlar.

In di ch’el steva zuppà davos ina planta vesa el co ch’ina femnetta vegn natiers, ed el auda co ch’ella cloma:

«Rampunella, Rampunella, lascha giu tes chavels che jau possia raiver si dad els!»

Sin quai lascha la chantadura crudar ses chavels suenter il mir giu e la veglia raiva da quels ensi. «Sche quai è la stgala per arrivar en la tur», di el si per sasez, «alura vi er jau empruvar mia fortuna.» L’autra saira, cun far stgir, vegn el davant la tur e cloma:

«Rampunella, Rampunella, lascha giu tes chavels che jau possia raiver si dad els!»

Cun ina giada crodan ils chavels nauagiu, ed il prinzi raiva da quels siadora. Rampunella piglia ina gronda tema, vegnind in um en da fanestra tar ella, pertge che ses egls n’avevan anc mai vis in tal. Ma il figl dal retg tschantscha miaivlamain cun ella e raquinta che ses chant haja muventà talmain ses cor ch’el haja vulì vesair la chantadura sezza. Qua perda Rampunella sia tema.

Cur ch’il prinzi dumonda, sch’ella veglia prender el per spus, ed ella vesa ch’el è giuven e bel, pensa ella: quel vegn ad avair pli gugent mai che la stria. Pia di ella: «Gea, gugent», e metta ses maun en il maun dal prinzi. Plain allegria guardan els in l’auter. Ella di: «Jau vom gugent cun tai, ma jau na sai betg co che jau vegn giuadora qua. Mintga giada che ti vegns tar mai prenda cun tai ina masaina da fil saida. Ordlonder vi jau far ina stgala. E cur che quella è fatga uschia ch’ella tanscha fin giudim, vegn jau giu e ti ma prendas sin tes chaval.»

Els èn sa cunvegnids ch’el vegnia mintgamai la saira tar ella, pertge che durant il di vegniva la stria. Quella na percorscha nagut dal cumplot fin che Rampunella la pledenta in di: «Ma schai tuttina, daco vegni che Vus essas bler pli greva da trair siadora ch’il figl dal retg. Lez è si tar mai en in hui.» «Ah, ti fegra d’ina mattatscha», sbragia la stria, «tge stoss jau udir da tai! Uss hai jau pensà da t’avair separà da tut il mund e ti m’has tuttina cugliunà.»

En sia gritta tschiffa ella ils bels chavels da Rampunella, als stortiglia duas giadas enturn ses maun sanester, prenda la forsch cun il maun dretg e ritsch-ratsch èn els tagliads e las bellas tarscholas giaschan per terra. Ella è uschè crudaivla ch’ella maina la povra Rampunella en ina cuntrada deserta nua ch’ella sto viver en miseria e sventira. Il medem di ch’ella ha bandischà Rampunella, ferma ella las tarscholas vi dal crutsch da la fanestra. Cur ch’il figl dal retg vegn la saira tar la tur e cloma:

«Rampunella, Rampunella, lascha giu tes chavels che jau possia raiver si dad els!»

lascha ella crudar giu il chavels. Il figl dal retg raiva si dad els, ma el na chatta betg sia chara Rampunella, mabain la stria. Quella guarda il prinzi cun egls plain tissi e gritta e di: «Aha. Ti vegns per tia chara spusa, u betg? Ma vesas, il bel utschè n’è betg pli en il gnieu e na chanta betg pli. Il giat è ì cun el e vegn er a sgriflar or ils egls a tai. Per tai è Rampunella persa, ti na la vegns mai pli a vesair en tia vita.»

Il figl dal retg vegn or da senn da la dolur. En sia desperaziun siglia el or da la tur. Cun la vita mitscha el, ma las spinas, en las qualas el croda, al sgriflan or ils egls. Uschia va el tschorv tut sulet per il guaud enturn, mangia coclas e ragischs e bragia e plira, perquai ch’el ha pers sia bella spusa.

Plirs onns cuntinuescha quai, fin ch’el arriva finalmain en la cuntrada deserta nua che Rampunella viveva povramain en cumpagnia da dus stgilats. Tuttenina auda el ina vusch ch’al para enconuschenta. El va vinavant en questa direcziun. Igl era Rampunella che discurriva cun ses stgilats. Ella enconuscha ses spus charezzà e sa bitta bragind enturn culiez ad el. Duas da sias larmas bognan ses egls. Qua daventan quels puspè clers ed el vesa sco avant.

Uss è tut la miseria a fin. El maina Rampunella en il reginavel da ses bab, nua ch’el vegn beneventà cun gronda allegria. Ins prepara las nozzas, ma l’emprim decretescha il retg il suandant avis: «Ina giuvna da gronda bellezza tschertga ses geniturs.»

Blera glieud s’annunzia, ma uschespert ch’il retg dumonda il num da la giuvna sa mussi che nagin na l’enconuscha. In di arrivan er in um ed ina dunna en il chastè e raquintan co ch’els hajan pers da vista lur uffant. Cur che l’um menziunescha la rampunella da l’iert davos sia chasa, cumenza il retg a surrir. «E co sa numna Vossa figlia?», na po il retg betg spetgar da dumandar. «Rampunella», din um e dunna en ina. Er sch’els avevan pers lur uffant, ses num avevan els tegnì bain endament.

Qua descenda il retg da ses tron ed embratscha ils geniturs da sia futura brit. El fa clamar Rampunella e ses spus ed i dat in revair uschè legraivel sco quai ch’i n’aveva anc mai dà en quest chastè. I dat nozzas pumpusas ed a la fin dal past ina turta da nitscholas. Rampunella aveva giavischà quai, per ch’ils dus stgilats ch’avevan tegnì cumpagnia ad ella en la cuntrada deserta hajan er insatge da la festa.


7. Ils trais nanins en il guaud
[edit]

Igl era ina giada duas famiglias. Omaduas avevan ina figlia. In di è il bab dad ina mort e curt suenter è la mamma da l’autra morta. La mamma ch’era restada persula cun sia figlia era uss pia vaiva ed il bab ch’era restà persul cun sia figlia era vaiv.

Cur ch’il temp è stà vargà in pau, ha il vaiv maridà la vaiva. La figlia dal vaiv ha pia puspè survegnì ina mamma. Ina mamma che n’è dentant betg la vaira mamma numn’ins madrigna. I dat madrignas che fan bun cun ils uffants da l’um ch’ellas han maridà, ma questa qua n’aveva betg gugent sia figliastra e mudregiava quella nua ch’ella pudeva. Ella na pudeva betg vertir che la figliastra era bella e charina, entant che si’atgna figlia era trida e nauscha.

In di d’enviern da gronda fradaglia e navaglia ha la madrigna cusì in vestgì da palpiri, ha clamà la figliastra e cumandà: «Qua, tira en quest vestgì e va ora en il guaud e porta a mai in chanaster frajas!» «Per l’amur da Dieu», ha ditg la matta, «uss l’enviern na datti tuttina betg frajas, la terra è gea schelada e cuverta d’ina grossa cuverta da naiv. E pertge duai jau trair en quest vestgì da palpiri? Igl è gea uschè fraid che perfin il flad schela.»

«Tge, ti na vuls betg far per cumond a mai?», ha sbragì la madrigna. «Qua has in toc paun per marenda ed uss fa quai che jau t’hai ditg!» Dascusamain aveva la madrigna sa chapescha la speranza che la figliastra vegnia a schelar e murir da la fom en il guaud.

La matta n’ha dentant betg pudì far auter che trair en il vestgì da palpiri, prender il chanaster e sa metter sin via. Nua ch’ella guardava, na veseva ella nagut auter che naiv. Naiv e naiv ed anc ina giada naiv. Arrivada en il guaud ha ella tuttenina vis ina chamona. Trais nanins guardavan or da fanestra. Ella ha spluntà vi da l’isch ed ha ditg: «Bun di!» «Mo entra!», han clamà ils nanins.

La matta è entrada ed è sa messa sin il banc-pigna per sa stgaudar e per mangiar ses toc paun. Ils nanins han ditg: «Dà er in zic a nus!» «Gea gugent», ha respundì la matta ed ha partì il paun cun els. Qua han dumandà ils nanins: «Ma tge fas ti tut suletta en il guaud, e quai en tala fradaglia e vestgida mo malamain?» «Gea, jau hai in grev pensum», ha respundì la matta, «jau avess da purtar in chanaster plain frajas a chasa.» Cur ch’ella ha gì finì ses paun, han ils nanins dà ad ella ina scua e ditg: «Va davos chasa e scua davent la naiv davant l’isch davos da la chasa.»

Cur che la matta è stada giuadora, han ils nanins ditg in si per l’auter: «Tge lain dar ad ella perquai ch’ella ha partì ses paun cun nus?» L’emprim ha ditg: «Jau vi ch’ella vegnia di per di pli bella.» Il segund ha ditg: «Per mintga pled ch’ella tschantscha, duai in marenghin crudar or da sia bucca.» Il terz ha ditg: «Jau giavisch ch’in retg arrivia in di e maridia ella.» Durant ch’els discurrivan, ha la matta scuà davent la naiv davant l’isch-chasa davos. E tge pensais ch’ella haja chattà? Frajas, in chanaster plain frajas, cotschnas e madiras!

Ella ha engrazià als nanins, è currida a chasa ed è entrada dad isch schend: «Buna saira!» En quel mument èn dus marenghins crudads or da sia bucca. Lura ha ella raquintà, tge ch’ella aveva fatg en il guaud e cun mintga pled ch’ella scheva, crudava mintgamai in marenghin or da sia bucca. En betg ditg era il palantschieu stiva cuvert cun marenghins che tuts sa smirvegliavan e na savevan betg chapir.

L’autra figlia na pudeva dentant betg cuir quai a sia sora. Ella vuleva uss er tant aur ed ha vulì ir da mez enviern per frajas. Ma la mamma ha ditg: «Na, da questa fradaglia na vas ti betg en il guaud, ti savessas schelar!» La matta n’ha dentant betg chalà da talunar ed in zic a la giada ha la mamma dà suenter. Ella ha cusì per ella in vestgì da pellitscha, ha dà ad ella in toc paun ed in toc turta e guardà plain quitads cur che la matta è sa messa sin via vers il guaud.

En betg ditg è er questa matta arrivada tar la chamona dals trais nanins. Er quella giada guardavan els or da fanestra, ma la matta ha gnanc salidà els. Ella ha avert l’isch, è entrada en stiva ed è sa messa sper la pigna chauda. Là ha ella cumenzà a mangiar sia buna marenda. «Dà er in zic a nus!», han supplitgà ils nanins. Ma ella ha respundì: «I na tanscha strusch per mai, co duess jau anc dar insatge a vus?» Cur ch’ella ha gì finì da marendar, han ils nanins er dà ad ella ina scua e ditg: «Va vi davos chasa e scua davent la naiv davant l’isch davos da la chasa.» «Tge, quai pudais vus bain far sezs, sche vus vulais», ha respundì la matta plain luschezza. «Jau na sun betg vossa fantschella», ha ella agiuntà ed è ida giuadora a tschertgar frajas.

Ils nanins han cumenzà a sa discurrer tge far cun ella, perquai ch’ella era stada uschè garmadia. «Ella è nauscha ed ha in cor dir e scuidus che po cuir nagut ad insatgi auter», han els ditg in si per l’auter e ponderà mintgin in giavisch per ella. L’emprim ha ditg: «Jau vi ch’ella vegnia di per di pli trida.» Il segund ha ditg: «Per mintga pled ch’ella tschantscha, duai in rustg siglir or da sia bucca.» Il terz ha ditg: «Jau giavisch ch’ella moria d’ina mort fitg trista.»

Entant ha la matta tschertgà frajas davos chasa, ma chattà n’ha ella gnanc ina. La finala è ella turnada a chasa. Cur ch’ella ha vulì raquintar, tge ch’ella aveva fatg en il guaud, è cun mintga pled ch’ella scheva mintgamai siglì in rustg or da sia bucca. Tge snavur cur ch’els han vis il palantschieu stiva cuvert cun rustgs!

La mamma è vegnida fitg vilada ed ha vulì dar la culpa ed in chasti a la matta bella. Ella ha prendì in’avnaun, ha mess quella sur il fieu e fatg coier lien ina massa fil. Cur ch’el è stà cotg, ha ella mess quel sin givè a la matta bella e dà ad ella ina sigir. «Va cun quai tar il flum ch’è cuvert cun glatsch, fa ina fora en il glatsch e sfundra lien il fil.»

La matta bella ha fatg per cumond. Cur ch’ella era londervi da far ina fora en il glatsch è ina charrotscha s’avischinada. Lien seseva in retg. El ha fatg retegnair la charrotscha ed ha dumandà: «Tgi es ti, matta, e tge fas ti qua?» «Jau sun ina povra giuvna ed avess da lavar quest fil.» Cur ch’il retg ha vis quant bella che la matta era, ha el ditg: «Vuls vegnir cun mai?» «Da cor gugent», ha ella respundì, leda da pudair mitschar da la madrigna e da sia nauscha sorastra.

Cur ch’els èn arrivads en il chastè, hani fatg ina gronda nozza e la matta bella è daventada regina. Suenter in onn ha ella parturì in uffant. La madrigna aveva dentant udì da sia ventira ed in di è ella vegnida cun sia figlia sco per far ina visita a la regina. In mument cur ch’il retg era ì giuadora e nagin n’era gist d’enturn, han la madrigna e sia figlia tschiffà la regina, ina per il chau e l’autra per ils pes, l’han auzà or da letg e bittà da fanestra ora e giuaden en il grond flum giusut il chastè. Lura ha la madrigna mess si’atgna figlia en il letg da la regina e cuvert ella fin sur il chau.

Cur ch’il retg è turnà e vuleva discurrer cun sia dunna, ha la madrigna clamà: «Psst! Psst! Sajas po quiet, ella dovra ses ruaus. Damaun è er anc in di per discurrer.»

Il retg n’ha betg sminà insatge dal mal ed è turnà pir l’auter di. El ha cumenzà a discurrer cun sia dunna e cun mintga pled che quella scheva, sigliva mintgamai in rustg or da bucca ad ella enstagl sco uschiglio mintgamai in marenghin. Plain smirvegl ha il retg dumandà, tge che quai haja da muntar. Ma la madrigna ha manegià che quai sa megliereschia bainspert.

Durant la notg ha in cuschinier vis in’anda che nudava tras l’aua e scheva: «Tge fas ti, mes char retg? Dormas ni es anc alert?» Il cuschinier n’ha betg dà resposta. Qua ha ella dumandà: «Tge fan mes giasts?» Il cuschinier ha respundì: «Quels dorman stagn e bain.» E lura ha l’anda dumandà: «Tge fa mes char uffant?» Ed il cuschinier ha respundì: «El dorma stagn e bain en sia tgina.» Strusch ch’el ha ditg quai, è l’anda sa midada en la regina ed è sa rendida en il chastè. Là ha ella tezzà ses uffant, ha fatg sitg ad el e mess el lom e bain en tgina. Alura è ella turnada engiu ed è nudada vinavant sco quai ch’ina anda noda.

Quai è capità duas notgs ina suenter l’autra. La terza notg ha l’anda ditg al cuschinier: «Va e di al retg ch’el duaja prender sia spada e smanar ella trais giadas sin la sava da l’isch sur mai vi.» Il cuschinier è currì tar il retg ed ha raquintà quai ad el. Il retg ha fatg sco quai che l’anda aveva ditg e suenter la terza giada ch’el ha smanà la spada sur ella vi, è sia dunna tuttenina puspè stada davant el, frestga, plain vita e sauna sco quai ch’ella era avant.

Il retg ha gì grond plaschair ed era ventiraivel da puspè avair sia dunna. El ha tegnì zuppà la regina en sia chombra enfin il di che l’uffant dueva vegnir battegià. Suenter il batten ha el dumandà la nauscha madrigna: «Tge merita in uman che tira in auter uman or da ses letg ed al bitta en il flum?» «Nagut auter che ch’ins al mettia en in butschin e laschia rudlar quel en l’aua.» Sinaquai ha il retg ditg: «Ti has sentenzià tatezza.» Uschia han ins mess la madrigna e sia figlia en in butschin e laschà rudlar ellas en l’aua. Il retg e la regina dentant èn stads ventiraivels cun lur uffant e quai blers dis ed onns.


8. Las trais filunzas
[edit]

Igl era ina giada ina mattatscha ch’era marscha e na vuleva betg filar; la mamma pudeva dir tge ch’ella vuleva, ma i na gidava nagut. La finala è la mamma vegnida uschè gritta e malpazienta ch’ella ha dà fridas a sia figlia. Quella ha cumenzà a bragir tut dad aut ch’ins la pudeva udir ora sin via.

Gist en quel mument è la regina ida sperasvi en charrotscha. Ella ha fatg tegnair airi, è entrada en chasa ed ha dumandà la mamma pertge ch’ella dettia fridas a sia figlia. Qua è la dunna sa vargugnada da far palais la marschadetgna da sia figlia ed ella ha ditg: «Jau na la vegn betg da tegnair davent dal filar, ella vul trasora mo filar ed jau sun povra e na vegn betg da manar natiers avunda glin.»

Qua ha respundì la regina: «Jau n’aud nagut pli gugent che a filar e na sun mai pli cuntenta che sche las rodas schuschuran; laschai vegnir vossa figlia cun mai en il chastè, là hai glin avunda ed ella po filar tant sco ch’ella vul.» La mamma è stada pli che leda da quai e la regina ha prendì la figlia cun sai.

Arrivadas en il chastè ha la regina manà siadora ella tar trais chombras ch’eran emplenidas da giudim fin sisum cun il pli bel glin. «Uss ma fila quest glin», ha ella ditg, «e sche ti vegns a fin, sche duais ti maridar mes figl il pli vegl; ti es bain povra, ma tia lavurusadad nunstanclentaivla vegn a cumpensar quai en abundanza.»

La mattatscha ha piglia tema, pertge ch’ella na fiss mai stada buna da filar tut quest glin, schizunt sch’ella fiss vegnida traitschient onns veglia ed avess filà mintga di da la damaun fin la saira. Sesend ella uss qua tut persula, ha ella cumenzà a bragir ed è stada trais dis senza muventar ils mauns.

Il terz di è arrivada la regina. Vesend ella che la mattatscha n’aveva anc filà nagut, è ella sa smirvegliada fitg; ma quella ha ditg ch’ella saja stada talmain trista d’esser uschè lunsch davent da chasa ch’ella na saja anc vegnida da far nagut. Quai ha la regina laschà valair, ma avant che ir davent ha ella ditg: «Damaun stos ti cumenzar cun la lavur.»

Cur che la mattatscha era puspè persula, na saveva ella betg tge pigliar a mauns ed è passada tut desperada a la fanestra. Qua ha ella vis a vegnir natiers trais dunnas. Ina da quellas aveva in immens pe plat, la segunda in lef sut talmain grond che quel pendeva fin sut il mintun e la terza aveva in polesch ladezza.

Las trais dunnas èn sa fermadas davant la fanestra, han guardà siadora e dumandà la mattatscha tge ch’ella haja. Suenter che lezza ha gì raquintà ses quitads, han ellas purschì lur agid e ditg: «Sche ti ans envidas a las nozzas, na ta turpegias betg da nus, ans numnas tias cusrinas ed ans laschas seser a maisa cun tai, sche vegnin nus a filar tut il glin e quai en curt temp.» «Fitg gugent», ha ella respundì, «vegnì be en e cumenzai gist cun la lavur.»

Qua ha ella laschà entrar las trais dunnas curiusas, ha fatg plazza en l’emprima chombra ed ellas èn sesidas giu ed han immediat cumenzà a filar. L’emprima treva il fil e fascheva ir la roda, la segunda bagnava il fil, la terza sturscheva el e deva cun il det sin maisa e mintga giada ch’ella fascheva quai, crudava per terra in’atscha ch’era filada perfetgamain.

Avant la regina ha ella zuppentà las trais filunzas; mintga giada che quella arrivava, mussava ella quant fil ch’ella aveva filà e la regina la ludava senza fin. Cur che l’emprima chombra è stada finida, è vegnida vidlonder la segunda e la finala la terza ed er quella han ellas prest gì svidà. Sinaquai han las trais dunnas prendì cumià ed han ditg a la mattatscha: «N’emblida betg tge che ti ans has empermess; quai vegn ad esser tia fortuna.»

Cur che la mattatscha ha mussà a la regina las chombras vidas e la gronda quantitad da fil, ha quella laschà clamar ora las nozzas ed il spus è sa legrà ch’el dueva survegnir ina consorta uschè inschignusa e prusa e l’ha ludà senza fin.

«Jau hai trais cusrinas», ha ditg la mattatscha, «e perquai ch’ellas m’han fatg bler dal bun, na vuless jau betg mancar da laschar avair part ellas da mia fortuna: ma lubì d’envidar ellas a nozzas e da laschar seser ellas cun nus a maisa.»

La regina ed il spus han ditg: «Pertge na duessan nus betg lubir quai?» Cumenzond la festa, èn entradas las trais dunnas en costums curius e la spusa ha ditg: «Sajas bainvegnidas, charas cusrinas.»

Il spus però ha ditg: «Ah, co has ti pomai pudì far questa trida amicizia?» Sinaquai è el ì tar quella cun il pe plat ed ha dumandà: «Daco pomai è tes pe uschè lad?» «Quai deriva dal filar», ha ella respundì, «dal filar.» Alura è il spus ì tar la segunda ed ha ditg: «Daco pomai penda tes lef sut giuadora taluisa?» «Quai deriva dal litgar», ha ella respundì, «dal litgar.» Qua ha el dumandà la terza: «Daco pomai è voss polesch uschè lad?» «Quai deriva dal storscher il fil», ha ella respundì, «dal storscher.»

Qua ha il figl dal retg piglià tema ed ha ditg: «Da qua davent na duaja mia bella spusa mai pli tutgar en ina roda da filar.» Ed uschia è ella stada liberada per adina dal stuair filar glin.


9. Gionin e Grettina
[edit]

Avant blers onns abitava in taglialaina cun sia dunna e cun ses dus uffants sper in grond guaud. Il mattin aveva num Gionin e la mattina Grettina. La famiglia aveva pauc da mangiar e cur ch’ina gronda chareschia è sa derasada sur l’entir pajais, n’è il bab betg pli stà bun da gudagnar il paun da mintgadi per l’entira famiglia. Da spir quitads na pudeva el betg pli durmir.

In bel di ha el ditg a sia dunna: «Tge vulain nus far? Co pudain nus nutrir noss paupers uffants, sche nus n’avain gnanc avunda per nus?» La dunna ha respundì: «Lain ir damaun marvegl cun ils uffants en il guaud. Alura faschain nus in fieu per els e dain a mintgin in toc paun. Pli tard giain nus a lavurar ed als laschain sulets. Els na vegnan betg pli a chattar la via a chasa.»

«Na, chara dunna, quai na sun jau betg bun da far!», ha l’um ditg. «Ti nar, alura stuain nus tuts quatter murir da la fom», ha la dunna respundì. Ed ella n’ha betg laschà en paus l’um fin ch’el è stà perencletg.

Perquai ch’els avevan fom, na pudevan ils dus uffants betg durmir ed han udì il discurs dal bab e da la madrigna. Grettina ha cumenzà a cridar ed ha ditg a Gionin: «Uss n’avain nus nagin pli ch’ans po gidar!» «Betg far quitads, lascha far mai», ha respundì Gionin.

Cur ch’ils geniturs eran sa durmentads, è Gionin sa schluità ord chasa. La glina scleriva la via ed ils crappels alvs traglischavan sco argient. Gionin ha rimnà tants crappels sco pussaivel ed als ha mess en sia giaglioffa. Alura è el turnà a chasa ed ha ditg a Grettina: «N’hajas nagina tema, Dieu ans vegn a gidar!»

Cun l’alva da la damaun ha la madrigna sveglià ils uffants ed ha ditg ch’els giajan en il guaud a far laina. Ella ha dà a mintgin in grond toc paun ed als ha admonì da betg mangiar quel avant ch’i saja mezdi, uschiglio n’hajan els nagut pli. Alura èn els sa mess sin via vers il guaud. Gionin è adina puspè sa fermà ed ha guardà enavos vers chasa. «Pertge guardas trasor enavos?», ha il bab vulì savair. «Jau guard mes giattin alv ch’è sin il tetg per dar adia a mai!», ha el respundì. Natiralmain era quai mo ina stgisa. En vardad è el mintgamai sa vieut per bittar adina puspè in crappel sin via.

Arrivads en il guaud, ha la dunna ditg als uffants: «Uss faschai ina pausa entant che nus giain a far laina.» Gionin e Grettina han l’emprim mangià lur toc paun ed èn alura sa durmentads. Els èn sa svegliads pir cur ch’igl era gia stgirenta notg. Grettina ha cumenzà a cridar ed ha ditg cun anguscha: «Co chattain nus la via or dal guaud?» Gionin l’ha confortà ed ha ditg: «Lain spetgar fin che la glina cumpara, alura chattain nus la via senza fadia.» E precis: en il clerglina resplendevan ils crappels sco tocs d’argient, uschia ch’els han chattà la via a chasa.

Arrivads a chasa, han els spluntà vi da l’isch. Cur che la madrigna ha avert la porta ed ha vis Gionin e Grettina ha ella ditg: «Vus valanaguts! Pertge avais vus durmì uschè ditg en il guaud? Nus avain cartì che vus na veglias betg turnar pli.» Il bab però ha gì grond plaschair, perquai ch’igl è stà fitg grev per el da laschar enavos ses uffants en il guaud.

Pauc temp suenter regiva puspè miseria en chasa ed ina notg han ils uffants udì co che la madrigna ha ditg al bab: «Nus avain mo pli in mez paun, alura èsi finì. Ils uffants ston davent. Ans lascha ir cun els anc pli lunsch en il guaud, per ch’els na chattian segiramain betg pli la via a chasa.» Il bab era fitg trist, ma a la fin è el stà perencletg. Gionin n’ha questa giada betg gì la pussaivladad da rimnar crappels, perquai che la madrigna aveva serrà la porta cun la clav. El ha però confortà sia sora ed ha manegià che Dieu als vegnia bain a gidar.

La damaun han els survegnì in toc paun. Gionin ha bittà questa giada tochins da paun sin via. «Pertge stas ti adina puspè airi?», ha il bab dumandà. Gionin ha respundì: «Jau guard mia columba che ma vul dar adia.» «Pauper tamazi, quai n’è betg tia columba che ta vul dar adia, quai è il sulegl che splendura sin il chamin», ha clamà la madrigna.

Arrivads en il guaud il pli spess, han ils geniturs fatg in fieu ed han ditg als uffants: «Spetgai qua, nus giain a far laina.» Grettina ha partì ses toc paun cun Gionin ed alura èn els sa durmentads. Els èn puspè sa svegliads pir cur ch’igl era gia stgirenta notg e Gionin ha confortà Grettina che cridava. «Lain spetgar fin che la glina cumpara, alura chattain nus la via senza fadia.» Ma els n’han vis gnanc in sulet toc paun en il clerglina, perquai ch’ils utschels avevan piclà si tut. «Nus arrivain tuttina a chasa», ha Gionin ditg per far curaschi a sia sora. Ma questa giada n’han els betg chattà la via ed èn chaminads l’entira notg ed er anc l’entir di suenter. Mangià n’han els nagut auter che pumaraida ch’els avevan rimnà. Cur ch’els eran uschè stanchels che las chommas n’als purtavan betg pli, èn els sa mess a durmir sut ina planta.

Uss eran els gia il terz di davent da chasa. Els èn sa mess danovamain sin via ed èn ids adina pli lunsch en il guaud. La fom als turmentava adina pli fitg. Vers mezdi han els vis in bel utschè alv sin in rom. El chantava uschè bain ch’els èn sa fermads in mument per al tadlar. Cur che l’utschè aveva finì da chantar, è el sgulà davent e Gionin e Grettina al èn suandads. Els èn arrivads tar ina curiusa chasina. Vegnind pli datiers, han els vis che la chasina era da paun e che tut era cuvert cun stupentas pizieutas. Las fanestras eran garnidas da spir zutger. «Qua pudain nus finalmain mangiar tant sco che nus vulain!», ha ditg Gionin. «Jau vuless mangiar in toc dal tetg. Grettina, mangia in pau da la fanestra, quai è bun e dultsch!» Gionin è sa mess sin ils pizs dals pes ed ha rut giu in toc dal tetg, entant che Grettina ha sagià in toc da la fanestra. Tuttenina cloma ina vusch fina or da stiva: «Pizieuta, pizieutetta, tgi picla vi da mia chasetta?» Ils uffants han respundì: «Il vent, il vent, in uffant fervent.»

Els han mangià vinavant senza sa laschar disturbar. Il tetg gustava stupent e Gionin ha rut giu ina buccada anc pli gronda. Grettina ha prendì davent in’entira fanestra ed ha mangià ella, entant ch’ella è sesida en l’erva.

En quel mument è la porta s’averta e cumparida è ina dunna vegliurda che sa pusava sin ina channa. Gionin e Grettina han dà in tal sigl ch’els han gist laschà crudar per terra quai ch’els avevan enta maun. La vegliurda ha ditg: «Chars uffants, vegni en chasa e stai cun mai, alura na capita nagut cun vus.» Ella ha dà il maun ad omadus ed als ha manà en cuschina. Ils uffants han survegnì bler da mangiar e da baiver: latg, petta, maila e nuschs. Alura ha la veglietta preparà dus letgins. Gionin e Grettina èn sa schluitads en quels ed han cartì d’esser en il pajais da la cucagna.

La dunna veglia n’era però betg uschè curtaschaivla sco quai ch’ins avess pudì crair. Na, la dunna era ina nauscha stria che mangiava gugent uffants. La chasina da paun aveva ella mo construì per carmalar natiers uffants. Sch’ella aveva tschiffà in uffant, deva ella ils emprims dis bler da mangiar e da baiver ed al mazzava e mangiava alura.

Las strias han egls cotschens e na vesan betg fitg bain. Ellas han però in fitg bun nas e savuran sin gronda distanza, cur ch’umans èn damanaivel. Cur che Gionin e Grettina eran s’avischinads a la chasina aveva ella gia savurà els ed ella aveva ris da quai malign e ditg: «Quels èn a mauns e na ma mitschan betg pli!»

Il di suenter è ella lavada baud ed ha vis ch’ils uffants durmivan anc. Ses magun ha cumenzà a sgargugliar. «Quai dat in gentar da festa.» Alura ha ella tschiffà Gionin per il bratsch, al ha stratg en ina stalla ed al ha serrà en in chaset cun giatters. Silsuenter è ella ida per Grettina, l’ha squassà or dal sien ed ha sbragì: «Sta si, ti smarschuna! Porta a mai aua en cuschina e fa insatge bun per tes frar. El è en stalla e sto vegnir grass, per che jau al possia mangiar!» Grettina ha cumenzà a planscher ed a cridar, ma quai n’ha gidà nagut. Ella ha stuì far quai che la stria aveva cumandà. Per Gionin vegniva cuschinà mo il meglier dal meglier, entant che Grettina na survegniva nagut auter che la crosa dals giombers.

Mintga damaun gieva la veglia en stalla e clamava: «Gioniiin, mussa tes det, per che jau vesia, sche ti es grass avunda!» Gionin la tegneva però vi mo in pitschen oss. Cunquai che la stria veseva mal, crajeva ella che quai saja il det da Gionin. Ella sa smirvegliava ch’il mattin na vegniva betg pli grass. Suenter in mais era Gionin anc adina magher setg e la stria vegniva pli e pli malpazienta. Ella na vuleva betg spetgar pli ditg.

«Grettina!», ha ella sbragì in bel di, «va per aua. Gionin po esser grass u magher, damaun al vi jau mazzar e mangiar!» Grettina ha cridà: «Ans gida Segner, mo sch’ils animals selvadis ans avessan mangià, alura fissan nus almain morts ensemen!» «Chala cun tes sbragizi, quai na ta gida nagut», ha la stria marmugnà.

Il di suenter cun l’alva da la damaun ha Grettina stuì emplenir la chaldera cun aua e far fieu. «L’emprim faschain nus paun», ha la stria ditg. «Jau hai gia stgaudà il furnel e fatg la pasta. Va en il furnel e guarda, sch’el è chaud avunda.» La nauscha stria vuleva natiralmain serrar il furnel, cur che Grettina era lien. Ella vuleva brassar la matta e la mangiar. Ma Grettina ha savurà la pulvra ed ha ditg: «Jau na sai betg co far. Co hai jau dad ir en qua?» «Ti maladestra», ha respundì la veglia, «la bucca dal furnel fiss schizunt gronda avunda per mai.»

Cun quels pleds ha ella chatschà il chau en il furnel. Ma en quel mument ha Grettina dà in stumpel e la stria è crudada en la fora stgira dal furnel. Svelt ha Grettina serrà la porta da fier cun il schlegn. La stria ha sbragì da la snavur, ma tut n’ha gidà nagut ed ella è arsa en il furnel.

Grettina è currida tar Gionin, ha avert il chaset cun giatters ed ha clamà: «Nus essan salvads. La stria è morta!» Gionin ha fatg in sigl or da sia praschun ed ils dus fragliuns èn s’embratschads dal plaschair. Damai ch’els n’avevan da temair nagut pli, èn els turnads en la chasina ed han chattà dapertut chistas cun perlas e diamants. Ils uffants han emplenì lur giaglioffas cun ils stgazis. «Ma uss giain nus a chasa», ha Gionin clamà.

Suenter in pèr uras viadi èn els arrivads sper in grond flum. «Qua na vegnin nus betg surora, jau na ves nagina punt», ha Gionin ditg. «Qua na datti er naginas bartgas», ha suspirà Grettina, «ma guarda, là noda in’anda, jau la dumond, sch’ella ans gida.» Grettina ha clamà: «Anda, andina, qua stattan Gionin e Grettina, nagina bartgina, nagin puntin, ans porta vi sin tes diesin!» L’anda è vegnida nà ed ha manà in suenter l’auter si dies vi da tschella vart.

Suenter ch’els èn chaminads in’urella, als pareva il guaud pli e pli enconuschent e tuttenina han els vis la chasa da lur bab. Els han cumenzà a currer. Tut ord flad èn els vegnids dad isch en e crudads enturn culiez a lur bab. Il bab n’aveva gì gnanc in unic bel di dapi ch’el aveva laschà enavos ses uffants en il guaud. Sia dunna era gia morta.

Grettina ha svidà la giaglioffa da ses scussal e las perlas ed ils diamants èn rudlads per la stiva enturn. Er Gionin ha mussà tut quai ch’el aveva prendì cun el. Tut ils quitads èn stads svanids ed els han vivì leghers e cuntents anc blers onns.


10. La serp alva
[edit]

Avant blers blers onns viveva in retg. El era renumà dapertut en ses pajais per sia sabientscha. El era fitg perdert e saveva tut. Dalunsch e damanaivel vegniva la glieud tar el per dumandar cussegl. Per tut saveva il retg ina buna resposta. Sch’in um n’era betg segir da la fidaivladad d’in ami, sche gieva el tar il retg e confidava ad el ses fastidi. Il retg pretendeva lura dus dis temp per ponderar la chaussa. Cur ch’ils dus dis eran passads, laschava el clamar quel ch’aveva dumandà cussegl e deva ad el la resposta, schebain ses ami meritia la confidenza u betg. Blers schevan ch’il retg saja in striun. En scadin cas fascheva el mo dal bun e na pretendeva nagut persuenter.

