28,866,960 dzies. kw.; szczególniej sosna i modrzew używają się w A. do budowy okrętów. Znaczniejsze góry w tej gubernii są: na wsch. Uralskie, oddzielające Europę od Azyi, których południowa gałąż, wchodząca w powiat mezeński, znaną jest pod nazwaniem Sabli; na zachodzie: Finlandzkie, Czajcyn-Kamień, Bolszeziemielskie pasmo, góry Szechochodzkie, góry Czarnogorskie, góry Zimne. Prócz tego, równolegle do brzegu morskiego ciągną się w wielu miejscach góry, z których znaczniejsze są Murmańskie. Z pomiędzy wód skrapiających gubernię znaczniejsze są: morza; ocean Północny i morze Białe; rzeki: a) Dźwina północna, połączona kanałem księcia Aleksandra Wirtemberskiego z rzeką Wołgą, przez co tworzy się komunikacya między morzami: Białem, Baltyckiem i Kaspijskiem; b) Pieczora, c) Mezeń, d) Onega; jeziora, których liczba w tej gubernii dochodzi do 1,145; większe z nich są: Imanora, Piawoziero, Topoziero, Wyższe, Średnie i Niższe Kunto, Pustoziero. Klimat w południowej części gubernii zimny, ostry, ale pomimo to żyto i jęczmień dobrze się udają; w północnej części niezmiernie silne i prawie bezustanne mrozy; jednakże Samojedy, rozsiani za rzeką Pieczorą po trzęsawiskach, pomiędzy 64° a 69° półn. szer., prowadzą życie koczownicze. Podczas krótkiego lata upały bywają nieznośne, ale najmniejszy północno-wchodni wiatr sprawia chłód dojmujący. Najkrótszy dzień w Archangielsku trwa 3 godziny 11 minut; najdłuższy 21 godzin 14 minut; w Kole zaś słońce nie znika z widnokręgu przez trzy tygodnie, i prawie tyleż czasu zimą trwa bez przerwy noc, oświetlona zorzą północną. Ludność była 1860 r. w całej gub. 282,180. Oprócz Rossyan i niewielkiej liczby cudzoziemców, mieszkających w mieście gubernialnem, ludność składają: Lapończycy, prawie połowa ludności powiatu kolskiego; Samojedy, którzy koczują w powiecie mezeńskim; Korele zajmują północno-zachodnią część powiatu kemskiego; i Zyranie. Przemysł w guberni i równie różnorodny jak i miejscowość. W ogólności mieszkańców gubernii można rozdzielić na nadmorskich, zajmujących się więcej rybolóstwem i myśliwstwem niżeli gospodarką, i na lądowych, których głównem źródłem utrzymania jest rolnictwo, hodowla bydła i t. p. Główniejszym przemysłem w gubernii jest rybołówstwo i łowienie morskich zwierząt. Poławiają: stokfisz, płaszczki, śledzie, flądry, wyże, łososie, minogi, ostrygi (znane pod nazwiskiem muszel); łowią, się tam konie morskie, cielęta morskie, wieloryby i niedźwiedzie. Znajdują się także źródła słone. Powiat A. ma rozl. 28094 w. kw. Opisy najnowsze: miasta A. w „Sborniku archangielskim“ 1865 a gubernii A. przez Kozłowa w r. 1865. (Enc. Org.) 2.) Archangielska st. poczt., pow. kargopolski, gub. ołonecka, między Kargopolem a stacyą Sijską. 3.) Archangielsko-Golicyińska st. poczt., pow. sarański gub. penzeńskiej, między Sarańskiem a Mokszanami.
Archidyakonka, Archydyakonka, dobra w pow. toruńskim, dawniej należały do kapituły chelmińskiej, nad jeziorem, w pięknem położeniu, 135 ha. rozl., 45 mieszk. katol.
Arciałuża, ob. Ardziałuza.
Arciechów, nazwa kilku wsi, w obretie dawnego Mazowsza, zdaje się z tego samego źrodłosłowu co i Arciszew.
Arciechów, 1.) wś i folw., nad Narwią, pow. radzymiński, gm. Radzymin, między Radzyminem a Serockiem, przewóz na Narwi podług taryfy 1-ej klasy; par. i poczta w Serocku, na przeciwnym brzegu Narwi. 2.) A., wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, nad Wisłą, z prawego brzegu, o 5 w. na półn.-wschód od Iłowa.
Arciejkowicze, wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. połockiej
Arciszewo, wś, pow. płocki, gm. Swięcice, par. Orszymowo, st. poczt. Wyszogród o 6 wiorst. Gniazdo zasłużonej rodziny Arciszewskich.
Arciszewo, Arczewo, niem. Artschau, wś szlach., pow. gdański, na zachód od szosy starogardzko-gdańskiej, 463 ha, rozl., mieszk. 70 katol., 90 ewang.; celuje chowem bydła i gospodarstwem nabiałowem.
Arciuki, 1.) wś we wsch. stronie pow. rzeczyckiego, w gminie chołmeckiej, w okr. sąd. i w stanie policyjnym rzeczyckiem. 2.) A., niewielka wiejska osada, na płd.-wsch. krańcu pow. mińskiego, gub. mińskiej, przy drodze prowadzącej z Prusinowa do Stołbców z lewej strony, w 3-im stanie policyjnym, 5-ym okręgu sądowym.
Arciuny, wś, pow. trocki.
Arcugowo, wś szl., pow. gnieźnieński; 1512 morg. rozl.; 10 dm.. 164 mk., wszyscy kat.; 118 analf.; st. poczt. Witkowo o 6 kil., st. dr. żel., Gniezno o 13 kil. Własność Rożnowskiego.M. St.
Arcyksięcia Albrechta kolej żelazna, ob. Albrechta kolej żel.
Arcyz, wś, pow. akermański gub. bessarabskiej, st. poczt. między Akermanem a Kulmami.
Arczewo, ob. Arciszewo.
Ardan, mały rwiący potok górski, w obrębie gm. Pistynia, w pow. kossowskim, wypływa na połud.-zach. stoku lesistego grzbietu górskiego Kamienistym zwanego (734 m. n. p. m.) w lesie na wysokości 570 m. Płynie w kierunku półn. śród lasów płytkiem korytem, zaścielonem zwirem i większemi głazami. Po wschodniej stronie równolegle doń bieży lesiste pasmo górskie Kamienisty, po zachod-
