साहित्याचो जालो. ह्याच काळांत जायते मराठी साहित्यप्रकार मराठी साहित्यांत किल्लले, वाडले आनी विकसीत जाले.
इ. स. 1875 ते 1920 :
1874 त विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हाणें ‘निबंधमाला’ सुरू करून मराठी साहित्याच्या मळार नवी उमेद हाडली. स्वदेश, स्वधर्म, स्वभाशा हांच्या पुनरुत्थानाखातीर ताणें आपली लेखणी झरयली. ह्याच काळांत महाराष्ट्रांत स्वतंत्र विचारांचें आनी ब्रिटिशांआडच्या असंतोशाचें वारें घोळूंक लागलें. निबंध साहित्यावांगडाच कथा, कादंबरी, नाटक, काव्य आदी वाडमय प्रकारांत आर्विल्लेंपण आयलें. टिळक (केसरी, मराठा), आगरकर (सुधारक) हांणी ह्या काळांत राजकीय निबंद बरयले. शि. म. परांजपे (काळ), खाडिलकर, केळकार (केसरी) हांणी टिळकाची परंपरा फुडें व्हेली. केशवसुतान (कृष्णाजी केशव दामले) नवे विचार हाडून मराठी कवितेक नवें वळण दिलें. ताचे परंपरेंत ना. वा. टिळक, बालकवी (त्र्यं. बा. ठोंबरे), विनायक, गोविंदाग्रज (राम गणेश गडकरी), कवी दत्त हे कवी निर्माण जाले. हरिभाऊ आपटे हाणें आपल्या समाजीक कादंबऱ्यांवरवीं बायलांच्या प्रस्नांचो आनी सुधारणावादाचो नियाळ केलो. वास्तववादी मराठी कादंबरीचो प्रवाह ह. ना. आपटे हाणें तयार केलो. ताच्यो ‘पण लक्षात कोण घेतो’ , ‘मी’, ‘यशवंतराव खरे’, ‘जग काय म्हणेल’ आदी जायत्यो समाजीक कादंबऱ्यो प्रसिध्द आसात. वा. म. जोशी (रागिणी, आश्रम हरिणी, इंदू काळे, सरला भोळे, सुशिलेचा देव), डॉ. श्री. व्यं. केतकर (‘ब्राह्मण कन्या’, ‘गोंडवनातील प्रियंवदा ‘गावसासू’, ‘भटक्या’ आदी) आदी कादंबरीकारांनीय वास्तववादी कादंबऱ्यो बरयल्यात. ह. ना. आपटे हाणें ‘गड आला पण सिंह गेला’, ‘वज्राघात’, ‘रुपनगरची राजकन्या’ आदी इतिहासीक कादंबऱ्यो बरोवन राश्ट्रीय भावनांचो नियाळ करपाचो यव्न केलो. ताच्या ह्या इतिहासीक कादंबऱ्यांनी नाथमाधव (सावळ्या तांडेल, स्वराज्यमाळेंतल्यो जायत्यो कादंबऱ्यो), वि. वा. हडप (कादंबरीमय पेशवाई) हांच्या कादंबऱ्यांक प्रेरणा मेळ्ळी.
ह्याच काळांत अण्णसाहेब किर्लोस्कर हाणें संगीत सौभद्र हें नाटक बरोवन आनी सादर करून मराठी रंगमाचयेर आगळो वेगळो बदल घडयलो. ह्याच काळांत मराठी रंगमाचयेक गो. ब. देवल (संगीत शारदा, सं. संशयकल्लोळ), कृ. प्र. खाडिलकर (मानापमान), गडकरी (एकच प्याला) हे सारके व्हड नाटककार आनी बालगंधर्वासारके व्हड नट मेळ्ळे. उपरांतच्या काळांत विनोदी फार्साच्या माध्यमांतल्यान समाजीक विशय मांडले.
1890 त सुरू जाल्ल्या ह. ना. आपटे हाच्या करमणूक ह्या मासिकावरवीं मराठी कथेक सुरवात जाली. ताचेउपरांत वि. सी. गुर्जर, आनंदीबाई शिर्के, काशीबाई कानिटकर, गिरिजाबाई केळकर, आदी जायत्यो लेखक-लेखिका मुखार आयल्यो. तांच्या कथा साहित्यांत त्या काळांटलें समाजीक जिविताचें पडबींब पडिल्लें दिसता.
विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हाणें डॉ. जॉन्सन हाचें चरित्र बरोवन चरित्र लेखनाची देख घालून दिली. ताचेपसून स्फूर्त घेवन ह्या काळांत संवसारांतल्या जायत्या इतिहासीक व्हक्तिंचीं चरित्रां बरोवप जालीं. शिवाजी महाराज आनी लोकमान्य टिळक हांचीं जायतीं चरित्रां बरोवप जालीं. हातूंत न. चिं. केळकर हाचें टिळकचरित्र उल्लेख करपासारकें आसा. श्री. कृ. कोल्हटकर हाणें ‘सुदाम्याचे पोहे ऊर्फ साहित्य बत्तिशी’ हें पुस्तक बरोवन मराठी विनोदी लिखाणाचो शुभारंभ केलो. गडकरी हाणें ‘बाळकराम’ ह्या टोपण नांवान विनोदी लेकन केलें. विष्णुशास्त्री चिपळूणकर आनी श्री. कृ कोल्हटकर हांणी ह्या काळांतल्या मराठी समीक्षेच्या मळार मोलादीक वावर केलो. बऱ्या बऱ्या साहित्यकृतींचेर तांणी रसग्रहणात्मक लेख बरयले. न. चिं. केळकर हाणें साहित्यविचार मांडले. वि. का. राजवाडे, दा. बा. पारसनीस, वा. वा. खरे. हांणी इतिहाससंशोधनाचो मोलादीक वावर केलो. आपजिणेच्या मळार रमाबाई रानडे, हिचें ‘आमच्या आयुष्यांतील काही आठवणी’ (1910) ही उल्लेख करपासारकी आपजीण. न्यायमुर्ती रानडे हाणें घडयल्लें महाराष्ट्राचे प्रबोधन हो ह्या काळाचो म्हत्वाचो विशय.
इ. स. 1920 ते 1945 :
1920 च्या सुमाराक केशवसूत, बालकवी, गोविंदाग्रज, टिळक, दत्त ही मराठी कवींची पिळगी फाटीं पडली. 1920त लोकमान्य टिळकाक मरण आयलें. महाराष्ट्राचे संस्कृतीक जिणेंत एक प्रकारची पोकळी निर्माण जाली. तेन्ना माधव ज्युलियन, यशवंत, गिरीश, श्री. बा. रानडे, ह्या कवींनी रविकिरण मंडळाची स्थापना करून मराठी कवितेक चालना दिली. 1930 उपरांत बा. भ. बोरकर, कुसुमाग्रज, अनिल हे कवी मुखार आयले. मराठी कादंबरीच्या मळार ह्या काळांत ना. सी. फडके, वि. स. खांडेकर, माडखोलकर हांची नामना आशिल्ली. ना. सी. फडके हाणें दौलत, जादुगार, कुलसब्याची दांडी, प्रवासी आदी जायत्यो कादंबऱ्यो बरोवन मराठी रसिकांचीं मनां जिखून घेतलीं. वि. स. खांडेकरान ‘हिरवा चाफा’ , ‘पांढरे ढग’, ‘क्रौचवध’ आदी जायत्यो कादंबऱ्यो बरोवन आदर्श जीवनवादाचो पुरस्कार केलो. विश्राम बेडेकर, विभावरी शिसरकर, पु. ल. देशपांडे हे ह्या काळांतले आनीक कांय उल्लेख करपासारके कादंबरीकार आसात. बेडेकराच्या रणांगण हे कादंबरीन आपली स्वतंत्र सुवात निर्माण केली. वि. स. सुखटणकर, लक्ष्मणराव सरदेसाई,र. वा. दिघे, ग. ल. ठोकळ, वि. वि. बोकील आदी जायत्या कथाकारांनी कथा साहित्यांत भर घाली. हातूंतल्या दिघे, ठोकळ, सुखटणकर आनी सरदेसाई हांणी गांवगिरे जिणेचो आविश्कार घडोवपी कथा बरयल्यो.
1920 ‘उपरांत देंवती कळा लागिल्ले मराठी रंगमाचयेक आचार्य अत्रे, मामा, वरेरकर, मो. ग. रांगणेकर हांणी वयर काडली. आचार्य अत्रेन साश्टांग नमस्कार, भ्रमाचा भोपळा, लग्नाची बेडी, ब्रह्मचारी, तो मी नव्हेच आदी जायतीं नाटकां बरोवन रंगमाचयेक विनोदी नाटकांची