Perquai che tants vegnivan a dumandar cussegl, era il palaz adina plain glieud e damai ch’il retg era fitg generus, envidava el sias visitas a gentar cun el. Il retg aveva dentant ina disa tut speziala. Mintga di suenter gentar steva el anc in mument a maisa e spetgava enfin che tut era dustà giud maisa e ch’il davos giast era davent. Lura stueva in servient fidà purtar anc ina giada ina cuppa. Quella aveva si in viertgel. Damai ch’il retg na scuvriva mai la cuppa e na mangiava mai insatge or da quella avant ch’el na saja betg tut persul, na saveva gnanc il servient tge che saja lien.

Uschia è quai ì ditg e lung. La finala èn las marveglias daventadas pli fermas che l’obedientscha, ed il servient ha purtà la cuppa en sia chombra. Cun tut quità ha el serrà l’isch e scuvert la cuppa. Lien era ina serp alva. Il servient n’ha betg pudì resister a la tentaziun d’empruvar co che quella gustia. El ha taglià giu in tochet e mess quel en bucca.

Ma strusch ch’il toc charn ha gì tutgà sia lieunga, ha el udì in curius scutinim da finas vuschettas nà da la fanestra. El è ì vitiers ed ha tadlà. Igl eran ils paslers che discurrivan in cun l’auter e raquintavan tge ch’els avevan vis per ils guauds e per las pastgiras enturn. La charn da la serp aveva regalà ad el il dun da chapir la lingua dals animals. Quest misteri ha el dentant tegnì per sasez e fatg vinavant sia lavur sco fin qua.

Entant è passà in lung temp. Ina damaun han ins udì vuschs agitadas or da la chombra da la regina. Il retg ha clamà ses servient ed ha cumandà ad el dad ir a guardar tge che saja capità. Ma la regina ha spedì giuadora il servient cun ils pleds: «Jau vegn mezza a dir al retg tge ch’è capità.» Ella è entrada plain ravgia en stanza dal retg ed ha ditg: «Maiestad, mes pli bel anè è vegnì engulà! El era adina en mia stgaffa ed uss na chat jau betg pli el.»

Cunquai ch’il servient fidà pudeva entrar dapertut, è il suspect da la regina crudà bainspert sin el. Il retg ha laschà clamar el ed ha smanatschà: «Mo ti pos savair nua che l’anè è!» «Pertge gist jau, maiestad?» «Perquai che ti sulet pos ir en ed ora dapertut», ha respundì il retg. «Sche ti n’has betg chattà il lader enfin damaun, es ti il culpaivel e vegns a vegnir sentenzià.»

I n’ha er betg nizzegià al servient d’engirar ch’el saja innocent. El n’ha betg survegnì in’autra resposta. Plain tema ed anguscha è el ì giun curtin ed ha ponderà co ch’el pudess sa salvar. Damanaivel sesevan las andas en tutta pasch sper l’aua ed entant ch’ellas nettegiavan cun il bec lur plimas, baterlavan ellas ina cun l’autra. Il servient è stà quiet ed ha tadlà. Ellas raquintavan nua ch’ellas sajan stadas e tge bun pavel ch’ellas hajan chattà. Sulettamain ina n’aveva betg buna luna. «Insatge ma stat sin il magun. Forsa quest anè che sa chattava sut la fanestra da la regina e che jau hai stranglà giuaden», ha ella ditg.

Qua ha il servient piglià ella e purtà al cuschinier schend: «Mazza quest’anda, ella è bella grassa.» «Geabain», ha manegià il cuschinier, pesond ella, «ella è vairamain engraschada bain e spetga da vegnir brassada.» Ed el ha taglià giu il chau ad ella, l’ha splimà e preparà per la chazzetta. Tuttenina ha el clamà: «Tge è quai qua?» Or dal magun da l’anda sbrinzlava in anè dad aur. «Quai è l’anè che la regina ha pers», ha ditg il servient tut intgantà ed ha uschia pudì mussar ch’el saja innocent.

Il retg era tut confus e vuleva far bun ses suspect malgist. «Ti pos giavischar insatge. Jau vi dar a tai ina plazza d’onur», ha el ditg al servient. Ma lez ha refusà tut ed ha vulì mo in chaval ed in pau daners per ir sin viadi. El aveva numnadamain il grond giavisch da vesair il mund.

Uschespert che ses giavisch è stà ademplì, è el sa mess sin via. In di è el vegnì sper in lajet ed ha vis trais peschs ch’eran arrivads viaden ella channa ch’els na pudevan betg pli ora. Il servient ha udì lur lamentaschuns ed ha gì cumpassiun cun els. El è vegnì giu dal chaval, ha prendì in pesch suenter l’auter e mess els enavos en l’aua. Ils peschs han dà la cua plain plaschair, han auzà lur chauets or da l’aua ed han clamà: «Quai vegnin nus a far bun a tai.»

Il servient è chavaltgà vinavant e tuttenina hai parì ad el, sco sch’el udiss ina vusch or dal sablun. El ha tadlà ed udì la lamentaschun da la regina da las furmiclas: «Mo sche quels umans cun lur animals maldisads na dessan betg a dies a nus! Quest chaval maltschec smatga ora tut mias lavureras!» Il servient ha manà da la vart ses chaval e la regina da las furmiclas ha clamà suenter ad el: «Quai vegnin nus a far bun a tai!»

Il servient è chavaltgà vinavant ed è arrivà en in guaud. Là ha el vis dus corvs, il bab e la mamma, che bittavan gist or dal gnieu lur pitschens. «Davent cun vus, vus magliadruns», cratschlavan els. «Nus na pudain betg pli nutrir vus! Uss essas vus gronds avunda per tschertgar sezs voss pavel!» Ils povers giaschevan per terra, sbattevan las alas e sgrignivan: «Nus povers uffants stuessan ans nutrir sezs e na savain anc gnanc sgular. Tge vulain pomai far per betg stuair murir da la fom!» Qua è il servient siglì giu dal chaval, ha mazza quel ed al ha surlaschà als corvs per pavel. Quels èn sigliottads natiers, han maglià e clamà: «Quai vegnin nus a far bun a tai!»

Suenter in lung viadi a pe è il servient arrivà en ina citad. Las vias eran fullanadas da glieud e da canera. In um seseva sin in chaval e clamava: «La princessa tschertga in um. Tgi che s’annunzia, survegn in grev pensum e sch’ins na vegn betg da schliar quel, ston ins murir.» Blers avevan gia empruvà, ma tuts adumbatten. Cur ch’il servient ha dentant vis la princessa, è el s’inamurà talmain ch’el ha emblidà mintga privel ed è sa preschentà al retg.

Curt sisur è el vegnì manà a la riva da la mar. Il retg ha bittà in anè dad aur en las undas ed ha cumandà ad el da tschertgar quel sin il funs da la mar: «Sche ti turnas senza l’anè, sche sfundrain nus tai puspè en l’aua enfin che ti moras en las undas.»

Il servient è sesì a la riva da la mar ed ha studegià tge far. Qua ha el tuttenina vis a nudond natiers trais peschs. Igl eran quels trais ch’el aveva spendrà avant in temp or da la channa. Il mesaun tegneva en bucca ina conchiglia ed en quella era l’anè.

Il servient ha purtà l’anè al retg ed ha sperà da survegnir uss la pajaglia empermessa. Ma cur che la princessa ha udì ch’el na saja betg in prinzi, ha ella refusà el e pretendì ch’el schlia anc in segund pensum. Ella è ida en iert ed ha svidà sezza diesch satgs cun graunins en l’erva. «Enfin damaun stos ti avair prendì si tut quests graunins», ha ella ditg, «e betg in na dastga mancar!»

Puspè è il giuven sesì giu per ponderar tge far per dumagnar quest pensum. Ma cur ch’ils emprims radis dal sulegl han stritgà il tschispet, ha el vis ch’ils diesch satgs eran vegnids emplenids sur notg. La regina da las furmiclas era vegnida durant la notg ed ils animals engraziaivels avevan rimnà tut ils graunins.

La princessa è vegnida sezza en iert a guardar ed è stada tut surstada ch’il giuven aveva pudì schliar er quest grev pensum. Ma loscha sco ch’ella era, ha ella pretendì ch’el portia ad ella sco terz pensum in mail da la planta da la vita. Il giuven dentant na saveva betg nua che la planta da la vita sa chattia. Tuttina è el sa mess sin via. El è viandà atras trais reginavels. Stanchel è el sa mess in di sut ina planta per durmir.

Qua ha el udì ina ramur en la roma ed in mail dad aur è crudà ad el gist enta maun. Il medem mument èn ils corvs sgulads giu tar el, èn sa platgads sin ses schanugl ed han ditg: «Nus essan ils trais corvs pitschens che ti has spendrà da stuair murir da la fom. Cur che nus avain udì che ti tschertgias il mail dad aur, essan nus sgulads vi sur mar enfin la fin dal mund per purtar a tai quest mail.»

Plain plaschair ha il servient purtà il mail a la princessa. Quella n’ha uss chattà nagina stgisa pli. Els han partì il mail da la vita e mangià el ensemen. Qua è er la princessa s’inamurada dad el ed els han maridà. Els èn daventads fitg ventiraivels ed han gì ina lunga vita ensemen.


11. Dal pestgader e da sia dunna
[edit]

Igl eran ina giada in pestgader e sia dunna. Quels vivevan ensemen en ina pitschna chamona da pestgaders gist sper la mar. Mintga di gieva il pestgader a la riva da la mar e pestgava ad in pestgar.

Uschia seseva el er ina giada cun sia pertga e guardava en l’aua clera. Ed el seseva ad in seser.

Cun ina giada è la pertga vegnida tratga profundamain engiu, enfin sin il fund. E cur ch’el l’aveva tratg si, ha el tratg or in peschun, in tarbot. E quest pesch ha discurrì cun il pestgader: «Taidla, pestgader, jau ta rog: Ma lascha viver. Jau na sun nagin dretg pesch, mabain in prinzi striunà. Tge ta gida quai, sche ti ma mazzas? Jau na ta gustass insumma betg! Ma metta puspè en l’aua e ma lascha nudar.»

«Bun», ha ditg l’um, «ti n’has betg da far blers pleds. In pesch che sa discurrer lasch jau bain puspè nudar.» Cun quai al ha el mess puspè en l’aua clera. Il pesch è nudà giu fin en las profunditads ed ha laschà davos el ina lunga strivla da sang. Il pestgader è stà si ed è returnà tar sia dunna en la chamona pitschna.

«Um», ha ditg la dunna, «n’has ti oz tschiffà nagut?» – «Na», ha ditg l’um, «jau hai tschiffà in peschun, in tarbot, ch’ha dentant ditg dad esser in prinzi striunà. Alura al hai jau puspè laschà nudar.» – «E n’has ti giavischà nagut?», ha ditg la dunna. «Na», ha ditg l’um, «tge ma duai jau bain giavischar?» – «Ma», ha ditg la dunna, «quai è bain mal da viver adina qua en questa chamonina che spizza e fa disgust. Ti ans avessas bain pudì giavischar ina pitschna chasetta. Va anc ina giada vi e cloma il pesch. Al di che nus vulain avair ina pitschna chasetta. Quai fa el franc.» – «Ma», ha ditg l’um, «pertge stuess jau ir anc ina giada?» – «Ti al avevas bain tschiffà ed al has laschà nudar puspè», ha ditg la dunna. «Quai fa el franc. Va be dalunga!» L’um n’ha vairamain betg vulì. Ma el n’ha er betg vulì cuntradir a sia dunna ed uschia è el ì a la riva da la mar.

Cur ch’el è vegnì là, era la mar tut verda e melna e betg pli tant clera. El è sa tschentà si ed ha clamà:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

Alura è vegnì il tarbot ed ha ditg: «E tge vul ella alura?» – «Ma», ha ditg l’um. «Jau t’aveva bain tschiffà. Uss di mia dunna che jau m’avess stuì giavischar insatge. Ella na vul betg pli star en sia chamona. Ella giavischa per sai ina chasetta pitschna.» – «Va be a chasa», ha ditg il tarbot. «Il giavisch è gia accumplì.»

Cur che l’um è returnà, na seseva sia dunna betg pli en la chamonina da pestgaders. En quel lieu steva uss ina chasetta e sia dunna seseva davant l’isch sin in banchin. Sia dunna al ha prendì per il maun ed ha ditg: «Ve be nauaden. Guarda, uss è quai bler meglier.» Alura èn els entrads. En la chasetta eran in pierten, ina pitschna stiva netta, ina chombra cun in letg per mintgin ed ina cuschina cun chaminada. Tut bain endrizzà cun vaschella e padellas da zin e da mesch e tge che tutgava tut tiers. Davos la chasetta era ina pitschna curt cun giaglinas ed andas ed in pitschen iert cun verdura e fritga. «Guarda», ha ditg la dunna. «Quant bel che quai è!» – «Gea», ha ditg l’um. «Uschia duai quai restar. Ed uss vulain nus viver cuntentamain.» – «Quai vesain nus alura», ha ditg la dunna. Sinaquai han els mangià insatge ed èn ids a durmir.

Uschia è quai ì in’emna u er duas. Alura ha ditg la dunna: «Taidla, um, la chasetta è memia stretga e la curt e l’iert èn tant pitschens. Il tarbot ans avess er pudì regalar ina chasa pli gronda. Jau vi abitar en in grond palaz da crap. Va tar il tarbot! El ans duai regalar in palaz!» – «Chara dunna!», ha ditg l’um, «la chasetta è bain bun’avunda. Pertge abitar en in palaz?» – «Ah baba!», ha ditg la dunna, «va be! Il tarbot po bain far quai!» – «Na, chara dunna», ha ditg l’um. «Il tarbot ans ha be gist regalà la chasetta. Jau na vi betg ir puspè tar el; quai al pudess vilentar.» – «Va uss», ha ditg la dunna. «El sa far quai e fa quai er gugent; va uss!»

L’um aveva il cor grev e n’ha betg vulì ir. El ha ditg a sasez: «Quai n’è betg bun.» Ma el è tuttina ì.

Cur ch’el è vegnì a la riva da la mar, era l’aua tut violetta e blau stgira e grischa e grossa e betg pli verda e melna; ma ella era anc quieta. El è sa mess si ed ha clamà:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

«E tge vul ella alura?», ha dumandà il tarbot. – «Ma», ha ditg l’um. «Ella vul abitar en in grond palaz da crap.» – «Va be a chasa», ha ditg il tarbot, «ella stat gia davant il portal.»

L’um è returnà ed ha pensà dad ir a chasa. Ma cur ch’el è vegnì là, s’auzava davant el in grond palaz da crap. E sia dunna steva sisum la stgala e vuleva entrar. Ella al ha prendì per il maun ed ha ditg: «Ve be!» Alura è el entrà ensemen cun ella. Ed en il chastè era ina gronda sala, tut da marmel. Là eran blers servients ch’han avert ils ischs. E las paraids eran tut nettas e cuvertas cun bellas tapetas. Ed en las chombras avevi dapertut sutgas e maisas dad aur. E candelabers da cristal pendevan giu dals tschiels sura. Ed en tut las chombras e stanzas eran mess ora tarpuns. E sin las maisas era tant da mangiar e tant dal meglier vin che quellas parevan prest da rumper. Davos il chastè era ina gronda curt cun stallas per ils chavals e per las vatgas – e charrotschas, tuttas da las pli bellas. E là era er in grond iert magnific cun las pli bellas flurs e cun pumers. Ed in parc magnific, var ina mesa miglia lung. En quel eran tschiervs e chavriels e lieurs e tut quai ch’ins pudeva be giavischar. «Quai è bain bel!», ha ditg la dunna. «Gea», ha ditg l’um. «Uschia duai quai restar. Uss vulain nus star en quest bel palaz ed esser cuntents.» – «Quai vesain nus lura», ha ditg la dunna. «Uss vulain nus ir a durmir.» E quai han els er fatg.

Il di suenter è la dunna sa svegliada sco emprima. Igl era gist vegnì di. Da ses letg davent veseva ella la bella cuntrada davant sai. L’um sa stendeva anc, qua al ha la dunna dà cun il cundun per las costas en ed ha ditg: «Um, sta si e guarda ina giada or da fanestra. Guarda, nus pudessan bain daventar retg sur il pajais entir! Va tar il tarbot. Nus vulain esser retg!» – «Chara dunna», ha ditg l’um, «pertge vulain nus esser retg? Jau na vi betg esser retg!» – «Bain», ha ditg la dunna, «sche ti na vuls betg esser retg, alura vi jau esser regina. Va tar il tarbot! Jau vi esser regina.» – «Chara dunna», ha ditg l’um, «pertge vuls ti esser regina? Quai n’al vi jau betg dir.» – «Pertge betg?», ha ditg la dunna. «Va dalunga! Jau stoss esser regina.»

«Quai n’è propi betg endretg», ha pensà l’um. El n’ha betg vulì ir, ma el è tuttina ì.

Cur ch’el è vegnì a la riva, era la mar dal tut nair grischa e l’aua unflava da sut si e spizzava smarschida. Là è el sa tschentà si ed ha clamà:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

«E tge vul ella alura?», ha dumandà il tarbot. – «Oh», ha ditg l’um, «ella vul daventar regina.» – «Va be vi», ha ditg il tarbot, «quai è ella gia.» L’um è ì vi, e cur ch’el è vegnì tar il palaz, era quel daventà bler pli grond, cun ina tur ed ornà fitg bel. Davant il portal stevan las sentinellas. E là eran blers schuldads ed erolds cun paucas e trumbettas. E cur ch’el è entrà, ha el vis che tut era da spir marmel ed aur, e dapertut avevi cuvertas da vali. Ils portals da la sala gronda èn s’averts. E là era l’entira suita. E sia dunna seseva sin in tron aut dad aur e da diamants. Sin il chau aveva ella ina gronda curuna dad aur ed en il maun il scepter da spir aur e pedras preziusas. Dad omaduas varts dad ella stevan sis virginas en lingia, adina ina in chau pli pitschna che l’autra. L’um è ì vi ed ha ditg: «Chara dunna, es ti uss regina?» – «Gea», ha ditg la dunna. El steva là e guardava. E cur ch’el l’ha gì contemplà ina pezza, ha el ditg: «Chara dunna, ti ta fas propi bain sco regina. Uss na vulain nus giavischar nagut pli.»

«Na, mes um», ha ditg la dunna malquieta, «jau hai gia lungurella, jau na tegn betg pli ora quai! Va tar il tarbot. Jau sun bain regina, ma uss stoss jau er daventar imperatura!» – «Chara dunna», ha ditg l’um, «pertge vuls ti daventar imperatura?» – «Um!», ha ella ditg, «va tar il tarbot! Jau vi esser imperatura!» – «Chara dunna», ha ditg l’um, «imperatura na po el betg far. Quai na vi jau betg dir al tarbot. Imperatura datti be ina en l’imperi. Imperatura na po el betg far.»

«Tge?», ha ditg la dunna, «jau sun regina e ti es bain mes um! Da, va dalunga! Sch’el po far retgs, po el er far in’imperatura! Jau vi e vi esser imperatura! Dalunga che ti vas!» Qua ha el stuì ir. Ma cur che l’um è ì, è el stà anguschus ed ha pensà: «Quai na po betg ir bain: imperatura è memia impertinent. A la fin na po il tarbot betg pli star or quai.»

Entant era el vegnì a la riva. La mar era tut naira e grassa ed ha cumenzà a stgimar e sa scuflar da sutensi ed in tornado è ì sur l’aua vi. L’um ha tschiffà tema. Qua era el uss ed ha ditg:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

«E tge vul ella alura?», ha dumandà il tarbot. – «Char tarbot», ha el respundì, «mia dunna vul daventar imperatura.» – «Va be vi», ha ditg il tarbot, «quai è ella gia.»

L’um è returnà. E cur ch’el è arrivà, era l’entir chastè da marmel glischentà cun figuras d’alabaster ed ornaments dad aur. Davant il chastè marschavan schuldads e quels han sunà trumbettas e paucas e tamburs. Endadens gievan ils baruns e conts e ducas, sco sch’els fissan la servitid. Quels al avrivan ils ischs ch’eran da spir aur. Cur ch’el è entrà, sche seseva sia dunna sin in tron fatg d’in unic toc aur e var duas miglias aut. Ella purtava ina gronda curuna dad aur var dua bratscha auta ed ornada cun brigliants e carfunculs. En in maun aveva ella il scepter ed en l’auter il mail imperial. Dad omaduas varts stevan ils trabants en duas lingias, adina in pli pitschen che l’auter, dal pli grond gigant da var duas miglias autezza enfin il pli pitschen nanin uschè grond sco in det pitschen. E davant ella stevan blers prinzis e ducas. Là è uss l’um ì tranter els ed ha ditg: «Dunna, es ti uss imperatura?» – «Gea», ha ella ditg, «jau sun imperatura.» El è sa postà davant ella e l’ha contemplà. E suenter ina pezza ha el ditg: «Chara dunna, quant bain che ti ta fas sco imperatura.»

«Um», ha ella ditg, «tge stas ti qua? Jau sun uss imperatura. Ma uss vi jau er daventar papa. Va tar il tarbot!» – «Chara dunna», ha ditg l’um, «tge vuls ti anc tut? Papa na pos ti betg daventar. In papa datti mo ina giada per l’entira cristianadad – quai na po el betg far.»

– «Um», ha ella ditg, «jau vi daventar papa. Va dalunga! Jau stoss anc oz daventar papa.» – «Na, dunna», ha ditg l’um, «quai n’al poss jau betg dir. Quai na finescha betg bain. Quai è dumandà memia bler. Il tarbot na ta po betg far papa.» – «Um, betg discurrer per il mund en!», ha ditg la dunna, «sch’el po far imperatura, alura po el er far in papa. Va immediat! Jau sun bain imperatura e ti es mes um! Dalunga che ti vas!»

L’um ha tschiffà tema ed è ì. En si’anguscha al tremblavan las chommas. In vent suflava sur il pajais vi ed ils nivels gievan en prescha. Igl è daventà stgir sco la saira. Igl ha suflà la feglia giu da las plantas. E l’aua gieva auta e sburflava talmain sco sch’ella bugliss. Las undas fracassavan cunter la riva. Dalunsch veseva el bartgas che mussavan signals d’alarm e sautavan e siglivan be sin las undas. Entamez era il tschiel anc in pau blau. Ma als urs vegniva el pli e pli cotschen sco tar in grev urizi. Tut tementà gieva l’um vinavant e steva là en si’anguscha ed ha ditg:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

«E tge vul ella alura?», ha dumandà il tarbot. – «Char tarbot», ha el respundì, «ella vul daventar papa.» – «Va be vi», ha ditg il tarbot, «quai è ella gia.»

E l’um è returnà ed el ha chattà ina gronda baselgia cun blers palazs enturn. Là era ina fulla da glieud. Dadens era tut illuminà cun millis e millis glischs. E sia dunna era vestgida cumplettamain en aur. Ed ella seseva sin in tron anc bler pli aut e purtava trais grondas curunas dad aur. Ed enturn ella era tut la suita ecclesiastica. E da mintga vart eran duas rischlas chandailas, la pli gronda sco la pli gronda tur fin a la pli pitschna chandaila da baselgia. E tut ils imperaturs e retgs eran en schanuglia davant ella ed han bitschà sias pantoflas. «Dunna», ha ditg l’um e l’ha guardà, «es ti uss papa?» – «Gea», ha ella ditg, «jau sun papa.» Qua è el ì vi e l’ha contemplà ed igl al pareva sco da guardar directamain en il cler dal sulegl. Cur ch’el l’ha gì contemplà ina pezza, ha el ditg: «Chara dunna, co che quai stat bain a tai d’esser papa!» Ella seseva dentant tut airia sco sin ina planta e na sa muventava betg. El ha ditg: «Dunna, sajas uss cuntenta che ti es papa. Uss na pos ti insumma daventar nagut dapli.» – «Quai vulain nus anc vesair», ha ditg la dunna. Cun quai èn els ids a durmir. Ma ella n’era betg cuntenta e l’engurdientscha na la laschava betg durmir. Ella ha adina pensà vidlonder, tge ch’ella pudess anc daventar.

L’um ha durmì bain. El aveva stuì currer bler durant il di. Ma la dunna na pudeva betg sa durmentar. Ella sa vulveva tut la notg d’ina vart a l’autra e studegiava, tge ch’ella pudess anc daventar. Ma i n’è vegnì endament nagut pli ad ella. Entant ha il sulegl vulì levar. Cur che la dunna ha vis l’aurora, è ella sesida dretg si en ses letg ed ha guardà pitgiv. E cur ch’ella ha vis a levar il sulegl, ha ella pensà: «Jau sai bain er laschar levar il sulegl e la glina!» – «Um», ha ella ditg ed al ha dà cun il cundun en las costas, «ta dasda e va tar il tarbot. Jau vi daventar il char Segner.» L’um era anc mez durmentà. Ma el è sa spaventà talmain ch’el è crudà or da letg. El ha pensà da betg avair udì endretg. El ha sfruschà ils egls ed ha ditg: «Chara dunna, tge dis ti?» – «Um», ha ella ditg, «sche jau na poss betg laschar levar il sulegl e la glina, na poss jau betg vertir quai. Jau n’hai nagin paus pli, sche jau n’als poss betg mezza laschar levar.» Cun quai al ha ella guardà cun egls nauschs, uschia ch’el è sa snuì. «Ti vas dalunga vi. Jau vi daventar sco il char Segner.» – «Chara dunna», ha ditg l’um ed è ì en schanuglias davant ella, «quai na po il tarbot betg far. Imperatura e regina, quai po el far. Jau ta rog, ponderescha e resta papa.» Qua è vegnida la nauschezza en ella. Ses chavels sgulavan selvadiamain enturn ses chau ed ella ha sbragì: «Quai na tegn jau betg ora. Quai na tegn jau propi betg ora pli ditg! Va uss dalunga!» Qua ha el tratg en sias chautschas ed è currì davent sco nar.

Ma ordadora gieva l’orcan e suflava talmain che l’um pudeva malamain star sin ils pes. Las chasas e las plantas vegnivan sufladas davent e las muntognas tremblavan e tocs da spelma rudlavan en la mar. Ed il tschiel era nair sco charvun ed i tunava en tschiel e la mar gieva cun undas nairas autas sco clutgers e muntognas e suren avevan tuttas stgima alva. Qua ha l’um sbragì e n’ha betg pudì udir ses agen pled:

«Mantje, Mantje, Timpe Tai

Buttje, Buttje en il lai,

Mia dunna Ilsebì

Na vul betg quai che jau vi.»

«E tge vul ella alura?», ha dumandà il tarbot. – «Oh», ha el respundì, «ella vul daventar sco il char Segner.» – «Va be vi», ha ditg il tarbot, «ella sesa gia puspè en la chamona da pestgaders.» E là sesan els fin il di dad oz.


12. Il cusunz valurus
[edit]

Ina damaun da stad seseva in cusunz sin sia maisa sper la fanestra averta e cusiva. Qua è passà ina dunna giu per via clamond: «Bunas confituras da vender, bunas confituras.» Il cusunz ha udì quai, ha chatschà il chau or da fanestra ed ha clamà: «Vegni si tar mai buna dunna, qua pudais Vus vender insatge.»

La dunna cun ses chanaster grev è sa tratga si per la stgala ed ha pachetà ora tut sias crias e vaschs da terracotga. Il cusunz ha savurà vi da mintgin ed ha ditg: «Chara dunna, dà a mai 100 grams da quella.» La dunna al ha dà la confitura giavischada, era dentant in pau gritta, perquai ch’ella aveva sperà da pudair vender bler dapli. «Che Dieu benedeschia questa confitura», ha il cusunz ditg. El ha prendì il paun or da stgaffa, ha taglià giu ina fletta e stritgà si la confitura. «Ma avant che prender l’emprima morsa, vi jau finir il tschop», ha el ditg dad aut. El ha mess il toc paun daspera ed ha cusì vinavant.

La bun’odur da la confitura ha carmalà natiers ina pluna mustgas. «Ueila, tgi as ha envidà?», ha clamà il cusunz e las ha scurrentà. Ma las mustgas èn adina puspè turnadas. Qua ha il cusunz tschiffà in sdratsch ed ha dà in starmentus sfratg sin la maisa. «A vus vi jau mussar manieras!» Cur ch’el ha tratg davent il sdratsch, giaschevan set mustgas sturnidas sin maisa.

«Tge fegher che jau sun! Quai stoss jau palesar a l’entir mund!» Svelt ha el cusì ina tschinta ed ha scrit sisura cun gronds bustabs: SET EN IN CULP.

Il cusunz ha lià la tschinta enturn vita ed è partì en il mund per mussar sia forza. Sco marenda ha el prendì in toc chaschiel vegl ed al ha mess en giaglioffa. Arrivà dador il mir da la citad, ha el deliberà in utschè or dal chagliom ed ha mess er quel en giaglioffa. Alura è el sa mess sin via ed è arrivà sisum ina muntogna.

Qua seseva in gigant e guardava per il mund enturn. «Bun di cumpogn. N’avessas ti betg gust da vegnir cun mai?», ha il cusunz dumandà. Il gigant al ha guardà da pe a chau ed ha ditg: «Tge vuls ti, ti pauper tamazi!»

«Tge?», ha respundì il cusunz e mussà sin sia tschinta. «Qua pos ti leger tge fegher che jau sun.» Il gigant ha legì: SET EN IN CULP ed ha cartì ch’i sa tractia d’umans. Quai al ha fatg in zichel impressiun. Per metter sin la prova il cusunz, ha el prendì enta maun in crap ed al ha smatgà uschè ferm ch’igl è culà ora aua. «Uss emprova ti, sche ti has tanta forza», ha il gigant cumandà. «È quai tut?», ha il cusunz dumandà. El ha prendì il toc chaschiel lom or da sia giaglioffa ed al ha smatgà, fin ch’in dagut suenter l’auter è culà ora.

Il gigant na saveva betg pli tge dir. El ha prendì enta maun in crap ed al ha bittà uschè ad aut ch’ins al ha strusch pli vis. «Fa er ti quai, sche ti es bun», ha el ditg. Il cusunz ha respundì: «Ti has bittà lunsch, ma il crap è tuttina puspè crudà per terra. Jau tir uss in che na turna betg pli.» Ed el ha prendì l’utschè or da giaglioffa, al ha bittà en l’aria e l’utschè è sgulà davent per adina.

«Uss vi jau anc guardar, sche ti es bun da purtar tant sco jau», ha il gigant ditg ed ha purtà ina gronda planta terrada. «Gida mai da purtar questa planta!» «Gugent», ha il cusunz ditg. «Prenda ti il bist ed jau port la roma cun la feglia, quai è pli pesant.» Il gigant ha mess il bist sin sias spatlas ed il cusunz è sesì sin in rom. Il gigant n’era betg bun da guardar enavos e n’ha betg badà ch’el purtava tut sulet l’entira planta ed er anc il cusunz. Lez seseva sin ses rom e tschivlava sco sch’i fiss facilischem da purtar ina tala planta. Suenter pauc temp ha il gigant sbragì: «Jau na poss betg pli.» Il cusunz è siglì giu dal rom, ha fatg finta da tegnair la planta ed ha ditg: «Ti vuls esser uschè grond e ferm e n’es gnanc bun da purtar ina planta!»

Il cusunz è ì vinavant sulet ed è arrivà a la curt dal palaz d’in retg. Entant ch’el era sa mess per lung en l’erva e durmiva stagn e bain, è la glieud passada sperasvi ed ha legì quai che steva sin la tschinta: SET EN IN CULP. «Quel qua sto esser vaira ferm», ha la glieud ditg. Intgins èn ids tar il retg ed han raquintà quai ch’els avevan vis en il guaud. Il retg ha tramess in da ses serviturs tar il cusunz cun il giavisch ch’el duaja entrar en l’armada roiala. Il cusunz è stà d’accord ed il retg al ha retschavì cun bratscha averta.

Ma quai n’ha betg plaschì als auters guerriers ed els han supplitgà il retg da relaschar il cusunz: «Nus na tegnain betg ora cun in ch’ha sturnì set en in culp.» Il retg na vuleva betg perder tut ses guerriers fidaivels pervi d’in pitschen cusunz. El ha studegià ditg e lung, tge ch’el duaja prender a maun ed ha alura fatg la suandanta proposta al cusunz: «Sche ti es bun da sturnir dus gigants che fan gronds donns en mes pajais, alura survegns ti mia figlia e la mesadad da mes reginavel. Tschient chavaliers ta duessan gidar.» «Bain», ha quel ditg, «ils gigants vi jau metter a post, ma ils chavaliers na dovr jau betg.»

Ma ils chavaliers n’al vulevan betg laschar ir tut sulet. Cur ch’els eran a l’ur dal guaud, als ha il cusunz ditg da spetgar. Alura è el ì en il guaud ed ha vis bainbaud ils dus gigants che giaschevan sut ina planta e runtgivan talmain che la roma tremblava.

Il cusunz ha emplenì sias giaglioffas cun crappa ed è raivì sin la planta. Alura ha el cumenzà a bittar crappa giu sin in dals dus gigants. Ditg n’ha quel badà nagut, ma tuttenina è el sa dasdà ed ha ditg a ses cumpogn: «Pertge ma das ti fridas?» «Ti ta siemias», ha l’auter respundì, «jau n’hai fatg nagut.»

Apaina che omadus eran puspè sa durmentads, ha il cusunz bittà in crap sin il segund gigant. «Diavelen, tge èsi uss?», ha quel sbragì, «pertge tiras ti uss crappa sin mai?» «Jau n’hai fatg nagut», ha quel respundì. Els han fatg dispita anc in’urella ed èn alura sa durmentads danovamain.

Pauc suenter ha il cusunz bittà il pli grond crap ch’el aveva sin l’emprim gigant. «Uss basti!», ha quel sbragì ed ha schlavazzà l’auter cunter ina planta. Lez è sa dustà ed alura han els stratg ora plantas, han dà fridas in l’auter fin che omadus èn stads per terra, stagn morts.

Il cusunz ha prendì sia spada e l’ha furà a mintgin en las costas. Alura è el ì tar ils chavaliers ed ha ditg: «La lavur è fatga, ma igl è stà ina mazzacra.»

Il cusunz ha pretendì la part empermessa dal retg. Ma quel è s’enriclà d’avair empermess uschè bler ed ha ditg: «Avant che ti survegns mia figlia e la mesadad da mes reginavel, stos ti anc tschiffar in unicorn che fa grond donn.»

«D’in unicorn hai jau anc pli pauca tema che dals dus gigants», ha respundì il cusunz. «Set en in culp, quai è insatge per mai!» El ha prendì ina suga ed ina sigir ed è ì danovamain en il guaud. I n’ha betg durà ditg che l’unicorn è siglì vers el sco ina furia per al prender sin sia corna. Il cusunz però è stà eri ed ha spetgà fin che l’unicorn è stà fitg manaivel. Alura è el siglì davos la planta e l’unicorn n’ha betg pli pudì sa fermar. El è siglì en la plantà ed ha fitgà sia corna lien. Il cusunz è vegnì davos la planta nà, ha lià l’unicorn cun la suga e cun agid da la sigir è el stà bun da far liber la corna.

Ma il retg n’era anc adina betg cuntent ed ha ditg al cusunz: «Avant che far nozzas cun mia figlia, stos ti tschiffar in portg selvadi che fa ir en malura mes guauds.»

«Quai è ina piculezza», ha respundì il cusunz. Dals chavaliers n’ha el betg vulì far diever e quels èn stads leds e cuntents, perquai ch’els avevan gia gì differentas entupadas cun questa bestga. Cur ch’il portg selvadi ha vis il cusunz, ha el mussà ils dents ed è siglì vers el en tutta gritta per al bittar per terra. Il cusunz è mitschà en ina chaplutta vischinanta ed il portg selvadi è currì suenter. L’umin ha fatg in sigl or da fanestra, è immediat turnà tar la porta da la chaplutta e l’ha serrà cun in sfratg. Il portg selvadi era bler memia gross per siglir or da fanestra ed è stà en la trapla. Il cusunz ha clamà ils chavaliers sco perditgas per sia bravura. Alura è el ì tar il retg. Quel ha la fin finala stuì tegnair sia empermischun ed ha dà sia figlia e la mesadad da ses reginavel al cusunz. E quel è restà retg per vita duranta.


