'विकास' नावाचें सातोळें सुरू केलें. फुडें तेंय बंद करून तो मुंबय गेलो. थंय तीन वर्सां रावन ताणें गोंयचे सुटके चळवळीचो वावर केलो.
गोंयच्या मराठी मुळावे शाळेंतल्या भुरग्यांक सोंपेपणान विज्ञान शिकावंक मेळचें म्हणून ताणें 'बालविज्ञान संयोग' ही पुस्तकमाला बरयली. तेभायर गोंयचो भुगोल आनी पुर्तुगेज भाशाप्रवेश हीं शालेय पुस्तकां, तशेंच एकदोन इतिहासाविशीं, एक राजकीय तत्त्वगिन्यानाचेर, एक गोंयच्या सुटकेझुजाचें अशीं हेर ताणें बरयलीं.
तो जायत्या भौशीक कार्यावळींनी वांटो घेतालो. शुध्दी चळवळींत मसूरकर महाराजान काडिल्ल्या महाराष्ट्राच्या दौऱ्यांत वांटो घेवन ताणें उलोवपां केल्लीं. १९३० च्या महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाचो तो सरचिटणीस आशिल्लो.
-कों. वि. सं. मं.
पैदाईश:एक मुसलमानी संस्कार. उत्पत्ती वा जल्म असो ह्या शब्दाचो अर्थ जाता. भुरगें जल्मतकच ताका भायर हाडटात. तेन्ना गांवचो मुखेल मौलवीन त्या भुरग्याच्या उजव्या कानांत अज्ञान आनी दाव्या कानांत इकामत हे मंत्र उच्चारपाचे आसतात. प्रत्यक्षांत जाका हे मंत्र येतात तो कोणूय मुसलमान हें काम करूंक शकता.
ह्या संस्कारा उपरांत भुरग्याचो बापूय दानधर्म करता. उपरांत भुरग्याचे भलायकेक लागून, सुखशांती खातीर फातिहा ही प्रार्थना म्हण्टात. भुरगें जल्मल्ल्याच्या सातव्या दिसा हजरत इब्राहिम हाच्या बलिदानाची याद म्हणून चलो जाल्यार दोन आनी चली जाल्यार एक बोकडो कापतात. ह्या बोकड्याचें मास सोयऱ्यां-दाऱ्यांक आनी इश्टांक प्रसाद म्हणून दितात. तशेंच भुरग्याचे केंस कापून त्या केंसांच्या वजना इतलें रूपें वा त्या मोलाचें धान्य फकिराक वाट्टात. हो सुवाळो सातव्या दिसा जायना जाल्यार सात वर्सा मेरेन केन्नाय करतात. सातव्याच दिसा भुरग्याचें नांवूय दवरतात.
अब्द म्हळ्यार सेवक वा गुलाम. हे शब्द ईश्वरवाचक शब्दांक जोडून ईश्वरसेवक वा दास ह्या अबुर्रहमान, गुलाम अल्ली अशीं नांवां दवरतात. चलयांच्या नांवानी महमंद पैगंबराच्या बायलांची वा भुरग्यांची नांवां दवरपाची चाल आसा. देखीक-फातिमा, आयशा, रुकिया आदी.
-कों. वि. सं. मं.
पै नाथ:(पळेयात नाथ पै).
पै,म्हाळ:गोंयांतल्या विजयनगर काळांतलो सरदेशमुख. तिसवाडी सावन कारवारमेरेन प्रदेशाचेर ताचो अधिकार चलतालो. वेर्णेंच्या म्हाळसा देवळा लागसार ताचो वाडो आशिल्लो. तशेंच पोरणें गोंय शारा लागसार करमळी गांवांत ताचो आनीक एक वाडो आशिल्लो. पुर्तुगेजांच्या दप्तरांत (Tombo das Rendas) ताचो उल्लेख Mar Poi असो आयला.
