घेतिल्लो, वारसो हक्क म्हणून मेळिल्लो आनी न्यायालयांत जाल्लो दंड भरपाखातीर दास्य आपणायिल्लो, अशे सात प्रकारचे दास आसात.
पणिनीन क्रीत आनी परिक्रीत अशे दोन प्रकारांचे दास सांगल्यात. घेतिल्ली कसलीय रक्कम पावमेरेन ताच्या घरा चाकरी करपी तो क्रीत आनी थरावीक मुदतीखातीर कामाक दवरिल्लो तो परिक्रीत दास.
दासींचे चार प्रकार सांगल्यात ते अशे – देवदासी, ब्रम्हदासी, स्वतंत्र दासी आनी शुद्र दासी. देवदासी आनी ब्रम्हदासी हांकं क्षत्रीय बायलांचो दर्जो आसतालो. स्वतंत्र दासी म्हळ्यार वेश्या आनी कश्टाचें तशेंच कसलेंय हेर काम करपी तिका शुद्र दासी मानताले.
घरांतले मालकिणीची वा कोणाय राणयेची सेवा करपी परिचारिकांकूय दासीच म्हण्टाले. पुर्विल्ल्या काळांत गिरेस्त तशेंच राज-म्हाराजांच्या लग्ना वेळार न्हवर्याक दास-दासी आंदण म्हणून दिवपाची चाल आशिल्ली. तशेंच कोणाय ब्राम्हणाक दासी दान दिवपाची प्रथा आशिल्ली.
दास-दासींचीं कामां हीं धनयाचो समाजीक दर्जो, दास वा दासीची बुद्दिमत्ता, तांचीं काम करपाची तांक हांचेर आदारिल्लीं आसतालीं. कटाहक नांवाचो एक दास आपल्या धनयागेर भांडारी म्हणून हुदद्याचेर आशिल्लो.
घरांत जेवण तयार करप, ताप-पाट दवरप, धनी जेवतना ताका वारो घालप, ताच्या हारापांयांचेर उदक घालप, पीकदाणी धुवप, धनयाचे कपडे काडप-घालप, ताचे भलायकेकडेन लक्ष दिवप हींय कामां दास-दासींक करचीं पडटालीं.
दास-दासींक कसलेच कायदेशीर हक्क वा सवलती नासताल्यो. तेखातीर ते पुराय आपल्या धनयाचेर आदारिल्ले आसताले. कांय धनी आपल्या दासांक मायेन वागयताले पूण कांय जाण वायट वागणूक दिताले असोय उल्लेख कांय कथांतल्यान मेळटा.
धर्मशास्त्रांत दासी ह्या उतराचो अर्थ गुलाम नासून रतिसुखातीर विकती घेतिल्ली बायल असो आसा.
पाणिनीन अष्टाध्यायींत ‘दासीभार’ असो शब्द वापरला. त्या शब्दाचो अर्थ दासीच्या बाळंटेराची वेवस्था करप, तिच्या भुरग्याचो सांबाळ करप असो जाता. कारण घरांत दवरिल्ले दासीची संतत ही चड करून तिच्या धनयाचीच आसताली. तेखातीर तिची सगळी जबाबदारी धनयाचेर आसताली.
- कों. वि. सं. मं.
दासबोध :
समर्थ रामदासाच्प एक मुखेल ग्रंथ. समर्थ रामदास हो एक म्हत्वाचो संत कवी. हाणें लोकांक बोध करपाखातीर ग्रंथरचना केल्ली. तातूंतलो ‘दासबोध’ हो म्हत्वाचो काव्यग्रंथ. इतिहासाचार्य राजवाडे हाच्या मतान ह्या ग्रंथाचें स्वरूप पद्याचें. रामदासाची कवितेची व्याख्या विशाळ. ताच्या मतान जें जें प्रतिभासंपन्न तें कवित्वासकयल येता. कवित्वाचें ताणें धीट, धीटपाठ आनी कवित्व हे तीन प्रकार सांगल्यात. ताणें म्हळां -
जेणें ज्ञान हे प्रबळे । जणें वृत्ती हे मावळे
जणें भक्तिमार्ग कळे । या नांव कवित्व
दासबोधाची ओवीसंख्या ७,७५१ आसा. ह्या ग्रंथांत वट्ट २० दशक आसून दरेका दशकांत धा समास आसात. हो ग्रंथ केन्ना आनी खंय रचलो हाचेविशीं म्हायती मेळना. दासबोधांत धर्मीक नदरेन अवनति जाल्ल्या समाजाक जागो करपाचो यत्न केला, तशेंच शिश्यांक ताणें उपदेश केला. दासबोधांत पयलें दशक स्तवननाम आसा. तेभायर मुर्खाचीं लक्षणां, सगुण परिक्षा, नवविध्याभक्ति, विवेक वैराग्य, प्रकृतिपुरुष, आत्मदशक, अशीं म्हत्वाचीं दशकां आसात. लेखनाची प्रक्रीया, उत्तम गुणांचें विवरण, करंटलक्षण, बुध्दिवाद, राजकारण अशे खूब तरांचे विशय तातूंत आयल्यात.