13. Tschendrina
[edit]

In um bainstant aveva sia dunna ch’era grev malsauna. Cur ch’ella ha sentì a s’avischinar sia davosa ura, ha ella clamà sia unica figlia sper ses letg ed ha ditg: «Char uffant, sajas buna e pietusa, lura vegn il bun Dieu adina a guardar da tai ed a gidar tai ed jau vegn a guardar giu da tschiel sin tai e mai laschar tai suletta.» Sinaquai ha ella serrà ils egls ed è morta.

La matta gieva di per di viador sin la fossa da la mamma e bragiva ed ella è restada buna e pietusa. L’enviern ha la naiv rasà in lenziel alv sin la fossa e cur ch’il sulegl primavaun ha fatg svanir quest lenziel, ha l’um prendì in’autra dunna.

Questa dunna è vegnida en chasa cun duas figlias: bellas ed alvas en fatscha, ma nairas e nauschas en il cor. Igl ha cumenzà in grev temp per la figlia da l’um. «Tge ha quella cucca da seser en stiva sper nus?», schevan ellas. «Tgi che mangia paun, duai gudagnar el sez. Giuador cun la fantschella!»

Ellas han prendì davent ad ella sia bella vestgadira, han tratg en ad ella ina blusa grischa e sblatgida ed han fatg ir ella cun chalzers da lain. «Guardai la loscha princessa, co ch’ella è fittada», beffegiavan ellas e l’han manà en cuschina. Qua stueva ella far tuttadi lavur greva e sa sfadiar a partir da l’alva. Ella stueva purtar aua e laina, far fieu, cuschinar e lavar.

Tar tut quai stueva ella anc supportar las maltscheccadads da las mesas soras che na vulevan nagut auter che far greva sia vita. Ellas bittavan per exempel l’arveglia e las lentiglias en la tschendra, mo per ch’ella stoppia star uras a la lunga en schanuglia a tschertgar ils granitschs. La saira cur ch’ella era stancla sco in chaun, n’aveva ella gnanc in letg per durmir. Ella stueva durmir sper la fuaina en la tschendra. E perquai ch’ella era adina tschuffa e tut plain tschendra, numnavan las mesas soras ella ‹Tschendrina›.

In bel di ha il bab vulì ir a fiera en la citad. El ha dumandà sias figliastras, tge ch’el duaja purtar ad ellas. «Bella vestgadira», ha ditg l’emprima. «Pedras e diamants», la segunda. «E ti Tschendrina, tge avessas ti gugent?» «Bab, l’emprima frastga che fitga encunter Voss chapè cur che Vus turnais a chasa, quella rumpai giu per mai.» El ha cumprà per las duas figliastras bella vestgadira, pedras e crappa preziusa. E sin via a chasa, chavaltgond tras il chagliom, ha ses chapè stritgà la frastga d’in nitscholer. Il bab ha rut giu questa frastga ed ha prendì ella cun sai.

Arrivà a chasa ha el dà a las figliastras quai ch’ellas avevan giavischà ed a Tschendrina sia frastga. Quella ha engrazià, è ida cun la frastga ora sin santeri ed ha plantà ella sin la fossa da sia mamma. Ella ha bragì uschè fitg che las larmas èn crudadas sin la fossa ed han bagnà il romin. Quel è creschì ed è daventà ina bella planta. Mintga di steva la matta trais giadas sut la planta. Ella urava e bragiva. E mintga giada sgulava in utschè alv natiers e sa tschentava sin la planta. Sch’ella aveva in giavisch, bittava l’utschè giu da la planta quai ch’ella aveva giavischà.

Igl è capità ch’il retg ha arranschà ina festa da trais dis, a la quala el aveva envidà tut las bellas giuvnas da ses reginavel, per che ses figl possia tscherner ina spusa. Las duas mesas soras eran en il settavel tschiel, cur ch’ellas èn vegnidas a savair ch’ellas possian far part da la festa. Ellas han clamà Tschendrina e l’han cumandà: «Fa si noss chavels! Fa glischar noss chalzers! Serra noss fermagls! Nus giain a sautar en il chastè dal retg.»

Tschendrina ha fatg per cumond. Ma ella bragiva, perquai ch’ella fiss er gugent ida a sautar. Ella ha supplitgà la madrigna da dastgar ir. Ma quella ha scurlattà il chau ed ha ditg: «Tschendrina, ti es tschuffa e plain tschendra. Ed uschia vuls ti ir tar il retg? Ta turpegia, ti n’has gea gnanc vestgadira e chalzers per ir a sautar.» Ma la matta ha rugà e talunà tant da cor che la madrigna ha finalmain ditg: «Guarda, jau bit ina cuppa lentiglias en la tschendra. Sche ti vegns da ramassar tut las lentiglias en duas uras, dastgas ti ir.» Tschendrina è sa starmentada, ma lura è ella sortida da l’isch davos che manava en curtin ed ha clamà:

«Vus charas columbas, vus buns utschels dal tschiel, vegnì e gidai mai. Pic e puc – ils buns en il cup.»

En quel mument èn sguladas duas columbas alvas en da fanestra. E lura ina rotscha utschels ch’èn sa platgads tuts enturn la tschendra. Las columbas han fatg reverenza cun il chau ed han piclà las lentiglias or da la tschendra: «pic-pic, pic-pic.» Tut ils utschels èn sa sfadiads da far il medem: «pic-pic, pic-pic, pic», ed han mess tut las lentiglias en ina cuppa. En gnanc in’ura èn els stads a fin ed èn sgulads davent.

Tut levgiada ha la matta purtà la cuppa lentiglias a la madrigna, crajend ch’ella dastgia uss ir a la festa. Ma quella ha ditg: «Na, na, ti n’has betg vestgadira e chalzers per ir a sautar. Ti vegnissas mo ris ora!» Tschendrina ha stuì bragir e la madrigna ha ditg: «Sche ti vegns da ramassar duas cuppas lentiglias or da la tschendra en in’ura, sche pos ti ir.» Per sasezza ha ella pensà: Quai è impussibel! Ella ha svidà duas cuppas lentiglias en la tschendra ed è ida per ses fatg. Tschendrina è sortida da l’isch davos en curtin ed ha clamà:

«Vus charas columbas, vus buns utschels dal tschiel, vegnì e gidai mai. Pic e puc – ils buns en il cup.»

En quel mument èn sguladas en da fanestra las duas columbas alvas e pauc pli tard èn suandads ils utschels dal tschiel ed èn sa platgads enturn la tschendra. Las columbas han fatg reverenza cun il chau ed han piclà las lentiglias or da la tschendra: «pic-pic, pic-pic». Tut ils utschels èn sa sfadiads da far il medem: «pic-pic, pic, pic». En gnanc ina mes’ura èn els stads a fin ed èn sgulads davent. La matta ha purtà las duas cuppas a la madrigna, crajend ch’ella dastgia uss ir al bal.

Ma quella ha sdiavlà ed ha ditg: «In pau è in pau. Uss restas ti qua pir da dretg. Ti n’has ni vestgadira ni chalzers, ti na sas betg sautar e nus stuessan ans turpegiar la pel plaina cun tai.» Ditg quai, ha ella vulvì il dies a la pitschna ed è ida a la festa cun ses um e las duas figlias.

Tschendrina è restada tut suletta a chasa. Ella è ida sin la fossa da sia mamma sut il nitscholer ed ha clamà:

«Nitscholer, ta scurlatta, jau rog uss tai, aur ed argient fa plover sin mai!»

Qua ha l’utschè bittà giu in vestgì dad aur ed argient e chalzers surcusids cun fils da saida ed argient. En tutta prescha ha ella tratg en il vestgì ed è ida a la festa. Sias mesas soras e la madrigna n’han betg enconuschì ella ed han pensà ch’ella saja ina princessa estra. Uschè bain veseva ella or en il vestgì dad aur e d’argient! A Tschendrina na pensavan ellas betg e cartevan ch’ella sesia en cuschina e ramassia lentiglias or da la tschendra. Il figl dal retg è vegnì encunter ad ella, ha prendì ella per il maun ed ha sautà cun ella. Gea, el na vuleva betg sautar cun in’autra e na laschava betg liber ses maun. E sch’in auter chavalier vegniva per dumandar ella, scheva el: «Quai è mia sautunza.»

Tschendrina ha sautà enfin la saira. Lura ha ella vulì ir a chasa. Ma il figl dal retg ha ditg: «Jau vi accumpagnar tai a chasa.» El vuleva numnadamain savair tgi che sajan ils geniturs da la giuvna. Ella è però vegnida da mitschar ed è siglida en la chasetta da columbas. Il figl dal retg ha spetgà fin ch’il bab da Tschendrina è vegnì ed ha ditg a quel che la giuvna estra saja fugida en la chasetta da columbas. Il bab ha pensà: Tgisà sch’i fiss Tschendrina? Ins ha stuì purtar ad el ina segir ed el ha sfendì permez la chasetta. Ma nagin n’era lien.

Cur ch’els èn entrads en lur atgna chasa, giascheva Tschendrina en sia vestgadira tschuffa en la tschendra e sin la platta ardeva ina glisch dad ieli. Ella era mitschada or da la chasetta e currida tar il nitscholer. Là aveva ella tratg or e mess la bella vestgadira sin la fossa. L’utschè l’aveva prendì e la matta era ida en sia blusa grischa a durmir sin la tschendra.

L’auter di, cur che la festa aveva puspè cumenzà ed ils geniturs e las mesas soras eran davent, è Tschendrina ida tar il nitscholer ed ha clamà:

«Nitscholer, ta scurlatta. Jau rog uss tai, aur ed argient fa plover sin mai.»

Qua ha l’utschè bittà giu in vestgì anc bler pli bel che quel dal di avant. E cur ch’ella è vegnida en quel vestgì a la festa tut che smirvegliava da sia bellezza. Il figl dal retg, ch’aveva spetgà ella, l’ha prendì per il maun ed ha sautà mo cun ella. Sche auters chavaliers vegnivan a dumandar ella per in saut, scheva el: «Quai è mia sautunza.»

Vers saira ha ella vulì ir a chasa. Il figl dal retg ha suandà ella per guardar en tge chasa ch’ella giaja. Ma ella è fugida tras il curtin e davos chasa vi. Qua creschiva in grond pairer cun si la pli bella paira. Ella è raivida spert sco in stgilat si en la roma ed il figl dal retg na saveva betg nua ch’ella saja sparida.

El ha spetgà il bab da Tschendrina ed ha ditg a quel: «La giuvna estra è mitschada. Jau crai ch’ella saja svanida sin il pairer.» Il bab ha pensà: Sche quai fiss Tschendrina... El è ì per ina segir ed ha derschì il pairer. Ma nagin n’era sin la planta. E cur ch’els èn vegnids en cuschina, giascheva Tschendrina en la tschendra sco adina. Ella era siglida giu da l’autra vart dal pairer, aveva returnà a l’utschè sin il nitscholer la bella vestgadira e tratg en sia blusa tschuffa.

Il terz di, cur ch’ils geniturs e las soras eran puspè ids a la festa en il chastè, è Tschendrina ida a la fossa da sia mamma ed ha pledentà il nitscholer:

«Nitscholer, ta scurlatta. Jau rog uss tai: aur ed argient fa plover sin mai.»

Uss ha l’utschè bittà giu in vestgì ch’era uschè magnific sco nagin ch’ella aveva survegnì fin uss. E latiers chalzers dad aur spir. Cur ch’ella è vegnida en quel vestgì al saut, n’ha la glieud betg savì tge dir dal smirvegl. Il figl dal retg ha sautà be cun ella. E sch’insatgi vegniva a dumandar, scheva el: «Quai è mia sautunza.»

Cur ch’igl ha fatg saira, ha Tschendrina puspè vulì sa retrair ed ir a chasa. Ed il figl dal retg ha vulì accumpagnar ella. Ma ella è scappada uschè spert ch’el n’ha betg pudì suandar ella. Il figl dal retg aveva dentant duvrà in rampign e stritgà l’entira stgala cun rascha. Cur ch’ella è currida da stgala giu, è il chalzer sanester restà tatgà vi d’in stgalim. Il figl dal retg al ha prendì si. El era pitschen, elegant e tut dad aur.

L’auter di è el ì cun quel tar l’um ed ha ditg: «Jau na vi nagin’autra spusa che quella, a la quala quest chalzer dad aur va sco culà.» Uss èn sa legradas las duas soras, pertge ch’ellas avevan bels pes fins. La veglia è ida en chombra cun il chalzer per empruvar e sia mamma l’ha accumpagnà. Il chalzer na vuleva però betg ir. Il polesch dal pe era simplamain memia grond per il fin chalzer.

Qua ha la mamma dà in cuntè ad ella e ditg: «Prenda e taglia giu il polesch! Cur che ti es regina na stos ti betg pli ir a pe.» La figlia ha taglià giu il polesch, ha sfurzà il pe en il chalzer, ha supprimì la dolur ed è sa preschentada al prinzi. Quel ha prendì ella per spusa, l’ha auzà sin ses chaval ed è chavaltgà davent. Els han stuì passar sper la fossa vi. Sin il nitscholer sesevan duas columbas alvas e clamavan:

«Dumonda il chalger pervi dal sang en il chalzer. Sch’el è memia stretg, la dretga n’èsi betg.»

Uss ha il prinzi guardà giu sin il pe ed ha vis, co ch’il sang culava nauador. El ha fatg sa manar ses chaval, ha purtà enavos la spusa fallada ed ha ditg: «Quai n’è betg la dretga. L’autra sora duess empruvar il chalzer.» La segunda figlia è pia ida en chombra e sia mamma l’ha accumpagnà. Ella ha chatschà en la detta-pe, ma ses chaltgogn era memia grond.

Qua ha la mamma dà vi ad ella in cuntè ed ha ditg: «Prenda e taglia giu ina buccada dal chaltgogn. Cur che ti es regina na stos ti betg pli ir a pe.» La matta ha taglià giu in toc dal chaltgogn, ha sfurzà viaden il pe, ha supprimì il mal ed è ida tar il prinzi. Quel ha prendì ella per spusa, l’ha auzà sin ses chaval ed è chavaltgà davent. Passond sper il nitscholer vi, sesevan las duas columbas alvas sin quel e clamavan:

«Dumonda il chalger pervi dal sang en il chalzer. Sch’el è memia stretg, la dretga n’èsi betg.»

El ha guardà giu sin il pe da la spusa ed ha vis ch’il sang culava or dal chalzer; ch’il chaltschiel alv era gia scolurà in toc viasi. Qua ha el fatg sa manar ses chaval ed ha puspè mess a chasa la spusa fallada. «Quai n’è era betg la dretga», ha el ditg, «n’avais vus betg anc in’autra figlia.» «Na», ha ditg l’um. «Auter che quella da mia dunna morta, la pitschna Tschendrina. Ma quella è tut tschuffa e plain tschendra. Ella na po impussibel esser la spusa.» Il prinzi ha ditg ch’el duaja far vegnir ella. La mamma ha dà tranteren: «O na, quella è bler memia sdratschada. Quella na dastga betg sa mussar a la glieud.» Il prinzi ha però vulì vesair ella per tut pretsch ed ins è ì a clamar ella.

Tschendrina è sa lavada bain ed endretg ils mauns e la fatscha ed è sa preschentada al figl dal retg. Quel ha dà ad ella il chalzer dad aur per laschar empruvar. Ella è sesida sin ina sutga, ha tratg ora ils grevs chalzers da lain e stuppà ses pe pitschen en il chalzer dad aur. Quel gieva sco culà. Cur ch’ella è s’auzada da la sutga, ha il figl dal retg pudì guardar en fatscha ad ella. Ed el ha enconuschì la bella giuvna ch’aveva sautà cun el ed ha ditg: «Quai è la dretga spusa!» La madrigna e las duas figlias han tschiffà tema e pers la colur da la scuidanza. Il prinzi ha prendì Tschendrina sin ses chaval ed è chavaltgà davent. Cur ch’els èn vegnids sper il nitscholer vi, clamavan las columbas alvas:

«Juhu per il chalger, quai è bain il dretg chalzer. La paina è tschessada e la spusa bain chattada.»

Sin quai èn las columbas sguladas giu da la planta ed èn sa platgadas sin las spatlas da Tschendrina, ina a dretga, l’autra a sanestra, ed èn restadas là. Cur che las nozzas dal prinzi èn vegnidas annunziadas, èn las soras vegnidas ed han fatg cumpliments a Tschendrina per er far part da sia ventira. En baselgia è la veglia ida a dretga e la giuvna a sanestra da la spusa. Qua han las columbas piclà or in egl a mintgina. Cur ch’ellas èn vegnidas or da baselgia, era la figlia veglia da maun sanester e la giuvna da maun dretg da la spusa. Uss han las columbas piclà or a mintgina l’auter egl. E dapi lura èn ellas stadas tschorvas per vita duranta pervi da lur nauschadad.


14. Dunna Holla
[edit]

Ina vaiva aveva duas figlias. Ina era bella e lavurusa, l’autra trida e marscha. La dunna aveva dentant pli gugent la trida e marscha, perquai che quella era sia dretga figlia. Perquai stueva l’autra far mintga di persula tut las lavurs da chasa e tranteren sa metter sper la funtauna a filar. Ella filava cun tala premura ch’il fil isava la pel da sia detta, uschia ch’il sang sigliva. In di èsi capità ch’il spol è vegnì tut da sang. Cur che la matta ha vulì lavar giu quel, è el crudà ad ella or da maun ed è svanì en la funtauna.

Plain larmas è ella currida tar la madrigna ed ha raquintà sia disfortuna. Lezza ha sbragì si per ella ed ha ditg: «Sche ti has laschà dar il spol en la funtauna, sche guarda ch’el vegnia puspè siadora.» Bragind è la matta returnada tar la funtauna. Tge dueva ella uss pomai far? Ella saveva che la madrigna na cediva betg, sch’ella pretendeva insatge. Per ir a tschertgar il spol, è la matta la finala siglida en la funtauna. En quel mument ch’ella è crudada en la profunditad, ha ella pers la schientscha.

Cur ch’ella è sa dasdada, sa chattava ella sin ina bella prada verda. Il sulegl splendurava e dapertut derasavan bellas flurs in’odur empernaivla. La matta è stada si ed è ida vinavant. Suenter curt temp è ella arrivada tar in furnel. Quel era emplenì cun paun. Il paun ha cumenzà a clamar:

«O tira ora mai, tira ora mai. Jau sun cotg e stoss bainprest brischar.»

Immediat ha la matta prendì la pala ed ha tratg il paun or da furnel. Lura è ella ida vinavant ed è vegnida tar in mailer. Quel era plain maila madira. Il mailer ha cumenzà a clamar:

«O scurlatta mai, scurlatta mai! Mia maila è madira!»

Immediat ha la matta scurlattà il mailer, uschia che la maila è crudada sco da plover. Lura ha ella rimnà la maila, ha mess quella en in mantun ed è ida vinavant.

Suenter curt temp è ella vegnida tar ina chasetta. Sin isch-chasa steva ina dunna veglia cun chavels resch alvs e dents uschè gronds che la matta ha tschiffà tema ed ha vulì fugir. Ma la dunna veglia ha clamà: «N’hajas betg tema, char uffant! Jau sun dunna Holla e na fatsch nagut dal mal a tai. Ve e sta cun mai e sche ti fas quai che jau ta di, sche vai bain cun tai. Oravant tut stos ti far si bain mes letg. Mes tarpet stos ti scurlattar fin che las plimas sgolan. Lura naivi sin terra e quai fa plaschair als uffants.» Damai che dunna Holla era uschè curtaschaivla, ha la matta prendì curaschi ed è stada d’accord da far sia fantschella. La matta fascheva sias lavurs cun premura e dunna Holla era fitg cuntenta cun ella.

Uschia è passà il temp. Mintgatant sa dumandava la matta co ch’i giaja pomai a chasa cun sia sora e sia madrigna e pli ch’ella pensava ad ellas e pli ch’ella laschava encrescher.

Ella vegniva pli e pli trista e fiss gugent turnada a chasa. Perquai ha ella ditg in di a dunna Holla: «Jau stun bain qua, ma jau lasch encrescher e vuless turnar tar mia mamma e tar mia sora.» Dunna Holla ha gì chapientscha ed ha ditg: «Quai è bel da tai che ti has gugent tia mamma e tia sora e perquai che ti has fatg tut uschè bain, vi jau dar a tai la paja e laschar turnar tai a chasa.»

Ella ha manà la matta tar ina gronda porta. Quella è s’averta e cur che la matta ha vulì passar tras, hai pluvì aur sur ella giu, uschia che la matta era uss surtratga cun aur da chau fin pe. Qua ha dunna Holla ditg: «Quai è la paja perquai che ti m’has gidà ed adina scurlattà uschè bain mes tarpet. Qua has anc il spol che ti vulevas tschertgar ed uss dastgas ti ir a chasa.»

Sinaquai è la porta sa serrada e la matta n’era tuttenina betg lunsch davent da la chasa da sia madrigna. Plain legria è ella currida vers chasa. Cur ch’il cot sin la pitga-funtauna ha vis ella, ha el cumenzà a chantar:

«Chicherichi! Chicherichi! Nossa matta dad aur è là vi!»

La matta è ida en chasa tar sia madrigna e sia sora. Quellas èn sa smirvegliadas fitg da ses vestgì dad aur ed han vulì savair daco ch’ella haja quel. Cur che la matta ha gì finì da raquintar, vuleva la madrigna sa chapescha ch’er sia vaira figlia survegnia in vestgì uschè bel. Perquai ha ella cumandà a lezza da sa metter a filar sper la funtauna. Ma lezza filava navidas e mal e per ch’il spol vegnia da sang, ha ella furà aposta cun ina guglia en in det ed ha fatg vegnir il spol da sang. Alura ha ella bittà il spol en la funtauna ed è siglida suenter a quel senza tema.

Arrivada sin la prada verda, ha ella prendì la medema via sco sia sora. Arrivond sper il furnel ha il paun puspè clamà:

«O tira ora mai, tira ora mai! Jau sun cotg e stoss prest brischar.»

Ma la smarschuna ha respundì: «Jau n’hai betg en il senn da vegnir tut tschuffa!», ed è ida vinavant. Suenter curt temp è ella arrivada tar il mailer. Quel ha puspè clamà:

«O scurlatta mai, scurlatta mai! Mia maila è madira!»

La matta ha respundì: «Ti be spetga vinavant, jau na vi betg ristgar da survegnir in mail giu per il chau!», ed è ida vinavant. Suenter in mument è er ella arrivada tar la chasetta da dunna Holla. La smarschuna n’ha dentant betg gì tema, cur ch’ella ha vis la dunna veglia, pertge ch’ella aveva udì da sia sora che dunna Holla haja gronds dents. Immediat è la smarschuna stada cuntenta da star tar dunna Holla e far la fantschella.

L’emprim di è ella sa stentada da far endretg. Ma gia il segund di ha ella cumenzà a smarschunar. Il terz di n’ha ella gnanc vulì levar. Er il letg da dunna Holla fascheva ella si mo malamain ed il tarpet strusch scurlattava ella. Uschia hai strusch navì quest onn sin terra e dunna Holla è prest stada unfisa cun ella ed ha ditg: «Ve, sche vi jau dar a tai la paja e ti pos turnar a chasa.»

La smarschuna è sa legrada e spetgava uss la plievgia dad aur. Ma cur ch’ella è passada tras la porta, n’hai betg pluvì aur, mabain rascha luentada. «Quai è la paja per tia lavur», ha ditg dunna Holla e serrà la porta cun ina sbattida. La smarschuna ha stuì turnar a chasa cun in vestgì che penderlava e ch’era plain rascha. Cur ch’il cot che steva puspè sin la pitga-funtauna ha vis ella, ha el cumenzà a chantar:

«Chicherichi! Chicherichi! Nossa matta da rasch’è là vi!»

La rascha è restada vi da la matta e tut sgarar e lavar n’ha gidà nagut.


15. La Chapitscha cotschna
[edit]

Igl era ina giada ina mattina che tuts avevan fitg gugent. Er sia tatta l’amava fitg e l’ha regalà bleras chaussas, tranter auter ina bella chapitscha cotschna da vali. Quella steva ordvart bain a la matta. E perquai ch’ella la purtava mintga di, han tuts numnà ella Chapitscha cotschna.

In bel di da bun’ura ha sia mamma ditg: «Ve, Chapitscha cotschna, prenda quest toc turta e questa buttiglia vin e porta quai a la tatta. Ella è flaivla e malsauna; quai vegn a dar forza ad ella. Va avant ch’i vegn memia chaud e betg banduna la via, uschiglio pudessas forsa dar en venter e rumper la buttiglia. La tatta n’avess alura nagut dal bun vin. E cur che ti arrivas tar la tatta, dis bun di ad ella e na sfuschignas betg enturn dapertut.» «Gea, mamma, jau fatsch sco che ti has ditg», ha Chapitscha cotschna respundì ed è sa messa sin via.

La tatta steva en ina chasa amez il guaud. Cur che Chapitscha cotschna è arrivada en il guaud, ha ella entupà in luf. Ella na saveva betg ch’il luf saja in animal privlus e perquai n’ha ella gì nagina tema. «Bun di, Chapitscha cotschna, nua vas ti gia uschè baud la damaun?», ha il luf dumandà. «Jau vom tar mia tatta», ha la mattina respundì. «E tge has ti en quest chanaster?», ha il luf vulì savair. «Vin e turta per mia tatta, per ch’ella vegnia puspè sauna.» «Uss bain», ha ditg il luf, «e nua stat tia tatta?» «En quella chasa amez il guaud, dasper ils trais ruvers, ti sas bain, là nua ch’igl ha er nitscholers», ha Chapitscha cotschna respundì. Sinaquai ha il luf pensà: «Questa matta è ina tschavera delicata che ma vegn a gustar anc bler meglier che la dunna veglia. Sche jau sun furber, alura poss jau forsa magliar omaduas en ina giada.» Il luf ha accumpagnà ella in toc ed ha ditg suenter in’urella: «Chapitscha cotschna, guarda tge bellas flurs! Pertge na fas ti betg stim dad ellas? Jau crai che ti n’audias er betg ils utschels che chantan. Ti chaminas tut en prescha e na vesas gnanc quant bel ch’igl è en il guaud.»

Chapitscha cotschna ha guardà ensi ed ha vis co ch’ils radis dal sulegl traglischavan tranter las plantas e co che las flurs ninavan en il vent. Ella ha pensà: «Sche jau port in matg flurs a la tatta, vegn ella segir ad avair grond plaschair, igl è anc baud ed jau hai peda avunda.» Ed ella ha bandunà la via ed ha cumenzà a racoglier flurs. Ma entant ch’ella racoglieva ina veseva ella gia in’autra ed uschia è ella arrivada adina pli lunsch en il guaud.

Il luf però è immediat currì vers la chasa da la tatta ed ha spluntà vi da la porta: «Tgi è qua?», ha la tatta dumandà. «Chapitscha cotschna che porta turta e vin. Fa il bain ed avra la porta.» «Smatga sin la serra», ha la tatta respundì, «jau sun memia flaivla per star si. Ve be en», ha la tatta clamà. Il luf ha avert la porta, è siglì senza dir pled sper il letg ed ha maglià la tatta entira ed entratga. Alura ha el tratg en la vestgadira, ha mess si la schlappa da la tatta, ha tratg ils sumbrivals ed è sa mess en letg.

Entant aveva Chapitscha cotschna racolt in tarment matg flurs ed andetgamain èsi vegnì endament ad ella ch’ella stoppia ir tar sia tatta. Plain prescha è ella sa messa sin via. Arrivada tar la chasa, è ella stada tut surstada che l’isch-chasa era avert. Ella è entrada ed ha pensà: «Jau sun gia stada bleras giadas tar mia tatta, ma questa giada hai jau perfin in pau tema.» Alura ha ella clamà: «Bun di, tatta», ma nagin n’ha dà resposta. Ella è ida en chombra ed ha avert ils sumbrivals. La schlappa da notg cuvriva bunamain l’entira fatscha da la tatta. Chapitscha cotschna ha dumandà: «Tatta, pertge has ti uschè grondas ureglias?» «Per che jau ta possia udir meglier!» – «Tatta, pertge has ti uschè gronds egls?» «Per che jau ta possia vesair meglier!» – «Tatta, pertge has ti uschè gronds mauns?» «Per che jau ta possia tschiffar meglier!» – «E tatta, pertge has ti uschè ina gronda bucca?» «Per che jau ta possia magliar meglier!» Strusch ch’il luf aveva ditg quai, ha el fatg in sigl or da letg ed ha maglià Chapitscha cotschna cun pel ed ossa.

Cur ch’il luf era sazià da questa tschavera delicata, è el sa mess puspè en letg ed ha immediat cumenzà a runtgir che las paraids stremblivan. In chatschader ch’è passà ha udì la ramur nunusitada ed ha ditg a sasez: «Per l’amur da Dieu co che questa dunna runtga. Lascha guardar sch’i manca forsa insatge ad ella.» Il chatschader è ì en stiva ed ha vis il luf che runtgiva enta letg. «Ah, qua es ti, ti malfatschent!», ha el ditg, «tai tschertg jau gia daditg.» En quel mument ch’el ha auzà il schluppet per sajettar il luf, al è vegnì endament che quel haja forsa maglià la tatta e che quella pudess forsa perfin anc esser en vita. El ha prendì in cuntè ed ha cumenzà a tagliar si il venter dal luf che durmiva stagn e bain. Strusch ch’el aveva fatg in pèr tagls, ha el vis ina chapitscha da vali cotschna e curt temp suenter è vegnida ora la matta suspirond: «Tge tema che jau hai gì en quest venter stgir!» Er la tatta viveva anc.

Chapitscha cotschna è ida svelt per insaquants gronds craps. Cun quels hani emplenì il venter dal luf ed al han cusì ensemen. Cur ch’il luf è sa sveglià, vuleva el tagliar la corda. Ma ils craps eran uschè grevs ch’el è crudà ed è restà mort per terra.

Il chatschader, la tatta e Chapitscha cotschna eran leghers e cuntents. Il chatschader ha tratg giu la pel al luf ed è ì a chasa. La tatta ha mangià la turta e bavì il vin che Chapitscha cotschna aveva purtà ed è bainbaud puspè vegnida a forzas. Chapitscha cotschna ha prendì a cor quai ch’era capità ed ha ditg a sasezza: «Jau na vegn mai pli a bandunar la via en il guaud. Da qua davent vegn jau adina a far per cumond a mia mamma.»


16. Ils musicants da Brema
[edit]

In um aveva in asen. Quel aveva purtà onns ed onns ils satgs tar il mulin. El era uss vegl e na valeva nagut pli per trair u per purtar. Il patrun al pavlava navidas ed el al vuleva mazzar.

L’asen ha sentì quai ed è fugì vers Brema per far là da musicant. Sin viadi ha el vesì in chaun sper via. Quel buffava cun bucca averta, sco sch’el avess fatg ina cursa. «Pertge buffas ti uschia?», ha l’asen dumandà ed il chaun ha respundì: «Jau sun vegl e flaivel e na sun betg pli bun da currer suenter a las lieurs. Il patrun m’ha vulì sturnir ed jau sun scappà.» Sinaquai ha l’asen respundì: «Sas ti tge? Ve cun mai a Brema sco musicant.»

Il chaun è stà d’accord ed els èn ids vinavant. Suenter curt viadi han els entupà in giat. Quel fascheva ina tschera malcuntenta. «Pertge fas ti ina tschera uschè trista?», ha l’asen dumandà. «Tgi è legher e cuntent, cur ch’el è en privel da vegnir per la pel?», ha il giat respundì. «Jau sun vegl. Mes dents èn muts ed jau na sun betg pli bun da pigliar mieurs. La patruna vuleva bittar mai en l’aua, jau sun però mitschà.» «Ve cun nus a Brema sco musicant! Ti enconuschas gea la musica.» Il giat è stà cuntent ed è ì cun els.

Passond sper in iert vi, han els vis in cot sin la saiv che chantava sco in mez nar. L’asen ha ditg: «Ti fas in cratschlim che va tras pel ed ossa. Tge manca a tai?» Il cot ha respundì: «Damaun è perdunanza. Mia patruna ha cumandà a la fantschella da tagliar giu mes chau. Uss vuless jau chantar fin che jau na poss betg pli.» «Ti pauper schani», ha l’asen replitgà, «murir ston ins pir il davos. Ti chantas bain. Ve cun nus a Brema a far musica.» Il cot è stà d’accord ed el è ì cun els.

Vers saira èn els arrivads en il guaud. Els èn stads là sur notg. L’asen ed il chaun èn sa mess sut in pign. Il giat è rampignà sin in rom ed il cot è sgulà sin la tschima. Avant che durmir ha il cot guardà enturn. «Jau ves ina glisch, jau ves ina glisch», ha el clamà, «là sto esser ina chasa.» «Lain ir tar quella», ha l’asen ditg, «qua avain nus in trid albiert.» «D’accord.» Els èn ids vers la glisch.

La glisch vegniva pli e pli clera cur ch’els èn arrivads davant ina chasa abitada da laders. «Tge vesas ti?», ha dumandà l’asen il cot che guardava da fanestra en. «Jau ves ina maisa cuverta cun bunas vivondas e bavrondas ed umens che mangian cun gust», è la resposta stada. «Quai ans faschess er bain», ha il giat ditg.

«Sche nus savessan be co far da stgatschar quels laderuns.» Els èn sa cussegliads co spaventar ils laders. Tuttenina han els gì l’idea da far tema als sfarfatgs. L’asen è sa mess cun las chommas davant sin il parsiel. Il chaun è siglì sin il dies da l’asen. Il giat è rampignà sin il chaun ed il cot è sgulà sin il chau dal giat.

En questa posiziun han els cumenzà a far ina musica terribla. L’asen ha sbragì, il chaun giappà, il giat ha miaulà ed il cot chantà sgarschaivlamain. Ils laders han temì ils spierts ed èn fugids ord chasa en tutta furia. Ils quatter musicants èn sa mess a maisa ed han laschà gustar il bun brassà e las turtas.

Cur ch’els avevan maglià e bavì avunda, han els stizzà la glisch ed èn sa mess a durmir. L’asen ha durmì en tschaler sin las stalizzas, il chaun è sa mess davos l’isch-chasa, il giat è ì en cuschina sin la platta chauda ed il cot è sgulà sin il tetg per durmir. Stanchels dal viadi èn els immediat sa durmentads.

Il chapitani dals laders steva mal d’esser fugì uschè spert. El ha tramess in dals laders en chasa per guardar co ch’i saja là. Igl era tut quiet ed il lader è ì en cuschina per far glisch. El ha pensà ch’ils egls dal giat sajan burnida ed ha chatschà in zulprin lien. Sinaquai è il giat siglì en fatscha al lader ed al ha sgriflà malamain. Il lader è danovamain fugì en tutta furia. Sper l’isch-chasa ha el tschiffà ina morsa dal chaun en la chomma. Passond tras il suler, ha l’asen dà ina tala chalzerada ch’il lader è dà per terra. En quel mument ha il cot chantà ses «chicherichi».

