स्वेच्छाप्रारब्ध, परेच्छाप्ररब्ध आनी अनिच्छाप्रारब्ध अशे तीन प्रकार पंचदरसींत मानल्यात.
स्वेच्छाप्रारब्ध : आपणें कुपथ्य केल्यार आपल्याक मरम येतलें हें खबर आसुनूय मनशान जाणा जावन कुपथ्य करप हाका स्वेच्छाप्रारब्ध अशें म्हणटात. सामर्थ्यान मनशान लेगीत मूलभूत अशा स्वेच्छाप्रारब्धाचें निवारण करपाक शक्य जायना अशें विद्यारण्यास्वामी म्हणटात.
परेच्छाप्रारब्ध : दुसऱ्या कोणाच्या तरी सामर्थ्याक लागून जिवाक सुखदुख्ख भोगचें पडप, हाका परेच्छाप्रारब्ध अशें म्हणटात. देखीक, राजा हरिश्र्चंद्राक वसिष्ठाच्या अनुग्रहान सूख मेळ्ळें आनी विश्र्वमित्राच्या रागाक लागून त्रास सहन करचें पडलें.
अनिच्छाप्रारब्ध : जायते फावटीं मनीस स्वताची इत्सा नासूनूय दुसऱ्य़ाचें इत्सेक लागून बरीं- वायट कर्मां करता आनी ताचें फळ भोगता, हाका अनिच्छाप्रारब्ध म्हणटात. शिखीध्वंज राजाक तत्वगिन्यान मेळटकच ताका कसलेच प्रकारची भोगिच्छा उरना. अशें आसूनूय ताका राणयेच्या आगऱ्याखातीर राज्यभोग घेवंचो पडलो.
वयर उल्लेख केल्ली तीन तरांची प्रारब्धां तीव्र, मध्य, मंद आनी सुप्त अशा चार भेदांनी बारां तरांची जातात, अशे अनूभूतीप्रकाश ह्या ग्रंथांत सांगलां. ह्या दरेकाचें स्पश्टीकरण अध्युतरायान आपल्या अदैव्तृंतमंजिरी ह्या ग्रंथात केलां. योग, भक्ती आनी आत्मगिन्यान हांच्या योगान संचीत कर्मां नश्ट जातात. पूण प्रारब्ध मात भोगूनूच सोंपोंवचें पडटा. आत्मगिन्यानी मनशाक लेगीत प्रारब्धभोग चुकना. कुडीचीं सुख-दुख्खां हीं प्रारब्धाधीन आसतात अशें सगळें संत आनी तत्वगिन्यानी सांगतात.
-कों.वि.सं.मं.
प्रार्थना समाज : एकुणीसाव्या शतमानांत धर्माची सुदारणा करपाच्या हेतान स्थापन जाल्लो एक पंथ. बंगालांतल्या ब्राम्हो समाजाचो एक प्रवक्तो केशवचंद्र सेन हांचे प्रेरणेक लागून मुंबयंतल्या कांय विचारवंतांनी 31 मार्च 1867 दिसा ह्या समाजाची स्थापना केलीं. डॉ. आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर हो ह्या समाजाचो पयलो अध्यक्ष आशिल्लो. प्रार्थना आनी सेवा हांचे वरवींच देवाची पुजा करुंक फावो अशी ह्या पंथाची विचारधारा आशिल्ल्यान ताच्या प्रवर्तकांनी ह्या पंथाक ‘प्रार्थना समाज’ अशें नांव दवरलें.
इंग्लीश शिक्षणाचो प्रसार आनी अस्तंतेकडल्या विचारांचो प्रभाव हाका लागून सुशिक्षीत हिंदूक आपल्या धर्मातल्यो अंधश्रध्दा, कर्मकांड, वायट, रुढी, जातीभेद हांच्या वायट परिणामांची जाणविकाय जाल्ली. ताका लागून कांय लोक आपलो धर्म सोडून क्रिस्तांव धर्माचो स्विकार करुंक लागिल्लें. जांका हिंदू धर्माचो अभिमान आशिल्लो, तांच्या मनांत धर्मातरांचो विचार आयलोना, ते धर्मसुधारमेचो विचार करुंक लागलें. दादोबा पांडुरंग तर्खडकर, राम बाळकृष्ण जयतर, भिकोबा चव्हाण, तुकाराम तात्या, आत्माराम पांडुरंग तर्कडकर अशा कांय सुशिक्षितांनी 1849त परमंहस सबा स्थापन केल्ली. पूण ती रोखडीच बंद पडली. फुडें हेंच सभेच्या वांगड्यांनी प्रार्थना समाजाची स्थापना केली. इ.स. 1870त न्यायमुर्ती रानडे आनी डॉ. रा.गो. भांडारकर हे विद्वान, समाजाचे वांगडी जालें. उपरांत वामन आबाजी मोडक, नारायण गणेश चंदावरकर, वि.रा.शिंदे, सुखठणकर आदी कितलेशेच कार्यकर्ते समाजाक मेळ्ळे.
