tions-Gericht), skąd ostatecznie odwołanie szło do trybunału najwyższego (Geheimes-Ober-Tribunal) w Berlinie. Sąd nadziemiański bydgoski składał się z prezesa, 5 radzców i 5 asesorów. Sprawy mniejsze cywilne, mniejsze kryminalne i injuryjne rozsądzały sądy ziemiańsko-miejskie, których w całem W. ks. Poznańskiem było 30; w okręgu bydgoskiem 10: w Bydgoszczy, w Wieleniu, Gnieźnie, Inowrocławiu, Łobżenicy, Pile, Trzciance, Szubinie, Trzemesznie i w Wągrówcu. Władzą prowadzącą śledztwa w większych sprawach kryminalnych były inkwizytoryaty, których było 6; w okręgu bydgoskim 3; w Bydgoszczy, w Pile i Koronowie; z tych zniesiono w następnych latach wszystkie; ustanowiono natomiast osobne wydziały przy sądach ziemiańsko-miejskich. Aż do nowej organizacyi każdy powiat miał sąd powiatowy kolegialny i nadto komisye sądowe po niektórych mniejszych miastach. Sądy te były: 1) sąd powiatowy bydgoski z komisyą w Koronowie; 2) na powiat czarkowski sąd powiatowy w Trzciance z komisyami w Czarnkowie i w Wieleniu; 3) sąd powiatowy gnieźnieński; 4) sąd pow. inowrocławskij 5) na powiat chodzieski sąd powiatowy w Pile z komisyami w Chodzieżu i w Margoninie; 6) na pow. mogilnicki sąd powiatowy w Trzemesznie; 7) sąd pow. szubiński; 8) na powiat wyrzyski sąd pow. w Łobżenicy; 9) sąd pow. wągrowiecki. Wyższą instancyą był sąd apelacyjny w Bydgoszczy. W sprawach kościoła zasługują z ubiegłych wieków na wzmiankę ważniejsze szczegóły następujące. Mieczysław I, który z panujących pierwszy w Polsce przyjął chrzest i w kraju koniec położył bałwochwalstwu, założył pierwszy także klasztor, a mianowicie: księży kanoników regularnych w Trzemesznie; do najstarszych następnie należy założony przez Bolosława Smiałego ks. benedyktynów w Mogilnie, i przez Mieczysława Starego cystersów w Wągrówcu. Archidyecezya gnieźnieńska liczyła dawniej w kapitule 24 kanoników, 7 prałatów t. j. proboszcza, dziekana, archidyakona, kanclerza, kustosza, kantora i scholastyka. Herbem były trzy lilie, wyżej dwie obok siebie, jedna niżej. Z 10 kolegiat dyecezyi poznańskiej w okręgu teraźniejszym bydgoskim były położone czarnkowska i chodzieska. Klasztorów liczono w dawnych województwach, tworzących teraźniejsze W. ks. Poznańskie, 67; w teraźniejszym okręgu bydgoskim istniały I. męskie: l) ks. bernardynów w Gołańczy, 2) franciszkanów w Gnieźnie; 3) franciszkanów w Bydgoszczy; 4) franciszkanów minorytów w Łabiszynie; 5) franciszkanów minorytów w Pakości; 6) kanoników regularnych w Trzemesznie. 7) benedyktynów w Mogilnie; 8) cystersów w Wągrówcu; 9) karmelitów trzewiczkowych w Kcyni; 10) pijarów w Bydgoszczy; 11) krzyżaków w Gnieźnie. II. żeńskie: 12) franciszkanek w Gnieźnie; 13) teresek w Gnieźnie; 14) klarysek w Gnieźnie; 15) klarysek w Bydgoszczy; 16) norbertanek w Strzelnie. Arcybiskup gnieźnieński w hierarchii kościelnej pierwszym był biskupem polskim; miał po królu najwyższe stanowisko polityczne, nosił tytuł prymasa, był stałym posłem stolicy rzymskiej, legatus natus, w czasie bezkrólewia wyobrazicielem władzy królewskiej; biskup kujawski, dawniej nazywany kruświckim, w senacie zasiadał po biskupie krakowskim. Po traktacie wiedeńskim, gdy powstało arcybiskupstwo gnieźnieńsko-poznańskie, na mocy bulli papieskiej z dnia 16 lipca 1821 r. „De salute animarum,“ na podstawie konkordatu z rządem pruskim, arcybiskupstwo to jednego ma biskupa i 2 sufraganów, jednego w Gnieźnie, drugiego w Poznaniu. Do archidyecezyi gnieźnieńsko-poznańskiej bezpośrednio należą prawie wszystkie kościoły katolickie okręgu bydgoskiego, część okręgu kwidzyńskiego, tak nazwanego obwodu nadnoteckiego; pośrednio kościoły dyecezyi chełmińskiej, z powiatu bydgoskiego parafie: Koronowo, Fordon, Byszewo, Dubrszcz, Osielsk, Wielno, Żołądowo. Za rządów arcybiskupa Dunina zniesiono wszystkie klasztory oprócz kongregacyi ks. filipinów w Gostyniu. W niektórych pozostawiono zakonników i zakonnice na funduszu rządowym aż do śmierci; w okręgu bydgoskim franciszkanów w Gnieźnie, klaryski w Gnieźnie, norbertanki w Strzelnie. Nowe klasztory powstały po nadaniu państwu pruskiemu konstytucyi, wedle której wszystkim wyznaniom zapewniono samorząd, W ten sposób w okręgu bydgoskim założono klasztor urszulanek w Gnieźnie z zakładem wychowawczym dla panien. Po r. 1873, po nadaniu tak nazwanych praw majowych, zniesiono ponownie wszystkie klasztory oprócz zakładów Sióstr Miłosierdzia, zmieniwszy odnośny paragraf konstytuoyi, zapowniający kościołowi niezależność. (Hist. innych wyznań chrześciańskich ob. Poznańskie W. ks.) Ugruntowaniem i szerzeniem oświaty zajmowały się także w dawnych wiekach szkoły, istniejące prawie wyłącznie przy klasztorach, kierowane przez duchownych; w późniejszych czasach były i świeckie; w miastach obecnego okręgu bydgoskiego daleko mniej niż w poznańskim; pomiędzy klasztorami aż do wieku XIX słynęła szkoła pijarów w Pakości. Za poradą i pod kierownictwem komisy i edukacyjnej założono r. 1775 szkoły wojewódzkie i powiatowe; wojewódzką szkołę miało Gniezno. Księstwo warszawskie dla ciągłego ruchu wojennego mało się zajmowało szkołami i starało się tylko utrzymać dawniejszy stan rze-