नायटे गोवा शारांत बोवाळ घालतात हें पळोवन ताका धावंडावपा खातीर पुर्तुगेजांक आपोवपाची कल्पना ताचीच. उपरांत तिमय्याच्या आदारान आल्बुकेर्कान गोंय शार घेतलें आनी तो म्हाळ पै हाच्या करमळेच्या वाड्यांत रावलो. फुडें म्हाळ पैक पुर्तुगेजांच्या छळाचो आनी बाटाबाटीचो वायट अणभव आयिल्ल्यान ताका पश्र्चाताप जालो आनी पुर्तुगेजांक धांवडापाखातीर तो आदिलशहा कडेन कारस्थानां करूंक लागलो. ही खबर पुर्तुगेजांक कळ्ळी हें म्हाळ पैक समजलें तेन्ना तो कुटुंबावांगडा गोंयांसावन पुर्तुगेजांनी ताची आसपत जप्त केली.
म्हाळ पैन कोची राज्यांतलो बाराबंकी हो गांव सरकाराकडल्यान विकतो घेतलो आनी त्या गांवांत तो वाडो बांदून रावंक लागलो. ताचे मोवाळ वागणुकेक लागून थंय ताची रोकडीच नामना जाली. आनी 'कर्ताब' अशें भोवमानाचें नांव ताका मेळ्ळें. अजुनूय तें त्या घराण्यांत चालू आसा.
ताच्या मरणां उपरांत ताचो चलो विठ्ठल पै मुद्दाम विजापुराक गेलो आनी गोंयांत आपल्या बापायक देशमुखीचे जे हक्क आशिल्ले ते आपल्याक मेळचे असो अर्ज केलो. आदिलशाहान तो मान्य करून ताका तशी सनद दिली.
-कों. वि. सं. मं.
पै,लक्ष्मण:(जल्म:२१ जानेवारी १९२६, मडगांव).
संवसारीक नामना मेळिल्लो एक गोंयकार चित्रकार. ताचें मूळ घराणें पै फोंडेंकार ऊर्फ सांबारी मडगांवांत राबितो करून आशिल्लें. मडगांवच्या दामोदर विद्यलयांत ताणें आपलें मुळवें शिक्षण घेतलें. उपरांत तो मडगांवच्या सरकारी शाळेंतल्यान पुर्तुगेजींतलो सेगुंद ग्राव पास जालो. उपरांत न्यू इरा हायस्कूलांत ताणें मॅट्रिकेमेरेनचें शिक्षण घेतलें.
पिरायेच्या १२-१३ वर्सांचेर तो आपलो मामा रामनाथ मावजो हाच्या स्टुडिओंत वचूंक लागलो. थंय मामाच्या हातासकयल फोटोग्राफीचें ल्हान-ल्हान काम करतनाच हे कलेविशीं ताका आवड निर्माण जाली. मॅट्रीक पास जाले उपरांत, १९४३ वर्सा गोंयचो फांकिवंत चित्रकार दीनानाथ दलाल आनी आपलो मामा हांच्या उत्तेजनान तो मुंबय जे.जे. स्कूल ऑफ आर्टांत कलेचें शिक्षण घेवंक गेलो. १९४७ वर्सा शिक्षण पुराय करून ताणें तेच कॉलेजींत शिक्षकाची नोकरी घरली. १९५१ वर्सा तो पॅरिसाक गेलो. थंय तो कांय भारतीय चित्रकारांक मेळ्ळो. तांच्या उत्तेजनान १९५२ वर्सा ताणें लंडनांत रूअ द लियनांत आनी पॅरिसांत आपल्या चित्रांचें प्रदर्शन भरयलें. थंय ताका बरो प्रतिसादूय मेळ्ळो.
१९५३त तो भारतांत आयलो. ताणें दिल्लीक प्रदर्शन मांडलें. १९५४ वर्सा ताणें मुंबय प्रदर्शन भरयलें. पूण भारतांत ताचे कलेक फावो तसो प्रतिसाद मेळ्ळोना. १९५४ वर्सा तो परतून पॅरिसाक गेलो. १९५४-८५ ह्या काळांत ताणें अस्तंत जर्मनी, न्यू यॉर्क , बँकाक, सिंगापूर, अमेरिका तशेंच भारतांत साबार सुवातींनी आपल्या चित्रांचें प्रदर्शन गडोवन हाडलें. गीत-गोविंद, महात्मा गांधीची जीण, रामायण, गौतम बुध्द, ऋतुसंहार, संगिताचें भावविश्व आदी जायत्या विशयांचेर ताणें आपलीं प्रदर्शनां सादर केलीं. १९६०, १९६३, १९७२ ह्या वर्साचो ललीत कला अकादेमीचो
