spławianie drzewa. Pszenica, żyto, jęczmień, owies i groch są najwięcej rozpowszechnione rodzaje zboża; w Bydgoszczy przemysł i handel od dość dawnego czasu zakwitnęły i w ciągłym są postępie. Powiat podzielony jest na 6 mniejszych obwodów: Trzy obwody miasta B.; 4) Dubrcz; 5) Koronowo; 6) Sitno Małe (Wilhelmsort) (Okręgi wyborcze ob. niżej). W B. jest siedziba wszystkich władz powiatowych; landrata, powiatowego poborcy, budowniczego, inspektora budowli rządowych lądowych i wodnych, kontrolera katastru, fizyka, inspektora szkolnego, weterynarza departamentowego. Sądy okręgowe (Amtsgerichte) od czasu nowej organizacyi sądowej umieszczono w B. i Koronowie; nadto B. posiada sąd ziemiański kolegialny, podwładny sądowi nadziemiańskiemu w Poznaniu. Parafie katolickie w powiecie są: w dyecezyi gnieźnieńskiej: B., Dąbrówka Nowa, Łońsk wielki, Mąkowarsk, Samsieczno, Ślesin, Wąwelno, Wierzchocin należące do dekanatu bydgoskiego; Solec do dekanatu gniewkowskiego; w dyecezyi chełmińskiej: Byszewo, Dubrcz, Fordon, Koronowo, Osielsk, Włuki, Wtelno, Wudzyń, Żołądowo. Protestanckie parafie, tworzące dyecezyą bydgoską, są: Bydgoszcz, Cielc, Fordon, Łęgnów, Otorowo (Langenau-Otterau), Sitno Małe, Solec. Szkoły wyższe ma tylko B.; po miasteczkach i wsiach szkoły elementarne jak w innych powiatach pod nadzorem są inspektora powiatowego. Na 92,312 mk. i 24,497 dzieci niżej 10 lat w r. 1871 było 19,091 analf. Powiat ma cztery księgarnie, 3 czytelnie, 6 drukarń. Rozległość wynosi 548,899 morgów magdeb.; większa własność obejmuje 280,609 m.; w tej się mieści 155,209 m. królewszczyzny t. j. 15,000 m. nad połowę całego areału większej własności. Polscy właściciele mają jeszcze 35,527 m. czyli 5 majątków, z których największy hr. Kazimierza Potulickiego: Ślesin i Sąsieczno, mający 23,105 m. obszaru. Królewszczyzna jest podzielona na 2 rendamty, bydgoski i koronowski. Gorzelnie mają: Czersk (Brahnau), Słupowo, Strzelewo, Sukowiec; browary: Bydgoszcz 4, Myślencinek; cegielnie: Bielawy (Bleichfelde), Bydgoszcz 6, Fordon, Gorzyszkowo (Adlershorst), Kamionka, Krosno, Kruszyn, Leszyce, Osiowa góra (Hoheneiche), Przylubie Polskie, Stopka, Wielkie Kapuścisko, Wilczak mały i Wilczak wielki; młyny: Bydgoszcz (towarzystwo handlu morskiego rządowe, Seehandlung); Brahrode, Buszkowo, Byszewo, Chelczonka, Czyszkowo (Wilhelmsthal), Grzmotny Młyn (Donnermühle), Gogolin, Gondesz Niższy, Grochol, Hamer, Kadzionka, Koronowo wieś (Donnersmühle), Młynek, Myślencinek, Otorowski młyn (Friedrich-Wilhelmshöhe), Pawłówka, Prądki, Rudy (Ruhden), Smukalla, Ślesin, Spalona, Strzelce dolne, Susy (Susen), Szretery (Schrotersdorf), Trzęsacz (Trensatz); piły parowe: Bartodzieje małe (Klein Bartelsee), Bydgoszcz 6; fabryki machin: Bydgoszcz 5, Wilczak wielki; fabrykę papieru: Szretery. Bite gościńce utrzymywane kosztem państwa są: 1) Berliński, idący z powiatu wyrzyskiego przez Ślesin, Minikowo, Strzelewo, Kruszyn, Ciszkówko, Okole do Bydgoszczy; 2) gdański z Bydgoszczy przez Niewiszyn; 3) toruński przez m. Solec; 4) inowrocławski. Nakładem prowincyi: 1) z Czyszkówka do Koronowa; 2) z Wałownic z ponad gościńca inowrocławskiego do granicy powiatu ku Łabiszynowi; 3) z Bydgoszczy do Fordonu; 4) z Koronowa do granicy powiatu do Sempelborka (Zempelburg) i Tucholi; w Mąkowarsku krzyżują się gościńce z Bydgoszczy do granicy powiatu ku Szubinowi Koleje żelazne przechodzą: 1) Wschodnia (Ostbahn) ze stacyami w Bydgoszczy i w Kotomierzu; 2) toruńska ze stacyą w Bydgoszczy. Komunikacye już powyżej wynienione. Urztędy pierwszej klasy mają: Bydgoszcz z urzędem telegraficznym pierwszej klasy; urząd pocztowy drugiej klasy: Koronowo ze stacyą telegraficzną. Urzędy pocztowe trzeciej klasy: Fordon ze stacyą telegraficzną, Chmielniki (Hopfengarten), Kotomierz (Klarheim). Ajentury pocztowe: Łęgnowo, Mąkowarsk, Nowa wieś wielka (Gross Neudorf), Sitno małe (Wilhelmsort), Ślesin , Solec, Wierzchucin królewski, Wilczak (Schleusenau). Mniejsza część dzisiejszego powiatu bydgoskiego, ze wsiami Łońsk mały i wielki, Sąsieczno, Ślesin, Słupowo, Wierzchocin królewski i t. d. w obszerności 6,7 mil kw. należała do dawniejszego województwa gnieźnieńskiego; część zaś większa z wszystkiemi miastami wchodziła w skład województwa inowrocławskiego. W roku 1831 ludność ogólna powiatu liczyła 41,240 głów, na kwadr. kilom. wypadało 27,7 mk.; do r. 1875 ludność zatem się więcej jak podwoiła; miejskiej było r. 1831: 10,904; do r. 1875 więcej jak potroiła się; ludność miejska znacznie więcej wzrosła w skutek napływu mieszkańców z dalszych stron niemieckich w miarę wzrostu handlu i przemysłu. Pod względem archeologicznym badano miejscowości powiatu: Bielice, Bydgoszcz, Łakomowo i Słupowo.—Okrąg bydgoski. W. ks. Poznańskie podzielone jest od r. 1815 na dwa okręgi czyli departamelnta rejencyjne, poznański i bydgoski. Ostatni północną jest częścią w. ks. poznańskiego, położony pomiędzy 52°20′ a 53°27′ szer. północnej i pom. 33°38′ a 36°18′ dług. wschod. od wyspy Ferro. Najdalej się rozciąga z zachodu ku wschodowi, coraz szersze przybierając rozmiary. Na północ graniczy z Prusami Zachodniemi z okręgiem kwidzyńskim, ku wschodowi z tymże okręgiem i z Królestwem Polskiem, ku południowi jesz-
