Page:Konkani Viswakosh Vol2.pdf/781

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.

लिश्बोआक बंड जालें आनी ड्यूक चवथो जुआंव पुर्तुगालाचे सत्तेर आयलो. ताचे उपरांत सवो आफोंसु सत्तेर आयलो पूण ताच्या राज्यकारभाराक विटून लोकांनी राज्यपद दुसरो पेद्रू ह्या ताच्या भावाकडेन दिलें. इतले मजगतीं १६६२त राजकुंवरी कातारीना हिचें लग्न इंग्लंडाचो दुसरो चार्लस हाचे कडेन जाल्ल्यान ह्या दोनूय देशांमदले संबंध चड घट जाले.

फ्रॅंच राज्यक्रांती वेळार पुर्तुगालांत तिचो बरोच परिणाम जाणवलो. १८०७त फ्रॅंच सैन्य पुर्तुगालांत पाविल्ल्यान राजघराणें ब्राझीलाक गेलें आनी थंयसावन राज्यकारभार चलोवंक लागलें. नेपोलियनाची हार जातकच पुर्तुगाल परकून स्वतंत्र दालो. ताचेपयलीं अठराव्या शतमानांतल्यो म्हत्वाच्यो घडणुको म्हळ्यार १६५५ वर्साचो लिश्बोआचो भंयकांप आनी मार्कीश द पॉंबाल हाची राजवट.

एकुणिसाव्या शतमानासावन हांगा लोकशायेविशींच्यो कल्पना मूळ धरूंक लागल्यो. १६१५त ब्राझीलाक स्वतंत्रताय मेळ्ळी आनी दॉं पेद्रू थंयचो राजा जालो. १९०६ वर्सा राजा दॉं कार्लुश हाका राजपदा वयल्यान काडून ताचे सगळे अधिकार मुखेल प्रधान जुआंव फ्रॉंकु हाचे कडेन सोंपयले. १ फेब्रुवारी १९०८ दिसा राजा आनी राजकंवर हांचे दोगांयचे खून जाले आनी दुसरो मानुएल राजा जालो. ताचे फाटलीं सुमार देडशें वर्सां स्पेन पुर्तुगालाक आपले सत्तेखाला हाडपाखातीर भोव यत्न करताले पूण पुर्तुगालाक इंग्लंडाचो पालव आशिल्ल्यान ते यत्न फळादीक जावंक पावलेनात. ५ ऑक्टोबर १९१० दिसा राजेशाय सोंपली आनी प्रजासत्ताकाचो जल्म जालो. १९१३त पोपा वांगडा पुर्तुगालान संबंद तोडले.

पयल्या म्हाझुजा वेळार पुर्तुगालाचें सैन्य जर्मनी आड झुजलें. ह्या झुजाचो पुर्तुगालाचेर व्हडलोसो ताण आयलोना, पूण देशाभितरल्या घडणुकांक लागून देशाची परिस्थिती इबाडली. १९११ ते १९१५ ह्या काळांत सात फावटीं सत्तांतर जालें. १९१५त जनरल पिमॅंत द काश्त्रु हाणें हुकुमशाय हाडपाचो यत्न केलो पूण तो फळादीक जालोना. १९१७त सिदोन्यू पायश पुर्तुगालाचो राश्ट्राध्यक्ष जालो. ताणें देशाभितर सुदारणा हाडचे नदरेंतल्यान बऱ्योच कार्यावळी मुखार हाडल्यो, पूण १९१८त ताचो खून जालो. देसभर हिंसाचार आनी अंदाधुंदी पातळ्ळी. १९२१त प्रधानमंत्री आनी बऱ्याच हेर उंचेल्या पांवड्यांवयल्या मनशांचे खून जाले. ताचे फुडल्या पांच वर्सांनी ४३ मंत्रीमंडळां सत्तेर येवन गेलीं, देशाची अर्थवेवस्था इबाडली आनी दोन फावट लस्कराचें बंड जालें. १९२६त सगली सत्ता लश्कराच्या हातांत गेली. मार्च १९२८ले वेंचणूकेंत भोवमत मेळून जनरल आंतोनियु कार्मोना राश्चट्राध्यक्ष जालो. उपरांत १९५१ मेरेन तो सत्तेरउरलो. देशाची अर्थवेवस्था सुदारपाचीं चिन्नां दिसनाशीं जाल्ल्यान कोईब्रा विद्यापिठांतलो अर्थशास्त्राचो प्राध्यापक आंतोनियु ओलिवैर द सालाझार हाका अर्थ मंत्री म्हणून नेमलो.

१९३२त सालाझार प्रधानमंत्री जालो. ताणें रोखडींच राज्यकारभाराचीं सगळी सुत्रां आपल्या हातांत घेतलीं. १९३३त ताणें नवी राज्यघटना तयार करून भाशण, छापणावळ हांचेर कडक निर्बंध घाले. ह्या वेळार स्पेनांत यादवी झूज चलतालें तेन्ना पुर्तुगालान दनरल फ्रॅंको ह्या स्पेनाच्या हुकुमशाहाक फाटबळ दिलें.