रामदासान दासबोधांतल्यान मनीसकुळयेक दाखयल्लो मार्ग हो विश्वजनांचे उदरगतीचो मार्ग. पुर्वजांच्या पावलार पावल दवरून जरी ताणें हो मार्ग सांगलो तरी ताचे प्रज्ञेंचें आनी समाजचिंतनाचें बळ तांचे फाटल्यान आसा. ताणें सांगिल्लो परमार्थाचो मार्ग प्रपंच्यावेगळो न्हय ताणें म्हळां –
‘ससारत्याग न करिता । प्रपंचउपाधी न सांडिता
जनांमध्ये सार्थकता । विचारेचि होय’
ताणें प्रपंचाची निंदाय केल्या पूण तो निंद्य प्रपंच म्हळ्यार परमार्थापसून पयसावल्लो प्रपंच. जो विरक्ती आपणायता ताचे प्रपंचाचे सगळे संकल्प पूर्ण जातात. ताच्या मुखांत सरस्वती वावुरता. धिटायेची निर्मणी जाता. परमार्थाच्या योगान प्रपंच जोडचो आसता, वाडोवंचो आसता. नरदेह हो मारारुपी, खिणयाळो. पूण ताचें सासणाचें म्हत्व परमार्थाए नदरेक दिसता. परमार्थाची खण मनीसदेहांतच आसता. देहांतच देव आसता आनी विवेकाची थाकाय घेवन देवाक आपल्या सामकारा हाडपी देहच आसता. अशें मनीस जिविताचें मर्म दासबोध सांगता.
दासबोधांत देवधर्माचे चलत आयिल्ले अराजक ना करून देवकारणाची स्थापना करप हें रामदासान आपल्या जिविताचें ध्येय मानलां. असामान्य मनशान समाजसाधना कशी करची हें दासबोधांत सांगलां. जो खूब जाणाचें अंतस्करण राखता, विद्येची संपत्ती जोडटा, आघात सोंसता, दुसर्याक कसलीय पिडा जवंची न्हय अशे तरेचो विवेक सगळ्यांक शिकयता ताचीच भूमंडलाचेर सत्ता चलता. रामदासाच्या मतान हें खरें राजकारण.
लौकीक वेव्हाराचेंय ताणें लक्तुबायेन विवेचन केलां. तागेल्या ह्या प्रपंच विज्ञानांत विविधताय आसा. दासबोधांत वेदान्ताचें निरुपण आसा. पूण तें समजूंक त्या मानान सोंपें. हो ग्रंथ वक्तृत्वाचे गूण घेवन आयला. तातूंतलो आशय घट. गिन्यान, कर्म, भक्ती आनी वेव्हाराचें फावो तें मार्गदर्शन तातूंत आसा. मनांतल्या खूबशा दुबावांचें निवारण करून भक्तीचो, वैराग्याचो, मोक्षाचो, आत्मगिन्यानाचो उपदेश करप हो ह्या ग्रंथाचो मुखेल हेत. ह्या हेताच्या निमतान कवित्व, चातुर्य, राजकारण, गुरुत्व आनी शिश्यत्व अशे खूबशे विशय तातूंत आयल्यात. मोक्षदर्शन हो मुखेल हेत, उपदेश हें मुखेल साधन आनी मुमुक्षा हें मुखेल फळ. अशी ह्या ग्रंथाची तीन फांट्यांची घटना. आत्म्याक जेन्ना मनीसदेह प्राप्त जाता तेन्ना ताच्या तापत्रयाक आरंभ जाता. जल्मासावन मरणामेरेन हे तापत्रय ताका सोंसचे पडटात ताचें खोलायेन आनी विस्तारान वर्णन रामदासान दासबोधाच्या तिसर्या दशकांत केलां. ह्या तापत्रयाचें कारण म्हळ्यार त्रिगुणात्मक माया. संवसाराच्या मोहाक आनी बंधनाक लागून मनशाक आपूण कोण हाचो विसर पडटा हाचीं वर्णनां दासबोधांत आसात. सिध्द आनी साधक हाणीं बंधनांत आशिल्ल्या जिवांवी उदरगत कशी करची हाचें निरुपण दासबोधांत आसा. ह्या निरुपणांत समाजाचे