Il lader è vegnì pli mort che viv tar ses cumpogns. Tremblond da la tema ha el ditg: «En chasa n’èsi betg bel. En cuschina è ina stria. Ella m’ha sgriflà la fatscha cun sias unglas. Sper l’isch-chasa m’ha in um dà ina piztgada en ina chomma. En suler hai jau survegnì in pal en il chalun. Sin il tetg era insatgi che clamava: Nà cun la banda da brigants! Nà cun la banda da brigants!»

Ils laders n’han betg pli gì il curaschi da turnar en chasa. Als quatter musicants però plaschevi là uschè bain ch’els n’han betg pli bandunà quest lieu empernaivel.


17. Il diavel cun ils trais chavels dad aur
[edit]

Igl era ina giada ina paupra dunna ch’aveva parturì in uffant. Quai era in uffant sco ch’ins n’aveva anc mai vis, ed igl è stà cler a partir da l’emprim di che quest uffant era fortunà. Ad el è perfin vegnì profetisà ch’el vegnia a maridar cun quattordesch onns la figlia dal retg.

Curt suenter è il retg vegnì en il vitg, ma nagin na saveva tgi ch’el saja. El ha dumandà la glieud tge ch’i dettia da nov ed ha udì dad in e mintgin: «Avant paucs dis è naschì in uffant sco ch’ins n’ha anc mai vis. Tut quai ch’el vegn a prender per mauns vegn ad avair ina buna fin. I vegn perfin ditg ch’el maridia la figlia dal retg, cur ch’el haja quattordesch onns.»

Il retg aveva in nausch cor e pensond a la maridaglia da sia figlia cun quest mat, è el sa grittentà pli e pli fitg. El è ì tar ils geniturs ed ha ditg cun vusch amiaivla: «Vus pauperets, surlaschai a mai voss uffant, jau vi procurar bain per el!» L’emprim na vulevan els sa chapescha betg dar l’uffant, ma cur ch’il retg ha purschì bler aur per il mattin, han els manegià: «El è in uffant fortunà, quai po mo esser bun per el.»

Ed uschia hani surlaschà l’uffant al retg. Quel ha mess l’uffant en ina stgatla ed è chavaltgà cun el fin tar in flum profund. El ha sdarmanà la stgatla en l’aua ed ha ditg: «Da quest spus malgartegià hai jau damai preservà mia figlia!» Ma la stgatla n’è betg sfundrada. Ella è nudada sco ina bartgetta fin tar in mulin.

Là è ella restada pendida en la roda-mulin. Per fortuna ha il famegl dal muliner, che steva gist dasperas, pudì trair la stgatla cun in croc or da l’aua. Tge plaschair ch’el ha gì, vesend lien in mattin tut legher e cuntent. El ha purtà l’uffant al muliner ed a sia dunna. E cunquai ch’els n’avevan nagins agens uffants, hani tegnì il pop fin ch’el è stà creschì.

Ma sco ch’il destin ha vulì, ha il retg tschertgà blers onns pli tard susta d’in temporal en il mulin. «E quest mat, è quai voss?», ha il retg vulì savair. «Na», han els respundì, «el è in orfen. Avant quattordesch onns è el arrivà tar nus en ina stgatla che nudava sin il flum. Noss famegl al ha pestgà or da l’aua.»

Qua ha il retg realisà ch’il mat n’era nagin auter che quel ch’el aveva bittà en il flum da lezzas uras. Immediat ha el fatg in plan malign ed ha ditg: «Chara glieud, na pudess quel mat betg purtar ina brev a la regina?» «Sco Vossa maiestad giavischa», han els respundì. Il retg ha scrit ina brev a la regina cun ils suandants pleds: «Uschespert ch’il mat vegn cun questa brev sin il chastè, sto el vegnir mazzà. Il retg.»

Il mat è sa mess en viadi cun la brev. Ma en il guaud è el sa pers. En la stgiradetgna ha el però vis ina glisch ed è arrivà tar ina chasa. Cur ch’el è entrà, ha el vis ina dunna veglia che seseva sper in fieu. Vesend il mat, ha ella dà in vaira sigl. «Ti pauper mat», ha la dunna ditg, «ti es arrivà en ina chasa da laders, e cur ch’els turnan a chasa, vegnan els a mazzar tai.» «Ch’i saja sco ch’i veglia», ha il mat ditg, «jau n’hai nagina tema.» Ed el è sa stendì ora sin il banc-pigna ed è sa durmentà.

Pauc suenter èn ils malfatschents turnads a chasa. Plain gritta han els dumandà tge ch’i saja cun quel ester che dormia sin il banc-pigna. «Ah», ha ditg la veglia, «quai è in mat innocent ch’ha da purtar ina brev a la regina.» Ils bandits han avert la brev ed han legì ch’il mat stoppia vegnir mazzà uschespert ch’el saja en il chastè. Qua han perfin ils laders, ch’eran uschiglio uschè crudaivels, gì cumpassiun. Els han stgarpà la brev ed han scrit in’autra: «Il mat che porta questa brev duai immediat maridar nossa figlia. Il retg.» Ils laders han laschà durmir il mat quietamain e la damaun han els alura mussà la dretga via.

La regina ha legì la brev ed ha immediat cumandà da preparar ina nozza pompusa. Ed uschia ha la princessa maridà il mat fortunà. E cunquai ch’il mat era bel e curtaschaivel, era ella fitg cuntenta cun sia sort.

In temp pli tard è il retg turnà en ses chastè ed ha vis ch’il mat fortunà aveva maridà sia figlia. «Co ha quai pudì capitar?», ha el vulì savair, «en la brev hai jau dà tut in auter cumond.» La regina al ha mussà la brev. Il retg ha legì la brev ed ha immediat vis che quella era vegnida barattada cun in’autra. El ha dumandà il giuvenot, pertge ch’el haja purtà in’autra brev a la regina. «Jau na sai da nagut», ha el respundì, «ella sto esser vegnida barattada durant la notg, cur che jau hai durmì en il guaud.»

Sinaquai ha il retg respundì cun vusch grittentada: «Uschè simpel na ta vi jau betg far la chaussa! Quel che vul maridar mia figlia, ma sto purtar si da l’enfiern trais chavels dad aur giu da la testa dal diavel. Sche ti ma portas quai che jau pretend, alura pos ti tegnair mia figlia.»

Cun quai sperava il retg da vegnir liber dal giuvenot per adina. Ma il mat fortunà ha mo ditg: «Jau vi procurar per ils chavels dad aur, jau n’hai nagina tema dal diavel.» El ha prendì cumià ed è partì. Ses viadi al ha manà en ina gronda citad. La guardia a la porta da la citad vuleva savair quant scort ch’el saja.

«Jau sai tut», ha il mat fortunà respundì. «Sche fa il bain e di pertge che noss bigl sin la plazza da fiera è sitg e pertge ch’i na vegn nagin vin pli or da la spina sco pli baud e gnanc in gut aua?» «Quai vi jau dir a Vus», ha il giuvenot respundì, «spetgai fin che jau sun da return.»

Alura è el ì vinavant en in’autra citad, nua ch’il guardian vuleva savair, pertge ch’il mailer cun maila d’aur na portia uss gnanc pli in unic fegl. «Quai vi jau dir a Vus», ha il giuvenot respundì, «spetgai fin che jau sun da return.»

El è arrivà tar in grond flum. Il bartgariel ch’al stueva manar a tschella riva ha ditg: «Fa in plaschair a mai e di pertge che jau stoss adina navigar d’ina riva a l’autra, senza mai vegnir deliberà da questa lavur?» Er al bartgariel ha il mat fortunà empermess ina resposta.

Da l’autra vart dal flum ha il giuvenot chattà l’entrada da l’enfiern. Tut era nair e plain fulin ed il diavel n’era betg a chasa. Ma sia tatta seseva sin ina sutga largia cun spundas a dretga ed a sanestra. «Tge vuls ti?», ha ella dumandà e na pareva gnanc uschè nauscha.

«Jau avess gugent trais chavels giu dal chau dal diavel», ha el respundì, «uschiglio perd jau mia dunna.» «Quai è pretendì bler», ha ella ditg, «sch’il diavel turna a chasa e ta chatta, alura pauperet! Ma jau ta vi gidar.»

Ella al ha striunà en ina furmicla ed al ha zuppà en ina fauda da sia rassa. «Quai è bun», ha el ditg, «ma trais chaussas stuess jau anc savair: Pertge na cula gnanc pli aua or da la spina d’in bigl da vin? Pertge na chatscha in mailer cun maila d’aur gnanc pli feglia verda e pertge sto il bartgariel navigar di per di d’ina riva a tschella senza mai vegnir deliberà?» «Quai èn dumondas difficilas», ha la dunna veglia ditg, «ma taidla bain tge ch’il diavel respunda.»

Vers saira è il diavel turnà a chasa. Strusch ch’el era entrà, ha el badà ch’insatge n’era betg sco uschiglio. «Jau savur, jau savur charn d’uman», ha el ditg, «quella na tutga betg qua.» Alura ha el guardà en mintga chantun ed ha tschertgà dapertut, ma el n’ha chattà nagut. La tatta ha sbragì: «Uss hai jau gist scuà dapertut e fatg urden e ti fas puspè dischurden. Adina has ti l’impressiun ch’i savuria da charn d’uman. Ve uss a maisa!»

Il diavel ha mangià e bavì e pusà silsuenter ses chau sin la schanuglia da sia tatta ed è sa durmentà. Qua ha la tatta stratg ora in chavel d’aur al diavel. «Aua», ha el sbragì, «tge fas?» «Jau hai gì in curius siemi», ha la tatta respundì. «Jau hai siemià ch’in bigl, nua che culava vin, saja uss dal tuttafatg setgà. Tge pudess esser la culpa?» «En il bigl sesa ina rauna sut in crap. Sch’els la mazzan, alura cula il vin puspè», ha il diavel respundì.

El è sa durmentà e la tatta al ha stratg ora il segund chavel dad aur. «He, tge fas?», ha il diavel clamà. «Jau hai puspè siemià d’in pumer che purtava uschiglio maila dad aur, ma uss na porta el gnanc pli in unic fegl.» «Ha, sche quels savessan!», ha ditg il diavel, «vi da la ragisch rui ina mieur, sch’ins mazza quella, alura vegn il mailer puspè a purtar maila dad aur.»

Puspè è il diavel sa durmentà e la tatta al ha stratg ora il terz chavel dad aur. Uss è el vegnì talmain grit ch’el la vuleva perfin dar fridas, ma la tatta ha anc pudì quietar el ina giada. Ella al ha raquintà ch’ella haja siemià d’in bartgariel che stoppia navigar d’ina riva a tschella senza mai vegnir deliberà. «Tge pauper tabalori», ha il diavel ditg, «sch’insatgi vegn e sesa en sia bartga sto el be dar a quel ils rembels enta maun, alura è el gia deliberà.»

Il di suenter ha la tatta puspè striunà natiers il mat fortunà ed al ha dà ils trais chavels dad aur. Il mat ha engrazià per l’agid ed ha bandunà la stgiradetgna da l’enfiern.

Cur ch’el è arrivà tar il bartgariel, avess el stuì dar la resposta empermessa. «Ma maina l’emprim da tschella vart da la riva, alura ta vi jau dir, co che ti pos vegnir deliberà.» Arrivads da tschella vart ha el raquintà quai ch’il diavel aveva cusseglià.

Pauc suenter è el arrivà en la citad dal mailer senza feglia ed ha ditg: «Mazzai la mieur che rui vi da las ragischs da la planta ed ella vegn puspè a purtar feglia verda e maila dad aur!» Il guardian al ha dà sco paja dus asens chargiads cun aur.

A la fin è el arrivà en la citad dal bigl sitg ed ha ditg: «Ina rauna sesa sut in crap en il bigl. La mazzai e vus vegnis puspè ad avair vin en abundanza.» Er questa giada ha el survegnì dus asens chargiads cun aur.

Ed uschia ha el purtà ils trais chavels dad aur al retg. Cur ch’il retg ha vis er anc ils asens cun las ritgezzas, è el daventà tut amiaivel ed ha dumandà: «Di a mai, danunder has ti tut quest aur?» «Jau hai traversà in flum», ha respundì il giuvenot, «là chatt’ins aur sco sablun.»

Plain engurdientscha ha il retg dumandà: «Poss er jau ir tar il flum per aur?» «Sa chapescha», ha il mat respundì, «là hai in bartgariel e quel ta maina sur l’aua vi.»

Cur ch’il retg è arrivà tar il flum, al ha il bartgariel supplitgà da vegnir en la bartga. Alura al ha el dà enta maun ils rembels, ha fatg in sigl or da la bartga ed è svanì. Dapi quel di sto il retg far da bartgariel sco chasti per ses putgads. E sche nagin n’ha prendì davent ils rembels, alura va el anc oz d’ina riva a tschella.


18. Il cusunz en tschiel
[edit]

In bel di ha il char Segner vulì ir a spass en l’iert celestial. Ed el ha prendì cun sai tut ils apostels e tut ils sontgs. Nagin auter n’è restà en tschiel che Petrus. Il Segner al ha dà cumond da na laschar en nagin durant si’absenza. Petrus era damai a la porta ed ha veglià.

I n’è betg ì ditg ed insatgi ha spluntà. Petrus ha dumandà tgi che quai saja e tge ch’el veglia. «Jau sun in pover ed onest cusunz», ha respundì ina vusch fina. «Jau rog da ma laschar en.» «Gea, onest», di Petrus, «sco il lader vi da la furtga. Ti has fatg la grifla lunga ed has engulà il ponn da la glieud. Ti na vegns betg en tschiel. Il Segner m’ha scumandà da laschar en insatgi durant ch’el è absent.»

«Sajas po misericordaivel», ha ditg il cusunz, «pitschens tochins da ponn che crodan da sasez giu da la maisa, quai n’è betg engulà, gnanc da dir! Taidla: jau vom zop e da la lunga via hai jau vaschias vi dals pes. I m’è impussibel da turnar. Ma lascha be vegnir en. Jau vi far tut las lavurs nauschas. Jau vi purtar ils uffants, jau vi lavar ils pezs, jau vi nettegiar ils bancs nua ch’els han giugà ed jau vi reparar lur vestgids stgarpads.»

Petrus ha gì misericordia ed ha avert il portal dal tschiel gist tant ch’il cusunz cun ses corp magher ha pudì entrar. Quel ha stuì sa tschentar en in chantun davos il portal. Là ha el stuì seser quietamain per ch’il Segner n’al dettia betg bada tar ses return e na vegnia betg grit.

Il cusunz ha fatg per cumond. Ma cur che Petrus è ì ora ina giada, è el stà si ed è ì plain mirveglias per tut ils chantuns dal tschiel enturn. Finalmain è el vegnì en in lieu spezial. Là eran bleras bellas sutgas ed entamez era in tron d’aur ornà cun craps prezius. Il tron era bler pli aut che las sutgas e davant quel era ina sutgetta d’aur. Quai era il tron nua ch’il char Segner seseva cur ch’el era a chasa. Da quel pudeva el vesair tut quai che capitava sin terra. Il cusunz è sa fermà ed ha contemplà ina buna pezza il tron, pertge che quel al plascheva meglier che tut l’auter.

Finalmain n’è el betg stà bun da retegnair sias mirveglias. El è muntà ed è sesì sin il tron. Là ha el vis tut quai che capitava sin terra. El ha vis ina dunna veglia trida sper in aual nua ch’ella era londervi da lavar. Tuttenina ha ella zuppà dus vels ed ha mess quels da la vart per sai. Da quai ha il cusunz survegnì ina tala ravgia ch’el ha prendì la sutgetta d’aur e l’ha bittà tras il tschiel sin la terra vers quella ladra veglia. Ma perquai ch’el na la pudeva betg pli prender ensi, è el rampignà giu dal tron ed è puspè sa tschentà davos la porta ed ha fatg sco sche nagut na fiss capità.

Cur ch’il char Segner cun tut si’armada celestiala è turnà, n’ha el betg badà il cusunz davos la porta. Ma cur ch’el ha vulì seser sin ses tron, ha mancà la sutgetta. El ha dumandà Petrus, nua che la sutgetta saja. Ma quel n’ha betg savì quai. Alura ha el dumandà vinavant sch’el haja forsa laschà en insatgi.

«Jau na savess nagin che fiss stà qua», ha Petrus respundì, «auter ch’in cusunz zop che sesa anc davos la porta.» Alura ha il Segner fatg vegnir davant el il cusunz ed al ha dumandà, sch’el haja prendì la sutgetta e nua ch’el l’haja mess.

«O Segner», ha respundì il cusunz cun plaschair, «en la ravgia l’hai jau bittà sin la terra vers ina dunna veglia cur che jau hai vis ch’ella engola dus vels durant il far laschiva.»

«O ti tamazi», ha ditg il Segner, «sche jau giuditgass sco che ti giuditgeschas, tge pensas ti tge che fiss gia daditg capità cun tai? Jau n’avess gia dapi lung temp nagina mobiglia qua sin tschiel, ma avess schlavazzà tut engiu suenter ils putgants. Ti na pos betg pli restar en tschiel, mabain stos puspè ir davant la porta. Guarda tez nua che ti arrivas. Qua na duai nagin auter chastiar che jau sulet, il Segner.»

Petrus ha puspè stuì manar il cusunz davant il tschiel. E perquai ch’el aveva chalzers stgarpads ed ils pes plain da vaschias, ha el prendì in bastun en il maun ed è ì a ‹Spetgancinpau›, nua che sesan ils schuldads pietus e rin da schluppar.


19. Maisina, t’emplaina!
[edit]

Igl era ina giada in cusunz ch’aveva trais figls e sulettamain ina chaura. La chaura basegnava bun pavel, perquai che tuts sa nutrivan da ses latg. Uschia stuevan els ir cun ella mintga di ora sin la pastgira per la laschar pascular. Mintga di era in auter dals trais figls en roda. Il figl il pli vegl ha manà ella ina giada dasper il santeri nua che creschivan las pli bellas ervinas. La chaura ha maglià e fatg sigliots l’entir di. La saira cur ch’igl era temp dad ir a chasa, ha il giuven dumandà ella: «Chaura, è tes venter plain?» La chaura ha respundì:

«Mes venter è uschè plain, na poss gnanc pli magliar in fain, määäh, määäh».

«Bun, alura ve a chasa», ha ditg il mat, l’ha prendì per il sughet, l’ha manà en stalla e l’ha rentà. «Schia», ha ditg il vegl cusunz, «ha la chaura maglià il venter plain?» «Oh», ha ditg il figl, «ses venter è uschè plain, ella na po gnanc pli magliar in fain.» Il bab vuleva però sa persvader sez. El è ì giu en stalla, ha stritgà l’animal e dumandà: «Chaura, è tes venter propi plain?» La chaura ha respundì:

«Tge pomai avess duì magliar, per mia fom oz sadular. Jau sun be siglida tut il di ed hai strusch forza pli. Määäh, määäh.»

«Tge dis ti qua?», ha clamà il cusunz, è currì ensi ed ha ditg al giuven: «Ti manzaser! Ti ma dis che la chaura haja maglià il venter plain. Empè l’has ti laschà patir fom.» Ed en sia furia ha el prendì giu da la paraid ses meter da cusunz ed ha stgatschà ses pli vegl figl cun fridas or da chasa.

L’auter di era en roda il segund figl. Quel ha tschernì ina plazza da pascular dasper la saiv dal curtin. Là creschivan ina massa ervas savurusas che la chaura ha maglià cun gust. La saira cur ch’il giuven vuleva ir a chasa, ha el dumandà ella: «Chaura, è tes venter plain?» La chaura ha respundì:

«Mes venter è uschè plain, na poss gnanc pli magliar in fain, määäh, määäh».

«Bun, alura ve a chasa», ha ditg il mat, l’ha prendì per il sughet, l’ha manà en stalla e l’ha rentà. «Schia», ha ditg il vegl cusunz, «ha la chaura maglià il venter plain?» «Oh», ha respundì il figl, «ses venter è uschè plain, ella na po gnanc pli magliar in fain.» Il cusunz n’ha betg fidà a ses figl. El è ì giu en stalla ed ha dumandà: «Chaura, è tes venter propi plain?» La chaura ha respundì:

«Tge pomai avess duì magliar, per mia fom oz sadular. Jau sun be siglida tut il di ed hai strusch forza pli. Määäh, määäh.»

«Tge canagl sfarfatg!», ha clamà il cusunz. «Laschar endirar fom quest pover animal!» El è currì ensi, ha prendì giu da la paraid ses meter da cusunz ed ha stgatschà il figl mesaun cun fridas or da chasa.

Uss era en roda il terz figl. Quel vuleva far endretg sia chaussa. El ha tschertgà in chagliom cun bellezza feglia ed ha laschà magliar la chaura da questa. La saira cur ch’el vuleva ir a chasa, ha el dumandà ella: «Chaura, è tes venter plain?» La chaura ha respundì:

«Mes venter è uschè plain, na poss gnanc pli magliar in fain, määäh, määäh».

«Bun, alura ve a chasa», ha ditg il giuven, l’ha prendì per il sughet, l’ha manà en stalla e l’ha rentà. «Schia», ha ditg il vegl cusunz, «ha la chaura maglià il venter plain?» «Oh», ha respundì il figl, «ses venter è uschè plain, ella na po gnanc pli magliar in fain.» Il cusunz n’ha er betg fidà a ses terz figl. El è ì giu en stalla ed ha dumandà: «Chaura, è tes venter propi plain?» La chaura maliziusa ha respundì:

«Tge pomai avess duì magliar, per mia fom oz sadular. Jau sun be siglida tut il di ed hai strusch forza pli. Määäh, määäh.»

«Questa canaglia», ha clamà il cusunz, «in pli sfarfatg e maltratg che l’auter. Vus na manais mai betg pli per il nas.» E tut ordasenn da la gritta, è el currì ensi ed ha bastunà il pover figl giuven uschè fitg che quel è sbrigà or da chasa.

Uss era il vegl cusunz sulet cun sia chaura. L’autra damaun è el ì giu en stalla, ha stritgà la chaura ed ha ditg: «Ve, mes char animalet. Jau vegn mez cun tai sin pastgira.» El l’ha prendì per il sughet e l’ha manà sin il prà. «Uss pos ti magliar il venter plain», ha el ditg ad ella e l’ha laschà pascular fin la saira. Alura ha el dumandà ella: «Chaura, è tes venter plain?» Ella ha respundì:

«Mes venter è uschè plain, na poss gnanc pli magliar in fain, määäh, määäh.»

«Bun, alura ve a chasa», ha ditg il cusunz, l’ha prendì per il sughet, l’ha manà en stalla e l’ha rentà. Avant che ir or da stalla, è el anc sa manà ina giada ed ha ditg: «Uss è tes venter bain plain?» E la chaura ha respundì:

«Tge pomai avess duì magliar, per mia fom oz sadular. Jau sun be siglida tut il di ed hai strusch forza pli. Määäh, määäh.»

Cur ch’il cusunz ha udì quai, è el sa fermà ed è immediat vegnì conscient ch’el ha chatschà ses figls senza raschun. «Spetga, ti creatira malengraziaivla», ha el sgrignì, «i na basta betg da mo stgatschar tai. Jau vi marcar tai, per che ti na possias mai pli cugliunar in cusunz onest.» El è currì ensi, ha prendì ses cuntè da far la barba, ha savunà en il chau da la chaura e l’ha tundì uschè glisch sco sia palma-maun. E perquai ch’il meter da cusunz fiss stà memia bel e custaivel, ha el prendì la giaischla ed ha dà talas fridas a la chaura ch’ella è fugida.

Cur ch’il cusunz seseva uss tut sulet en sia chasa, è el vegnì fitg trist ed avess gugent puspè clamà enavos ses figls. Ma nagin na saveva nua ch’els eran. Il figl il pli vegl aveva cumenzà in emprendissadi tar in scrinari. El aveva emprendì ses mastergn cun diligenza e perseveranza. E cur ch’il temp era vegnì ch’el dueva ir en viadi, al ha ses patrun regalà ina pitschna maisa che n’era betg fitg bella e ch’era fabritgada da lain ordinari. Ma insatge era tut spezial vi da quella maisina. Sch’ins scheva ad ella: «Maisina, t’emplaina!», sch’era tuttenina rasada ora sin ella ina schubra tuaglia e sin quella eran semtgads in plat cun cuntè e furtgetta e cuppas plain charn e verdura ed in grond magiel emplenì cun bun vin. I veseva ora uschè gustus ch’i fascheva tut chaud il cor.

Il giuvenot ha pensà: «Quai basta per mia vita duranta», ed el è partì da buna luna or en il mund. El na s’interessava betg sch’ina ustaria era buna u nauscha u sch’i deva insumma ina. El na gieva gnanc en las ustarias, mabain tschentava, cur ch’el aveva gust e quaida da mangiar, sia maisa davant el e scheva: «Maisina, t’emplaina!», e la maisina s’empleniva cun tut quai ch’il cor giavischava. In di ha el pensà a ses bab ed el ha decis da returnar tar el. Sia gritta era uss franc calmada ed el deva segir gugent albiert a ses figl cun sia maisina.

Igl è succedì ch’el è arrivà la saira sin viadi a chasa en in’ustaria plaina. Ils giasts al han beneventà ed al han envidà da seser e da mangiar ensemen cun els, perquai ch’el vegnia strusch pli a survegnir ina tschaina anc da quellas uras. «Na», ha respundì il scrinari, «jau n’as vi betg privar da quellas paucas buccadas che vus avais sin maisa. Jau preferesch da beneventar vus sco mes giasts.» Els han ris e pensà ch’el fetschia mo spass cun els. Il giuven ha però tschentà sia maisa da lain entamez l’ustaria ed ha ditg: «Maisina, t’emplaina!» Immediat è quella s’emplenida cun da tuttas sorts tratgas uschè deliziusas e cun in’odur talmain savurusa sco quai che l’ustier n’avess mai las pudì preparar. «As servì, chars amis!», ha ditg il scrinari, ed ils giasts n’han betg fatg envidar duas giadas. Els han prendì lur cuntels ed han mangià bravamain. Sco ch’ina cuppa era vida, sa metteva en sia plazza tut da sez ina cuppa plaina. Ils giasts stevan sa chapescha sin il chau dal smirvegl.

L’ustier observava tut quiet il travasch. Ad el mancavan ils pleds. Ma el pensava: In tal cuschinier pudess er jau duvrar en mi’ustaria. Il scrinari e sia cumpagnia han fatg legher fin tard la notg. Finalmain èn els ids a letg. Er il giuven scrinari è ì a durmir ed ha pusà sia maisina magica encunter la paraid. L’ustier na vegniva però betg a ruaus. El pensava a la maisina veglia ch’el aveva deponì en sia chombra da hardumbel. Quella veseva ora precis tuttina sco questa maisina magica. La finala è el stà en pe, ha purtà bufatgamain natiers sia maisina veglia e l’ha barattà cun la maisina magica.

L’autra damaun ha il scrinari pajà sia chombra, ha chargià si dies sia maisa – el n’avess gnanc pensà ch’i na pudess betg esser la gista –, ed è ì per ses fatg.

Da mezdi è el arrivà tar ses bab ch’ha beneventà el cun grond plaschair. «Schia, mes char figl, tge has ti emprendì», al ha el dumandà. «Bab, jau hai emprendì da scrinari.» «Quai è in bun mastergn», ha respundì il bab. «E tge has ti prendì cun tai da tes viadi?» «Bab, il meglier che jau hai prendì cun mai è questa maisina.» Il cusunz ha contemplà la maisina da tuttas varts ed ha ditg: «Cun quella n’has ti betg fatg in capodovra. Quai è ina maisa veglia e nauscha.» «Ma quai è ina maisina tut speziala», ha respundì il figl. «Sche jau la tschent davant mai e di ch’ella duaja s’emplenir, è ella tgemblada en in hui cun las pli bellas tratgas e cun in vin che stgauda il cor. Mo envida tut ils amis e parents. Quels duain ina giada sa refrestgentar e sa rinforzar da rudent. Questa maisa po saziar tuts.»

Cur che l’entira societad era sa radunada, ha il giuven tschentà la maisa entamez la stivetta ed ha ditg: «Maisina, t’emplaina!» Ma la maisina n’ha betg reagì ed è stada vida sco in’autra maisa. Il pover cumpogn ha remartgà che la maisa era vegnida barattada ed el è sa vargugnà. Ils parents han fatg beffas dad el ed èn returnads a chasa cun maguns vids. Il bab ha puspè prendì sias tailas ed ha cuntinuà a cuser. Ed il figl ha stuì ir a lavurar tar in auter patrun.

Il segund figl era arrivà tar in muliner ed aveva fatg tar quel l’emprendissadi. Cur ch’ils onns d’emprendissadi eran passads, ha il patrun ditg: «Perquai che ti has fatg tia lavur cun bravura, ta vi jau regalar in asen tut spezial. El na tira nagins chars e na porta er nagins satgs.» «A tge serva el lura?», ha dumandà il giuven cumpogn. «El chaja aur!», ha respundì il muliner. «Sche ti mettas el sin in ponn e dis ‹briclebrit!›, sche chaja l’asen marenghins.»

«Quai è ina bella chaussa», ha ditg il giuvenot ed è ir ora en il mund. Sch’el duvrava daners, stueva el mo dir a ses asen: «Briclebrit!» ed ì pluveva marenghins ed el na stueva far nagut auter che d’als prender si da plaun. Dapertut nua ch’el arrivava, era il meglier gist bun avunda per el. E pli bler ch’i custava, pli cuntent ch’el era, perquai ch’el aveva adina in satg plain marenghins. Cur ch’il giuven aveva vis in pau dal mund, ha el pensà: Jau stoss ir a visitar mes bab. Sche jau arriv cun mes asen che chaja raps, emblida el franc sia gritta e ma dat albiert.

Igl è succedì ch’el è arrivà en la medema ustaria nua ch’ins aveva barattà la maisina da ses frar. El manava ses asen vi d’in sughet e l’ustier ha vulì prender l’animal per al rentar. Il giuvenot ha però ditg: «N’as stentai betg. Jau vom mez cun mes asen en stalla ed al rent er mez. Jau stoss numnadamain savair nua ch’el è.» A l’ustier ha quai parì curius ed el ha pensà: Insatgi che sto sez manar en stalla ses asen, sto esser pover sco ina mieur-baselgia. Cur che l’um ester ha però prendì or da la giaglioffa dus marenghins e ditg ch’el duaja cumprar insatge bun per tschaina, ha l’ustier fatg egls, è partì ed ha cumprà il meglier ch’el ha chattà.

Suenter la tschavera ha il giast dumandà quant ch’el haja da pajar. L’ustier vuleva profitar da quest giast cun blers marenghins ed ha ditg ch’el stoppia en mintga cas anc dar intginas munaidas d’aur. Il giuven è ì cun ils mauns en la giaglioffa, ma quella era vida. «Mo in mumentin, signur ustier», ha el ditg, «jau vom mo svelt per marenghins.» Il giuven è stà en pe ed ha prendì cun el la tuaglia. L’ustier ha smirveglià ed al è suandà adascus. Perquai ch’il giast ha serrà la porta da la stalla cun la clav, ha l’ustier guardà tras la fora d’in rom. L’um ester ha rasà ora la tuaglia sut l’asen, ha clamà: «Briclebrit!», ed immediat ha l’animal cumenzà a chajar marenghins ch’i pluveva mo uschia giu sin la terra. «Sapperlot, tge barlot!», ha ditg l’ustier, «uschia batt’ins pia ducatas! In tal satg da marenghins n’è betg mal.» Il giast ha pajà ses quint ed è ì a durmir. L’ustier però è sa schluità giu en stalla, ha manà davent il chajaraps e rentà in auter asen en sia plazza.

L’autra damaun baud è partì il giuvenot cun ses asen, pensond ch’el prendia cun el ses asen chajaraps. Da mezdi è el arrivà tar ses bab. Quel aveva grond plaschair d’al revair ed al ha gugent dà albiert. «Tge hai dà or da tai, mes figl», ha dumandà il bab. «Jau sun daventà muliner, char bab», ha el respundì. «Tge has prendì cun tai da tes viadi?» «Mo in asen.» «Asens datti qua avunda», ha ditg il bab. «Alura avess jau gì pli gugent ina buna chaura.» «Gea», ha respundì il figl, «quai n’è però betg in asen ordinari, mabain in asen chajaraps. Sche jau di ‹Briclebrit!›, sche chaja l’asen in entir ponn plain marenghins. Envida tut ils parents, jau fatsch or dad els tuts glieud bainstanta.»

«Quai ma plascha», ha ditg il cusunz, «alura na stoss jau betg pli ma mudregiar cun la guglia.» Ed el è currì davent per clamar tut la parentella. Uschespert che tuts eran radunads, ha il muliner als supplitgà da seser giu, ha rasà ora ses ponn e manà l’asen en stiva. «Uss faschai attenziun!», ha el ditg e clamà: «Briclebrit!» Quai che crudava per terra n’era però betg aur ed igl è sa mussà che l’animal na saveva betg chajar marenghins. Il pover muliner ha fatg egls gross, ha remartgà ch’el era vegnì cugliunà ed ha rugà per perdun ses parents ch’han stuì ir a chasa uschè povers sco quai ch’els eran vegnids. Il cusunz e ses figl n’han betg gì autras letgas. Il bab ha puspè stuì prender per mauns sia guglia ed il mat ha stuì ir a lavurar tar in muliner.

Il terz frar aveva fatg l’emprendissadi tar in roder. Perquai che quai è ina clamada che pretenda bler inschign, aveva el stuì emprender il pli ditg. Ses frars al avevan però fatg da savair tge nausch destin ch’els avevan gì e co che l’ustier als aveva engianà anc l’ultima saira da lur viadi. Cur che l’emprendissadi da roder è stà a fin e ch’il giuven dueva partir, al ha ses patrun regalà – perquai ch’el aveva fatg buna lavur –, in satg e ditg: «En quel hai en in bastun.» «Il satg poss jau purtar sin la spatla ed el ma po far buns servetschs. Ma tge duai jau far cun il bastun lien? Quel fa mo pli grev il satg.» «Taidla», ha respundì il patrun, «sch’insatgi t’ha fatg dal mal, sche stos ti mo dir: ‹Bastun, ve or dal satg!›, ed il bastun siglia or dal satg e sauta uschè fitg sin il dies dal malfatschent ch’el è suenter per otg dis sco schirà. Ed el na smetta betg avant che ti dis: ‹Bastun, ve en il satg!›»

Il giuvenot al ha engrazià, ha mess il satg sur sia spatla e sch’insatgi al vegniva memia datiers ed al vuleva dar a dies sche scheva el: «Bastun, ve or dal satg!», ed il bastun sigliva immediat or dal satg e bastunava in suenter l’auter e quai uschè svelt che nagin n’avess gì temp da scappar.

Il giuven roder è arrivà encunter saira en l’ustaria, nua che ses frars eran vegnids engianads. El ha mess ses satg davant el sin maisa ed ha cumenzà a raquintar, tge curiusas chaussas ch’el haja tut vis sin quest mund. «Gea, i dat schizunt ina maisina t’emplaina, in asen chajaraps ed autras chaussas magicas. Quai èn tut chaussas che jau na spretsch betg, ma quai è tut nagut en cumparegliaziun cun mes stgazi che jau hai acquistà e che jau port cun mai qua en quest satg.» L’ustier gizzava las ureglias: «Tge pomai po quai esser?», pensava el. «Il satg è franc tgemblà cun pedras preziusas. Quel vi jau er posseder.» Cur ch’il temp era madir per ir a durmir, è il giast sa mess giu sin il banc ed ha prendì sco plimatsch ses satg.