दुसऱ्या म्हाझुजाचे सुर्वेक पुर्तुगाल तटस्थ आशिल्लो. पूण इश्ट राश्ट्रां झुजांत जैत मेळोवपाची आशा आशिल्ल्यान सालाझारान इंग्लंड आनी अमेरिकेक पुर्तुगालांत तेर्सेयरा, सांता मारिया ह्या जुंव्याचेर नावीक तळ उबारपाक मान्यताय दिली. दुसरे वटेन तिमोर ह्या उदेंते कडल्या पुर्तुगेज वसणुकेचेर जपानान घुरी घाली आनी आपली सत्ता स्थापली. ताका लागून सालाझारान इश्ट राश्ट्रांक चडूच फाटबळ दुलें. झुजा उपरांत, रशियेच्या विरोधाक लागून पुर्तुगालाक एकवटीत राश्ट्र संघटनेंत १९७५ मेरेन प्रवेश मेळ्ळोना. पूण ताचेपयलीं १९४९त पुर्तुगालाक नाटो संघटनेंत आनी १९६०त युरोपी उक्ते वेपार संघटनेंत प्रवेश मेळ्ळो.

पुर्तुगालाच्या सगळ्या वसणुकांभितर इतले मजगतीं स्वतंत्रतायेच्यो चळवळी नेट धरताल्यो. १९६१त भारत सरकारान लश्कराच्या पालवान गोंय, दमण आनी दिव हे प्रदेश पुर्तुगालाचे सत्तेंतल्यान मुक्त केले. १९६८ सालाझारा फाटल्यान मार्सेलू कायतानु प्रधानमंत्री जालो. ताणें चडशीं सालाझाराचींच धोरणां मुखार चलयलीं. गुप्त पोलीस संघटनोक वापरून ताणें कामगार संघटनेचेर बरेच अत्याचार केले आनी निमाणें १९७४त आंतोनियु स्पीनुला हाच्या फुडारपणाखाल लश्करी दलाचे संघटनेन रक्तहान क्रांती करून सत्तांतर घडोवन हाडलें. स्पीनुला पांच म्हयने सत्तेर आशिल्लो आनी ह्या काळांत कामगार संघटना आनी कम्युनिस्ट संघटना बऱ्योच बळिश्ट जाल्यो. ह्याच काळांत आफ्रिकेंतले एंगोला, गिनी बिसाक, मोझांबीक आनी रीओमुनी हे देश पुर्तुगालाचे सत्तेंतल्यान स्वतंत्र जाले. एप्रिल १९७५त वेंचणुको जाल्यो आनी मारियु सुआरीश हाच्या समाजवादी पक्षाक भावमत मेळ्ळें, पूण लश्करी शासनान खंयच्याय पक्षाच्या फुडाऱ्याक सत्तेंत सुवात दिवंक नाशिल्ल्यान राजकीय पक्ष खुबळ्ळे. १९७६त आंतोनियु यॉनिश हाका राश्ट्राध्यक्ष नेमलो आनी मारियु सुआरीश हाची प्रधानमंत्री म्हणून नेमणूक जाली. १९७७त सुआरीश सरकाराचेर अविस्वास थराव मंजूर जाल्ल्यान ताचें सरकार पडलें पूण ताका परत आपोवन राश्ट्राध्यक्षान प्रधानमंत्री नेमलो. तरी पूण ताका थीर सरकार घडोवंक जमना जाल्ल्यान १९७८त कार्लुश द पिन्तु हाका प्रधानमंत्री केलो. १९७९त सरकाराचें फुडारपण मारीया द लुर्दिश पिन्तालिसर हिचेकडेन दिलें.

एप्रिल १९७६त जालें वेंचणुके उपरांत राजकी मळार स्थीरपण आयलें. पूण देशाची अर्थीक स्थिती इबाडिल्ले दशेंतूच उरली. हाका लागून सरकाराक विक्री दरांत, तशेंच लायट, उदक आनी टेलिफोन दरांनीय खूब वाड करची पडली. ऑगस्ट १९८७त जाल्ले भौशिक वेंचणुकेंत सोशलीस्ट डॅमोक्रेटीक पक्षाक भोवमात मेळून अॅनीबल कावाको सिलवा हो प्रधानमंत्री जालो. फेब्रुवारी १९९४त सोशलिस्ट डॅमोक्रेटिक पक्षाक परतून भोवमत मेळून अॅनीबल सिलवा दुसरे फावटी प्रधानमंत्री जालो. १६ फेब्रुवारी १९८६त मारीयु सुआरिश हाका राश्ट्राध्यक्ष म्हणून वेंचून काडलो. जानेवारी १९९१त तो पुर्तुगालाचो राश्ट्राध्यक्ष म्हणून परत वेंचून आयलो.

राज्यवेवस्था-पुर्तुगेज प्रजासत्ताकाची १९७६ तली राज्यघटना बदलून ते सुवातेर १९८२त नवी राज्यघटना अस्तित्वांत आयली. हे घटनेवरवीं पुर्तुगाल हें एक सार्वभौम प्रजासत्ताक जालें. हांगाच्या नागरिकांक मुळावे हक्क आसात. राश्ट्राध्यक्षाची वेंचणूक दर पांच वर्सांनी जाता आनी राश्ट्राध्यक्ष प्रधानमंत्र्याटी नेमणूक करता. हांगाची संसद एकाच घराची आसून तातूंत २५० प्रतिनिधींची वेंचणूक चार वर्सांखातीर जाता.

थळाव्या राज्यकारभाराचे वेवस्थेखातीर देशाचे १८ जिल्हे केल्ल्यात. हांची फुडें ३५० पालिका अधिकारिणी आनी हेर थळाव्या राजकीय