sta. Oprócz tego z Lidzbarka do Lubawy i z Golubia do Kowalewa; a projektowana z Golubia do Wrock, gdzie łączyłaby się z brodnicko-toruńską. Kolej toruńsko - wystrucka wstępuje w powiat przy Płowężu, idzie w powiecie 1 i pół mili, ma tu przystanek Książki i stacyą Jabłonowo, za którą powiat opuszcza. Z kolei grudziąsko - jabłonowskiej pół mili na powiat brodnicki przypada; projektowana jest kolej z Jabłonowa przez Brodnicę i Lidzbark do Działdowa, gdzieby się łączyła z malborsko-mławską, której dalszym ciągiem w Królestwie Polskiem jest kolej Nadwiślańska. St. pocztowych jest w powiecie 7: w Bartniczce, Brodnicy, Golubiu, Górznie, Lidzbarku, Wrockach i w Jabłonowie, z wszystkiemi połączone są stacye telegraficzne. Między temi i stacyami sąsiednich powiatów chodzą karety pocztowe: z Bartniczki do Brodnicy, Górzna i Lidzbarka; z Brodnicy do Jabłonowa st. kol. (3 razy na dzień), Nowegomiasta i przez Bartniczkę do Lidzbarka i Górzna; z Golubia do Kowalewa, stacyi drogi żel. toruńsko-wystruckiej; z Górzna do Bartniczki; z Lidzbarka przez Bartniczkę do Brodnicy, do Działdowa i Montowa, st. kol. malborsko-mławskiej; z Jabłonowa do Brodnicy (3 razy na dzień); z Wrock do Kowalewa. Ludn. wedle ostatniego urzędowego liczenia z 1 grudnia 1875 r. ma pow. brodnicki 66,426 mieszkańców, z których 13,603 w miastach, 42,823 na wsiach; w r. 1864 było 60,091 mk., 12,074 w miastach, 48,017 na wsiach; co do wyznania, o którem ostatnie wykazy urzędowe z r. 1875 liczb nie podają, było w 1864 r. 18,512 ewang., 39,039 kat., 2 prawosławnych, 6 menonitów, 297 rozm. wyznań chrześciańskich (co urzęd. wykazy dysydentami nazyw.), 2235 żydów. W r. 1817 było 28577 mk., 7132 ew., 20962 kat., 463 żydów. Stosunków liczebnych narodowości w r. 1864 nie zbadano; wedle obliczeń urzędowych z r. 1861 było w pow. brodnickim 4155 rodzin a 20,416 ludzi po niemiecku mówiących; 7396 rodzin a 35961 ludzi po polsku mówiących. Liczb tego liczenia jednak sami Niemcy za dokładue nie uważają (n. p. Schmitt, „Westpreussen“ str. 78–81); sołtysi bowiem, jeśli byli Niemcy, każdego Polaka, który choć tylko kilka słów po niemiecku umiał, do Niemców zaliczali. Najdokładniejsze rezultaty o liczebnych stosunkach narodowości dają liczby stosunków religijnych: każdy katolik jest Polakiem, każdy ewangielik Niemcem; wyjątki od tej reguły są w powiecie brodnickim tylko te, że w jednej wsi t. j. w Kominach (117 mk.) są ewangielicy (107) po niemiecku nieumiejący, a w miastach bywają czasami urzędnicy katolickiego wyznania, którzy są Niemcami; po większej części jednak urzędnicy ewang. wyznania są Niemcy, a urzędnicy katolickiego wyznania są Polacy. Stosunki liczebne narodowości polskiej objaśniają także rezultaty wyborów posła do rejchstagu niemieckiego, w których każdy mężczyzna, 25 i więcej lat mający, ma prawo głosować. W r. 1878 oddano w powiecie brodnickim ogółem 8495 głosów, z których 5421 pozyskał kandydat polski, a 3074 kandydat niemiecki; pomimo tego powiat brodnicki reprezentowany jest w rejchstagu niemieckim przez Niemca, gdyż z brodnickim powiat grudziąski razem jednego obiera posła a w obudwu powiatach razem zyskał kandydat niemiecki 8172 głosy, polski tylko 8081. Do sejmu pruskiego, do którego sam powiat brodnicki swego posła wybiera, wybrany w r. 1879 Polak p. Ignacy Łyskowski z Mileszew, przez 114 deputowanych z gmin, wybranych w ten sposób, że najwięcej podatku płacący najwięcej wysyłają na wybór posła deputatów. Niemcy oddali na swych kandydatów razem 101 głosów. Deputatów wybrano w powiecie 246; 124 Polaków i 122 Niemców, wszyscy się stawili; lecz 10 Polaków a 21 Niemców uznało zgromadzenie deputatów za nieważnie w gminach wybranych. W pruskiej Izbie Panów reprezentowany jest powiat brodnicki wraz z powiatami lubawskim, grudziąskim, chełmińskim i toruńskim przez Polaka p. Ślaskiego z Trzebcza, którego wybrali w r. 1865 posiadacze dóbr szlacheckich, przez 50 lat i więcej w ręku tej samej rodziny będących. Takich posiadaczy było w wymienionych powiatach 17 Polaków, a tylko kilku Niemców. Stosunki liczebne narodowości polskiej, ponieważ wszyscy prawie katolicy są Polakami, objaśniają liczby dusz w parafiach katolickich; jest ich 20 w powiecie brodnickim, które wedle wykazów kościelnych w r. 1875 miały: Bobrowo 1657 dusz, Boleszyn 1494, Brodnica 4786, Brzozie polskie 1688, Golub 3890, Górzno 3156, Grążawy 982, Jabłonowo 816, Jastrzembie 1230, Kruszyn 592, Lidzbark 4681, Lembark 1569, Łobdowo 1306, Mszano 1122, Nieżywiec 2250, Pokrzydowo 1847, Radoszki 1399, Radowiska 1662, Szczuka 2234, Wrocki 1878 dusz: razem 40,239 dusz; do tego część (9 wsi) parafii Pluskowęsy, w powiat toruński sięgającej, położona w brodnickim powiecie miała w r. 1866, z którego szczegółowe wykazy istnieją, 772 dusz; część (3 wsie) parafii Płowęż, w powiat grudziąski sięgającej, liczyła 304 dusz; 5 wsi, pow. brodnicki, par. Niedźwiedź (w pow. chełmińskim) 538 dusz; 4 wsie, parafii Chełmonie (w toruńskim powiecie) 148 dusz; wieś (Kowalik) par. Mroczno (w lubawskim pow.) 200 dusz i 2 wsie pow. brodnickiego (W. i Małe Książki) par. Łopatki w pow. grudziąskim 73 dusz; wynosi ogółem w pow. brodnickim przynajmniej 42274 katol. i Polaków na 66,426 ludności ogólnej. Na po-
