w Gulczu, we Wreszczynie (Wreschiner Stampfmühle), w Menżyku (Mensikmühle), w Miałej, w Kamienniku (Kaminchen), w Chełście (Neuteich), w Zawadzie, w Drasku (Dratzigmühle), w Śmieszkowie. Młyny parowe: w Trzciance, w Kruszewie, w Czarnkowie, w Miałej; piły: w Czarnkowskim Hamrze, w Białej, w Biankowie; papiernia w Kamienniku; olejarnia w mieście Czarnkowie; przędzalnia wełny w Trzciance; farbiernia w Czarnkowie; fabryki mączki w Stajkowie i w Smieszkowie; piece wapienne: w Radolinie, we Flocie (Floth), w Czarnkowie i Wieleniu; huty szklane: w Drasku (Dratzig) i w Trzciance; cegielnie: we Władysławowie (Althütte), w Białej (Behle), w Białężynie (Belsin), w Brzeźnie (Briesen), w Dembau, w Wieleniu, w Drasku, w Hansfelde, w Hüttchen, w Kruszewie, w Lubaszu, w Nikoskach, w Runowie, w Nowych Łaskach (Neulatzig), w Sławnie, w Śmieszkowie, w Trzciance; piec do wypalania smoły w Rychlickim Młynie. Gościńce bite są: z Trzcianki do Czarnkowa, z Trzcianki do granicy zachodniej, do pow. wałeckiego w Prusach Zachodnich; z Czarnkowa przez Lubasz do Wronek, do pow. szamotulskiego; z Wielenia do granicy Prus Zach. do miasta Człopy (Schloppe); z Czarnkowa do gran. pow. obornickiego, do Rogoźna i do Obornik. Koleje żel. przechodzą: wschodnia (Ostbahn) ze stac. w Krzyżu, Wieleniu i Trzciance; górnoszlązka (Oberschlesische Bahn) pomiędzy Miałą a Krzyżem, ze stacyą w Krzyżu. O komunikacyi wodnej Notecią i Drawą już powyżej wspomniano; obiedwie rz. są spławne na większe statki odrzańskie. Urzędy poczt. drugiej kl. z urzędem telegraf. mają: Czarnków, Wieleń, Krzyż, Trzcianka; ajentury pocztowe czyli pocztę listową mają: Biała (Behle), Chełst (Neuteich), Gembice, Wielkie Dzierzno (Drensen), Lubasz, Miała, Miłkowo, Nikoski (Niekosken), Jędrzejów (Putzig), Szczygły (Stieglitz), Wesołów (Hochzeit). Cały pow. teraźniejszy czarnkowski należał do dawnego województwa poznańskiego. Ludność ogólna wynosiła w r. 1832: 43,558; na milę kw. wypadało 1,551 mk.; miejska 10,449, wiejska 33,109; katol. 14,813, prot. 24,929, żydowska 3,816 głów. W r. 1843 ogółem było 54,000 mk., na mili kw. 1,927. Najwięcej wzrosła do r. 1871 ludność protestancko-niemiecka; liczba żydów się zmniejszyła z powodu nie dość ożywionego ruchu handlowego w powiecie. Por. Bydgoszcz, str. 449. M. St.
Czarno, wś w hr. szaryskiem (Węgry), kościół par. gr. katol., obszerne lasy, 478 mk.
Czarnobyl, mko, pow. radomyski, odległe od Kijowa o 120, od Radomyśla o 140 w., położone jest na wyniosłym brzegu przy zlewie rz. Uszy z rz. Prypecią, o 20 w. ztąd wpadającą do Dniepru. Okolicę tę zewsząd zamykają lasy; rękawy i zalewy Prypeci daleko zachodzą i tworzą plątaninę wód stojących i bieżących. „Majętność Czarnobylska, mówi rękopis z przeszłego wieku, położona w owruckim powiecie, przerznięta jest spławnemi rzekami: Dnieprem, Prypecią, Brahinką i Uszą i wielu pomniejszemi różnych nazwisk; zawiera pozycye leśne i grunta żyzne, obfite w porządne lasy, łąki i w rozmaitego rodzaju sielskie korzyści“ (Dalkiewicz—„Zamek niezdobyty czarnobylski“ etc. rękopis). Nieznany początek tego miejsca sięga odległych dosyć wieków. Sarnicki i inni utrzymują, że Cz. otrzymał swą nazwę od Czarnej i Białej Rusi, przy których zetknięciu się jest położony, ale wywód ten zdaje się być dowcipnie przez nich że samych naciągniętym. Jeżeli mamy koniecznie szukać pochodzenia nazwy, to czy nie wziętą jest ona wprost od czarnobyla (artemisia vulgaris), na jego rosnącego terytoryum. Wszakże i druga ludowa nazwa tegoż ziela: „nechworoszcz“ jest również nazwiskiem wielu ukraińskich miejscowości. W kronice hipacowskiej po raz pierwszy o Czarnobylu zachodzi wzmianka pod r. 1193, w którym kniaź Ruryk Rościsławicz w lasach tutejszych używał łowów. I jakkolwiek Cz. leżał na boku wielkiej drogi, którą Batuchan z tłumami swoimi kroczył; wszelako, jak się zdaje, nawała ta nie oszczędziła go przecież, bo jeżeli wierzyć niepewnemu podaniu Stryjkowskiego, to właśnie w jak najbliższej okolicy Czarnobyla, przy zbiegu Prypeci z Dnieprem, miała zajść krwawa bitwa Kajdana wodza Batuchanowego, z księciem lit. Erdziwiłłem. Kronika ruska woskreseńska (pisana między 1500 a 1534 r.), wyliczając grody należące do Kijowa, wymienia i „Czarnobyl na Prypeci.“ Cz. był włością rządową litewską. Zrazu rządzili nim namiestnicy z ramienia wojewodów kijowskich. Za Andrzeja Niemirowicza woj. kijow., namiestnikiem tutejszym w 1529 był Fedko Andrzejowicz Kisiel. Cz., dzięki dogodnemu swemu położeniu, które sprzyjało żegludze i stosunkom handlowym, urósł też wkrótce i wykształcił się na miasteczko. Z jednej strony rz. Prypeć, z drugiej Usz, przyciągały do niego zasoby z Wołynia i Polesia kijowskiego. Jednakże w 1542 r. mieszczanie łuccy i włodzimierscy skarżyli się przed rewizorami, iż urzędnicy w Czarnobylu zbyt uciążliwe na ich towary nakładają myto (wodne i suche). (Pamiat. Kijow. IV, str. 143). Cz., należąc do rzędu tych królewskich włości, które były „chlebem zasługi“, przeznaczany też bywał dla wysłużonych żołnierzy. Ludziom okaleczonym w bojach, lub co w posłudze wojennej siły swe stargali, wedle stopnia zasługi ich i stanu, rozdawano też już domy w mieście z gruntem
