परंपरेचो आस्पाव दुसऱ्या वर्गांतल्या पयल्या भागांत जाता. सुरवातेक देव-देवळांची राखण करपी, सांबाळ करपी, ह्या अर्थान देवळ्याक आशिल्लो मान कालांतरान कुशीक पडून फकत देवाचो वावराडो इतलोच ताका मान उरलो.
देवळी घराण्यांतल्या पुताक 'देवळी' जाल्यार धुवेक 'देवळण' म्हण्टात. देवळण जरी देवळांतले सेवेखातीर बांदिल्ली नासली तरी ती देवळांतलीं खूबशीं कामां करता. तिका लग्न जावंक मेळना. लग्नाबदला तिचेंर 'शेंस' नांवाचो संस्कार करता. हे शेंसविधीत तिचें लग्न देवाकडेन लायतात. सुरवातेक ह्या घराण्यातल्या सगळ्याच धुवांक शेंस घालताले. उपरांत एकल्या कोणाकूय घरा दवरून हेरांची लग्नां करपामेरेन सुदारणा जाली. गोमंतक मराठा समाज ह्या देवदासी समाजांतल्या जाळवणदारांचे चळवळीक येस येवन आयज गोंयात ही चाल पुराय तरेन बंद जाल्या.
देवळी पयलीं चड करून लग्नां जायनाशिल्ले ते भयणीच्या संवसारात ओंपून घेताले. पूण तांकां लग्न जावपाचेंच आसल्यार तांच्या जातीची व्हंकल मेळप कठीण जातालें. तांकां मागीर दुसरें गरजेवंत जातींतल्यान चली मागून हाडची पडटाली.
पयलीं गांवांत भट-बामण वा खंयच्याय उंचेल्या वर्गातल्या चलयांचें लग्न जालें जाल्यार तांचेबरोबर 'देवळण' धेडी म्हण धाडपाची चाल आशिल्ली. हे देवळणीक मागीर तिच्याच घरा घोळून थंयच आजल्म रावंचें पडटालें. तिगेर जल्माक येतले संततीकय मागीर आवयच्या ते धनिणीच्या घराकडेनूच लागणूक धरून रावंचें पडटालें. तिका स्वताखातीर वेगळी मालमत्ता एकठांय करपाचो अधिकार नासतालो. आज ही प्रथा पुरायतरेन बंद पडल्या. पूण अजुनूय गोंयच्या कांय गांवांनी धेडी म्हणून देवळ्याची चली व्हंकलेबरोबर धाडटना दिसता. ती कांय दीस रावन मागीर आपल्या घरा परती येता. तशेंच कांय गांवांनी लग्न-कार्याच्या वेळार अजुनूय देवळणीक 'कापड' दिवपाची चाल आसा.
देवळण ही देवाची बायल आनी ती जल्मसवायशीण आसता अशें मानतात आनी तिका शुभ-कार्यांत पयलो वांटो आसता. लग्नांत बाशींग तयार करप, मणी गुंथप, होंट भरप हीं कामां मुद्दाम तिचेकडल्यान करून घेतात.
कलवंत जात देवळी जातीक आपले परस उण्या दर्ज्याची मानता आनी ती आपल्या नाचाक केन्नाच देवळ्याकडल्यान सांगात घेना.
देवळी घराणें मास-नुस्तें खाता. कांय देवस्थानांनी पुरवणेक मारिल्लो कोंबो देवळ्याक येणें आसता.
अर्थीक नदरेन बरे आशिल्ल्या देवळी घराण्याचो भेस-अलंकार आनी चाली-रिती उंचेल्या वर्गांतल्या लोकांकडेन साम्य दाखोवपी आसतात. तांची बोली, तांचो ज्या घराण्यांकडेन चड संबंद येता त्या घराण्यांचे बोलीकडेन नातें जोडपी आसता.
आयज देवळ्यांचे जिणें-पद्दतींत खुबूच बदल जाला. भोवतेक जाणांनी आपलो पारंपारीक धंदो सोडून दिला जाल्यार कांय जाणांनी फाटली लागणूक म्हणून देवळाकडेन थोडोसो संबंद दवरला. तांच्या भुरग्यांनी आयचें पद्दतींचें शिक्षण घेवन नवे तंत्रीक आनी यंत्रीक वेवसाय-धंदे आपणावंक सुरवात केल्या. तांच्या चलयांची आयज सर्रास लग्नां जातात. देवळी समाजाक आज 'गोमंतक मराठा समाज' ह्या नांवान वळखतात. ह्या गोमंतक मराठा समाजाचें नांव लायतल्या हेर कलवंत, पेरणी, भावीण, बंदे, चेडवां ह्या सारक्या हेर जातींकडेन देवळी समाजाचीं आतां समाजमान्यतायेन लग्नां जातात.