Cur che l’ustier ha manegià ch’il giast dormia stagn e bain, è el vegnì natiers ed ha tratg bufatgamain vi dal satg per al barattar cun in auter. Il roder aveva però spetgà daditg sin quel mument. E cur che l’ustier ha vulì dar ina stratga pli ferma ha el clamà: «Bastun, ve or dal satg!» Il bastun è sortì immediat ed ha cumenzà a bastunar l’ustier malamain. L’ustier ha clamà per remischun. Però pli dad aut ch’el clamava, pli fermas ch’eran las bastunadas. Fin che l’ustier è crudà tut spussà per terra.

Qua ha ditg il roder: «Sche ti na ma das betg immediat la maisina t’emplaina e l’asen chajaraps, cumenza la bastunada danovamain.» «Oh na», ha clamà l’ustier spussà, «jau As dun tut. Mettai mo per plaschair enavos en il satg quest bastun striunà.» Il mat ha ditg: «Jau hai misericordia, ma As pertgirai d’engianar la glieud.» E lura ha el clamà: «Bastun, ve en il satg!», ed il bastun ha laschà el en paus.

L’autra damaun è il giuven turnà tar ses bab cun la maisina t’emplaina e cun l’asen chajaraps. Il cusunz ha gì plaschair ed ha er dumandà el, tge ch’el haja emprendì a l’ester. «Char bab», ha el respundì, «jau sun daventà roder.» «In mastergn che dovra bler inschign», ha ditg il bab. «Tge has prendì cun tai da tes viadi?» «Ina chaussa fitg custaivla, char bab», ha respundì il figl, «in satg cun lien in bastun.» «Tge», ha clamà il bab, «in bastun? Quai na vala gnanc ils fiers dal diavel. In tal pos ti tagliar giu da mintga planta.» «In sco quel però betg, char bab. Sche jau di: ‹Bastun, ve or dal satg!›, sche siglia el or dal satg e sauta sin il dies da quel che ma vul far dal mal, e quai uschè ditg, fin che quel giascha per terra e roga per cumpassiun. Vesas bab, cun quest bastun hai jau pudì purtar enavos la maisina t’emplaina e l’asen chajaraps che l’ustier giagliard aveva engulà da mes frars. Als fa vegnir natiers per plaschair ed envida tut ils parents, jau vi offrir ad els in grond past ed emplenir lur giaglioffas cun aur.»

Il vegl cusunz na fidava betg propi a ses pli giuven figl, ma el ha tuttina clamà tut ils parents. Alura ha il roder rasà or in ponn, ha manà l’asen en stiva e ditg a ses frar: «Char frar, uss discurra cun el.» Il muliner ha ditg: «Briclebrit!», ed immediat hai cumenzà a plover marenghins sin il ponn. E l’asen n’ha betg smess da chajar raps fin che tuts avevan las giaglioffas plainas fin sum. Alura ha purtà il roder la maisina ed ha ditg: «Char frar, uss discurra cun ella.» E strusch ch’il scrinari aveva ditg: «Maisina, t’emplaina!», era quella tgemblada cun las pli bellas cuppas ed ils pasts ils pli delizius. E tuts han mangià il venter plain ed èn restads tar il cusunz da buna luna e da legra cumpagnia fin tard en la notg. Il cusunz ha serrà en stgaffa fil e guglia, ses meter da cusunz ed il fier da stirar ed ha vivì cuntent e ventiraivel ensemen cun ses trais figls.

Ma nua pomai è restada la chaura ch’era la culpa ch’il cusunz aveva chatschà davent ses trais figls? Ella sa turpegiava da ses chau blut, è currida tar ina tauna da vulp ed è sa zuppada lien. Cur che la vulp è turnada a chasa, ha ella mo vis dus gronds egls che traglischavan en la stgiraglia. Ella ha tratg in sigl ed è fugida.

Alura ha ella inscuntrà l’urs e perquai che la vulp veseva ora tut desperada, ha quel dumandà ella: «Tge èsi pomai, buna vulp, pertge fas ina tala tschera?» «Ah», ha respundì la vulp. «En mia tauna sesa in animal selvadi che m’ha guardà cun egls ardents.» «Mo, sche quel stgatschain nus immediat», ha ditg l’urs, ha accumpagnà la vulp a la tauna ed ha guardà viaden. Cur ch’el ha però vis ils egls ardents, ha er el tratg in sigl ed è scappà. El na vuleva betg avair da far insatge cun quest animal selvadi.

L’urs ha entupà l’avieul. Quel ha remartgà che l’urs na sa sentiva betg bain en sia pel ed al ha dumandà: «He, urs, pertge fas ti ina tschera uschè trista? Nua has laschà tia buna luna?» «Ti has bel dir», ha respundì l’urs, «en la tauna da la vulp sesa in animal selvadi cun egls-bov e nus na vegnin betg d’al stgatschar.» L’avieul ha ditg: «Jau stun mal per tai, urs, jau sun ina povra e flaivla creatira. Per il solit na faschais vus gnanc stim da mai. Ma jau crai tuttina che jau as poss gidar.»

L’avieul è sgulà en la tauna da la vulp, è sesì sin il chau blut da la chaura e l’ha dà in tarment guegl ch’ella è siglida en pe, ha sbragì «Määäh, määäh» ed è currida sco ina desperada or en il mund. Ed enfin oz nagin che na sa precis nua ch’ella è.


20. Rosaspina
[edit]

Igl era ina giada in retg ed ina regina. Quels avessan gì gugent in uffant. Ma els na survegnivan nagin. In di che la regina steva a sulegl dasper in puz, è ina rauna vegnida or da l’aua, è siglida fin tar la regina ed ha ditg a quella: «Tes giavisch vegn ad ir en vigur. En pli pauc ch’in onn vegns ti a parturir ina figlia.» Quai che la rauna aveva preditg è schabegià e la regina ha parturì ina figlia ch’era uschè bella ch’il retg era tut or dal moni.

El ha envidà ad ina gronda festa. Ed el n’ha betg mo envidà tut ses parents, amis ed enconuschents, mabain er las dunnas sabias per ch’ellas sajan bainvulentas envers l’uffant. En ses reginavel devi tredesch dunnas sabias. Ma perquai ch’il retg aveva mo dudesch plats dad aur or dals quals ellas duevan mangiar, ha ina dad ellas stuì restar a chasa.

La festa è stada pompusa. E cur ch’ella è ida a fin, han las dunnas sabias regalà a la poppa lur duns magics. Ina l’ha regalà virtid, l’autra bellezza, la terza ritgezza ed uschia han las autras dunnas sabias cuntinuà e regalà a l’uffant pitschen tut quai ch’ins po giavischar sin noss mund.

Cur che l’indeschavla aveva gist terminà ses pled, è tuttenina vegnida en dad isch la tredeschavla. Ella vuleva far vendetga per betg esser stada envidada. E senza ni salidar ni guardar sin insatgi ha ella sbragì: «Cur che la figlia dal retg ha quindesch onns, duai ella sa furar cun in fis e murir!» E senza dir pled, è ella sa manada ed ida per ses fatg.

Tuts eran spaventads. Qua è passada davantvart la dudeschavla dunna sabia ch’aveva anc danvanz ses giavisch. Cunquai ch’ella na pudeva betg revocar il nausch giavisch, mabain mo al mitigiar, ha ella ditg: «La princessa na duai betg murir, mabain mo crudar en in profund sien che dura tschient onns.»

Il retg che vuleva preservar ses uffant da quella disgrazia, ha dà il cumond che tut ils fis en l’entir reginavel duain vegnir ars. Ils giavischs da las dunnas sabias per la figlia èn tuts ids en vigur. Ella era bella, modesta, gentila e perderta. Mintgin che la guardava, la stueva serrar en il cor.

Il di da ses quindeschavel anniversari èsi capità ch’il retg e la regina n’eran betg a chasa e che la princessa era tut suletta en il chastè. Ella è ida dapertut enturn, ha cuchegià en tut las stivas e chombras ed è la finala er arrivada sut ina veglia tur. Ella è ida da la stgala radunda siador ed è arrivada davant in pitschen isch. En la serra sa chattava ina clav tut da ruina. E cur che la princessa l’ha vieut, è l’isch s’avert.

En la chombra seseva ina dunna veglia. En maun tegneva quella in fis e filava premuradamain glin. «Buna saira», ha ditg la princessa, «tge fas ti qua?» «Jau fil», ha respundì la dunna veglia ed ha dà dal chau. «Tge è quai che siglia uschè legher si e giu?», ha dumandà la princessa. Ed ella ha prendì il fis en maun per er filar. Ma strusch ch’ella aveva tutgà il fis, è la smaladicziun ida en vigur ed ella è sa furada en in det.

Il mument ch’ella ha sentì la furada, è ella dada sin in letg ch’era semtgà là ed è crudada en in profund sien. Quel sien è sa derasà sur l’entir chastè. Il retg e la regina ch’eran turnads a chasa en quel mument e gist entrads en la sala èn sa durmentads e tut la suita cun els. Er ils chavals en stalla, ils chauns en la curt, las columbas sin il tetg, las mustgas vi da la paraid, gea schizunt il fieu sut la platta è sa durmentà ed il brassà ha smess da coier. Il cuschinier che vuleva gist trair per ils chavels a ses gidanter perquai che quel aveva fatg in buc, ha laschà dar quel ed è sa durmentà. Ed il vent ha chalà da suflar e da far smuschignar la feglia sin las plantas davant il chastè.

Enturn ed enturn il chastè ha cumenzà a crescher ina saiv da spinatsch che vegniva mintg’onn pli auta e ch’ha la finala cuvert tut il chastè, uschia ch’ins na veseva insumma nagut pli da quel; gnanc pli la bandiera sin il tetg.

En il pajais raquintav’ins però la ditga da la bella Rosaspina, uschia vegniva numnada la princessa, che dormia en il chastè davos la saiv da spinatsch. Perquai vegnivan da temp en temp prinzis ed empruvavan d’entrar en il chastè, tras la saiv da spinatsch. I na reussiva però betg ad els, perquai che las spinas sa tegnevan ferm ensemen sco sch’ellas avessan mauns. Ed ils giuvens restavan fitgads, na vegnivan betg da sa deliberar e stuevan murir malamain.

Suenter blers blers onns è puspè arrivà in prinzi en il pajais ed ha udì co ch’in um vegl raquintava da la saiv da spinatsch. Davos quella duaja sa chattar in chastè ed en quel duaja durmir ina bellezza princessa, numnada Rosaspina, gia dapi tschient onns. E cun ella dormian il retg e la regina e tut la suita. Il prinzi saveva da ses tat che blers giuvens avevan empruvà da passar tras la saiv da spinatsch, ma che tuts eran restads fitgads e morts malamain.

Il prinzi ha ditg: «Jau n’hai betg tema. Jau vi entrar en il chastè e vesair la bella Rosaspina.» L’um vegl al ha scusseglià da far quai, ma il giuven na vuleva betg tadlar.

Uss eran però gist passads ils tschient onns ed il di che Rosaspina dueva sa dasdar era qua. Cur ch’il prinzi è s’avischina a la saiv da spinatsch, è quella sa midada en flurs che faschevan via al prinzi e quel ha pudì passar senza vegnir blessà. En la curt dal chastè ha el vis ils chavals ed ils chauns da chatscha taclads che durmivan. Sin il tetg sesevan las columbas ch’avevan pusà lur chau sut las alas. E cur ch’el è entrà en chasa, durmivan las mustgas vi da la paraid. Il cuschinier en cuschina aveva auzà il maun, sco sch’el vuless tschappar ses gidanter, e la fantschella seseva davant la giaglina naira che dueva vegnir splimada. Il prinzi è ì vinavant ed ha vis en sala tut la suita che durmiva e si sper il tron giaschevan il retg e la regina. El è ì anc pli lunsch. Igl era uschè ruassaivel ch’el udiva sasez a fladar.

E finalmain è el arrivà tar la tur ed ha avert l’isch da la chombra, nua che Rosaspina durmiva. Ella giascheva là ed era uschè bella ch’el na pudeva betg smetter da la guardar. El è stà davant giu e l’ha bitschà. Strusch ch’el ha gì bitschà Rosaspina, ha quella avert ils egls, è sa dasdada ed al ha guardà gentilmain. Alura han els bandunà la tur cuminaivlamain.

Ed il retg e la regina e tut la suita èn sa dasdads. Els guardavan in l’auter cun egls gross. Ils chavals en stalla èn stads si ed èn sa scurlattads. Ils chauns da chatscha han cumenzà a siglir ed a dar da la cua. Las columbas sin il tetg han auzà lur chaus sut las alas ora, han guardà enturn ed èn sguladas sur la champagna. Las mustgas vi da la paraid han entschavì a sa muventar. Il fieu en cuschina ha schluppegià e puspè fatg coier il brassà. Il cuschinier ha tratg a ses gidanter per ils chavels che quel ha sbragì. E la fantschella ha splimà a fin la giaglina.

Ins ha festivà cun pumpa las nozzas dal prinzi e da Rosaspina. Ed els dus han vivì leds e cuntents fin ch’els èn morts.


21. Il retg Barbatursch
[edit]

In retg aveva ina figlia. Quella era fitg bella, ma er fitg loscha e nauscha. Ella manava per il nas mintga giuven che dumandava ella per spusa. Nagin n’era bel e bun avunda per ella.

In di ha il retg laschà preparar ina gronda festa ed ha envidà tut ils mats nobels da l’entir reginavel ch’avevan en il senn da maridar. Tuts èn vegnids ed èn sa mess en retscha davant il retg, mintgin tenor sia noblezza. Ils emprims eran ils retgs, lura ils conts ed ils baruns.

La figlia dal retg è passada tras las retschas ed ha contemplà cun egliada loscha in suenter l’auter. Vi da mintgin aveva ella da crititgar insatge: in era memia gross, l’auter memia grond, in era memia pitschen, l’auter memia sblatg, in aveva chavels memia cotschens e l’auter ureglias memia grondas. Betg in sulet era bel e bun avunda per ella. Las pli grondas beffas ha ella fatg cun in retg ch’aveva il mintun ch’era manà in zic ensi. «Uai, uai», ha ella ditg, «guarda qua tge barbet sco il bec dal tursch.» Tuts ch’han ris e da quel mument davent ha quest giuven survegnì il surnum ‹Barbatursch›.

Cur ch’il bab da la princessa ha vis ch’ella fascheva mo beffas cun ils giuvens retgs, conts e baruns, è el vegnì fitg vilà ed ha engirà: «Sche ti na laschas plaschair nagin da tut quels stupents giuvens, sche duais ti maridar l’emprim murdieu che vegn a spluntar vi da la porta dal chastè.»

Intgins dis pli tard stat in musicant murdieu sut las fanestras dal chastè e cumenza a sunar sperond sin in bunamaun. Cur ch’il retg ha udì sia chanzun, ha el fatg vegnir el siador en il chastè. En sia vestgadira sdratschlida e tschuffa è el stà davant il retg e la princessa ed ha sunà per els. Cur ch’el ha gì finì, ha el tegnì vi in maun e supplitgà per in’almosna.

Qua ha il retg ditg: «Tia musica e tia chanzun m’han plaschì uschè bain che jau vi dar a tai mia figlia per dunna.» La figlia è sa snuida ed ha ditg: «Tge pensas er, bab!» Ma il retg ha ditg: «Jau hai engirà da dar tai a l’emprim murdieu che vegn, e quai che jau hai empermess, vi jau er tegnair.» La figlia ha cumenzà a bragir e supplitgar il bab da betg pretender quai dad ella. Ma tut n’ha gidà nagut. Il retg ha fatg clamar il plevon dal chastè e quel ha gì d’ensinar la figlia dal retg ed il musicant murdieu. Cur che quai è stà fatg, ha il retg ditg: «Damai che ti es uss maridada cun in pover murdieu, n’has ti pers nagut pli en mes chastè. Prenda tes um e va per tes fatg!»

Il musicant murdieu ha prendì la figlia dal retg ed ella ha stuì ir cun el tut a pe davent dal chastè. Cur ch’els èn vegnids tar in guaud, ha ella dumandà: «Da tgi è quest guaud?» Il musicant murdieu ha respundì: «Quest guaud è dal retg Barbatursch. Sche ti avessas maridà lez, sche fiss quest guaud uss tes.» La figlia dal retg ha cumenzà a planscher: «O, tge povra che jau sun, mo sche jau avess prendì Barbatursch per um.»

Suenter èn els arrivads sper in grond prà ed ella ha er vulì savair da tgi che quest prà saja. «Quest prà è dal retg Barbatursch. Sche ti avessas maridà lez, sche fiss quest prà uss tes.» «O, tge povra che jau sun, mo sche jau avess prendì Barbatursch per um.»

Lura èn els vegnids tras ina gronda citad e puspè ha ella dumandà: «Da tgi è questa citad?» Il musicant murdieu ha puspè respundì: «Questa citad è dal retg Barbatursch. Sche ti avessas maridà lez, sche fiss questa citad uss tia.» E puspè ha la figlia dal retg cumenzà a planscher: «O, tge povra che jau sun, mo sche jau avess prendì Barbatursch per um.»

La finala èn els arrivads tar ina chamona. Qua ha la figlia dal retg ditg: «Per l’amur da Dieu, tge baita! Tgisà tgi che stat pomai en qua?» Il musicant murdieu ha respundì: «Quai è nossa chasa e qua vulain nus uss star.» La princessa ha stuì sbassar fermamain il chau per insumma pudair entrar en chasa. «Nua èn ils servients?», ha ella dumandà ses um. «Tge èn servients?», ha lez respundì. «Qua stos ti far tut tezza. Ve, fa fieu e metta si aua per che ti possias far ina buna tschaina per mai!»

La figlia dal retg aveva dentant nagin’idea co ch’ins fetschia fieu e cuschinar saveva ella anc bler main. Il musicant murdieu ha stuì gidar ella. Suenter avair mangià ina povra tschainetta, èn els ids a letg. La damaun baud ha l’um chatschà sia dunna, la figlia dal retg, or da letg a far ensolver. Suenter ha ella stuì far las lavurs dal tegnairchasa.

Intgins dis han els pudì viver da las provisiuns ch’eran en chaminada. Cur che quellas èn idas a fin, ha l’um ditg a la dunna: «Mia chara dunna, uschia na vai betg vinavant. Nus stuain ir a gudagnar insatge. Ti stos cumenzar a far chanasters.» Sinaquai è el ì per tortas da salesch ed ha purtà quellas a sia dunna. Gugent ni navidas ha lezza stuì cumenzar a far chanasters. Ma las tortas eran diras e faschevan mal la detta ad ella. «Quai na va betg», ha l’um ditg, «emprova pia da filar, forsa va gliez meglier e na fa betg uschè mal la detta.» La dunna è sa messa davos la roda da filar, ma er il fil era memia dir e suenter curt temp era sia detta fina tut da sang.

«Tai pon ins duvrar per nagut, qua hai jau maridà la detga dunna», ha sbragì l’um. «Sche vi jau pia empruvar da far il martgadant cun vaschella da terracotga e ti vas sin il martgà a vender quai che jau cumprel.» «Per l’amur da Dieu! E sche jau entaup insatgi che m’enconuscha? Tge beffas vegn quel a far!» Ma tut sa rebellar n’ha gidà nagut. Ella ha stuì fa per cumond.

L’emprim èsi ì detg bain. Damai ch’ella era ina bella dunna, cumprava la glieud sia rauba. Baininqual deva schizunt insatge suren, auters pajavan la rauba e la laschavan ad ella. In tschert temp han ils dus consorts pudì viver da quai ch’ella vendeva sin martgà.

In di è l’um puspè ì a cumprar vaschella e l’auter di è la dunna ida cun quella sin fiera. Qua è tuttenina galoppà sperasvi in chavalier e ses chaval ha dersch la vaschella che quella è crudada per terra ed è ida en milli stgaglias. La dunna ha cumenzà a bragir ed ha ditg: «Tgisà tge che mes um vegn a dir di da quai?» Ella è currida a chasa ed ha raquintà tut a ses um. Lez ha respundì: «Jau hai bain savì ch’ins possia duvrar tai per nagut. Perquai sun jau stà oz sin il chastè a dumandar sch’i duvrassan ina fantschella. Ed els han ditg ch’i prendian tai. Per paja survegns ti spaisa e bavronda tant sco ti vuls.»

Uschia è daventà or da la princessa ina fantschella ch’aveva da far las pli simplas lavurs da cuschina. En ses vestgì aveva ella cusì duas crias ed en quellas metteva ella las spaisas che vanzavan e purtava quellas a chasa e parteva ellas cun ses um.

In bel di è vegnì festivà las nozzas dal figl vegl dal retg. La princessa è ida si avant l’isch da la sala per pudair dar in’egliada viaden e vesair co che tut era ornà uschè bain. Cur ch’ella ha vis tut questas chandailas e flurs ed ils giasts che vegnivan, tuts vestgids in pli bain che l’auter, è ella vegnida trista pervi da sia luschezza ch’aveva fatg vegnir ella uschè povra. Enstagl da dastgar esser ina princessa ed avair bel en in chastè, aveva ella da lavurar en cuschina. Ed er quai di ha ella mess ils rests da las delicatessas che vegnivan servidas en sias pitschnas crias per las purtar a chasa.

Tuttenina è vegnì il figl vegl dal retg, vestgì en spira saida, ha prendì ella per il maun e vulì sautar cun ella. Ma ella n’ha betg vulì ed ha piglià tema cur ch’ella ha vis ch’el era il retg Barbatursch ch’ella aveva refusà cun tantas beffas. Tut sa dustar da la princessa n’ha dentant gidà nagut. Il retg Barbatursch ha prendì e purtà ella viaden en sala e tschentà ella amez il rudè da saut. Qua èn las duas crias da terracotga or da ses vestgì crudadas per terra e da sala vi. Tut ch’ha ris e fatg beffas. La princessa è fugida dad isch ora e da stgala giu ed il retg Barbatursch è currì suenter.

Cur ch’el ha pudì tiers ella giudim la stgala, ha el guardà sin ella plain charezza ed ha ditg: «Betg hajas tema, il musicant murdieu ch’ha maridà tai e ch’ha vivì cun tai en questa baita sun jau. Pervi da tai hai jau midà vita. Ed il chavalier ch’ha sfratgà tia vaschella sin fiera sun er jau. Tut quai hai jau fatg per rumper tia luschezza e far vegnir tai miaivla.» La princessa ha cumenzà a bragir ed ha ditg: «Jau hai fatg entiert a tai e na sun betg degna dad esser tia dunna.» Ma il retg Barbatursch ha respundì: «Bain, uss vulain nus emblidar tut il passà, tut è bun tranter nus. Uss vulain nus festivar nossas nozzas ed esser ventiraivels.» Las servientas han purtà natiers bella vestgadira ed han ornà ella sco ina regina. Er ses bab e sia mamma èn vegnids cun lur entira curt. Tuts han giavischà buna fortuna al spus ed a la spusa ed han fatg ina gronda festa da nozzas.


22. Alvetta
[edit]

Igl era ina giada in retg ed ina regina. Els vivevan en in grond e bel chastè. In bel di d’enviern seseva la regina sper la fanestra. Dadora crudavan grossas scrottas da naiv. La regina aveva preparà fil e guglia per surcuser in plimatsch. Ma suenter paucs pitgs ha ella furà en in det. Trais gross daguts da sang èn crudads en la naiv. La regina ha vis sin il parsiel da la fanestra trais tacs cotschens. En quel mument ha ella pensà: «Oh, jau avess uschè gugent in uffant che fiss alv sco la naiv, avess vistas cotschnas sco il sang e chavels nairs sco il charvun.»

E precis uschia èsi er capità. La regina ha parturì ina bella poppina, alva sco la naiv, las vistas cotschnas sco il sang e chavels nairs sco il charvun. Il retg e la regina eran fitg cuntents ed han dà num Alvetta a lur figlia.

Ma curt suenter è la regina vegnida fitg malsauna ed è morta. In onn pli tard ha il retg maridà in’autra dunna. La nova regina era fitg bella, ma loscha sco in pavun. Ella possedeva in spievel misterius. Mintga damaun steva ella davant quel ed al dumandava: «Spievelin, spievelet, cler e radund, tgi è la pli bella da quest mund?» E mintga di respundeva il spievel: «Ti, regina, es la pli bella dal mund.» Uschia era ella cuntenta, perquai ch’ella saveva ch’il spievel scheva la vardad.

Ina damaun ha la regina dumandà danovamain il spievel: «Spievelin, spievelet, cler e radund, tgi è la pli bella da quest mund?» Il spievel ha respundì: «Regina, ti es fitg bella, ma Alvetta è milli giadas pli bella che ti.»

Udind quai è la regina vegnida alva, cotschna e verda da la gritta. Sia scuidanza creschiva di per di. Da pensar che Alvetta saja pli bella ch’ella, na la laschava nagin paus. En sia gronda scuidanza ha ella clamà in chatschader ed al ha dà il suandant cumond: «Va cun Alvetta lunsch ora en il guaud. Ti stos mazzar ella, ed avant ch’igl è saira ma portas ses cor sco cumprova ch’ella na viva betg pli.»

Il chatschader è ì cun Alvetta en il guaud. La mattina ha cletg frajas e rimnà bulieus. Cunter saira ha ella vulì turnar en il chastè, ma il chatschader ha ditg: «Na, Alvetta, ti na pos mai pli turnar a chasa. La regina m’ha dà il cumond da mazzar tai.»

Alvetta ha cumenzà a cridar grossas larmas ed ha balbegià: «Char chatschader, lascha viver mai, jau t’empermet da mai, mai pli turnar en il chastè. Jau vom lunsch davent en il guaud, nua che nagin na ma chatta.» Il chatschader ha gì cumpassiun cun Alvetta ed ha laschà ir ella. Sin via cunter chasa ha el sajettà in chavriel. Il cor dal chavriel ha el purtà a la regina e quella è finalmain stada cuntenta.

La paupra Alvetta era uss tut suletta en il guaud. Uras ed uras è ella ida tras il spessom da la bostgaglia spinusa, e tut las caneras ch’ella udiva en il guaud la faschevan snavurs. Ses cor batteva sco da sturn. Alvetta è ida adina pli lunsch e plinensi. Arrivada sisum la spunda ha ella vis ina chasina. Tut era pitschnin pitschnin: la porta, las fanestras, il chamin ed er il banchin davant chasa.

La fom e la said la turmentavan da tala maniera che Alvetta è ida tar la chasina. Ella ha spluntà levin vi da la porta, ma nagin n’ha avert ed er en da fanestra n’ha ella vis nagin. Bufatg, bufatg è ella ida en ed ha vis amez la stiva ina maisa lunga, nua ch’insatgi aveva gia mess maisa e preparà la tschaina.

Set plattins, set tschadunins e set magielins eran gia sin maisa. En questa chasina era insumma tut pitschen: las sutgas, las padellas, la scua ed er ils set letgins ch’eran da l’autra vart sper la paraid.

Alvetta aveva ina tala fom ch’ella ha sagià da mintga plat. Qua in pau verdura, là in toc paun, da tschel plat in zic charn. Da mintga magiel ha ella bavì in pau vin. Quel l’ha fatg vegnir stancla morta. Vesend ils set letgins, ha ella pensa: «Sche jau pudess mo pussar in mumentin avant ch’ir vinavant.» Ella ha empruvà da durmir en in letgin, ma quel era uschè curt ch’ella n’aveva betg plazza avunda. Tut ils letgins eran memia pitschens. Ma la fin finala è Alvetta tuttina sa durmentada en il settavel letgin.

Entant èsi vegnì stgira notg. Giu da la senda dal guaud èn turnads ils umenins da la chasina, ils set nanins. Mintga di gievan quels sin la pizza a chavar aur e cristals. La saira turnavan els cun lur laterninas che sclerivan la via.

Entrond en stiva, mintgin cun sia laternina, han els vis ch’insatgi era stà qua ed aveva fatg dischurden. L’emprim nanin ch’ha badà quai ha dumandà: «Tgi è sesì sin mia sutga?» Il segund nanin: «Tgi ha mangià da mes plat?» Il terz nanin: «Tgi ha mangià da mes paun?» Il quart nanin: «Tgi ha mangià da mia verdura?» Il tschintgavel nanin: «Tgi ha duvrà mia furtgetta?» Il sisavel nanin: «Tgi ha taglià cun mes cuntè?» Il settavel nanin: «Tgi ha bavì da mes vin?»

Guardond enturn, han els vis ch’er ils letgs eran disfatgs. «Oh... guardai tgi che dorma en mes letgin!», ha in nanin clamà da bass. Tuts èn stads surprais, ma han er gì grond plaschair, vesend la bella matta che durmiva tar els. «La laschai be durmir, ella para dad esser fitg stancla», han els ditg.

Alvetta è sa svegliada pir l’autra damaun. Enturn ses letg stevan ils set nanins. Uss ha ella chapì pertge che tut era uschè pitschnin en questa chasa.

«Bun di, nanins, jau sun Alvetta», ha ella ditg. «Danunder vegns ti?» «Tge fas ti qua?» «Pertge has ti durmì en mes letg?» Mintga nanin vuleva savair insatge. Alvetta ha raquintà dal chastè e da la regina ch’aveva dà il cumond al chatschader da la mazzar; co che quel ha laschà ir ella e co ch’ella è arrivada fin a la chasina dals nanins. Quels han gì gronda cumpassiun cun Alvetta ed han immediat dumandà: «Vuls ti star cun nus? Ti pudessas cuschinar, scuar e lavar, far ils letgs e las autras lavurs en chasa.» «Gea, chars nanins, quai faschess jau gugent», ha Alvetta respundì tut cuntenta.

La damaun suenter èn ils set nanins puspè ids sin la pizza. Alvetta era uss a chasa tut suletta. Avant ch’ir avevan ils nanins admonì ella: «Serra la porta e betg lascha entrar insatgi. La regina na vegn ad avair nagin paus, sch’ella auda che ti es anc en vita.»

La regina en il chastè era tut cuntenta da puspè esser la pli bella dal mund. Il chatschader aveva purtà il cor dal chavriel ed ella carteva che Alvetta saja morta. In bel di ha ella tuttina gì mirveglias ed ha dumandà il spievel. Il spievel che na scheva mai manzegnas ha respundì: «Regina, ti es la pli bella en il chastè, ma Alvetta, che stat sin la pizza cun ils set nanins, è anc milli giadas pli bella che ti.» Udind quai ha la regina dà in sigl ed ha savì ch’il chatschader aveva laschà en vita Alvetta. La scuidanza la turmentava ed ella ha ponderà, co far d’arrivar sin la pizza tar Alvetta.

La regina è sa vestgida da cromra, ha dà si bellet ed è arrivada uschia tar Alvetta. Davant la porta da la chasina dals nanins ha ella clamà: «N’è nagin a chasa? Jau avess bella rauba da vender: scussals, curegias, tschintas, faziels...» Alvetta ha avert plaunin la porta ed è vegnida ora per guardar la rauba da la cromra. Ina tschinta l’ha plaschì ordvart bain. «Lascha empruvar, sche la tschinta è lunga avunda per tai», ha la regina ditg ed ha mess la tschinta enturn vita ad Alvetta. Ma ella ha strenschì la tschinta talmain che Alvetta è crudada sco morta per terra.

La saira han ils nanins chattà Alvetta per terra. Els han auzà la matta en letg ed han vis la tschinta che strenscheva ses venter. Immediat han els taglià permez la tschinta ed en quel mument ha Alvetta puspè cumenzà a trair il flad. Cur ch’ils nanins han udì tge ch’era capità, han els anc ina giada admonì Alvetta da betg laschar entrar insatgi en chasa. «Questa cromra era segiramain la regina nauscha.»

Cur che la regina è turnada en il chastè, ha ella dumandà danovamain il spievel: «Spievelin, spievelet, cler e radund, tgi è la pli bella da quest mund?» Ed il spievel ha respundì: «Regina, ti es la pli bella en il chastè, ma Alvetta, che stat sin la pizza tar ils set nanins, è anc milli giadas pli bella che ti.»

La regina è daventada tut cotschna da la gritta ed ha pensà da turnar gia l’autra damaun tar Alvetta. Questa giada ha ella prendì cun ella in petgen, ha bagnà quel en tissi ed ha mess quel cun l’autra rauba en in chanaster. Vestgida da dunna veglia ha ella puspè spluntà vi da la porta ed ha clamà: «Bella rauba da vender, petgens, maschas, gluvas, spellas!»

Ma Alvetta ha fatg per cumond als nanins e n’ha betg avert la porta. Or da fanestra ha ella clamà: «Jau na dastg betg avrir la porta ed er betg cumprar insatge!» «Ma be guardar dastgas bain?», ha dumandà la dunna veglia ed ha mussà divers petgens. «Tgenin ta plascha il meglier?»

Alvetta aveva tuttina in pau mirveglias da vesair tut ils bels petgens ed ella ha avert la porta. La dunna veglia ha prendì il petgen tissientà ed al ha furà tras il chavels en il chau ad Alvetta. La paupra matta è immediat crudada en svaniment.

La saira cur ch’ils nanins èn turnads a chasa, han els chattà Alvetta per terra cun il petgen tissientà en ils chavels. Svelt han els tratg ora el ed Alvetta è puspè sa svegliada. Per la terza giada han els admonì Alvetta da betg avrir la porta.

Entant era la regina gia puspè turnada en il chastè ed ha immediat dumandà il spievel miraculus, tgi che saja uss la pli bella. Quel ha respundì che Alvetta saja anc adina la pli bella dal mund. Narra sco ina stgella è ella ida giun tschaler ed ha maschadà in tissi fitg ferm. «Cun quest tissi sto ella murir», ha ella pensa. Ella ha prendì in mail ch’era mez cotschen e mez verd ed ha squittà il tissi en la vart cotschna.

La regina è sa vestgida da pura ed è ida la terza giada sin la pizza tar Alvetta. Ella ha spluntà vi da la porta, ma Alvetta ha be guardà or da fanestra ed ha ditg: «Jau na dastg betg avrir. Ils set nanins han scumandà.»

La regina n’ha dentant betg dà suenter ed ha respundì: «Sagia ina giada tge buna maila che jau hai da vender. Guarda, jau part quest mail cun tai. Mangia ti la mesadad cotschna ed jau prend la verda.» La regina ha tanschì il mail da fanestra en. Cun grond gust ha Alvetta mors en il mail cotschen ed è immediat crudada per terra.

«Ha, ha, uss na pon gnanc ils nanins pli salvar ella», ha la regina ditg plain spretsch. Cur ch’ella è arrivada a chasa, ha il spievel ditg: «Regina, ti es la pli bella dal mund!» E finalmain era la regina cuntenta.

Cur ch’ils nanins èn arrivads a chasa, han els vis Alvetta per terra. Immediat han els empruvà da chattar ora tge che manca ad ella. Ma questa giada n’han els chattà nagin petgen tissientà e nagina tschinta che strenscheva ed er betg auters fastizs. Els han empruvà da lavar sia fatscha e ses pes cun l’aua frestga da la cascada, ma tut è stà adumbatten.

Als nanins culavan las larmas giu per las vistas. Els han cridà trais dis e trais notgs per Alvetta ch’aveva anc adina ina pel cotschna e frestga sco sch’ella durmiss. «Uschia na pudain nus betg sepulir Alvetta. Faschain in vaschè da vaider ed al mettain sut la planta davant chasa», han els ditg.

Mintga di avant ch’ir sin la pizza e mintga saira cun turnar a chasa faschevan ils nanins ina visita al vaschè da vaider. Alvetta veseva anc adina ora tut frestga.

