odwiedzenia obrazu Bogarodzicy. Zresztą obszerniejsze opisy tego kościoła i dziejów tegoż, znaleść można w licznych dziełach, wyłącznie temu poświęconych, między innemi ks. Nieszporkowicza pod tytułem: „Odrobiny stołu królewskiego“, w Częstochowie 1751 r., po kilka razy później przedrukowanem, a historyą cudownego obrazu tutejszego i jego łaskami się zajmującem; tudzież najnowsza i obfita w szczegóły: „Wadomość historyczna o starożytnym obrazie Bogarodzicy Maryi na Jasnej Górze przy Częstochowie“, przez ks. Eustachego Hawelskiego, ostatnie wydanie 1856 roku. Wypadki zaś historyczne na Jasnej Górze zaszłe, opisuje po łacinie „Nowa Gigantomachia“ ks. Kordeckiego, wyszła w r. 1655, a dwa razy tłómaczona na polskie, przez Łepkowskiego i Edwarda Mariana. „Oblężenie Częstochowy“, także w języku łacińskim, przez Kobierzyckiego, oraz „Pielgrzymka do Jasnej Góry“ Michała Balińskiego i t. d. Były jeszcze w Częstochowie inne kościoły, a mianowicie: św. Barbary, wystawiony w roku 1646 w tem miejscu, w którem za panowania króla Władysława Jagiełły świętokradcy rabusie uwieziony przez siebie cudowny obraz pozostawili. Leży ten kościół o wiorstę drogi od klasztoru, w stronie południowo-zachodniej; przy nim był nowicyat ks. paulinów, i tu zwykle mieszkał generał tego zgromadzenia; kościołek niewielki, dosyć pięknie zabudowany, ale nic w sobie starożytnego nie zawiera. Woda ze studni tutejszej, bardzo czysta, w której przed laty miał być obmyty obraz jasnogórski, braną jest przez pielgrzymów we flaszeczki i w cierpieniach oczu zażywaną. Kościołek św. Jakóba wystawiony w roku 1642, raczej kapliczką zwać się mogący, także mniej więcej o wiorstę drogi od klasztoru w stronę wschodnią oddalony, oddany był zgromadzeniu panien maryawitek z Wilna sprowadzonemu. Kościół parafialny pod wezwaniem świętego Zygmunta, dla Starej Częstochowy, w roku 1474 za panowania Kazimierza Jagiellończyka kś. paulinom oddany, od 1867 świecki, który także nie ma w sobie nic osobliwego. Kościół pod wezwaniem Imienia N. M. P. wzniesiony został z ofiar pobożnych za staraniem Pauliny Jelec, przełożonej zgromadzenia sióstr pp. maryawitek. Kościół ten w r. 1862 był poświęcony przez ks. Michała Marszewskiego, biskupa włocławskiego, wkrótce jednak bo w r. 1864 zgromadzenie było zniesione a zakonnice najprzód do Piotrkowa do klasztoru pp. dominikanek a następnie razem z dominikankami w r. 1869 do klasztoru niegdyś oo. bernardynów u św. Anny pod Przyrowem przeniesione zostały. Dom zaś pp. maryawitek w Częstochowie, w którym utrzymywały szkołę dla wychowywania panien, w połowie zajęty został przez urząd naczelnika powiatu a w połowie wraz z kościołem przeznaczony dla użytku progimnazyum. Kaplica św. Rocha, w połowie XVII w. wzniesiona, ma naokoło obmurowany cmentarz, na którym dotąd niekiedy jeszcze chowają zmarłych. Oprócz powyższych kościołów znajdowały się jeszcze w Częstochowie następujące 2 kaplice z domami przytułku dla utrzymania biednych: św. Barbary po za miastem nad rz. Wartą, założona w r. 1582; św. Jakóba także w r. 1582 założona, przetrwała do r. 1872. Dziś w tem miejscu wznosi się cerkiew prawosławna, ukończona w r. 1874. Dom przytułku św. Zygmunta bez kaplicy znajdował się na Jasnej Górze. W Cz. znajduje się 5 szkół elementarnych, dwie pensye wyższe żeńskie i progimnazyum rządowe męzkie. R. 1877 dochód miasta wynosił 49,375 rs. Przemysł fabryczny i rękodzielniczy w Częstochowie reprezentują następujące fabryki i zakłady przemysłowe: Fabyka papieru do pisania, robotników 169; młyn amerykański, robot. 32; fabryka obić papierowych i papierów kolorowych, robot. 25; fabryka guzików i łyżek, robot. 74; fabryka fortepianów, robot. 4; fabryka harmonijek, robot. 25; fabryka cykoryi, robot. 7; fabryka świec i mydła, robot. 4; dwie fabr. zapałek, robot. 34; fabryka perkalików, robot. 13; pięć fabryk ram, robot. 89: zakład litograficzny. robot. 35; drukarnia, robot. 26; dwa zakłady fotograficzne, robot. 5; dwie farbiernie, robot. 5; garbarnia, robot. 13: trzy piece do wypalania wapna, robot. 60; trzy cegielnie, robot. 15; dwie piwowarnie, robot. 15 i fabryka mebli giętych, robot. 120. Służbę zdrowia w Częstochowie reprezentuje lekarzy pięciu, trzy apteki i szpital miejski pod nazwą Najśw. M. P. W Cz. mieszczą się następujące władze: urząd nacz. pow., magistrat, kasa okręgowa, oddział Banku polskiego, zarząd akcyzy okr. IV gub. kaliskiej, okrąg celny kaliski, zarząd brygady straży granicznej, zarząd żandarmeryi na powiat częstochowski i będziński, zjazd sędziów pokoju, sąd pokoju, dwu sędziów śledczych, inspekcya dr. żel. w. w. od Cz. do Sosnowca i Granicy, stacya II kl. kolei żelaznej, urząd pocztowy i stacya telegraficzna; magazyn kl. III dla zaopatrywania wojska w żywność. Parafia Cz. liczyła 1782 r. 6000 wiernych, dziś 15500. Akta chrztu i małżeństw ma od r. 1679, zmarłych od 1736. Uposażenie jej stanowiła wś Biała, pola i łąki pod Cz., oraz prawo propinacyi w Cz. Miasto prócz wielu domów zajezdnych posiada kilka porządniejszych hotelów i dla uławienia komunikacyi około trzydziestu dorożek. Do miejsc dla rozrywki publicznej służących należą: park na Częstochówce, kilka ogrodów publicznych w mieście położonych, resursa miejska i teatrzyk