'देवळी' हें उतर ल्हान देवूळ ह्या अर्थानय वापरतात.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : देवदासी.
देवांग : एक जात. हे लोक विणकारी आसून तांची वस्ती तमीळनाडू, महाराष्ट्र, कर्नाटक आदी वाठारांनी आसा. हे लोक तेलुगू वा कन्नड भास उलयतात. हांकां जादरू वा जाद, देंद्र, देवर, देर. सेनियन, सेदन, हटगर, साळी, विणकर, नेकार, नेगार अशींय हेर नांवां आसात. तांचे उत्पत्तीविशीं कथा आसा ती अशी - ब्रम्हदेवान मनूक निर्माण केलो आनी ताका देव आनी मनीस हांचेखातीर कपडो विणपाचें काम दिलें. मनून बरोच तेंप हें काम केलें आनी उपरांत तो सर्गांत गेलो. ताचेउपरांत दुसरो कोणूच विणपी नाशिल्ल्यान देवांक आनी मनशांक झाडांचीं पानां न्हेंसची पडलीं. देवान आनी मनशान ही खबर ब्रम्हदेवाक सांगली. ब्रम्हदेवान तांकां शिवाकडेन व्हेले. तेन्ना शिवान एक तेजिश्ट मनीस निर्माण केलो आनी ताका देवलान अशें नांव दिलें. देवाचें आनी मनशाचें आंग धांपपाखातीर वस्त्रां विणपाचें काम ताका दिलें. तशेंच वस्त्रां विणपाखातीर विष्णुचे बोंबलेंतल्यान धागे घेवपाची आज्ञा केली. देवल तपश्चर्या करून विष्णुकडल्यान धागे घेवन येता आसतना वाटेर वज्रदंत नांवाच्या असुरान ताचेर हल्लो केलो. तेन्ना देवलान चौडेश्वरी वा चौडनायकी देवीच्या आदारान त्या असुराचो नाश केलो. त्या दिसासावन ते जातीक देवांग अशें नांव पडलें. चौडेश्वरी ही देवांगांची कुलदेवता जाली. दर वर्सा तिचो व्हड उत्सव करतात. त्यावेळार कांय लोक व्रतस्थ रावन तिच्या देवळांत वतात. थंय देवळांतले भट एका आयदनाच्या कटाचेर एक लांब तलवार उबी करून दवरतात. व्रतस्थ देवांग ते तरसादीचें तोंक आपले छातयेक तोंपून घेता. देवीक कोंब्या - बोकड्याचो बळी दितात. खंडेबा, बहिरोबा, ज्योतिबा, नरसोबा, भवानी, जोगाई, केदारलिंग अशा हेर कांय देवांकय हे लोक भजतात.
देवांगाचे कुलाचारदावारू, सुंतसाळी आदी एकुणतीस पोटभेद आसात. कुलचारदावारू हांचेभितर जानवें आनी लींग दोनय गळ्यांत घालपाची चाल आसा. सुंतसाळी लोक मुसलमानांतल्यान आयिल्ले आसून तांचेभितर सुंता करपाची चाल आसता. तांच्या उपनामावयल्यान तांचीं कुळां थरल्यांत. नासिक जिल्ह्यांतल्या मराठेसाळी ह्या पोटविभागांतल्या लोकाकं गोत्रांय आसात. हिरे आनी चिक्कुरविन ह्या पोटभेदांतल्या लोकांचीं सव्वीस गोत्रां आसून तातूंतलीं कांय शिववाचक आनी कांय पार्वतीवाचक आसात.
तांचें मदीं आदल्या तेंपार देवदासीची चाल आशिल्ली. तांकां 'जातीबिड्डलू' अशें म्हण्टाले. तांचे चले कपड्याचेर छाप उठोवपाचें काम करताले आनी कांय वेळार भिक्षाय मागताले. ह्या भिक्षेकऱ्यांक सिंगमवाड अशें मांव आसा. सिंगमवाडा लागीं सदांच एक शींग आसता. त्या शिंगावरवीं ते मरणाची बातमी लोकांक कळोवपाचें काम करतात.
देवांगाच्या मुखेल्याक पट्टगर म्हण्टात आनी ताचो अधिकार वंशपरंपरेन चलता.
तांचेमदीं लग्न थारायताना देवीचो प्रसाद घेतात. लग्न सुवाळ्या वेळार सुरवातीक पानसुपारी वांट्टात. व्हंकलेचो मामा तिच्या गळ्यांत