In bel di è arrivà in prinzi cun ses serviturs. El ha vis Alvetta en il vaschè da vaider. Tut intgantà da la bella matta ha el vulì prender il vaschè en ses chastè. «Gnanc sche ti ans das tut las ritgezzas che ti has, na dastgas ti prender Alvetta cun tai», han respundì ils nanins. Ma il prinzi ha supplitgà: «Jau na sun betg pli bun da viver senza guardar mintga di sin Alvetta. Oh, alura regalai Alvetta a mai!»

A la fin dals quints han ils nanins lubì al prinzi da prender Alvetta cun el. Quatter serviturs han purtà il vaschè da vaider. Ma cun ir giu da la senda taissa dal guaud è in dad els stgarpitschà ed il vaschè è vegnì squassà talmain ch’il toc mail ch’era restà en la gula dad Alvetta è crudà or da bucca.

Immediat ha Alvetta puspè cumenzà a trair il flad. Ella ha avert ils egls ed ha auzà il viertgel dal vaschè. «Nua sun jau?», ha ella dumandà tut surpraisa. Il prinzi ha dà in sigl dal plaschair ed ha gidà Alvetta a star si. Immediat ha el dumandà Alvetta, sch’ella vegnia cun el en il chastè. Alvetta è stada perencletga e suenter curt temp han els festivà lur nozzas.

A la festa da nozzas eran envidads er ils set nanins e la regina nauscha. Ella ha immediat vis che la spusa era Alvetta. Ma per mitschar eri gia memia tard. Sco chasti ha la regina stuì sautar l’entira notg en chalzers da fier buglient, fin ch’ella è crudada enturn ed è stada morta. Uschia n’ha Alvetta mai pli stuì temair la regina nauscha.


23. Rumplarot
[edit]

Igl era ina giada in muliner. Quel era fitg pover, ma el aveva ina figlia. In di èsi capità ch’el vegn en discurs cun il retg. Per sa far da grond di el a quel: «Jau hai ina figlia che sa filar strom ch’i dat ordlonder aur.» Il retg di al muliner: «Quai è in mastergn che ma plascha. Sche tia figlia è uschè capabla, lura ve cun ella damaun en mes chastè. Jau vi vesair cun mes agens egls tge ch’ella sa.»

Cur che la giuvna è vegnida en il chastè, ha il retg manà ella en ina chombra ch’era emplenida cun strom. El l’ha dà ina roda da filar e spols ed ha ditg: «Qua, ta metta a la lavur! E sche ti na vegns betg da filar en aur quest strom fin damaun marvegl, stos ti murir.» Sin quai ha el serrà la chombra cun la clav ed ella è stada persula.

Qua sesa uss la povra figlia dal muliner e na sa betg tge far. Da quai da filar strom en aur na chapescha ella nagut dal tut. Ella piglia tema e cumenza a bragir. Tuttenina s’avra l’isch e nauaden vegn in umet zaclin e di: «Buna saira, giuvna mulinera. Pertge bragias ti uschè pitras larmas?» «Oh», respunda la matta, «jau avess da filar strom en aur e na sai betg co far quai.»

Uss di l’umet: «Tge das a mai, sche jau fil per tai?» «Mia chadaina», di la matta. L’umet prenda la chadaina, sa metta davos la roda e zurn − zurn, trais gia tras la detta, ed il spol è plain. El metta si in auter e zurn − zurn, er il segund spol è plain. Uschia va quai fin la damaun. Alura è tut il strom filà e tut ils spols èn plain aur.

Cun la levada dal sulegl vegn il retg. Vesend l’aur, na surstat el betg mal ed è zunt allegrà. Ma ses cor arda d’engurdientscha per anc dapli aur. El fa manar la figlia dal muliner en in’autra chombra plain strom, in’anc pli gronda, e cumonda ad ella da filar tut quai entaifer ina notg, sch’ella veglia viver vinavant.

La matta na sa betg tge pigliar a mauns e bragia puspè. Qua s’avra l’isch e l’umet cumpara e di: «Tge das a mai, sche jau fil per tai quest strom?» «Mes anè giu dal det», respunda la figlia. L’umet prenda l’anè, muventa puspè la roda e fin la damaun è tut il strom filà en aur traglischant.

Il retg è tut intgantà, ma sia fom per aur n’è anc betg dustada. El fa manar la figlia en ina terza chombra plain strom, ina anc pli gronda, e di: «Quai stos ti filar en aur questa notg. Vegns ti a frida cun quai, sche prend jau tai per spusa.» Er sch’ella è ina figlia d’in muliner, pensa el, ina pli ritga dunna na chattass jau betg en l’entir mund.

Cur che la matta è stada persula, vegn l’umet per la terza giada e di: «Tge das a mai, sche jau fil per tai anc questa giada il strom?» «Jau n’hai nagut pli che jau pudess dar», respunda la matta. «Empermetta pia a mai tes emprim uffant, cur che ti es ina regina!» Igl è fatal, pensa la figlia, e na sa betg co sa volver en sia miseria. Ella empermetta pia a l’umet quai ch’el dumonda. Quel fila persuenter anc ina giada il strom en aur.

Cur ch’il retg vegn sperasvi la damaun, chatta el tut sco quai ch’el aveva giavischà ed el fa nozzas cun la giuvna. E la bella figlia dal muliner è daventada regina.

Cur ch’in onn è stà spirà, survegn ella in uffant da gronda bellezza ed ella na sa regorda betg pli da l’umet. Qua entra quel tuttenina en sia chombra e di: «Uss dà a mai quai che ti has empermess.» La regina piglia tema e vul dar a l’umet tut las ritgezzas dal reginavel, sch’el laschia ad ella l’uffant.

Ma l’umet refusa e di: «Tge crais ti atgnamain? Per mai munta insatge viv dapli che tut las ritgezzas dal mund.» Qua cumenza la regina a bragir e plirar talmain che l’umet ha cumpassiun dad ella. «Trais dis vi jau dar temp a tai», declera el. «Sche ti sas dir fin lura co che jau hai num, duais ti salvar tes uffant.»

Uss studegia la regina l’entira notg suenter nums, cloma en memoria tut quels ch’ella ha udì ina giada e trametta in currier or en ils vitgs. Quel dueva dumandar vi è nà tge nums ch’i dess anc. Cur che l’umet cumpara l’autra damaun, cumenza ella cun Chasper, Meltger e Baltasar e pronunzia uschia vinavant tut ils nums ch’ella sa. Ma tar mintga num scurlatta l’umet il chau e di: «Ni l’in ni l’auter.»

Il segund di fa ella dumandar en la vischinanza e di lura a l’umet ils pli curius nums ch’ins po s’imaginar. «Has ti forsa num Costafil u Coissaplum u Ossatorta?» Ma el respunda adina: «Ni l’in ni l’auter.»

Il terz di turna finalmain il currier e relata: «Nums n’hai jau betg chattà novs, ma vegnind jau tar in’auta muntogna davos il chantun il pli solitari dal guaud, ves jau ina chasetta. Davant quella ardeva in fieu, ed enturn il fieu sautava in umet, sigliva sin ina chomma e sbragiva:

«Oz in pèr sigls, in zic barlot,

damaun in pop or da tgina.

Che mes num è Rumplarot

nagin uman na smina.»

Uss pudais vus as imaginar tge lev che la regina ha gì, udind il num da l’umet. E cur che quel è entrà en sia chombra curt suenter ed ha dumandà: «Ed uss, regina, co hai jau num?», ha ella ditg l’emprim: «Not?» «Na!» «Barlot?» «Na!» «Lura forsa Rumplarot?»

«Insatgi ha ditg ora», sbragia l’umet plain fel e zappitscha talamain ch’el sfundra cun in pe tras il palantschieu. En sia gritta tschiffa el l’auter pe cun omadus mauns e stgarpa sasez permez.


24. L’utschè dad aur
[edit]

Igl era ina giada in retg. Quel aveva in bellezza curtin davos il chastè. Là creschiva in mailer cun maila dad aur. In di cur che la maila era bunamain madira, ha el dumbrà ils mails. Ma gia la proxima damaun mancava in.

Il retg aveva er trais figls. La saira ha el tramess il pli vegl da quels en curtin per star guardia sper il mailer. Ma curt avant mesanotg è il prinzi sa durmentà e l’autra damaun mancava puspè in mail. La segunda notg ha il segund figl stuì star guardia. Ma er el è sa durmentà sco ses frar ed uschia mancava l’autra damaun puspè in mail.

Uss è il figl giuven vegnì en roda da far guardia. El è sa mess sut il mailer e n’ha betg laschà surprender da la stancladad. Cur ch’igl ha dà las dudesch, ha el vis co ch’in utschè dad aur è sgulà nà sin il mailer ed el ha prendì ses balester ed ha sajettà ina frizza sin l’utschè. L’utschè è dentant mitschà. Sulettamain ina plima dad aur è crudada per terra.

L’autra damaun ha il figl giuven raquintà tut a ses bab. «Quella plima ha ina gronda valur – perquai vuless jau pudair tiers l’entir utschè», ha ditg il retg. Uschia ha el tramess l’emprim figl a tschertgar l’utschè dad aur. A l’ur dal guaud ha quel vis ina vulp. Immediat ha el prendì sia buis e vulì sajettar. Ma la vulp ha clamà: «Betg sajetta sin mai, jau vi dar in bun cussegl a tai. Ti tschertgas gea l’utschè dad aur. Questa saira arrivas ti en in vitg, nua che ti chattas duas ustarias ina visavi l’autra. Ina è bella e clera, ti vas dentant en l’autra che vesa ora plitost sco ina spelunca.»

«Co duai in animal uschè tup pudair dar in bun cussegl a mai?», ha pensà il figl dal retg ed ha sajettà. Ma el n’ha betg tuc la vulp e quella ha pudì mitschar. La saira è el arrivà en in vitg e propi, las duas ustarias stevan ina visavi l’autra. «Jau fiss bain in nar, sche jau giess en quella spelunca dad in’ustaria enstagl da l’ustaria bella.» Ed el è ì en l’ustaria bella ed ha fatg bellavita ed emblidà ses bab ed er l’utschè dad aur ch’el avess gì da tschertgar.

Perquai che l’emprim figl n’è betg turnà a chasa, è ses frar sa mess sin via. Er el ha entupà la vulp e survegnì il medem cussegl. Ma er el n’ha betg suandà quel.

Il temp è passà ed il figl giuven è sa mess sin via per tschertgar l’utschè. A l’ur dal guaud seseva puspè la vulp. Er quella giada ha ella supplitgà da betg sajettar sin ella ed ha dà il bun cussegl al prinzi. Quel era da buna veglia ed ha ditg: «Betg tema, vulpetta, jau na fatsch nagut dal mal a tai.» «Ti na vegns betg a t’enriclar», ha respundì la vulp. «Ve, sesa sin mia cua, lura vegns ti bler pli spert vinavant.»

Strusch ch’il giuven è stà sa mess sin la cua da la vulp ch’els èn arrivads en il vitg. Il prinzi ha fatg quai che la vulp aveva ditg ed è ì en la spelunca. L’autra damaun cur ch’el è arrivà ora sin il prà per ir vinavant, era la vulp gia là e spetgava. Ella ha ditg: «Va adina tut a dretg ora. Lura vegns ti tar in chastè. Davant quel hai ina massa schuldads. Betg fa stim dad els. Els dorman stagn e bain. Va directamain viaden en il chastè e va tras tut las stanzas. A la fin arrivas ti lura en ina stiva, nua ch’in utschè dad aur è serrà en in chaset da lain. Dasperas stat in chaset tut dad aur. Quel è vit. Betg metta l’utschè en quest chaset dad aur, uschiglio na vai betg bain cun tai.» Sinaquai ha la vulp puspè stendì vi sia cua ed il prinzi è sesì sisur.

Cur ch’el è arrivà tar il chastè, ha el chattà tut sco la vulp aveva ditg. El è vegnì en quella stiva, nua che l’utschè dad aur era en il chaset da lain. Vesend il chaset dad aur dasperas, ha il prinzi pensà: «Tge donn da laschar quest bellezza utschè en in uschè nausch chaset.» El ha prendì l’utschè ed al ha serrà en il chaset dad aur. Gist en quel mument ha l’utschè dà in sgrign starmentus. Ils schuldads èn sa svegliads, èn currids natiers, han tschiffà il prinzi e mess a ferm el. Il di sisur è el vegnì sentenzià a la mort. Ma il retg ha laschà clamar el ed ha ditg: «Jau ta vi regalar tia vita, sche ti es bun da purtar a mai per pajaglia il chaval dad aur.»

Il prinzi è pia sa mess sin via per chattar il chaval dad aur. Sin via ha el puspè entupà la vulp. Lezza ha ditg: «Has vis tge ch’è capità, perquai che ti n’has betg tadlà sin mai. Ma jau vi gidar tai da chattar il chaval dad aur. Va adina tut a dretg ora. Lura arrivas ti tar in chastè. Il chaval dad aur è en l’uigl dasperas. Avant uigl sesan ils famegls, ma els dorman. Ti pos ruassaivlamain manar il chaval dad aur or dad uigl. Ma dà bain adatg. Ti stos prender la sella veglia da lain e tgirom e gea betg quella dad aur. Uschiglio prenda er quai ina nauscha fin.» Sinaquai ha la vulp puspè stendì vi sia cua ed il prinzi è sesì sisur.

Tut è daventà sco la vulp aveva ditg. Ma il prinzi n’ha betg pudì resister a la tentaziun da prender la sella dad aur. Qua ha il chaval sgrignì ed ils famegls èn sa dasdads. Els han tschiffà il giuven e mess el en praschun. L’autra damaun è el vegnì sentenzià a la mort. Il retg ha dentant empermess la libertad ed er anc il chaval dad aur ad el, sch’el vegnia da regalar ad el la princessa dad aur ch’abiteschia en il chastè dad aur.

Il giuven prinzi è pia sa mess sin via per chattar la princessa dad aur e puspè ha el entupà la vulp. «Atgnamain stuess jau uss surlaschar tai a tatez», ha lezza ditg. «Ma jau hai cumpassiun cun tai e vi gidar tai anc ina giada. Va adina tut a dretg ora. Lura vegns ti tar il chastè dad aur. La bella princessa va mintga saira a far bogn. Avant ch’ella entra en il bogn, stos ti siglir vi e dar in bitsch ad ella. Lura vegn ella cun tai. Dentant na dastgas ti betg laschar dir ella adia a ses geniturs, uschiglio vai mal cun tai.» Sinaquai ha la vulp puspè stendì vi sia cua ed il prinzi è sesì sisur.

E puspè è tut daventà sco la vulp aveva ditg. Ma la princessa vuleva per tut pretsch dar adia a ses bab ed il prinzi n’ha betg pudì dir na. Strusch ch’ella è stada sper il letg dal bab, è quel sa dasdà e cun el tut sia schuldada. Els han tschiffà il prinzi e serrà el en praschun. L’autra damaun ha il retg ditg: «Entaifer otg dis duais ti spazzar quell’entira muntogna qua avant fanestra, per che jau haja ina meglra vista. Reussescha quai a ti, sche duais ti avair mia figlia. Na reussescha quai betg a ti, es ti da la mort.»

Il giuven prinzi ha cumenzà a purtar davent crappa e lavurar di e notg. Ma suenter set dis, cur ch’el ha vis quant pauc ch’el aveva fatg, è el vegnì fitg trist ed ha dà si la speranza. La saira dal settavel di è la vulp puspè vegnida ed ha ditg: «En sasez na meritas ti betg mes agid, ma jau vi gidar tai anc ina giada. Va a durmir ed jau fatsch tia lavur.» Il di suenter, cur ch’il prinzi è sa dasdà, era la muntogna svanida. Gugent ni navidas ha il retg stuì tegnair pled e regalar ad el la vita e vitiers er anc sia figlia.

Ensemen èn els sa mess sin via. Bainspert è la vulp vegnida natiers ed il prinzi che na vuleva betg pli barattar la princessa per il chaval ha dumandà: «Co fatsch jau da survegnir il chaval senza stuair dar nà la princessa?» E la vulp ha manegià: «L’emprim vas ti cun la princessa tar il retg. Per pajaglia vegn el a dar a tai il chaval dad aur. Siglia en sella a quel e tanscha lura il maun a mintgin per dar adia. Il pli davos tanschas ti il maun a la princessa e stiras ella cun tutta forza sin il chaval e galoppeschas davent uschè spert sco ti pos.»

Tut è gartegià stupent e la vulp ha ditg: «Jau vi gidar tai, per che ti survegnias er anc l’utschè dad aur.» Uschia ha il prinzi er anc survegnì lez. Qua ha la vulp ditg: «Uss duais ti dar la pajaglia a mai, perquai che jau hai adina puspè gidà tai: Sajetta giu mai e taglia davent a mai il chau e las toppas.» «Quai na sai jau mai e pli mai far!», ha exclamà il prinzi. Qua ha la vulp ditg: «Sche ti na vul betg far quai, sche stoss jau bandunar tai. Ma dus buns cussegls vi jau anc dar a ti: T’empatscha mai da glieud che vegn pendida vi da la furtga e sesa mai sin l’ur d’ina cisterna.» Lura è la vulp svanida en il guaud.

Il prinzi e la princessa èn chavaltgads enfin en il vitg cun las duas ustarias. Qua era sa radunà in grond pievel che guardava tiers co ch’ins fascheva las preparativas per pender dus giuvens vi da la furtga. Vesend quels ha il prinzi immediat enconuschì els. Igl era ses dus frars. Qua n’ha el betg savì far auter che da sa stentar per spendrar els da la mort. Cun pajar ina gronda summa daners ha el pudì liberar els ed els èn ids vinavant en quatter.

Arrivads en il guaud han els vulì ruassar in pau. Senza pensar insatge dal mal è il prinzi giuven sesì sin l’ur d’ina cisterna. Ma immediat han ses dus frars, ch’eran scuids sin el, stuschà el giuaden en la profunditad. Sinaquai èn els ids cun la princessa, cun il chaval e cun l’utschè dad aur a chasa tar lur bab. Quel ha sa chapescha gì grond plaschair ch’els eran turnads sauns e cun talas ritgezzas, er sche l’utschè na chantava betg pli, il chaval na magliava betg pli e la princessa bragiva trasor pitras larmas.

Il prinzi giuven n’era dentant betg najà. La funtauna era numnadamain sitga. Er quella giada n’ha la vulp betg laschà el en la buglia. Ella ha bain fatg zacras cun el, ma la finala ha ella gidà siadora el. E puspè ha ella dà in bun cussegl ad el e ditg: «Schuldada ch’ha il cumond da tes frars da mazzar tai è sa zuppada en l’entir guaud. Va perquai sco in pauper murdieu si en il chastè. Lura n’enconuscha nagin tai.»

Ditg e fatg, il prinzi è ì si en il chastè sco in pauper murdieu e nagin che n’ha enconuschì el. Ma tuttenina ha l’utschè puspè cumenzà a chantar, il chaval a magliar e la princessa ha chalà da bragir. «Tge munta quai?», ha dumandà il retg tut surstà. Sinaquai ha la princessa raquintà ad el tut quai ch’era capità.

Immediat ha il retg fatg clamar tut la glieud ch’era en il chastè. Uschia er il pauper murdieu. Malgrà sia vestgadira sdratschada ha la princessa enconuschì el, è currida vi tar el ed ha embratschà el. Ils dus frars han ins dentant mess a ferm e fatg murir. Il figl giuven ha maridà la bella princessa ed onns pli tard ha el ertà l’entir reginavel.

Suenter lung temp è el turnà en il guaud. Là ha el entupà la vulp e quella ha ditg ad el: «Ti has uss tut quai che tes cor giavischa. Ma mia disfortuna na piglia mai fin. Ti savessas liberar mai. Fa il bain e taglia giu a mai il chau e las toppas.» Il prinzi ha vis che la vulp vuleva propi ch’el fetschia quai. La finala ha el ademplì quest giavisch a la vulp ch’aveva gidà el tantas giadas. E guarda qua! La vulp è sa midada en in uman, en in bel prinzi e quest prinzi era il frar da la princessa dad aur! Leds e cuntents èn els turnads tar il chastè ed èn vivids là ventiraivlamain enfin ch’els èn morts.


25. L’auca dad aur
[edit]

Igl era ina giada in um ch’aveva trais figls. Il giuven dad els, che tuts numnavan be Gion cuc, vegniva spretschà e ris ora l’entir temp. In di ha il vegl dals frars vulì ir en il guaud a pinar laina. Avant ch’el è sa mess sin via, al ha la mamma dà cun el ina buna petta ed ina buttiglia vin per ch’el na stoppia betg endirar fom e said.

En il guaud ha el entupà in vegl umet grisch. Quel al ha salidà e ditg: «Ma dà in toc petta da tia tastga e ma lascha baiver da tes vin, jau hai fomaz e saiduna.» Ma il figl ha respundì: «Sche jau ta dun mia petta e mes vin, n’hai jau mez nagut pli. Fa pia che ti vegnias davent!» Sinaquai è el ì vinavant senza s’empatschar pli ditg da l’umet. Ma vulend el finalmain derscher ina planta, n’èsi betg ì ditg ch’el ha pitgà sperasora. La sigir è siglida ad el en il bratsch ed el ha stuì ir a chasa a sa laschar enfaschar. Quai aveva però l’umet grisch fatg.

Sinaquai è il segund figl ì en il guaud. Ed er ad el ha la mamma dà petta e vin. Sco ses frar vegl, ha er il mesaun entupà en il guaud l’umet grisch ch’ha dumandà sch’el possia avair in toc petta e baiver in pau vin. «Quai che jau dun a tai, manca a mai», ha respundì il mesaun ed è medemamain ì davent. Er el è vegnì chastia giu dal flatg: Strusch ch’el aveva dà in pèr battidas cunter la planta, è quella siglida ad el en il pe ch’ins al ha stuì purtar a chasa.

Qua ha ditg Gion cuc al bab: «Bab, lascha ir mai a pinar laina.» Ma il bab ha respundì: «Lascha la detta da quai. Cun tes frars èsi ì mal e ti na chapeschas nagut dal far laina.» Ma Gion cuc ha supplitgà enfin ch’il bab ha ditg: «Sche va pia, sbagliond s’emprenda.» La mamma al ha dà ina petta ch’era fatga cun aua e cotga en la tschendra ed ina buttiglia biera ascha.

Cur ch’el è vegnì en il guaud, ha el medemamain entupà il vegl umet grisch. Quel al ha salidà ed ha ditg: «Ma dà in toc da tia petta ed in sitg or da tia buttiglia, jau hai tala fom e tala saiduna.» Qua ha Gion cuc respundì: «Jau hai be petta tratga or da la tschendra e biera ascha, sche quai ta basta sche vulain nus seser giu e mangiar ensemen.»

Els han prendì plazza e cur che Gion cuc ha prendì ora sia petta da tschendra sch’era quai ina deliziusa petta fatga cun ovs e la biera ascha era in vin squisit. Suenter avair mangià e bavì ha l’umet ditg: «Perquai che ti has in bun cor ed has partì cun mai tia marenda, ta vi jau procurar per fortuna. Sche ti derschas questa veglia planta vi là, sche vegns ti a chattar insatge en las ragischs.» E l’umet ha prendì cumià ed è ì.

Gion cuc ha fatg sco l’umet aveva ditg e crudond la planta per terra è vegnida a la glisch in’auca ch’aveva plimas da spir aur. El l’ha prendì sut bratsch ed è ì en in’ustaria a star sur notg. L’ustier aveva trais figlias. Quellas han vis l’auca, han gì marveglias tge curius animal che quai saja ed avessan gugent possedì ina da sias plimas dad aur.

La veglia dad ellas ha pensà: «I vegn bain a sa dar ina chaschun da trair ora ina plima.» E giond Gion cuc ina giada or dad isch, ha ella tschiffà l’auca per l’ala – ma det e maun èn restads tatgads vidlonder. Suenter curt temp è vegnida la segunda sora a prender ina plima. Ma strusch ch’ella ha gì tutgà sia sora, è er ella restada tatgada. Vegnind uss la terza, han las emprimas duas clamà: «Per l’amur da Dieu! Sta davent!» Ma ella n’ha betg chapì pertge ch’ella dueva star davent ed ha pensà: «Sch’ellas duas en là, sche poss er jau ir vitiers.» Ma strusch ch’ella aveva tutgà sia sora, è ella restada fermada vi dad ella. Ed uschia ha ellas stuì passentar la notg sper l’auca.

L’autra damaun ha Gion cuc prendì l’auca sut bratsch ed è ì davent senza s’empatschar da las trais mattatschas che pendevan vidlonder. Ellas stuevan l’entir temp currer suenter ad el, a dretga ed a sanestra, sco ch’i plascheva gist ad el. Amez la prada han els entupà il plevon e vesend lez quest cortegi, ha el clamà: «As turpegiai, vus mattatschas maltratgas! Tge curris vus suenter a quest giuven? Quai na descha betg!» El ha piglià la pli giuvna per il bratsch e la vuleva trair davent. Ma apaina ch’el l’aveva tutgà, è el restà fermà ed ha sez stuì currer suenter.

Pauc pli tard è vegnì sperasvi il caluster ed ha vis il plevon a currer suenter a las trais giuvnas. Quai al ha fatg surstar ed el ha clamà: «Ma ueila, signur plevon, nua va el uschè dabot? N’emblidai betg che nus avain oz anc in batten!» E tschiffond il plevon per la mongia, è er el restà tatgà.

Marschond noss tschintg cumpogns vinavant davos l’auca, han els vis dus purs che vegnivan dal funs cun lur zappas enta maun. Qua ha il plevon supplitgà els da far liber el ed il caluster. E strusch ch’els avevan tutgà il caluster, èn er els restads fermads, uschia ch’igl eran uss set che currivan suenter a Gion cuc cun si’auca.

Quel è la finala arrivà en ina citad. Là regiva in retg ch’aveva ina figlia ch’era uschè seriusa che nagin na vegniva da far rir ella. Perquai aveva el relaschà ina lescha che quel che vegnia da far rir ella, duaja ella maridar. Cur che Gion cuc ha udì quai, è el ì cun si’auca e l’entira suita tar la figlia dal retg.

E vesend lezza questa curiusa processiun, ha ella cumenzà a rir da schluppar e na vuleva gnanc chalar pli. Qua la ha pretendì Gion cuc per spusa, ma al retg na plascheva il schender betg; el ha fatg da tuttas sorts objecziuns e ditg ch’el stoppia l’emprim vegnir ad el cun in um che saja bun da svidar in tschaler plain vin.

Gion cuc ha pensà a l’umet grisch e che quel al possia forsa gidar. El è ì ora en il guaud ed al lieu nua ch’el aveva dersch la planta ha el vis a seser in um che veseva ora fitg trist. Gion cuc al ha dumandà tge ch’el occupia talmain. Qua ha el respundì: «Jau hai ina saiduna e na la vegn betg da stizzar. Aua fraida na support jau betg ed ina but vin hai jau bain svidà, ma tge gida in fav en il lai?»

«Jau ta poss gidar», ha ditg Gion cuc, «ve be cun mai, ti duais vegnir sazià.» El al ha manà en il tschaler dal retg e l’um ha cumenzà a svidar ina but suenter l’autra ed avant ch’il di era passà, era l’entir tschaler vid.

Gion cuc ha danovamain pretendì sia spusa, ma al retg na plaschevi betg ch’in giuvenot che tuts numnavan cuc dueva survegnir sia figlia ed el ha danovamain fatg pretensiuns: el stoppia l’emprim procurar per in um che saja bun da mangiar in’entira muntogna paun.

Gion cuc n’ha betg targlinà ditg, mabain è ì immediat en il guaud. Al medem lieu seseva in um che strenscheva a sasez il venter cun ina tschinta e fascheva ina tschera sco set dis plievgia. «Jau hai mangià in entir furnel plain paun», ha el ditg, «ma tge gida quai sch’ins ha ina tala fom sco jau: mes magun resta vid ed jau stoss strenscher la tschaina, sche jau na vi betg murir da la fom.»

Gion cuc è stà cuntent d’udir quai ed ha ditg: «Ve cun mai, ti duais pudair mangiar tant paun sco ti vuls!» El al ha manà a la curt dal retg, il qual aveva fatg manar natiers tut la farina da l’entir reginavel e coier in’entira muntogna paun. Ma l’um or dal guaud ha cumenzà a mangiar e suenter in di era l’entira muntogna davent.

Per la terza giada ha Gion cuc pretendì sia spusa, ma il retg ha anc tschertgà in’ulteriura giada ina stgisa ed ha pretendì in bastiment che possia ir tant sin l’aua sco sin la terra. «Uschespert che ti arrivas cun quel», ha el ditg, «duais ti avair mia figlia sco dunna.»

Gion cuc è puspè ì en il guaud e là seseva l’um grisch, al qual el aveva dà sia petta ed ha ditg: «Jau hai bavì e mangià per tai ed jau ta vi er dar il bastiment; tut quai fatsch jau, perquai che ti es stà buntadaivel cun mai.»

Qua al ha el dà il bastiment che pudeva ir sin l’aua e sin la terra e cur ch’il retg ha vis quai, n’ha el betg pli pudì tegnair enavos pli ditg sia figlia. Igl è vegnì fatg nozzas, suenter la mort dal retg ha Gion cuc ertà il reginavel ed ha vivì ditg e cuntent cun sia consorta.


26. Princessa pail d’asen
[edit]

Igl era ina giada, en in pajais lontan, in retg ritg, pussant e fitg bainvis tar ses pievel, uschia ch’el era il pli fortunà da tut ils retgs che regivan da quel temp. El aveva maridà ina dunna bella ed intelligenta, cun la quala el viveva en perfetga armonia. Ensemen avevan els ina figlia graziusa da bun caracter.

Il retg viveva en abundanza, betg mo pervi da sias bunas capacitads d’administrar ses possess, mabain cunzunt pervi d’in vegl asen ch’era in animal tut particular. El steva en ina stalla speziala e produciva munaida dad aur en abundanza. Mintga damaun purtavan ils famegls ina pluna marenghins traglischants al retg.

Ma savens cur ch’insatgi è vairamain fortunà, capitan las grondas disgrazias. La regina è tuttenina daventada fitg malsauna e suenter paucs dis è ella morta. Il retg e sia figlia eran fitg trists e desperads.

Avant che murir aveva la regina supplitgà il retg da maridar anc ina giada per avair in figl, il qual dueva lura pli tard daventar retg. Ma la nova regina stueva esser pli bella e da meglier caracter ch’ella.

Il retg na vuleva dentant betg maridar anc ina giada. Si’amur per la regina morta era memia gronda. Ma ses ministers e cussegliers da la curt insistivan sin in ertavel. Uschia ha il retg cumenzà a tschertgar en ses reginavel. Ma nagina princessa n’aveva la grazia da la regina morta, sulettamain ina era pli bella e pli gentila, ma quai era si’atgna figlia!

En il decurs dal temp è il retg daventà adina pli decis d’ademplir l’empermischun ch’el aveva dà a sia dunna ed a ses ministers. Perquai ha el clamà sia figlia e palesà ad ella la nova. La giuvna princessa è bunamain crudada en svaniment. Ella na vuleva mai e pli mai maridar ses agen bab. En sia desperaziun ha ella dumandà agid a sia madritscha, la diala da lila. «Betg temair, chara princessa», ha quella ditg, «nus chattain segiramain ina soluziun. Entant dis ti a tes bab che ti n’al maridias betg avant ch’el haja regalà a tai in vestgì da la colur da l’aria.»

La diala aveva gì quest’idea perquai ch’ella era persvasa ch’il retg na chattia mai in tal vestgì, en ses entir reginavel betg. Ma gia suenter paucs dis han ils pli famus cusunzs dal reginavel surdà a la princessa in grondius vestgì da colur blaua sco il tschiel ed alva sco ils nivels. Quel vestgì era d’ina tala bellezza che la princessa sa sentiva gia persa. Ma la diala ha gidà danovamain: «Princessa, va anc ina giada tar tes bab ed al supplitgescha per in vestgì da la colur da la glina.»

Il retg ha puspè clamà ils megliers cusunzs da ses reginavel ed els han stuì far in vestgì bel sco la glina. Gia l’auter di era quest vestgì fatg. La princessa ha pers la vusch, forsa dapli pervi da la splendur dal vestgì che da la tema da stuair maridar ses bab. Tuttina ha ella respundì: «La glina è bella ed illuminescha la notg, ma il sulegl è pli impurtant: jau vuless in vestgì da la colur dal sulegl.»

Er questa giada ha il retg procurà per il vestgì giavischà ch’era d’ina splendur extraordinaria. La diala na saveva betg pli tge cussegliar a la princessa, fin ch’ella ha gì in’idea: «Dumonda tes bab il pail da l’asen custaivel! El na ristga mai da mazzar quest animal prezius!» Il retg era tut consternà da questa dumonda, ma el vuleva cuntentar sia figlia ed ha sacrifitgà l’asen. In servient ha purtà il pail a la princessa desperada.

«Tge fas, chara matta, crodas en desperaziun?», ha dumandà la diala da lila. «Ti na stos betg dar suenter al giavisch da tes bab. Fa tes fagot, ta zuppa en quest pail, banduna dascusamain il palaz e va uschè lunsch sco pussaivel. N’hajas betg tema, da nagut e da nagin, jau vegn a proteger tai dapertut.» Quella notg, cun agid dal stgir ed accumpagnada da la diala, è la princessa fugida or dal palaz.

Ella chamina tras guauds e sur pradas, traversa vitgs e citads e s’allontanescha pli e pli, vivend da quel pauc ch’ella survegn or da cumpassiun. Pertge che nagin na vuleva dar ina lavur ad ina paupra matta malcultivada.

In bel di è la princessa arrivada sin in bain puril. La pura aveva gist basegn d’ina fantschella che gidass a preparar ils galdins, a nettegiar la stalla e che purtass il pavel als animals. Vesend questa pauperetta uschè malcultivada, ha ella gì cumpassiun ed ha prendì ella sco fantschella.

La princessa ha survegnì ina stanza miserabla sper la stalla en in chantun dal bain puril. Bainprest èn ils purs sa disads da la matta. Ella sezza lavurava fitg conscienziusamain, uschia che la pura era cuntenta cun sia fantschella.

Pail d’asen – uschia vegniva ella clamada da tuts – tirava or en sia chombretta il pail, lavava quel en sia cuppa e sa vestgiva entant cun ina da sias rassas mirvegliusas. Ella sa fascheva bella per ses unics aspectaturs, ils animals da la stalla.

In di da festa, cur che pail d’asen aveva tratg en il vestgì da la colur dal sulegl, è passà il figl dal retg sper il bain ora. El era stà a chatscha l’entir di ed era talmain stanchel ch’el crajeva d’avair siemià vesend tras la fanestra ina matta nunconuschenta uschè bella e bain vestgida.

Il figl dal retg era fascinà da questa visiun mirvegliusa. Sin il bain puril lavuravan anc insaquants purs ed il retg ha dumandà scleriment dad els: «Vus purs lavurus, pudais vus dir a mai tgi ch’abitescha en la chombretta sper la stalla?» Ed ils purs han respundì: «Quai è ina paupra fantschella malcultivada che vegn tgi sa danunder. Ella ha survegnì albiert or da cumpassiun e sto persuenter pavlar ils animals.»

Turnà en ses chastè tut inamurà da questa matta misteriusa, ha il prinzi andetgamain survegnì fevra ed è sa mess enta letg. Sia mamma, la regina, na chapiva betg la chaussa ed ella vuleva ademplir mintga giavisch a ses figl per ch’el daventia puspè saun. Ma il prinzi scheva adina mo il medem: «Jau vi che pail d’asen fetschia ina turta e che mes scutier la portia a mai uschespert ch’ella è pronta.»

