(MdR) Ⓘ dato che Ⓓ weil ◇ a) Dè che sëis impò chilò,
fajéme l’onur, e sëise mi amisc. Dè che sëis inpò chilò,
faŝéme l’onùr, e sëise mi amiŝ. DeRüM, SëiseMiAmisc1833-1995:254 (MdR); b) I oresse gën savëi ći che t’ as
fat con i grosc che iö t’ à menè da püch, dè che te scries
che iö t’ en mëne indô. J’oresse giaǹ savëi çhi che t’ has fat
coǹ i groŝ ch’jeu t’ ha menè da püc, dè che te scri[e]s ch’jeu
t’ eǹ mëne indò. DeRüM, Grosc1833-1995:287 (MdR) ◆ dé
de chel (MdR) Ⓘ perciò Ⓓ deshalb, deswegen, darum ◇ a) Chël pënsi bëin inće iö, dè de chël ne vói inće nia scomencè. Quël pënsi bëiǹ inçh’ jeu dèdequël ne voi inçhié nia scomenćè. DeRüM, ImparèMüjica1833-1995:238 (MdR); b) Dè de chël dess i genitori menè sü mütuns dërt bëin e die a scola, e avëi cüra, ch’ëi vëgne chilò dërt bëin instruis Dè de quël dess i genitori menè sü müttuns dërt bëiǹ e die a scòla, e avëi cüra, ch’ëi vëgne quilò dërt bëiǹ instruis DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:268 (MdR) ◆ dé de
chest (MdR) Ⓘ perciò Ⓓ deshalb, deswegen, darum ◇ a) Süa fomena le rejiava gonot dè de chëst, e dijova, che sc’ël continuâ a fà chëst mestier, n’avrai tost plü nia inte ćiasa Süa fomena le reŝiava gonót dè de quëst, e diŝòva, che ŝ’ ël continuâ a fa quëst mestier, n’avrai tost plü nìa inte çhiasa DeRüM, VizBëire1833-1995:274 (MdR) ◆ dé do (gad. V/P 1998, grd.) Ⓘ cedere Ⓓ nachlassen, nachgeben ◇ a) A Sant Ujep messëss dé do / Nce l pitl Hansl mo. A Sant’ Uſhep messës de do / Nce l pitl Hansl mo. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:63 (grd.); b) Va damanda bera Cristl, / Po sce l te darà pro, / Messerei mpo te tò, / Tu ne des mpo no do. Va damanda bera Kristl, / Po she l te darà pro, / Messerei mpo te to, / Tu ne des mpo no do. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:58 (grd.); c) intan mëtel la man sön na bisca da tosser, che sofla, s’ ingropa en mile rodes, l’astrënj y le scherza zënza dé do, cina ch’ara ne l’á fat en toc intang mett’l la mang souna bisca da tosser, ch’soffla, s’ ingroppa in mille rōdes, l’astrenc’ e ‘l scherza zenza dè dŏ, cina ch’ella nel l’à fatt intōcc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:124 (Badia) ◆ dé drio (amp. DLS 2002) Ⓘ dare per portare con sé Ⓓ mitgeben ◇ a) E intanto el i dà drio ra so parlada / con un sussuro che ‘l parea un morin… E intanto el i da drio ra so parlata / con un sušuro ch’el parea un morin… DegasperF, TenpeAdes1862-1974:473 (amp.) ◆ dé fora (gad. DLS 2002, grd. DLS 2002, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ sbocciare Ⓓ erblühen, aufbrechen ◇ a) Mo gnide mo cun me a conscidré i popi de pomacian, ai contëgn flus cöcenes che ne n’é dá fora daldöt mo gnidemo commè a considerè i pōpi d’pomaciang, ei contengn’ flŭs couccenes che nen è dà fora d’l dutt DeclaraJM, SantaGenofefa1878:48 (Badia) ◆ dé ite 1 (gad. DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ imboccare, foraggiare Ⓓ eingeben, füttern ◇ a) Genofefa pliada sura l’animal por tera, i á dé ite valgünes gotes de lat, por le trá a vita Genofefa pliada sura l’animal pur terra, i à dè ite valgunes gottes d’latt, pur ‘l tra a vita DeclaraJM, SantaGenofefa1878:56 (Badia) 2 (gad. DLS 2002, grd. DLS 2002) Ⓘ inculcare Ⓓ einprägen ◇ a) mo nosc Dî amabl i á dé ite ai vicí vedli na gran pora por sü pici mo nosc’ Dio amabile i à dè ite ai vicceì ved’li na grang pŏra pur su piccei DeclaraJM, SantaGenofefa1878:50 (Badia) 3 (grd. DLS 2002, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ colpire fig.Ⓓ einschlagen fig. ◇ a) belau tl medem momënt à l tarlui dat ite su l lën y l tëune à stlefà ariceulmënter beláu t’ l mędém męmá̤ŋt a l ta̤rlúi da’ ítę su l la̤ŋ i l tóuŋę a štlęfá a̤ritšoulmá̤ntę̆r RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.) ◆ dé ju 1 (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ colpire fig.Ⓓ einschlagen fig. ◇ a) Él sté duncue i uomini, ch’á trat le tarlí dal Cil, o él sté Idî, che l’á lascé dé jö? En verité, chësc é n bun dono dal Cil! Elle ste dunque li uomini, ch’a tratt ‘l tarlì dal Ceìl, o èle ste Iddi, ch’l’à lascè dè jou? In veritè, chesc’ è ‘ng bung dono dal Ceìl! DeclaraJM, SantaGenofefa1878:101 (Badia) 2 (fas. R 1914/99) Ⓘ cadere dall’alto Ⓓ herunterfallen ◇ a) Canche i e rué al pont de Poza, / L’à dat jù de n screpin na chegoza. Kanke i e rue al pont de Pozza, / La dat žu de ‘n skrepìn ‘na kegózza. BrunelG, MusciatSalin1845:8 (bra.) ◆
