złączonych strumyków: Kota i Hamerka zachodnia; dalej pod wsią Drasko Młyńską zachodnią, a nakoniec na pograniczu okręgu Drawę (Drage). O pół mili stąd, niedaleko Nowej Bielicy, Noteć wypływa z granic w. ks. poznańskiego. W okręgu już frankfurckim pod wsią Starą Bielicą do Noteci uchodzi po lewej z poznańskiego płynąca rz. Radnaka. O sześć mil mniej więcej po za granicą okręgu Noteć wpływa do Warty. Długość biegu jej wynosi w wielkiem księstwie poznańskiem około 30 mil czyli 222,6 kilom. Rzeka Wełna, którą się tylko tratwy spławiają, płynie w części południowej okręgu, prawie równolegle z Notecią. Źródła jej są w jeziorze pod Wierzbiczanami, w powiecie gnieźnieńskim; pomiędzy Gnieznem a Trzemesznem przepływa w kierunku północnym przez kilka mniejszych jeziór, jako to wełniańskie; wypłynąwszy zaś z jeziora rogowskiego przybiera prawie wyłącznie kierunek ząchodni, zwolna wzdłuż łęgów ponad miastami Żernikami, Janówcem, Mieściskami, Wągrówcem, dążąc do miasta Rogoźna, gdzie się łączy z Wełną Małą i zwrócona ku południowi i zachodowi, o 2 mile pod Obornikarni uchodzi do Warty. Długość wynosi 11 mil czyli 81,6 kil. Rzeka Brda wpływa na samym krańcu północnym do okręgu, gdzie na lewym brzegu przybiera rzeczkę Sempolnę; w szybkim biegu pomiędzy wzgórzami zmierza wprost ku południowi, mając ten kierunek od źródła na pograniczu Pomorza przez cały okrąg kwidzyński; przepływa przez miasto Koronowo, pod Bydgoszczą dopiero ku wschodowi się zwraca i już o 10 kil. poniżej tego miasta z spadkiem 5 metrów pod Fordonem wsią uchodzi do Wisły. Bydgoskim kanałem (ob. niżej) jest połączona z Notecią. Długość w w. ks. poznańskiem wynosi 8 mil czyli 59,3 kil. Grunt okręgu bardzo jest rozmaity. W okolicach nad Wisłą, Notecią i Wełną obszerne są łęgi, po większej części osuszone i zamienione na źyzne łąki; prócz tego natrafiają się znaczne torfowiska. Liczne jeziora, mianowicie w południowych powiatach, okolone są z natury dobremi łąkami; w okolicy Kruszwicy osuszone moczary przez kanał na ten cel wykopany zamieniono także na łąki. W większej odległości od rzek i jeziór ziemia jest przeważnie piaszczysta, naprzemian niekiedy urodzajna lub pokryta wielkiemi obszarami borów sosnowych; liściowegodrzewa, dębiny, buczyny, brzeziny stosunkowo bardzo jest niewiele. Na wschodzie położony pow. inowrocławski ma dość głębokie pokłady ziemi gliniastej i odznacza się niezwykłą urodzajnością, słynny mianowicie z wybornej pszenicy. W powiecie chodzieskim, czarnkowskim liczy się czystego dochodu z morgu magd. 1,85 marek czyli z hektaru 7,40 marek; w pow. gnieźnieńskim 2,15 marek z morgu; w pow. mogilnickim, szubińskim, wyrzyskim i wągrowieckim 2,45 marek; w bydgoskim 2,825 marek; inowrocławskim 4,20 marek z morgu. Z ogólnego obszaru ziemi przypada w okręgu na lasy 22,2%, na lasy królewskie 8,2%. Najwięcej lasów mają powiaty: czarnkowski, chodzieski i bydgoski, pomiędzy 25 a 42% całego obszaru. Brda, Noteć i kanał bydgoski ułatwiają spławianie drzewa; eksport przeto jest w ogóle korzystny. Królewskich lasów jest 39,7%, lasów należących do gmin wiejskich 4,5%, lasów prywatnych 55,8%. Dochód roczny z lasów królewskich czyni 1,83 metrów kubicznych z hektaru czyli 0,46 metrów kub. z morg. magd.; czystego zaś dochodu 5,80 marek z hektaru czyli 1,45 marek z morgu magd. Łęgi i trzęsawiska po nad rzekami bogate w pokłady torfu; pokłady te nad Notecią dochodzą do 10 metrów głębokości. Torf jest paliwem dorównywającem prawie węglowi brunatnemu, dobywanem z mniejszym znacznie nakładem, Węgiel brunatny, jakkolwiek w znaczniejszych pokładach w kilku się natrafia okolicach, dotąd na większą skalę się nie eksploatuje dla obfitości torfu i taniości węgla kamiennego, sprowadzanego koleją żelazną ze Szląska. Wzgórza wzdłuż Brdy zachowały w obfitych skamieniałościach małych zwierząt morskich niewątpliwe ślady pokładów napływowych. W niektórych miejscowościach w nizinie pomiędzy Brdą wykopuje się bursztyn. Często napotyka się pokłady wapna. Na większy rozmiar prowadzone kopalnie urządzono pod wsią Wapnem na południe od miasta Chcyni (Exin) i pod miastem Barcinem. Gips w pionowych pokładach od dość dawnego czasu wykopuje się także pod Chcynią. Ważniejszem zaś jeszcze odkryciem dla okręgu są kopalnie soli pod Inowrocławiem. Do tego czasu sól się tylko wywarza; pewne zaś są widoki, że korzyści z czasem znacznie wzrastać będą. Kąpiele urządzone przy salinach sprowadzają już dość poważną liczbę gości. Są to kąpiele jodowo-bromowe, żołowe i ługowe. W r. 1878 dostarczono 12,000 kąpieli. Tamże natrafiono na rudę siarczaną, mającą się wkrótce wydobywać. Klimat jest ostrzejszy, niżby się wedle położenia geograficznego spodziewać należało, ale zdrowy. W łęgach tylko i trzęsawiskach panują mgły, grasują dość często febry, nawet tyfoidalne. Przecięciowa temperatura rozczna wynosi +6,01 Réaumur, przecięciowa temperatura czterech pór roku, zimy, wiosny, lata, jesieni czyni: –1,40, +5,38, +13,88, +6,18° R. W Bydgoszczy dnia 22 stycznia 1850 r. notowano –29,3° R., największy mróz, jaki się wydarzył przez lat dwadzieścia w calem państwie pruskiem. Stan barometrowy przecięciowy dochodzi 335,64