I n’era betg simpel da vegnir a savair, tgi che questa pail d’asen era e nua ch’ella abitava. Ma a la fin han els chattà questa matta e la turta era bainprest tar il prinzi. Quel l’ha mangià cun tala brama ch’el fiss bunamain sa stranglà vi d’in anè ch’era zuppà en in toc turta. Quel anè possedeva in fin smaragd circumdà d’in tschertgel d’aur uschè satigl e stretg ch’el stueva senz’auter appartegnair ad in det nobel e fin.

Il figl dal retg è bainprest sa revegnì, ha prendì l’anè, al ha dà a ses servitur il pli fidaivel cun il cumond da proclamar en l’entir pajais ch’il prinzi vegnia a maridar quella matta, a la quala l’anè giaja bain. Tuttas mattas vulevan empruvar el, ma nagin det n’era satigl avunda per quest anè mirveglius.

Sinaquai ha il prinzi cumandà il suandant: «Jau vi che vus giais per pail d’asen e che quella emprovia l’anè.» Natiralmain eran ils preschents pauc intgantads da questa creatira vestgida cun in pail d’asen malnet. Ma tge fatschas ch’els han fatg, cur che pail d’asen ha prendì or dal pail in maunin fin e delicat ed empruvà l’anè. Quel era numnadamain sco fatg per ses det e las dunnas preschentas fissan il pli gugent schluppadas da spira ravgia.

Ma las surpraisas n’eran anc betg passadas: Pail d’asen ha laschà crudar per terra il vestgì malnet e sco per casualitad è cumparida ina princessa splenduranta e bella en in vestgì da la colur dal sulegl. «Quai è la dunna ch’ha mess mes cor en fieu e flomma», ha il prinzi clamà, ha embratschà la princessa e dumandà ses maun.

La princessa ha raquintà si’istorgia trista e ditg gea a la maridaglia sut la cundiziun che ses bab vegnia infurmà. Il prinzi e la princessa han preparà ina gronda festa ed envidà retgs e reginas da mintga pajais e tranter quels er il bab da pail d’asen. Quel è vegnì cun la nova dunna cun la quala el era ventiraivel er sch’els n’avevan nagins uffants. Ma anc pli ventiraivla è stada la princessa cur ch’ella ha pudì festivar sias nozzas e finalmain emblidar tut ils gronds quitads.


27. Fadri e Fadrina
[edit]

Igl era ina giada in vegl chastè entamez in grond guaud stgir. En quel viveva ina dunna veglia tut suletta. Quai era ina stria.

Durant il di sa striunava ella en in giat ubain en ina tschuetta, la saira dentant sa midava ella puspè en in uman. Ella saveva carmalar la selvaschina ed ils utschels e lura mazzava e mangiava ella ils animals. Sch’insatgi vegniva pli datiers dal chastè che tschient pass, era quella persuna sco petrifitgada e na pudeva betg pli sa muventar fin che la stria la deliberava.

Sch’ina dunna giuvna arrivava en quel rintg striunà, la midava la stria en in utschè. Ella serrava lura quel utschè en ina chabgia ch’ella purtava en ina sala speziala da ses chastè. En quella sala aveva la stria segir setmilli chabgias cun utschels rars.

En quella cuntrada vivevan er ina giuvna ed in giuven. Els avevan num Fadrina e Fadri. Els avevan fitg gugent in l’auter ed avevan l’intenziun da maridar.

Ina giada èn els ids a spass en il guaud. «Nus stuain far attenziun da betg arrivar memia datiers dal chastè da la stria», ha ditg Fadri.

Igl era ina bellezza saira ed il sulegl splendurava tranter la feglia da las plantas. Ins udiva co ch’ils utschels chantavan. Fadri e Fadrina èn chaminads adina pli lunsch en il guaud e tuttenina han els pers la via per turnar a chasa. Els han tschiffà tema.

En quel mument ch’il sulegl era per tramuntar, ha Fadri vis tras la feglia da las plantas ils mirs dal chastè da la stria. El ha piglià ina gronda anguscha. Fadrina chantava dentant plain plaschair sia chanzun preferida.

Tuttenina ha Fadrina chalà da chantar. Ella è sa transfurmada en in utschè – ina luschaina. Ina tschuetta cun egls glischants è sgulada enturn els clamond: «Uhu – uhu – uhuu.»

Fadri na pudeva betg pli sa muventar, el era striunà. El era petrifitgà: in crap che na pudeva pli ni bragir ni discurrer e che na pudeva pli muventar ni mauns ni pes.

En quel mument è il sulegl tramuntà e la tschuetta è sgulada en ina chaglia. Curt suenter è vegnida davos la chaglia ora ina dunna veglia cun ina goba trida. Marmugnond ha la stria tschiffà la luschaina e l’ha purtà davent.

Fadri na pudeva ni far ni dir nagut. Finalmain è la dunna veglia puspè turnada. Ella ha ditg cun vusch mitta in verset da striunar. Fadri è stà deliberà. El è sa mess en schanuglias davant la stria ed ha supplitgà: «Fa il bain e lascha liber er Fadrina!» Ma la stria ha mo ris ed ha ditg: «Ti na vegns mai pli a vesair tia Fadrina!»

Tut il bragir e planscher da Fadri n’ha gidà nagut. Finalmain è el ì davent dal chastè ed è arrivà en in vitg ester. Qua ha el pertgirà in lung temp las nursas. Adina puspè turnava el en la vischinanza dal chastè, ma guardava da betg arrivar memia datiers da quel.

Ina notg ha Fadri gì in curius siemi. El ha siemià d’avair chattà ina flur cotschna sco il sang. Entamez quella flur era ina gronda e bella perla. Fadri ha rut giu quella flur ed è turnà cun la flur tar il chastè. Tut quai ch’el tutgava cun quella flur era deliberà dal striegn. Fadri ha siemià che er Fadrina era deliberada.

La damaun suenter quest siemi è Fadri sa mess en viadi per ir en tschertga da la flur cotschna. El è ì sur munts e vals e finalmain il novavel di ha el chattà la damaun baud ina flur cotschna sco il sang. Entamez quella flur era in gut da ruschè uschè grond sco la pli bella perla. Questa flur ha Fadri purtà di e notg fin tar il chastè. Cur ch’el è stà tschient pass davant il chastè, n’è el betg vegnì petrifitgà. El ha pudì ir fin tar la porta dal chastè. Fadri ha tutgà la porta dal chastè cun la flur cotschna. Immediat è la porta s’averta. Plain plaschair è Fadri entrà en la curt dal chastè. El ha tadlà sch’el udiss il chant dals blers utschels. E propi – el ha udì els. El è entrà en il chastè ed ha chattà la sala cun ils utschels.

La stria era gist là e pavlava tut ils setmilli utschels. Cur ch’ella ha vis Fadri, ha ella sdiavlà e blastemmà, ma n’ha betg pudì vegnir pli datiers dad el che dus pass. Fadri n’ha gnanc guardà sin la stria ed è sa vieut vers las chabgias cun ils utschels. El ha vis bleras chabgias cun luschainas. Co dueva el mo chattar tranter tut quellas sia chara Fadrina? Entant ch’el studegiava tge far, ha el vis che la veglia stria aveva prendì da la vart ina singula chabgia e vuleva ir davent cun quella.

Spert è Fadri currì suenter a la stria ed ha tutgà la chabgia ed er la stria cun la flur cotschna. La stria è immediat stada petrifitgada e Fadrina è daventada in uman. Fadri e Fadrina han gì in enorm plaschair dad esser puspè ensemen.

Cun la flur cotschna ha Fadri deliberà er tut tschellas giuvnas ch’eran stadas transfurmadas en utschels. Ventiraivels èn tuts ensemen turnads a chasa. Fadri e Fadrina han vivì ensemen ditg e bain.


28. Gion da la fortuna
[edit]

Suenter che Gion aveva servì set onns a ses patrun, ha el ditg a quel: «Signur, mes temp qua è uss a fin. Jau vi turnar tar mia mamma. Ma dà mia paja!» «Ti m’has servì fidaivlamain», ha il patrun replitgà. «Tia paja vegn ad esser uschè gronda sco tes servetsch!» Ed el al ha dà in toc aur uschè grond sco il chau da Gion.

Gion ha enzuglià l’aur en ses faziel, ha prendì il fagot sin la goba ed è sa mess en viadi. Entant ch’el chaminava, è passà in chavalier tut cuntent. «Ah», ha Gion ditg dad aut, «quant bel èsi dad ir a chaval! Ti sesas sco sin ina sutga, na stgarpitschas betg, spargnas chalzers e vegns er anc vinavant pli spert.»

Il chavalier ha udì las lamentaziuns ed è sa fermà: «Uei Gion, ma pertge vas ti a pe?» «Tge duai jau far?», ha Gion respundì, «jau hai da purtar a chasa quest toc aur.» «Sas tge», ha il chavalier ditg, «nus barattain. Jau ta dun mes chaval e ti ma das tes aur.»

«Da cor gugent», ha Gion respundì, «ma be che ti sappias, el ha in vaira pais.» Il chavalier ha fatg in sigl giu dal chaval, ha prendì l’aur ed ha gidà Gion sin la sella. El al ha dà enta maun las mastrinas ed ha ditg: «Sche ti vuls ir al trot, stos ti be clamar: hü-hot.»

Gion era cuntent da pudair chavaltgar tras la cuntrada gist sco ch’i plascheva ad el. Suenter in tempet ha el pensà ch’i fiss forsa bel dad ir in toc al trot. El ha clamà «hü-hot» ed il chaval è sa mess a currer. Ma oha, avant che Gion ha gì temp da pensar, è el crudà or da la sella ed è sa platgà en in foss.

Il chaval fiss scappà, sch’in pur ch’era gist per via cun ina vatga n’al avess betg franà. Gion è stà si cun stenta e fadia ed ha ditg al pur: «Ir a sella n’è betg propi in grond daletg, oravant tut sin il dies d’in clepper sco quel. Jau na vegn mai pli ad ir a sella. Quant pli utila è Vossa vatga. Ins po chaminar en tutta calma davos ella ed ella dat er anc latg, paintg e chaschiel.»

«Sche mia vatga ta plascha, pertge na barattain nus betg?», ha il pur proponì. «D’accord», ha Gion respundì tut intgantà. Il pur al ha surlaschà la vatga, ha fatg in sigl sin il chaval ed è svanì.

Gion è chaminà plaunet davos sia vatga ed è sa legrà da ses bun barat. El è arrivà tar in’ustaria. Da spir plaschair ha el mangià tut ses paun e spendì ils ultims raps per ina biera. Silsuenter è el chaminà vinavant, ma la chalira al fascheva adina dapli fadia. Gion suava ed aveva ina said naira. «Jau vi mulscher mia vatga!», ha el ditg per sasez.

El ha rentà la vatga vi d’ina planta setga, e cunquai ch’el n’aveva nagina sadella ha el mess sia chapitscha suten. Ma tut sias fadias da mulscher la vatga n’han betg purtà fritg, betg in unic dagut è cumparì. E perquai ch’el era zunt maladester, al ha la vatga finalmain dà ina chalzerada sin ses chau.

Gion è restà in vaira temp per terra, fin ch’in mazler è passà speravi cun in char. En quel aveva el in purschè. «Tge èsi cun tai?», ha il mazler dumandà Gion ed al ha gidà en pes. Gion ha raquintà tge ch’era capità. «Questa vatga qua na vegn betg pli a dar latg. Quella è bler memia veglia e serva il pli dal tut sco manadira u per far batgaria», ha il mazler ditg. «Ma tgi avess pensà quai? La charn-vatga na ma gusta tuttina betg. Sche jau avess be in portg giuven sco il Voss, alura pudess jau perfin far liongias.» «Taidla, Gion», ha il mazler ditg, «per far in plaschair a tai, ta vi jau dar mes purschè per tia vatga.» «Che Dieu As paja», ha Gion ditg, ha dà sia vatga e prendì il purschè.

Gion ha cuntinuà ses viadi ed ha adina puspè pensà quanta fortuna ch’el haja gì fin uss. Pauc suenter ha el inscuntrà in cumpogn che purtava sut bratsch ina bella auca alva. Gion ha cumenzà a raquintar da sia fortuna e co ch’el ha adina puspè pudì far fitg buns barats. Il cumpogn perencunter ludava sia auca e blagava quant greva ch’ella saja. «Er mes purschè ha in bel pais», ha Gion ditg.

«El sumeglia però pulitamain il portg ch’è vegnì engulà ier dal mastral», ha remartgà il cumpogn cun tschera seriusa. «Fa attenziun e na ta lascha betg tschiffar, uschiglio ta mettani en praschun.» «O Dieu», ha Gion ditg, «gida mai or da quest privel! Prenda ti mes purschè e dà a mai l’auca.» «Quai è magari ristgà», ha il giuvenot ditg, «ma jau na vi betg che ti vegnias en las griflas da quels sbirs.» Ed il giuven ha prendì la suga ed è svanì spertamain cun il portg per ina senda zuppada.

«Il barat n’è betg stà mal», ha Gion pensà suenter ch’el è puspè sa mess en viadi. Arrivà en l’ultim vitg ha el inscuntrà in mulet. Sia roda girava ed el chantava: «Jau giz forschs e cuntels fitg gugent e ma driz sco la feglia tenor il vent.»

Gion è sa fermà ed ha ditg: «Vus essas sco ch’i para fitg cuntent cun Vossa lavur.» «Gea», ha il mulet respundì, «mia professiun è ina chava d’aur. Ed in dretg mulet ha er adina raps en giaglioffa. Ma schai, nua avais Vus cumprà questa bella auca?»

Gion ha raquintà l’istorgia da tut ses barats. «Vus avais adina gì in bun maun», ha il mulet respundì. «Uss avais mo da dar adatg che Vus hajas adina raps en giaglioffa.»

«E co duess jau far quai?», ha Gion dumandà. «Vus stuais daventar mulet sco jau. I basta d’avair ina mola. Jau avess anc ina che jau na dovr betg. Sche Vus ma dais l’auca, alura As dun jau la mola.» Gion al ha dà l’auca ed ha prendì la mola. Il mulet al ha dà enta maun anc in grond crap ed ha ditg: «Qua avais Vus anc in crap nizzaivel. Cun quel pudais Vus gulivar guttas tortas.»

Gion ha prendì crap e mola ed è ì vinavant cun buna luna. Ma bainbaud ha el cumenzà a vegnir stanchel e fom aveva el er. Sia chargia era uschè greva ch’el stueva ruassar da temp en temp. Finalmain è el arrivà tar in bigl. Precautamain ha el pusà giu ses crap e sia mola sin l’ur dal bigl. Ma cun sa sgobar per baiver aua, ha el stumplà ses stgazis en il bigl. Cur che Gion als ha vis a svanir, è el siglì en pes ed ha engrazià a Dieu ch’el al aveva deliberà da questa greva chargia. «Uschè cuntent sco jau n’è nagin auter sin quest mund», ha el clamà tut intgantà. Cun cor lev e deliberà da mintga pais è el ì vinavant fin ch’el ha cuntanschì la chasa da sia mamma.


29. Il pauper ed il ritg
[edit]

Avant blers onns abitava il Segner sin terra cun ils umans. Ina saira era el fitg stanchel. I fascheva gia notg cur ch’el è arrivà en in vitg. Sper via eran duas chasas, l’ina en fatscha a l’autra. Ina era gronda e bella, l’autra pitschna e trida. La gronda appartegneva ad in um ritg, la pitschna ad in pauper. Il Segner ha ditg per sasez: «Al ritg na dun jau betg grond disturbi, là vi jau dumandar albiert.» Sin il spluntar dal Segner ha il ritg avert la fanestra ed ha dumandà tge ch’el veglia. «Jau rog per in lieu da star sur notg», ha ditg il Segner. Il ritg al ha guardà da chau fin pe. Il Segner purtava vestgadira simpla e pareva d’avair paucs daners en giaglioffa. Il ritg ha squassà il chau ed ha ditg: «Mias chombras èn plainas cun ervas da tés e sems. Sche jau vuless dar dimora a mintga schani che splunta vi da mes isch, pudess jau bainprest ir mez a batlegiar per in lieu da star sur notg. Guardai da vegnir sut tetg insanua auter.» Cun quels pleds ha el serrà la fanestra ed ha laschà star il Segner avant isch.

Il Segner è sa vieut ed ha spluntà vi da la porta dal pauper. Quel ha immediat avert ed envidà il viandant da vegnir tar el. «Igl è gia stgira notg ed oz na vegnis Vus betg pli lunsch», ha ditg il pauper. Quels pleds han plaschì al Segner ed el è ì en chasa. La dunna dal pauper ha dà il maun al Segner ed al ha beneventà cordialmain. «Il pauc che nus avain, dain nus da cor», ha ella ditg. Ella ha mess si tartuffels e mulsch la chaura per avair in cuppin latg vitiers. Il Segner è sa mess a maisa cun la paupra glieud. La simpla tschaina al gustava bain, perquai che las fatschas cuntentas dals paupers al faschevan plaschair.

Suenter tschaina ha la dunna ditg dascusamain a ses um: «Nus stain questa saira sin il banc-pigna e laschain durmir il viandant en noss letg; el è segir fitg stanchel.» «Gugent», ha l’um respundì ed ha supplitgà il Segner da durmir en lur letg. Il Segner che n’ha betg vulì dar grond disturbi, na vuleva l’emprim betg, ma l’um e la dunna han insistì fin ch’il Segner ha acceptà.

La proxima damaun èn els stads si avant ch’i fascheva di a preparar l’ensolver per il giast. Er il Segner è vegnì alert gia fitg baud. Suenter avair ensulvì cun la glieud, è el sa mess sin via. Ma sin l’isch-chasa è el sa vieut ed ha ditg: «Perquai che Vus essas stads uschè buns cun mai, pudais vus giavischar trais chaussas. Jau as dun quai che vus giavischais.» Il pauper um ha ditg: «Jau na giavisch per nus nagut auter che d’arrivar en tschiel, buna sanadad ed il paun da mintgadi, uschè ditg che nus vivain. Auter na sai jau betg tge giavischar.» «N’avessas betg gugent ina chasa nova empè da questa veglia?», ha il Segner dumandà. «Gugent, sche nus pudain avair la chasa sper ils auters giavischs», ha il pauper ditg. Immediat ha il Segner midà la chasa dals paupers en ina bella chasa nova. Alura ha el prendì cumià.

Pli tard, igl era gia bel cler di, è l’um ritg levà ed ha guardà or da fanestra. Al lieu da la baracca dal vischin ha el vis ina stupenta chasa. El ha clamà la dunna ed ha ditg: «Ma tge è quai? Guarda ina giada! Empè da la baracca trida dals paupers stat là ina bella chasa nova. Va svelt vi e dumonda ils vischins co che quai saja pussaivel!» La dunna è immediat ida ed ha dumandà ora els. L’um ha raquintà ad ella: «Ier saira è arrivà tar nus in viandant ed ha dumandà albiert. Nus al avain dà in letg ed oz ans ha el accumplì trais giavischs – che nus arrivian en tschiel, che nus restian sauns e che nus hajan mintga di da mangiar avunda. E vitiers ans ha el anc regalà questa stupenta chasa.»

La dunna dal ritg è currida tar ses um ed ha raquintà tut. Il ritg ha ditg: «Jau ma pudess strair ora tut ils chavels. L’ester è stà qua ier saira, l’emprim tar mai, ed jau al hai stgatschà.» «Ta metta immediat en sella», ha la dunna clamà, «ti pos anc suandar el. Guarda ch’era ti possias exprimer trais giavischs.»

Il ritg è partì e bainbaud ha el vis il Segner. Cun plaschentinas ha el rugà il Segner: «Betg sajas permalà che jau n’hai betg beneventà Vus en mia chasa. Jau hai tschertgà la clav ed entant eras Vus gia svanì. Sche Vus passais in’autra giada mia chasa, alura dai in clom!»

«Gea, quai vi jau bain far», ha respundì il Segner. Sinaquai ha il ritg dumandà, sch’el possia er giavischar trais chaussas sco ses vischin. «Vus pudais far quai, ma igl è probablamain meglier, sche vus na giavischais nagut», ha il Segner ditg. «Jau vi bain giavischar il gist, basta che mes giavischs giajan er en vigur», ha il ritg replitgà. Ed il Segner ha respundì: «Turna a chasa! Tes giavischs vegnan ademplids!»

Legher e cuntent è l’um ritg turnà a chasa. El ha ponderà ditg e bain tge ch’el vuless giavischar. Siond talmain en patratgs, ha el laschà crudar ils mastrins or da maun. Il chaval ha cumenzà a siglir. L’um al ha stritgà il culiez ed ha ditg: «Plaun, Lisa, plaun!» Ma il chaval è galoppà pli fitg. Il ritg è vegnì grit ed ha sbragì: «Jau vuless che ti rumpessas il culiez!» Strusch ditg quai, è l’animal crudà per terra, ha rut il culiez e n’è betg sa muventà pli. L’emprim giavisch era ì en vigur.

Il ritg era uss senza chaval ed ha stuì ir a pe a chasa. Almain la sella vuleva el prender a chasa. «Anc dus giavischs hai jau», ha el pensà. El suava ed aveva nauscha luna. Cun pensar als ulteriurs giavischs al è vegnì endament quant bel che la dunna haja a chasa, en stiva frestga cun in bun gentar. Senza ponderar ha el ditg plain scuidanza: «Jau vuless che mia dunna sesess sin questa sella e na pudess betg pli vegnir giu da quella.» Cun l’ultim pled or da bucca è la sella svanida. Il segund giavisch era damai er ì en vigur.

Uss faschevi anc pli chaud. Il ritg aveva cumenzà a currer. A chasa vuleva el studegiar insatge bel e bun per ses ultim giavisch. Arrivà a chasa ha el vis sia dunna amez stiva sin la sella. Ella cridava e planscheva. L’um ha ditg: «Betg planscha. Jau vi giavischar tut las ritgezzas dal mund. Hajas pazienza e sta sin la sella!» «Tge ma gidan tut las ritgezzas, sche jau stoss star mi’entira vita sin ina sella? Ti m’has giavischà sin questa sella, fa che jau vegnia immediat deliberada!» Il ritg n’ha betg pudì far auter che giavischar che la dunna vegnia deliberada da la sella. Uschia è l’ultim giavisch ì en vigur. Deliberada da la sella ha la dunna ditg: «Ti es in pauper tamberl. Ti has fatg tut sutsura. Jau fiss stada bler pli furbra.» Sper la perdita da ses bel chaval ha il ritg mo pli gì displaschair e disfortuna en sia vita. Ils paupers dentant han vivì cuntents e ventiraivels fin il di da lur mort.


30. La fantschella da las aucas
[edit]

Igl era ina giada ina regina. Il retg era gia mort avant blers onns. La regina aveva ina fitg bella figlia. Quella viveva en il chastè cun tut las ritgezzas, ma tuttina era ella restada amiaivla e curtaschaivla.

Cur che la princessa era in pau pli gronda, ha la regina empermess ella ad in prinzi sco dunna. Suenter trais onns era il temp madir e la figlia è sa messa sin via en in pajais ester per far nozzas. La mamma ha pachetà per ella la pli bella vestgadira, aur, argient e pedras preziusas, perquai ch’ella aveva fitg gugent sia figlia. Ella ha procurà per ina servienta che dueva accumpagnar la princessa. Omaduas avevan survegnì in chaval per ir en viadi. Il chaval da la princessa aveva num ‹Falada› e saveva perfin discurrer.

Cur che l’ura da partenza è arrivada, è la regina ida en sia chombra ed ha sa taglià cun in cuntè en in det. Cun in faziel alv ha ella tschitschà si trais daguts, ha dà els a la figlia ed ha ditg: «Char uffant, dà adatg dals daguts, pertge che ti vegns a duvrar els sin tes viadi!» Alura han la princessa e la servienta ditg adia ed èn partidas sin lur chavals.

Suenter in’ura viadi ha la princessa survegnì ina terribla said ed ella ha supplitgà la servienta: «Porta in bitger aua da l’aual, jau hai said e vuless baiver insatge!» «Sche Vus avais said, signura, alura giai Vus sezza per aua. Jau na fatsch betg pli la fantschella per Vus», ha la servienta ditg cun tun impertinent. Sinaquai è la princessa vegnida giu da ses chaval, è sa sgobada sur l’aual ed ha bavì. Gnanc da ses magiel dad aur n’ha ella dastgà baiver. Ella ha suspirà: «Oh, Segner!» En quel mument han ils trais daguts da sang discurrì or dal faziel: «Sche tia mamma savess, il cor la rumpess!» Ma la princessa n’ha respundì nagut, è puspè sesida sin il chaval ed ellas han cuntinuà lur viadi.

Perquai ch’il sulegl stgaudava uschè fitg, ha la princessa survegnì anc ina giada said ed ha supplitgà danovamain la servienta: «Ma dà da baiver or da mes bitger dad aur.» La servienta però ha respundì anc pli impertinentamain che l’emprima giada: «Sche Vus avais said, giai Vus sezza per aua. Jau na fatsch betg pli la fantschella per Vus.» Er questa giada è la princessa vegnida giu dal chaval, è sa sgobada sur l’aual ed ha bavì. Senza che la princessa haja badà, è il faziel cun ils trais daguts da sang crudà en l’aual. La servienta però ha vis quai ed ha ris da quai malign, perquai ch’ella aveva uss la pussanza sur da la princessa.

Cur che la spusa dal prinzi ha puspè vulì seser sin ses chaval, ha la servienta ditg: «Sin Falada ses jau, ti pos prender quest clepper qua!» Alura ha la princessa stuì trair ora sia bella vestgadira e trair en quella da sia servienta. Per finir ha ella stuì engirar ch’ella na raquintia a nagin’olma da quest barat. Sch’ella n’avess betg engirà, fiss ella immediat vegnida mazzada. Falada però aveva udì e vis tut.

La servienta è sesida uss sin Falada e la dretga spusa sin il clepper. Curt suenter èn ellas arrivadas tar il chastè dal prinzi. Quel è currì encunter ed ha gidà la faussa princessa giu dal chaval. El crajeva ch’ella saja la spusa ch’el vegnia a maridar. El ha manà ella da stgala si en il palaz. La dretga princessa ha stuì spetgar giusut.

Il retg che guardava en quel mument or da fanestra ha vis quant bella e fina che la servienta era ed ha dumandà la faussa spusa tgi che quella matta saja. «Quai è mia fantschella che jau hai prendì cun mai per avair in pau curturella», ha quella respundì. «Dà ina lavur a mia fantschella, per ch’ella na stettia betg mo enturn.» Il retg n’aveva però nagina lavur per ella ed ha ditg: «Ella pudess gidar Curdin a pertgirar las aucas.»

Pauc pli tard ha la spusa ditg al prinzi: «Char spus, jau ta supplitgesch da ma far in plaschair. Lascha tagliar giu il chau da mes chaval, perquai ch’el m’ha fatg bleras grittas sin mes viadi. El ha adina puspè empruvà da bittar giu mai.» Ella aveva tema ch’il chaval pudess discurrer e tradir la vardad.

Che Falada avess da murir, è vegnì ad ureglia er a la dretga figlia da la regina. Ella ha empermess dascusamain in rap al mazler, sch’el fetschia in plaschair ad ella.

En la citad sa chattava ina gronda porta stgira, tras la quala ella stueva passar mintga damaun e mintga saira cun las aucas. Sur quella porta dueva il mazler pender si il chau da Falada, per ch’ella al possia vesair e salidar anc in pèr giadas.

La proxima damaun èn la dretga princessa e Curdin passads sut la porta ora cun lur aucas e la princessa ha clamà: «Oh, Falada, co pomai pos ti pender qua?» Immediat ha il chau respundì: «Mia paupra princessa, tge fani be cun tai? Sche tia mamma savess, il cor la rumpess!»

Alura è la fantschella ida cun sias aucas ora sin la pastgira. Là ha ella prendì giu il faziel da chau. Ses chavels eran dad aur e crudavan sur sias spatlas. Curdin era tut surprais da quels chavels traglischants ed ha vulì trair ora in pèr ad ella. La princessa ha però ditg: «Buffa, buffa, ti bel ventin, prend’il chapè dal mat Curdin, lascha’l currer tar ils vadels, entant che jau fatsch ils chavels.»

In ferm vent ha suflà davent il chapè da Curdin. Il mat ha stuì currer fin tar ils vadels per al tschiffar. Cur ch’el è turnà, purtava la faussa fantschella puspè il faziel e ses bels chavels eran zuppads suten. Curdin è daventà uschè grit ch’el n’ha l’entir di betg discurrì in unic pled pli cun la matta. Vers saira èn els puspè turnads tar il chastè.

Il di suenter è capità il medem. Cur ch’els èn passads sut la porta stgira ora, ha la fantschella puspè clamà: «Oh, Falada, co pomai pos ti pender qua?» Immediat ha il chau respundì: «Mia paupra princessa, tge fani be cun tai? Sche tia mamma savess, il cor la rumpess!»

Els han bandunà la citad ed èn puspè arrivads cun lur aucas sin la pastgira. La bella giuvna ha puspè prendì giu il faziel da chau ed ha cumenzà a far ils chavels. Curdin vuleva puspè trair ora in chavel, ma il vent ha suflà davent ses chapè. Cur ch’il pasteret è turnà tut ord flad, aveva la princessa gia puspè mess si il faziel da chau. Questa giada è Curdin vegnì anc bler pli grit e la saira è el ì tar il retg ed ha ditg: «Cun questa fantschella na pertgir jau mai pli las aucas!» «Pertge betg?», ha il retg vulì savair. E Curdin al ha raquintà tut. Suenter avair tadlà bain, ha il retg cumandà a Curdin d’ir mo anc ina suletta giada cun las aucas sin pastgira.

Il retg sez era sa postà davos la porta ed aveva udì co che la fantschella aveva discurrì cun il chau da Falada. Il retg als è suandà fin sin la pastgira ed ha vis sez co che la matta ha avert ses chavels dad aur e co ch’il vent ha suflà davent il chapè da Curdin. Senza ch’insatgi haja vis el, è il retg turnà en il palaz. La saira, cur che la fantschella da las aucas è turnada, ha il retg laschà clamar ella ed ha dumandà, pertge ch’ella fetschia tut quai. «Jau hai engirà da na dir nagut e perquai na poss jau gnanc dir pled a Vus», ha la fantschella respundì. Il retg n’era betg cuntent cun la resposta, ma la giuvna ha taschì sco ina fossa. «Sche ti na vuls dir nagut a mai, alura raquinta almain tia malavita a questa pigna», ha il retg proponì.

La figlia da la regina è sa schluitada en la pigna ed ha cumenzà a planscher ed a raquintar si’entira miseria. Il retg ha tadlà cun l’ureglia cunter la pigna ed ha udì tut. Alura ha el supplitgà la matta da vegnir or da la pigna. El l’ha dà vestgadira da princessa ed era tut surprais quant bella che la dretga princessa era. El ha fatg clamar ses figl ed ha ditg ch’el haja maridà la faussa. L’autra saja mo ina servienta. Il giuven prinzi è immediat s’inamurà en la bella princessa. Anc mai n’aveva el vis ina giuvna pli bella e pli curtaschaivla.

Ins ha preparà ina gronda festa e tut ils amis èn stads envidads. Sisum maisa seseva il spus, la dretga spusa d’ina vart e la faussa, la vaira servienta, da l’autra vart. Ma la servienta n’ha betg pli enconuschì sia princessa. Suenter che tuts avevan mangià e bavì ha il retg raquintà l’entira istorgia senza numnar nums ed ha dumandà la servienta: «Tge duess capitar cun insatgi ch’engiona en tala maniera?» «Quella persuna duai murir d’ina mort fitg crudaivla.» E precis questa sentenzia ha valì per ella sezza.


31. L’aua da la vita
[edit]

Igl era ina giada in retg. Quel era vegnì grev malsaun e la glieud carteva ch’el vegnia bainprest a murir. Ses trais figls eran fitg trists. In di ch’els eran en curtin e bragivan, è ì sperasvi in um vegl ed als ha dumandà: «Pertge essas uschè trists?» Ils trais figls han raquintà che lur bab, il retg, saja fitg malsaun e che naginas medischinas na gidian pli. Il vegliet ha guardà serius ed ha dà il chau schend: «Per pudair gidar voss bab stuais vus ir a tschertgar l’aua da la vita e dar da baiver ad el da quella. Da chattar quest’aua da la vita è dentant fitg grev.»

Il vegl dals frars è però immediat stà pront da sa metter sin viadi per ir a tschertgar quest’aua. El pensava: «Sche jau port al bab l’aua da la vita, ha el il pli gugent mai ed jau survegn il chastè sco ierta.» Uschia ha el ditg al retg: «Bab, jau vom a tschertgar per tai l’aua da la vita.» Ma il retg na vuleva betg laschar ir el ed ha ditg: «Quai è memia privlus, pli gugent mor jau avant che laschar ir tai.» Il vegl dals prinzis ha dentant supplitgà uschè fitg ch’il bab ha la finala laschà ir el.

Sin via ha el entupà in nanin. «Nua vas en tala prescha?», ha quel dumandà. «Quai na va tiers a tai nagut, ti cuccalori da marveglias», ha respundì il prinzi ed è chavaltgà loschamain vinavant. Sia resposta ha vilentà il nanin talmain che lez ha giavischà tut il mal al prinzi. Uschia è il prinzi arrivà viaden en ina chavorgia che vegniva pli e pli stretga e tuttenina na gievi insumma betg pli vinavant. Il prinzi e ses chaval na vegnivan ni enavant ni enavos ed han stuì star là serrads en tranter la grippaglia.

Il retg spetgava adumbatten che ses figl vegl turnia cun l’aua da la vita. Qua ha il segund prinzi ditg al retg: «Bab, lascha ir mai a tschertgar l’aua da la vita!» Per sasez pensava el: «Sche jau chat l’aua da la vita, vegn il bab a dar a mai il chastè.» E la finala ha il retg er laschà ir ses segund figl.

Er quel ha entupà il nanin che vuleva savair nua ch’el giaja. «Quai na stos ti rambot betg savair», ha il prinzi respundì garmadiamain. Er quai ha vilentà il nanin ed el ha giavischà ch’i giaja medemamain mal cun il segund figl dal retg. Ed igl è ì cun el sco cun ses frar. Er el è vegnì en ina chavorgia che vegniva adina pli stretga e la finala n’ha er el pudì ni enavant ni enavos pli.

Il retg spetgava l’aua da la vita ed il return da ses dus figls, ma adumbatten. Qua ha er il giuven vulì ir a tschertgar l’aua da la vita. Il bab ha suspirà e ditg: «Sche ti vas er anc, lura essas vus davent tuts ed jau sun qua persuls e n’hai nagin pli.» Il figl giuven ha respundì: «Jau na vi betg mo tschertgar l’aua da la vita, mabain er guardar da chattar mes dus frars. Lascha pia ir mai!» «Bun pia», ha consentì il bab, «sche va en num da Dieu.»

Sin via ha er il prinzi giuven entupà il nanin ed er il prinzi giuven ha il nanin dumandà nua ch’el giaja. Il prinzi giuven ha tegnì airi ses chaval ed ha ditg: «Jau vom a tschertgar l’aua da la vita ch’avess da medegiar mes bab. El è grevamain malsaun e sche jau na chat betg bainprest quest’aua, sche vegn el a murir en curt temp.»