डॉ भांडारकर हाणें सांगलें, उपनिशदां, गीता आनी आर्विल्ल्या साधुसंतांचे उपदेश हांचे बुन्यादीचेर प्रार्थना समाजाचो धर्म आदारिल्लो आसा; अवयक्त अशा निर्गूण ईश्वराची प्रार्थना हो समाज करिना. तो सत्य, ज्ञान आनी आनंद रुपाच्या सगूण ईश्वराची उपासना करता. डॉ. रानडे हाणें युरोपांतली मार्टीन ल्यूथराची धर्मसुदारणा आनी भागवत धर्म हांच्यांतलें सारकेपण उक्तायलें. ज्ञानदेव, तुकाराम आनी हेर संतांनी तांच्या काळांत समाजांत ती भक्तीची जागृताय केली, तोच भक्तीभाव समाजांत परत उदेवंचो अशें ताका दिसतालें. ताक लागून त्या संतांच्या अभंगांचो आस्पाव समाजाचे प्रार्तनेंत केलो. प्रार्थना सामाजाचीं तत्वा ताणेंच थारायलीं.
समाजाच्या प्रार्थना घरांत जावपी उपासनेंत फुडलेप्रमाण स भाग आसतात.- 1) उद्बोधन 2) स्तवन 3) ध्यान आनी प्रार्थना 4) उपदेस 5) प्रार्थना आनी 6) आरती. प्रार्तना समाज हो ब्रह्मवादी आसा पूण मायावादी ना. दर वर्सा एक दीस तांचो वर्सुकी उत्सव जाता.
प्रार्थना समाजाचीं धर्मतत्वां- 1. परमेश्र्वरान हें सगळें ब्रह्मांड रचलें. तोच क खरो ईश्र्वर. तो नित्य, ज्ञानस्वरुप, अनंत, आनंदमय, निराकार, सर्वज्ञ, सगळ्यांचो नियंतो, सर्वशक्तीमान, कृपाळू, परमपवित्र आनी पतितपावन असो आसा. 2. फकत ताचेच उपासनेवरवीं इहलोकाची वा परलोकाची शुभ्र प्राप्ती जाता. 3. ताचेविशीं अनन्य आनी पुज्य भाव दवरुन ताचे मानसीक भजन-पुजन करप आनी ताका आवडटा अशीं कर्तुपा करप, हीच ताची खरी उपासना. 4. प्रतिमा आनी हेर सृश्ट पदार्थ हांची पुजा करप, हो ईश्वर उपासनेचो खरो मार्ग न्हय. 5. परमेश्र्वर सशरीर रुपान अवतार घेना आनी खंयचोच ग्रंथ साक्षात ईश्वरप्रमीत ना. 6. सगळे मनीस ही देवाची भुरगीं आसात. देखून भेदभाव बाळगिनासतना कामेकांकडेन ताणीं भावपणाच्या नात्यान वागप, हें देवाक आवडटा. प्रार्थना समाज केश्वरी मताचो आसून ताका मुर्तीपुजा मान्य ना. उपनिषदां आनी हेर सगले धर्मग्रंथांतले पारमार्थिक आनी नैतीक सिधंदात प्रार्थना समाज मानता. साधकांक स्वनाभुवांतल्यानन सत्याचे ज्ञान जावंक शकता. विवेकबुध्दींत धर्म आनी नीतीत्वां समजूं शकतात. सर्वांगीण समाजीक सुदारणेची बुन्याद सादाचरमाचेर आदारीत आसची, हाचेर प्रार्थना समाज भर दिता.
इंघ्लीश, मराठी आदी भाशांनी प्रार्थना समाजान कांय ग्रंथ उजवाडायल्यात. ‘सुबोध पत्रिका’ हें नेमाळ बरींच वर्सा समाजान चलयलें. प्रार्थना समाजाचेर ब्राह्मो समाजाचो खूब प्रभाव आसा. भागवत धर्माचो कळस म्हणून जाचो उल्लेख जाता, तो संत तुकाराम हो प्रार्थना समाजाचो मार्गदर्शक अशें मानतात.
पुनर्विवाह, बायलांचे शिक्षण, अस्पृश्यताय निवरण ह्या सगळ्या समाजीक सुदारणांचो प्रार्थना समाजान पुरस्कार केलो. विठ्ठल रामजी शिंदे हाणें प्रार्थना समाजाचो विचार भोवजन समाजा मेरेन पावयलो.
पंढरपूर आनी विलेपार्ले, सर चंदावरकर मराठी शाळा आदी शिक्षणीक संस्था आनी हेर वेगवेगळ्या तरांचे समाजकल्याण कार्य प्रार्थना समाजान चलयलां. मुंबय, पुणें, वाई, खार ह्या शारांनी समाजाचें फांटें आसात.
