ze słynnym kościołem częstochowskim. Wzgórza olsztyńskie, jura wapień, na połud. wschód Cz., okolice wsi: Małusze wielkie, Potok złoty, Zrębice, Piasek, Siedlce, stanowią część pasma gór Złotych (między Wartą a Pilicą leżących), w nich góry: Olsztyn z ruinami zamku 1⅔ mili na płd. wsch. Cz.; Krasowa (1,600 stóp) na połd. wsch. Cz., o 1¼ m. na zach od Janowa, a o 1⅓ na płn. Żarek. Główne rzeki przepływające przez pow. Cz., są: Warta i wpadająca do niej z lew. str. Lizwarta. Warta bierze swój początek między Kromołowem a Siewierzem, od źródeł płynie w kierunku północnym do Częstochowy, od Cz. zaś zwraca się na wschód i od Mstowa znowu przybiera kierunek północny. W granicach powiatu do Warty wpada z pr. str. rzeka Wiernica (Potok), około Potoku, Janowa i Przyrowa; z lewej; Lizwarta i rz. Trzopka, biorąca początek w lesistej okolicy w zach. części pow., która po połączeniu się z wpadającym do niej strumieniem około wsi Rybna, pod nazwą rz. Kacyna wpada do Warty w pow. noworadomskim; Kamieniczka i Stradomka. Po Warcie główną arteryą wodną stanowi rz. Lizwarta, która bierze początek na Szląsku, płynie w kieruku północnym na zach. granicy pow., prawie do Starokrzepic, ztąd zwraca się ku wschod. i przepłynąwszy przez szerokość pow., w okolicach wsi Wąsosza wpada do Warty. Z pomniejszych dopływów do Lizwarty z prawej str. wpadają: rzeczka zwana Kostrzewska woda i rz. Oksa, w okolicach Kłobucka biorąca początek. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Włościanie zaprowadzają gospodarstwo płodozmienne. Większe majątki odznaczają się bardzo staranną uprawą i korzystnemi rezultatami. Gałęzie gospodarstwa wiejskiego jako to: uprawa buraków, sadownictwo, ogrodnictwo zadosyć czynią tylko potrzebom miejscowym. Pod wzlędem lasów, powiat Cz. należy do średnio-lesistych, znaczniejsze przestrzenie leśne znajdują się w zach. i płn. części pow. Gospodarstwo leśne z wyjątkiem lasów rządowych i niektórych prywatnych, jak hr. Raczyńskiego w Złotym Potoku i hr. Henkla von Donnersmark w Zagórzu, nie prowadzi się podług wymagań gospodarstwa leśnego i zużywanie drzewa nie odpowiada jego przyrostowi. (Zbyt obrobionego drzewa z majątku hr. Henkla w tym (1878) roku przedstawia summę 35,000). W majątku hr. Henkla fabryka wyrobów z lanego żelaza znajduje się w stanie kwitnącym, produkcya jej bowiem roczna wynosi około 50,000 rs. Handel, jaki się prowadzi w mieście i osadach, ogranicza się do wymiany produktów miejscowych, i, pomimo ułatwionego kredytu przez otwarcie filii banku polskiego i kas zaliczkowych po gminach, przeważnie pozostaje w rękach żydowskich. Przedmiot rozleglejszego handlu stanowią obrazy, książki do nabożeństwa, krzyżyki, statuetki, medaliki i inne t. p. przedmioty, o ktorych można powiedzieć, że odznaczają się staranniejszem wykończeniem niż dawniej i nie obrażają uczucia estetycznego. Wyrobem wszystkich powyższych przedmiotów zajmują się żydzi. Nadmiar produktów rolniczych sprzedaje się i wywozi do Prus koleją żelaz. warsz. wied. W gminie Kamienica polska i Grabówka mieszkańcy zajmują się wyrobem płótna oraz tkanin wełnianych, jako to towarów łokciowych, perkalików, drelichów i to na znaczną skalę, albowiem wyrobami swemi zapełniają sklepy dość odległych miast, jak np. Kalisza i innych. Przed dwoma laty mieszkańcy Kamienicy polskiej zaczęli produkować i wyroby jedwabne, które cieszą się wielkiem powodzeniem, i za kilkanaście tysięcy rubli swych wyrobów jedwabnych wysyłają do Rossyi. Gminy nad granicą leżące zajmują się przeważnie przemytnictwem a w szczególności spirytusu i okowity. Wydobywanie rudy żelaznej i piece do jej wytapiania znajdują się w Pankach i Przystajni. Młynów wodnych w pow. znajduje się 38 i wszystkie prawie posiadają oddzielną nomenklaturę. W pow. Cz. znajduje się ziemi ornej pos. szlach. 40,280 dzies., łąk. 5,985, pastw. 7119, lasów 110,918; pos. włośc. roli ornej 81,703 dzies., łąk 8558, past. 15,171, lasów 15,946; posiadłości miast. i instytutów roli ornej 8,935 dziesiatyn, łąk 1403, pastwisk 19,070, lasów 14,360. Średnia wartość ziemi za morgę wynosi 45 rs. Ogólna ludność pow. wynosząca 112,270 dzieli się podług stanów jak następuje. W Cz. szlach. męż. 28, kob. 115; kupców m. 46, k. 95; miesz. 8273, kob. 9566; duchowieństwa 24. Powiat: szlach. męż. 243, kob. 302; włośc. męż. 38633, kob. 39601; kupców męż. 245, kob. 289; mieszczan męż. 5,410, kob. 6020; duchowieństwa 32. Podług wyznań ludność powiatu dzieli się: m. Cz.: kat. m. 5556, kob. 6,358; prawosł. męż. 56, kob. 49; luteran męż 66, kob. 72; żydów męż 2808, kob. 3182; powiat: kat. męż. 40,701, kob. 41332; praw. męż. 24, kob. 35; luter. męż. 509, k. 580; żydów męż. 4754, kob. 5616. Powiat Cz. utworzony został przy nowej reorganizacyi kraju w r. 1866 z południowej części dawniejszego powiatu wieluńskiego i pod względem administracyjnym dzieli się na 21 gmin, do których włączone zostały następujące 6 dawniejszych miast a dzisiejszych osad: Janów, Mstów, Krzepice, Kłobucko, Przyrów i Olsztyn; pod względem duchownym dekanat częstochowski podzielony jest na 23 parafie; pod względem zaś sąd. powiat na 6 okręg., podlegających jurysdykcyi sędziów gminnych. Szkół elem. w pow. znajduje się 49. Gminy są następujące: Węglowice, Wancerzów, Grabówka, Hu-