dé pro 1 (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fod. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ concedere, consentire, permettere Ⓓ erlauben, gewähren, zulassen ◇ a) Al é vëi, mi bun pice, al é vëi, sciöche tö ne te desses pro a me de morí, y ne te me podesses acopé o fá morí, insciö él pö ince le Signur, che vir eternamënter, che ne fej chësc El è vei, mi bung picce, el è vei, sceocche tou nè t’ desses pro a mè d’morì, e nè t’ mè podesses accopè o fa morì, ingsceou elle pou incie ‘l Signur, ch’vi eternament’r, ch’nè fesc’ chesc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:63 (Badia) 2 (grd. L 1933; F 2002) Ⓘ riconoscere, confessare, ammettere Ⓓ zugeben, gestehen ◇ a) Po sce l te darà pro, / Messerei mpo te tò, / Tu ne des mpo no do. Po she l te darà pro, / Messerei mpo te to, / Tu ne des mpo no do. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:58 (grd.) ◆ dé su (MdR) Ⓘ aumentare Ⓓ erhöhen ◇ a) Le priesc de tüć i panesc à dè sö pervia de la vera. Le pri[e]ŝ de tütg i paneŝ ha dè seu per via de la verra. DeRüM, CiAvessesGën1833-1995:246 (MdR) ◆ dé via (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ regalare, dare via Ⓓ schenken, weggeben ◇ a) De dà via chi sode / Canche ‘l ea cassier De dá via chí sode / Canché l’ea Cassier Anonim, Monumento1873:3 (amp.) ◆ se dé (MdR) Ⓘ risultare, darsi, succedere Ⓓ sich ergeben ◇ a) Ël se dà, ch’ëi s’incuntra mefo bel davant a chëst’osteria, olà che el pelegrin palsava n püch con so corp sant. Ël se dá, ch’ëi s’incuntra meffo bel davant a quest’osteria, olà che el pelegriǹ palsava ‘ǹ püc coǹ so corp sant. DeRüM, CorpSant1833-1995:276 (MdR) ◆ se dé a (gad., grd., fas., amp.) Ⓘ darsi, dedicarsi, abbandonarsi a fig.Ⓓ sich hingeben ◇ a) Aló che l’é stat, el s’à dat a ogne sort de vic Allò che l’è stat, el s’ ha dat a ogni sort de vicc SoraperraA, FiProdigoCAZ1841-1986:246 (caz.); b) Canche l fova ruà iló, l s’à dat a uni sort de vic Cang che ‘l foa ruà illò, ‘l s’ha dat a ugne sort de vicc SenonerA, FiProdigoGRD1841-1986:251 (grd.); c) Daspò che l é rué ilò, l s’à dé a ogni sort de vic Daspò che ‘l è ruè illò, ‘l s’ ha dè a ogni sort de vicc DebertoM, FiProdigoFOD1841-1986:258 (fod.); d) Chi che da jëunn se dà al vin, na gran flama mët te fuech. Chi chë da s̄oun së dà al viŋ, na gran flamma mëtt te fuech. PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.); e) Demez ch’ê chësc, se dê le conte vigni de plü ala mancogna D’mezz ch’ē chesc’, sè dē ‘l conte vigne dè plou alla mancogna DeclaraJM, SantaGenofefa1878:82 (Badia); f) y tröpes families sotissura en descordia, se dê ala pesc, a bel’armonia y contentëza e trouppes families soutt e sura in descordia, s’ dē alla pesc’, a bell armonia e contentezza DeclaraJM, SantaGenofefa1878:122 (Badia) ◆ se l dé (gad., MdR) Ⓘ capitare, verificarsi Ⓓ sich ergeben, passieren ◇ a) Ël é vëi, iö intëne e capësce tüt ći ch’an dij, mo col baié ne pòi dërt gnì inant. Col tëmp se daràl pa bëin. Iö sun massa malpaziënt. Ël é vëi, jeu intëne e capësce tüt çhi ch’aǹ diŝ, mó col bajé ne pòi dërt gnì inant. Col tëmp se daràl pa bëiǹ. Jeu suǹ massa mal paziënt. DeRüM, VigneOtaRajonèVos1833-1995:233 (MdR); b) ai s’abina y se sënta, / s’ la cunta o s’ la cianta / sciöche mai s’al dá, / fin ch’ai n á assá ai s’ abina y se sënta, / se la cunta o s’ la ćianta / sciöche mai s’ al dà, / finch’ ai n’à assà PiccolruazA, Scassada1848-1978:69 (Badia).