«Perquai che ti es stà uschè curtaschaivel cun mai e n’es betg losch sco tes frars, vi jau gidar tai», ha respundì il nanin e cuntinuà: «L’aua da la vita curra en la funtauna d’in vegl chastè ch’è striunà. Per pudair entrar en quest chastè dovras ti questa batgetta e dus pauns che jau ta vi dar. Cun la batgetta das ti trais fridas vi dal portal e lura s’avra quel. Sajas dentant attent, pertge che gist en da porta giaschan dus liuns che vulan magliar tai. Bitta immediat vi avant els ils dus pauns ed els vegnan a magliar il paun e vegnir tut ruassaivels. Va lura immediat tar la funtauna e prenda l’aua da la vita. Betg t’entarda memia ditg, pertge che a las dudesch sa serran las portas dal chastè e tut tgi ch’è lura anc lien, na vegn betg pli viadora.» Il prinzi ha engrazià fitg al nanin, ha prendì la batgetta ed ils dus pauns ed è ì la via ch’il nanin aveva mussà ad el.

Arrivond tar il chastè, era tut uschia sco ch’il nanin aveva ditg. Trais giadas ha il prinzi pitgà levet cun la batgetta encunter il portal ch’è lura s’avert. Entrond èn ils dus liuns, che giaschevan sper l’entrada, siglids natiers. Spertamain ha il prinzi dà a mintgin in paun ed els èn sa calmads e restads quiets e ruassaivels sco dus buns chauns da chasa.

Uss ha il prinzi pudì entrar en il chastè. Ed el è ì e vegnì en ina gronda stanza cun da tuttas sorts custaivladads. Duas chaussas ha il prinzi prendì cun el: ina spada per sa defender ed in paun per la fom. Entrond en ina segunda stanza, ha el vis ina bella matta. Quella è stada ventiraivla da vesair il prinzi, è vegnida natiers ed ha ditg: «Ti has spendrà mai. Quest chastè era striunà e ti es l’emprim al qual igl è puspè reussì dad entrar. Il chastè e l’entir reginavel tutgan uss a tai e sche ti returnas en in onn, lura sun jau tia spusa e nus faschain bellas nozzas.»

Il prinzi è ì vinavant ed è vegnì en ina terza stanza. Là era in bel letg e damai ch’el era fitg stanchel, ha el ditg a sasez: «Jau stun giu in mument, mo in mument.» Strusch ch’el è stà giu sin il letg, ha el cumenzà a durmir ed ha durmì stagn e bain enfin che l’ura ha dà in quart avant las dudesch. Cun ina giada è el sa dasdà ed è currì tar la funtauna en la curt dal chastè. Là ha el emplenì ina cria cun l’aua da la vita ed è currì enavos per bandunar il chastè.

En quel mument ch’el è passà tras il portal hai dà las dudesch e las portas èn sa serradas ed in zic dal chaltgogn da ses chalzer è vegnì tranter las portas en. Ma il prinzi è tuttina mitschà ed è sa mess cun prescha sin via vers chasa.

En il guaud ha el puspè entupà il nanin. Lez ha vis ch’il prinzi aveva chattà l’aua da la vita e ch’el purtava anc ina spada ed in paun cun el. El ha ditg ad el: «Cun questa spada gudognas ti tut las battaglias e cun quest paun vegns ti mai a stuair endirar fom.»

Avant che turnar sin il chastè, vuleva il prinzi anc chattar ses dus frars. Perquai ha el dumandà il nanin: «Na sas betg nua che mes dus frars èn sparids?» «Bain, bain, quai ta poss jau dir. Els èn stads maltschecs ed jau hai giavischà ch’els vegnian en ina chavorgia e na possian ni enavant ni enavos. E là èn els anc adina.» Il prinzi ha rugà il nanin da laschar turnar ses frars e perquai ch’il prinzi giuven aveva in uschè bun cor, ha il nanin dà liber els. Ma el ha ditg: «Fa adatg da tes frars, pertge ch’els n’han betg in cor uschè bun e sincer sco ti.»

Pauc pli tard èn ils frars s’entupads sin via ed il prinzi giuven ha raquintà plain legria d’avair chattà l’aua da la vita e betg mo quella, mabain anc ina princessa en in chastè maiestus cun in grond reginavel vitiers. «En in onn poss jau turnar en quest chastè a maridar la princessa», ha el ditg plain ventira.

Turnond ensemen a chasa, han els stuì ir tras in stgir guaud. Tuttenina èn els vegnids surprais da laders. Il prinzi giuven ha tratg sia spada e tut ils laders èn crudads sco morts per terra. La saira han ils trais frars stuì durmir en il guaud, ma da spir fom na savevan els betg durmir. Qua è vegnì endament al prinzi giuven ch’el haja gea anc il paun. El ha partì quel cun ses frars ed els han pudì mangiar tant sco ch’els han vulì, il paun n’è betg vegnì pli pitschen.

La damaun marvegl cur ch’il prinzi giuven durmiva anc, èn ils dus frars levads ed han ponderà tge far per che betg il frar giuven possia purtar l’aua da la vita al bab ed uschia ertar il chastè. Avant ch’il prinzi giuven sa dasdia, han els derschì l’aua da la vita en lur cria ed emplenì la cria dal prinzi giuven cun aua marscha.

Arrivads a chasa, ha il figl giuven vulì purtar l’aua da la vita al bab ed ha tanschì a quel sia cria. Il retg ha bavì da quella, ma è vegnì anc pli malsaun. Ils dus frars han ditg al bab: «Tes figl giuven ha vulì tissientar tai. Nus avain l’aua da la vita.» Il bab ha bavì da lur cria ed immediat è el stà guarì.

Ils dus frars èn ids tar lur frar giuven ed han fatg beffas, schend: «Ti has chattà l’aua da la vita, ma durant che ti durmivas avain nus barattà l’aua. Tut che crai uss che ti hajas vulì tissientar noss bab. Ti vegns a stuair murir per chasti e tia princessa survegn in da nus dus.»

Il retg era propi vilà sin ses figl giuven. In di ch’il prinzi è ì a chatscha hai parì ad el ch’il chatschader ch’al accumpagnava saja trist. El ha dumandà el: «Pertge es ti uschè trist?» Il chatschader ha respundì: «II retg ha cumandà a mai da mazzar tai.» Qua ha il prinzi piglià gronda tema ed ha ditg al chatschader: «Jau rog tai, lascha viver mai! Jau ta dun mes vestgì da saida. Baratta quel cun tes vestgì da ponn.» Il chatschader è stà d’accord ed ha laschà viver il prinzi. Lura è il prinzi, ch’aveva cun el sia spada e ses paun, siglì sin ses chaval ed è chavaltgà lunsch viaden en il guaud e cun ses vestgì da ponn nagin che na saveva pli tgi ch’el era.

Suenter in temp ha il retg gì nauscha conscienza ed ha pensà: «Forsa era mes figl giuven tuttina senza culpa. Mo sche jau n’avess betg fatg mazzar el.» Il chatschader ha remartgà che quests patratgs mudregiavan il retg ed ha ditg ad el: «Voss figl viva anc. Jau na sun betg stà bun da mazzar el.» Qua è il retg stà fitg led ed ha laschà proclamar dapertut en ses reginavel che ses figl giuven dastgia turnar a chasa.

Entant aveva la princessa laschà bajegiar ina via dad aur che manava sin ses chastè. Ella ha dà a sia guardia il cumond da laschar entrar mo quest giuven che vegnia per mesa via si, pertge che mo quai saja ses spus.

In onn era passà ed il figl vegl ha gì quaidas dad ir si en il chastè striunà e maridar la princessa. El ha pensà: «Mes frar giuven na viva gea betg pli ed uschia vom jau tar la princessa. Quella vegn a crair che jau haja liberà ella dal striegn. Lura faschain nus nozzas ed jau vegn ad esser retg.»

Cun quests patratgs è el sa mess a chaval ed ha chattà la via dad aur. Da vesair tant aur giun plaun ha fatg vegnir el mez sturn ed el n’ha betg ristgà dad ir cun ses chaval sin l’aur da questa via. Uschia è el chavaltgà da maun sanester sper la via si. Arrivà tar il chastè ha la guardia dentant chatschà davent el.

Er il segund frar n’ha betg ristgà dad ir cun ses chaval sin l’aur da la via. El ha prendì il maun dretg da la via, ma er el ha la guardia chatschà davent. Er il prinzi giuven è sa regurdà da la princessa ed è sa mess sin viadi. Dal plaschair da sa vesair cun sia spusa, ha el gnanc vis che la via era dad aur ed el è chavaltgà permez quella directamain viasi vers il chastè. Qua ha la guardia savì ch’el saja il dretg spus e cur ch’el è stà davant il portal, han els avert e la princessa ha enconuschì il prinzi ch’aveva liberà ella dal striegn. Ella ha retschet el cun grond plaschair e bainprest han els fatg nozzas.

Suenter in temp ha il prinzi udì che ses bab, il retg, stettia mal da ses sbagl e ch’el giavischia da puspè vesair ses figl giuven. Qua ha il prinzi prendì ses chaval, è chavaltgà tar ses bab ed ha raquintà, co che ses frars avevan cugliunà el. «Tes dus frars duain survegnir in chasti per lur malfatgs», ha ditg il bab. Ma ils dus frars n’han mai pli chattà la via enavos tar lur bab sin il chastè e nagin che n’ha pli vis els.


32. Il cup che fa pulenta
[edit]

Igl era ina giada ina buna mattatscha. Quella viveva suletta cun sia mamma ed ellas n’avevan nagut da mangiar. Qua va l’uffant viador en il guaud e scuntra là ina dunna veglia. Quella enconuscha sia miseria e regala ad ella in cup cun ils pleds: «Guarda, sche ti dis al cup: ‹Cup, fa pulenta›, sche fa el pulenta. Dis ti lura: ‹Cup smetta!›, chala el e lascha per bun.»

La mattatscha porta il cup a sia mamma ed uss èn ellas or da la miseria e pon mangiar da la buna pulenta tant sco ch’ellas vulan. In di s’allontanescha la pitschna da la chasa per tschertgar cumpagnia da giugar. La mamma ch’è restada suletta a chasa senta tuttenina ina quaida per pulenta. Ella prenda il cup giu da curuna e di: «Fa pulenta!» Il cup fa obedientscha, fa pulenta ed ella mangia e dosta la fom.

Uss vul ella ch’il cup smettia e laschia per bun, ma ella na chatta betg ils pleds da far chalar. Pia cuschina il cup vinavant e la pulenta ch’el fa, crescha, emplaina la cuschina e l’entira chasa, emplaina la chasa vischina e la via, sco sch’ella vuless dustar la fom a tut il mund. Igl è ina veritabla catastrofa e nagin na po gidar. A la fin è vanzada mo pli in’unica chasa.

Uss vegn l’uffant e di: «Cup, smetta!», ed il cup fa ina pausa. Ma tgi che vul vegnir en citad, n’ha betg autras letgas che da mangiar ina fora en la pluna da pulenta.


33. Ils chalzers isads
[edit]

Igl era ina giada in retg. Quel aveva dudesch figlias. Ina pli bella che l’autra. Ellas durmivan tuttas ensemen en ina sala. Lur letgs stevan tuts en lingia, e la saira cur ch’ellas gievan a durmir serrava il bab l’isch cun la clav. Ma la damaun cur ch’el avriva l’isch, veseva el ch’ils chalzers eran isads. E nagin na pudeva declerar co che quai capitia.

Sinaquai ha il retg laschà proclamar che tgi che possia sclerir nua che sias figlias sautian la notg, possia tscherner ina per dunna e daventar retg suenter sia mort. Tgi che s’annunzia però e na chattia suenter trais dis betg la soluziun stoppia murir.

I n’è betg ì ditg ch’in prinzi è s’annunzià ed è sa declerà pront da ristgar da schliar il misteri. El è vegnì retschavì gentilmain. La saira al han ins manà en ina chombra che cunfinava cun la sala da durmir. Ses letg era semtgà ed ins al ha ditg da far attenziun nua che las princessas giajan a sautar. Per che las figlias na possian far nagut da dascus e betg sortir d’in’autra sortida, avev’ins er laschà avert l’isch da la sala da durmir.

Il prinzi è però vegnì fitg stanchel ed è sa durmentà. Cur ch’el è sa dasdà la proxima damaun, eran tuttas dudesch figlias stadas a sautar, pertge che las solas da lur chalzers eran plain foras. Er la segunda e la terza saira è tut sa splegà tuttina, uschia ch’ins al ha stgavazzà senza misericordia. Suenter el èn anc vegnids blers per schliar il misteri, ma tuts han stuì laschar la vita.

In di èsi capità ch’in pover schuldà blessà che na pudeva betg pli servir è sa mess sin via encunter la citad nua ch’abitava il retg. El ha scuntrà ina dunna veglia e quella al ha dumandà nua ch’el giaja. «Jau na sai mez betg propi», ha el respundì ed agiuntà per spass: «Jau avess mustgas da chattar ora, nua che las figlias dal retg isan lur chalzers e suenter daventar retg.» «Quai n’è betg uschè grev», ha ditg la dunna veglia. «Ti na dastgas mo betg baiver il vin che ta vegn servì la saira. E lura stos ti far finta da durmir sco in crap.» Sinaquai al ha ella dà in mantè ed ha ditg: «Sche ti mettas enturn quel, es ti invisibel. Ed alura pos ti suandar dascusamain las dudesch princessas.»

Sco ch’il schuldà ha gì survegnì quest bun cussegl, è il spass daventà serius per el, uschia ch’el ha prendì curaschi ed è sa preschentà al retg sco candidat. El è vegnì retschavì gentilmain, sco tut ils auters er, ed ins al ha vestgì fitg bain. La saira, cur ch’igl era uras d’ir a durmir, al han ins manà en l’avantchombra e cur ch’el ha vulì ir a letg, è vegnida la figlia la pli veglia cun in magiel vin. Ma el aveva plazzà sut il mintun ina spungia, ha laschà cular il vin en quella e n’ha bavì gnanc in gut. Alura è el sa mess giu e cur ch’el era giaschì in mument, ha el cumenzà a runtgir, sco sch’el durmiss sco in tais.

Quai han udì las dudesch princessas. Ellas han ris e la veglia ha ditg: «Quel avess er pudì spargnar sia vita.» Alura èn ellas stadas si, han avert las stgaffas, truclas e truclets e prendì nauador bellezza vestgids. Ellas èn sa lavadas davant ils spievels, siglivan enturn e sa legravan sin il saut. Mo la pli giuvna scheva: «Jau na sai betg propi. Vus as legrais, ma jau ma sent uschè curius. Franc ans capita ina disgrazia.» «Ti es il detg chajachautschas. Adina has ti tema. Has ti gia emblidà quants prinzis ch’èn stads qua adumbatten. A quel schuldà n’avess jau gnanc stuì dar la durmentina. Quel tottel na fiss tuttina gnanc sa dasdà.» Cur ch’ellas eran tuttas semtgadas, han ellas l’emprim guardà tge che fetschia il schuldà. Ma quel aveva claus ils egls e na fascheva betg mucs. Ed ellas han pensà d’esser absolutamain segiras.

Alura è la veglia ida vi dasper ses letg ed ha spluntà vi dal rom. Cun in plum è il letg sfundrà en il palantschieu ed ellas èn svanidas ina suenter l’autra en la fora, la veglia ordavant. Il schuldà ch’aveva persequità tut, n’ha betg targlinà ditg, ha mess enturn ses mantè ed ha suandà la davosa en la profunditad. Amez la stgala ha el passà ad ella in zic sin il vestgì. Ed ella ha clamà tut tementada: «Tge è quai? Tgi ma passa sin il vestgì?» «Na fa betg uschè tup», ha sgrignì la veglia, «mettain che ti es restada fitgada vi d’in crutsch.»

Ellas èn idas fin giudim ed èn arrivadas en in corridor da plantas cun feglia argientada che traglischava e sbrinzlava. Il schuldà ha pensà: Prenda cun tai in mussament, ed el ha rut giu in romin. Sin quai ha la planta fatg grond fracass. La giuvna ha puspè clamà: «Insatge n’è betg en urden, n’avais vus betg udì quel fracass?» Ma la veglia ha ditg: «Quai èn salvas da plaschair, perquai che nus avain prest deliberà noss prinzis.»

Alura èn ellas arrivadas en in corridor da plantas cun feglia aurada e la finala en in terz corridor, nua che la feglia era spir diamants. Dad omaduas sorts ha il schuldà rut giu in romin e mintga giada devi in fracass che la giuvna sa snuiva. Ma la veglia insistiva che quai sajan salvas da plaschair.

Ellas han cuntinuà ed èn arrivadas tar in grond lai e sin quel eran dudesch bartgas e sin mintgina seseva in bel prinzi. Quels avevan spetgà sin las dudesch princessas e mintgin prendeva ina princessa en sia bartga. Il schuldà è sesì en la medema bartga sco la giuvna. Il prinzi scheva: «Jau na sai betg, la bartga è oz bler pli greva che usità. Jau stoss remblar sco in nar per vegnir enavant.» «Pertge quai?», sa dumandava la giuvna e cuntinuava: «Probablamain pervi da l’aura chauda. Jau hai er uschè ina chalira.»

Da l’autra vart dal lai vesev’ins in bel chastè. Ins udiva musica allegra da paucas e trumbettas. Els han remblà fin a l’autra riva, èn entrads en il chastè e mintga prinzi ha sautà cun sia preferida. Il schuldà invisibel sautava cun els senza ch’insatgi al avess remartgà. E sch’ina princessa tegneva en maun in magiel vin, sche baveva el ora quel en in sitg, uschia ch’il magiel era vid sin che la princessa vuleva baiver. Quai ha er tementà la giuvna, ma la veglia la fascheva adina puspè taschair.

Ellas han sautà fin las trais da l’autra damaun; alura eran ils chalzers isads ed ellas han stuì smetter. Ils prinzis las han puspè manà en las bartgas sur il lai. Questa giada è il schuldà sesì il pli davant dasper la princessa la pli veglia. A la riva han las princessas prendì cumià da lur prinzis ed empermess da turnar la proxima notg.

Cur ch’ellas èn arrivadas davant la stgala, è il schuldà currì ordavant da stgala si ed è sa mess en ses letg. Arrivond las dudesch princessas stanclas sisum stgala, ha el runtgì uschè dad aut che tuttas audian. Ellas schevan: «Quel na stuain nus betg temair.» Ellas han tratg ora lur bels vestgids, als han dustà, mess ils chalzers isads sut ils letgs ed èn sa messas a durmir.

L’autra damaun na vuleva il schuldà anc tradir nagut, mabain anc ina giada accumpagnar las princessas sin lur viadi misterius. Ed uschia ha el fatg quai la segunda e la terza notg. Adina èsi sa splegà uschia sco l’emprima giada. Ellas sautavan mintga notg fin ch’ils chalzers eran isads. La terza notg ha el però anc prendì cun sai in magiel sco mussament.

Cur ch’è arrivada l’ura ch’el dueva rapportar al retg, ha el prendì cun sai ils trais romins ed il magiel. Las dudesch princessas stevan davos isch e tadlavan. Il retg al ha dumandà: «Nua han mias figlias isà lur chalzers la notg?» Il schuldà ha respundì: «En in chastè sutterran ensemen cun dudesch prinzis.» El ha raquintà tut e preschentà ils mussaments.

Sinaquai ha il retg clamà sias figlias e las ha dumandà sch’il schuldà haja ditg la vardad. Cunquai ch’ellas han vis ch’ellas eran vegnidas tradidas e che tut il snegar na gidava nagut, han ellas stuì admetter tut. Il retg ha dumandà il schuldà tgenina ch’el veglia per dunna. Quel ha respundì: «Jau na sun betg pli giuven, perquai ma dà la veglia.» Ed ins ha fatg nozzas anc quel di ed empermess al schuldà tut il reginavel suenter la mort dal retg. Ils prinzis però èn puspè vegnids smaledids per tants dis sco quai ch’els avevan sautà notgs cun las dudesch princessas.


34. Las stailas-marenghin
[edit]

Igl era ina giada ina pitschna mattetta. Ses bab e sia mamma eran gia morts. La mattetta era fitg povra; ella n’aveva ni ina chombra per star ni in letget per durmir. Ella na possedeva nagut auter che la vestgadira ch’ella purtava ed in toc paun en maun ch’ina olma cumpassiunaivla l’aveva regalà. La mattetta era buntadaivla e pietusa. Perquai ch’ella era tut suletta, gieva ella per la cultira, fidond cumplainamain a Dieu.

In di ha ella entupà in um vegl. «Oh, ma dà insatge da mangiar. Jau sun uschè fomentà», ha quel supplitgà. La mattetta al ha dà l’entir toc paun ed ha ditg: «Il Segner cun tai.»

Alura è ella ida vinavant ed ha inscuntrà in uffant. Quel planscheva: «Jau hai uschè fraid il chau. Ma regala insatge per al cuvrir.» La mattetta ha prendì giu da ses chau la chapitscha e l’ha surdà a l’uffant.

La mattetta ha cuntinuà ses viadi e pauc pli tard ha ella puspè scuntrà in uffant. Quel n’aveva nagina chamischola e schelava. La mattetta ha dà a l’uffant la sia.

Mo in mument pli tard ha ella entupà gia il proxim. Quel uffant n’aveva nagina rassa; ed er a quel ha la mattetta regalà si’atgna.

Finalmain è la mattetta arrivada en in guaud. Igl era gia stgir. Anc in uffant è s’avischinà e l’ha dumandà per sia chamischa. La mattetta pietusa ha pensà per sai: Igl è stgirenta notg; nagin na ta vesa. Ti pos bain dar davent tia chamischa. Ella ha tratg or sia chamischa ed ha surdà quella a l’uffant.

Uss steva ella qua tut niva. Ma tuttenina giada èn las stailas sa midadas en marenghins ed èn crudadas giu da tschiel. E malgrà ch’ella aveva gist dà davent sia chamischa, aveva ella en uss ina nova ch’era tessida or dal pli fin glin. La mattetta ha ramassà tut ils marenghins ed ha vivì bainstantamain per vita duranta.


35. Alvina e Rosetta
[edit]

Ina povra vaiva viveva en ina chasetta circumdada d’in curtin. En quel iert creschivan dus bellezza rosers. In purtava rosas alvas, l’auter cotschnas. La vaiva aveva duas mattettas che sumegliavan ils rosers. Ina aveva num Alvina e l’autra Rosetta. Las duas mattettas eran fitg finas e prusas, bunas e diligentas. Alvina era pli quieta e pli timida che Rosetta. Ella gidava a chasa e legeva avant a la mamma bellas istorgias sch’igl era gist ina giada da far nagut. Rosetta percunter curriva pli gugent per champs e prada enturn, aveva plaschair da las flurs e pigliava tgirallas.

Las duas mattettas avevan fitg gugent ina l’autra. Ellas devan adina manutta cur ch’ellas gievan ora en il liber. Savens gievan ellas en il guaud a cleger pumaraida. Ils animals na faschevan nagut dal mal ad ellas. Anzi, els avevan plaschair da las duas mattettas. La lieur magliava ad ellas feglia da giabus or dal maun; il chavriel pasculava dasper ellas, il tschierv sigliottava allegramain dasper ellas vi ed ils utschels restavan tschentads sin la roma e chantavan. I na fiss mai capità insatge nausch cun ellas. Sch’ellas stevan la saira memia ditg en il guaud ed i cumenzava a far stgir, giaschevan ellas giu sin il mistgel ina dasper l’autra e durmivan fin la damaun. La mamma saveva quai e na stueva far nagins quitads per ellas.

Ina giada, cur ch’ellas avevan passentà la notg en il guaud e ch’il cotschen da la damaun las aveva dasdà, han ellas vesì in bel uffant vestgì cun ina rassa alva traglischanta che seseva gist dasper ellas. El è stà en pe, las ha guardà amiaivlamain ed è ì senza dir in pled pli profund en il guaud. Las mattettas han guardà enturn e chattà gist dasper lur lieu da durmir ina profunda sfendaglia. En quella fissan ellas franc crudadas, sch’ellas fissan idas la saira avant da stgir mo intgins pass pli lunsch. La mamma las ha declerà che quai stoppia esser stà l’anghel protectur.

Alvina e Rosetta nettegiavan la chasa da la mamma uschè bain ch’igl era in vair daletg da las visitar. La stad era responsabla Rosetta. Durant che sia mamma durmiva anc, clegeva quella in matg flurs e metteva quel dasper ses letg. En mintga matg flurs metteva ella ina da las rosas dals dus rosers. L’enviern fascheva Alvina fieu e pendeva la padella vi dal crutsch. Alvina puliva la padella mintga di talmain bain ch’ella traglischava sco sch’ella fiss dad aur. La saira cur che crudavan ils flocs da naiv scheva la mamma: «Alvina, ve e serra la porta cun la clav.» Alura sesevan ellas sin il banc-pigna e la mamma las legeva avant or d’in gross cudesch. Las mattettas tadlavan e siemiavan.

Ina da quellas sairas hai spluntà vi da la porta. La mamma ha ditg: «Svelt, Rosetta, va ed avra. Quai vegn ad esser in viandant che tschertga suttetg.» Rosetta ha avert la porta pensond ch’i saja in pover umet. Ma davant porta na steva betg in um, mabain in urs ch’ha chatschà da porta viaden ses grond chau nair. Rosetta ha sbragì dad aut ed è sa zuppada sut il letg da la mamma. Ma l’urs ha cumenzà a discurrer ed ha ditg: «N’hajas nagina tema. Jau n’as fatsch nagut dal mal. Jau sun mez schelà e ma stgaudass gugent in zic qua tar vus.»

«Ti pover urs», ha ditg la mamma. «Ta metta giu qua dasper il fieu. Hajas mo quità che tes pail na brischia betg.» Alura ha ella clamà: «Alvina, Rosetta, vegnì nanavant, l’urs n’as fa nagut. El è in char.» Las mattettas èn vegnidas in zic pli datiers e l’urs ha ditg: «Uffants, faschai il bain e spluntai giu la naiv da mes pail.» Las mattettas èn idas per il barschun ed han barschunà la naiv or dal pail da l’urs, durant che quel giascheva dasper il fieu e gnugnava tut cuntent.

I n’è betg ì ditg che las mattettas avevan pers tut la tema. Ellas spalavan il pail da l’urs cun lur mauns, mettevan lur pes sin ses dies ed avevan schizunt gughegià d’al far sguzias cun ina torta da coller. E sch’el tugnava, rievan ellas. L’urs lubiva tut a las mattettas. Mo sch’igl era propi memia selvadi scheva el:

«Alvina, Rosetta, jau di be dascus da mo betg far trid cun voss char marus.»

Cur ch’igl era uras dad ir a letg ha la mamma ditg a l’urs: «Ti pos giaschair giu dasper la platta da fieu per che ti n’hajas betg fraid.» L’autra damaun han las mattettas avert la porta e l’urs è trottà tras la naiv en il guaud. A partir da quel di vegniva l’urs mintga saira. El sa metteva giu dasper la platta e sa laschava mudregiar da las mattettas fin che quellas avevan avunda.

Cur ch’igl è vegnì primavaira e che tut era verd e fluriva, ha l’urs ditg ad Alvina: «Uss stoss jau ir e na poss tutta stad betg pli turnar.» «Ma nua vas alura, char urs?», ha dumandà Alvina. «Jau stoss ir en il guaud a pertgirar mes stgazis ed als proteger dals nanins malvulents. L’enviern cur che tut è schelà n’èn els betg d’enturn. Ma strusch ch’il sulegl stgauda la terra, vegnan els or da lur taunas ed engolan tut quai ch’els vesan.»

Per Alvina è quai stà in grev cumià. Cur che l’urs è la finala tuttina partì, è el restà fitgà cun ses pail vi d’ina gutta che cuchegiava or da la porta. El ha sa scurtgà si in pau la pel ed Alvina ha gì l’impressiun da vesair aur che traglischava tras ses pail. Ma ella n’era betg segira e n’ha ditg nagut. L’urs è currì davent ed è prest stà svanì davos ils pigns.

In di ha la mamma tramess las duas mattettas en il guaud a rimnar laina. Da dalunsch han ellas observà, co ch’insatge sa muventava vi e nà sin il bist d’in pign derschì. Vegnind pli datiers, han ellas vis che quai era in nanin cun ina lunga barba alva. In toc da la barba era fitgà vi d’ina spina dal bist e l’umet fascheva tut il pussaivel per vegnir liber. Cun egls furius ha el guardà sin las mattettas ed ha sbragì: «Tge stais e guardais sco pivs empè da ma gidar.»

«Tge èsi capità cun tai, nanin?», ha dumandà Rosetta. «Ti es la detga mirvegliusa», ha respundì il nanin. «Jau vuleva pinar il pign per avair laina pitschna en cuschina. La blocca grossa arda gist davent mias tschaveras modestas. Jau na sun betg uschè engurd sco vus umans e mangel mo pitschnas purziuns. Il cugn aveva jau gia rabitschà detg stupent en il bist ed i fiss er ì tenor giavisch, ma il lain smaledì era memia glisch. Il pign è tuttenina sa derschì uschè svelt che jau na sun betg pli stà bun da scappar cun mia barba. Ed uss sun jau rentà qua e na poss betg ir davent. E vus riais anc, vus mattettas impertinentas.»

Alvina e Rosetta han fatg tut il pussaivel, ma ellas n’èn betg vegnidas da distatgar la barba dal bist. «Jau vom per agid», ha decis Rosetta. «Tge?», ha clamà il nanin. «Anc dapli na vala nagut, i basta bain cun vus duas. N’avais vus betg ina meglra idea?» «Hajas pazienza», ha ditg Alvina, «a mai vegn franc endament ina soluziun.» Ed ella ha prendì la forsch or da la giaglioffa ed ha taglià al nanin il piz da la barba. Strusch ch’el è stà liber, ha el prendì in satg plain aur ch’era tranter las ragischs dal pign, ha tugnà insatge ed è ì per ses fatg, senza guardar anc ina giada sin las mattettas.

Paucs dis pli tard èn Alvina e Rosetta idas a pestgar. Cur ch’ellas eran datiers dal flum, han ellas vis ch’insatge sigliva sco in salip per lung dal flum. Ellas èn curridas natiers ed han enconuschì il nanin. «Nua vas?», ha dumandà Rosetta el, «vuls ir a far bogn?» «Na, talas ideas sturnas n’hai jau betg», ha sbragì il nanin. «Na vesais vus betg che quel stoda pesch ma vul trair en l’aua.»

Il nanin era sesì dasper il flum per pestgar. Tuppamain aveva il vent turniclà sia barba e la corda da pestgar e gist en quel mument aveva in grond pesch mors en il crutsch. Il pesch era però uschè grond ch’il nanin n’aveva betg la forza d’al trair or da l’aua. Il pesch ha mantegnì il suramaun. Il nanin sa tegneva bain vi dals fains e fustis che creschivan dasper il flum, ma quai na gidava betg bler; el stueva suandar ils moviments dal pesch. Il pir era ch’el stueva temair da vegnir tratg mintga mument cun vestgadira e tut en l’aua.

Las mattettas eran vegnidas il dretg mument. Ellas al han tegnì ed han empruvà da far ora il nuf da la barba e da la corda da pestgar – ma adumbatten. I n’ha dà nagut auter che d’anc tagliar giu in toc da la barba, era sch’il nanin fascheva zacras. Suenter esser stà liberà, ha el prendì in satg plain perlas ch’era tranter dus craps ed è sa fatg or da la pulvra.

In bel di ha la mamma tramess sias duas figlias en citad per fil, guglias, cordas e bindels. La via las ha manà sur ina pastgira, nua che giascheva dapertut crappuna. Ellas han vis in’evla che sgulava sur ellas en rudè e che sa sbassava d’in cuntin. Tuttenina ha quella sa laschà crudar en direcziun d’in crap en lur vischinanza ed ellas han udì in sbratg terribel. Ellas èn curridas en quella direcziun ed han vis cun sgarschur che lur cumpogn, il nanin, era en las griflas da l’evla.

Las mattettas han immediat tschappà il nanin ed èn sa stratgas uschè ditg cun l’evla fin che quella ha laschà crudar sia preda. Ma strusch ch’il nanin era sa revegnì da la tema, ha el cumenzà a sdiavlar sco in rustg. «N’essas vus betg pipa da far attenziun! Vus avais stratg talmain vi da mes vestgì ch’el è stgarpà dapertut. Gianira infama che vus essas!» Alura ha el prendì in satg plain diamants ed è svanì en sia tauna.

Las mattettas eran gia disadas vi da sia malengraziaivladad ed han cuntinuà cuntentamain lur viadi en citad. Sin via a chasa han ellas traplà il nanin. El aveva gist rasà or aur, perlas e diamants ed admirava ses stgazis. Il sulegl da la saira glischava sin la crappa preziusa e la laschava traglischar uschè bel che las mattettas han stuì sa fermar per la contemplar. «Tge datti tant da guardar!», ha sbragì il nanin e sia fatscha grischa è daventada tut cotschna.

Il nanin vuleva cuntinuar cun ses lavachau ch’ins ha tuttenina udì in ramplunim. Or dal guaud è siglì in urs nair. Plain tema è il nanin siglì en pe. Ma el n’è betg vegnì da mitschar. «Prezià signur urs, hajas cumpassiun cun mai! Jau As dun tut quai che jau hai. Guardai tge bellezza crappa preziusa, ma ma regalai la vita. Da magliar ina mesa purziun sco jau n’avais Vus tuttina nagut. Guardai questas duas mattettas, saunas, frestgas e visclas, quai fiss ina tschavera degna per Vus.» L’urs n’ha gnanc fatg stim da quels pleds, mabain ha dà al nanin ina tala schleppa che quel è ì cun ils pes ensi e n’ha betg pli fatg mucs.

Er las mattettas avevan temì ed eran scappadas, ma cur che l’urs las ha clamà, han ellas reconuschì sia vusch ed èn turnadas. Tuttenina ha l’urs pers ses pail ed avant las mattettas steva in bel um vestgì tut en aur. «Jau sun in prinzi», ha el ditg. «Quest nausch nanin ha engulà tut mes stgazis e m’ha striunà en in urs. Uschia hai jau stuì ir per il guaud enturn, fin che sia mort m’ha deliberà. Uss ha el survegnì sia paja bain meritada.»

Alvina ha maridà il prinzi e Rosetta il frar da quel. Els han giudì ensemen tut las custaivladads ch’il nanin aveva zuppà en sia tauna. Er la mamma ha pudì viver anc ditg en il chastè tar sias figlias. Ils dus rosers aveva ella prendì cun ella ed als aveva plantà davant sia fanestra. Mintg’onn purtavan els las pli bellas rosas – rosas cotschnas ed alvas.


36. La clav dad aur
[edit]

D’enviern, cur ch’igl aveva blera naiv, ha in pover mattatsch stuì ir ina giada per laina cun sia scarsola. Suenter avair rimnà e chargià quella era el mez schelà. Perquai ha el l’emprim vulì far in fieu per sa stgaudar in pau avant che returnar a chasa.

Sgarond el davent la naiv ha el tuttenina chattà ina pitschna clav dad aur. Nua ch’igl ha ina clav stoi er avair in marschloss, ha el pensà ed ha stgavà vinavant. E propi: suenter curt temp è el fruntà sin ina pitschna chascha da fier.

Sche be la clav va!, ha el pensà, igl ha segiramain chaussas custaivlas en la chascha. El ha tschertgà, ma chattà nagina fora-clav; finalmain ha el tuttina chattà ina ch’era uschè pitschnina ch’ins na la veseva strusch.

El ha empruvà e per fortuna gieva la clav. El l’ha manà ina giada ed uss stuain nus spetgar fin ch’el ha avert la chascha dal tuttafatg e vieut si il viertgel. Alura vegnin nus a savair tge chaussas mirvegliusas ch’igl ha en la chascha...


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Jacob e Wilhelm Grimm (ed.). Paraulas da Grimm. [Kinder- und Hausmärchen, 1. ediziun cumparida il 1812/1815].


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Translaziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse