आनी गाड पाचवीं आसून पानां सकयलेवटेन धवसार आनी लव्हाळ आसतात. फुलां हळदुवीं आसून ऑक्टोबर, डिसेंबर मेरेन तांचो भार आसता. सांग ३.८५, १.२ सेंमी. वाटकुळी – चेपटी आसता.
बियो ३-५ टणकम गुळगुळीत, वाटकुळसार हळदुव्यो वा धव्यो आसतात. ह्या झाडाचीं पाळां सरळ जमनींत सकयल वतात. तांची लांबाय १ – १.५ मी. आसता आनी मुखेल पाळाक आनीक ल्हान पाळां येतात. खोड सादारणपणान १ – १.५ मी. उंच आसता. ताका कडांनी खांदयो येवन झोंपावरी झाड तयार जाता. ह्या पिकाच्या मुळाचेर नायट्रोजनयुक्त गांठी आशिल्ल्यान तशेंच मुळां जमनींत खोल वतात देखून जमीन सुदारपा खातीर ह्या पिकाचो उपेग करतात.
हाच्या मूळ स्थानाविशीं निश्र्चीत म्हायती मेळना, पूण ताचो उगम आफ्रिका खंडांत जालो अशें मानतात. चरकसंहिता (दुसरें शतमान) आनी सुश्रुतसंहिता (तिसरें शतमान) हातूंत तुरीचो उल्लेख आढकी ह्या नांवान आयला. तुवरी ह्या धान्याचो उल्लेख ‘मदनविनोद निघंटूत’ केल्लो मेळटा. हाचेवयल्यान हें धान्य मुळचें भारतीय आसुंये अशेंच म्हण्टात.
ह्या पिकाची लागवड आफ्रिका, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, हवाई, इस्ट आनी वॅस्ट इंडिज जुंवे, भारत आनी उश्ण कटिबंधांतल्या चडशा सगळ्या देशांनी करतात.
भारतांत हरभर्या फाटोफाट ह्या कड्डणाचो नंबर लागता. तें चड कारून उत्तरप्रदेश, मध्यप्रदेश, बिहार, आंध्रप्रदेशम गुजरात, महाराष्ट्र आनी तमीळनाडू ह्या राज्यांनी सादारणपणान मिश्रपीक म्हणून घेतात. देशांतल्या काड्डणांच्या उत्पादनांत तुरीचें सुमार १३% वयर उत्पादन जाता.
तुरीच्यो बी. एन. – १, पूसा अगेती, टी-२१, सी ११, पी. टी. ३०१, एन ४, बी. डी. एन-२ ह्यो मुखेल जाती आसात.
तूर हें भोववर्सुकी पीक आसा तरी वर्सुकी पीक म्हणुनूय ताची लागवड जाता. हें एकोडें म्हणून वा हेर पिकां वांगडा मिश्र पीक म्हणून घेवं येता. हें उश्ण प्रदेशांतलें पीक आसून ताका सुकें आनी दमट हवामान लागता. ताका मध्यम ते भारी जमीन लागता. हें मिश्र पीक आसल्यार ताका वेगळी नांगरणी करची पडना. पूण एकोडें पीक आसल्यार ताका एकदां नांगरणी करून दोनदां कोळपणी करची पडटा. जून-जुलय म्ह्यन्यांनी ह्या पिकाची पेरणी करतात. हॅक्टरी १२-१५ किलो बीं लागता. दोन ओळींनी ५०-९० सेंमी. आनी दोन रोपांमदीं २५ ते ३० सेंमी. सुवात दवरतात. एका जाग्यार १-२ रोपां लायतात. हें मिक्स पीक म्हणून रोयल्यार मुखेल पिकाच्या ४-१० ओळींफाटल्यान तुरीची एक ओळ लायतात. मुखेल पीक काडटकच जमीन नांगरून तुरीक वाडपाक चालना दितात. बीं पेरपा आदीं ताका रायझोबियम जिवाणू संवर्धक लावंचें. हॅक्टरी १२ गाडे शेणखत जावं कंपोस्ट, तशेंच २५ किलो नत्र आनी ५० – ७५ किलो स्फुरद दिवंचें.
एकोडें पीक आसल्यार हॅक्टरी १५०० ते १८०० किलो आनी मिश्र पीक आसल्यार २०० ते ८०० किलो तुरीचें उत्पन्न येता. तुरीचो उपेग दाळ करून जेवणांत वापरतात. हरव्यो सांगो भाजये खातीर, हरवीं पानां आनी झाडाचो पाचवो भाग गोरवांची खावड वा सावळेचें सारें म्हणून उपेगांत हाडटात. सांगांचें कल्ल आनी फुटिल्ल्या दाण्याचो उरिल्लो भाग गोरवांची खावड म्हणून वापरतात. झाडाचीं ताडां पांटले करपाक तशेंच घर शिंवपाक उपेगांत हाडटात. तुरीक सांगो पोखरपी कीड, सांगावायलो मूस, पानां खावपी कीड ह्यो मुखेल किडी लागतात. तांचेर ७५० मि. ली. एण्डोसल्फेट ३५% ५०० लि. उदकांत घालून एक हॅक्टर सुवातेर फवारचें. मर होय एक मुखेल रोग तुरीक लागता. ताचेर उपाय म्हणून मर रोगाक प्रतिकार करपी सी-११ ही जात लावंची.
तुरींत भरपूर अन्नघटक आसतात. प्रथिनां २४.१%, फेट १.७०%, कार्बोहायड्रेट ६२.९०%, खनिजां दर १०० ग्रामाक, कॅल्शियम १२९ मिग्रॅ., लोखण ५.८० मिग्रॅ., फॉस्फरस २८८ मिग्रॅ., जीवनसत्व दर १०० ग्रामाक बी १ – ०.५० मिग्रॅ., बी २ – ०.१४ मिग्रॅ. आनी निओसीन२.३ मिग्रॅ.
तुरीचीं पाळां जमनींत पोंदा वतात देखून जमनीपोंदाची खावड तें झाड खाता. तशेंच तूर हें सांगो दिवपी झाड आशिल्ल्यान ताच्या पाळांक गांठी आसतात. ह्यो गांठी हवेंतलें नत्र घेवन जमनींत सांठोवन दवरतात. देखून ल्हान पाळांचो पिकावळी उपरांत फेरपालट पीक म्हणून तुरीचें पीक घेतात.
- यादावेंद्र देसाय
तूळ:
भारतीय राशीचक्रांतली सातवी रास. चित्रा नक्षत्राचे २, स्वाती आनी विशाखा नक्षत्राचे ३ चरण हे राशींत येतात. हे निरयन (संतापचलन मतींत घेनासतना) राशींत सूर्य, १७ ऑक्टोबर ते १६ नोव्हेंबर ह्या काळांत आसता. पयलीं ह्या वाठाराच्या तारकासमुहांत शरत संपात बिंदू (Meeting Point) आशिल्लो. सूर्य आसतना हांगा दीस आनी रात समसमान आसतात. ताका लागून तूळ (तागडी) हें नांव पडलां आसूं येता. आतां संपात, कन्या राशींत आसा. चीनी ज्योतिशशास्त्रांत तूळ राशीचो संबंद प्रशासनाकडेन जोडला. फलज्योतिशाचे नदरेन हे राशिचो स्वामी शुक्र आसून शनी उच्च आसता. ह्या तारकासमुहाचे शिमेचेर कन्या, वृक, वृश्र्चिक, भुजंगधारी आनी भुजंग अशें तारकासमूह येतात. हातूंतलो झुबेन एल गेनुबी हो आल्फा तारो, विशाखा नक्षत्रांतलो मुखेल तारो आनी तो बरोबर क्रांतीवृत्ताचेर येता. हो तारकायुग्म आसा. बिटा म्हळ्यार झुबेन एल शमाली आनी डॅल्टा हे तारे रुपाविकारी (Variable Stars) आसात. हो समूह म्हयन्याचे सुर्वेक मध्यानराती याम्योत्तर वृत्ताचेर येता. तागडी हें हे राशीचें चिन्न.
- कों. वि. सं. मं.
तृतीया:
पूर्ण चंद्र बिंबाच्या पंदराव्या वांट्याक तीथ अशें म्हण्टात आनी तिसर्या वांट्याक तृतीया. म्हण्टकच चंद्रमासांत शुक्ल पक्षांतली तृतीया आनी कृष्ण पक्षांतली तृतीया अशो दोन तृतीया आसतात. हेमाद्रीन तृतीयेचें अशें वर्णन केलां -
तृतीया वृषगा गौरी शूलपात्रधरा मता।
अर्थ – तृतीया ही बैलाचेर बशिल्ली, गौरी आनी शूळ तशेंच पात्र धारण करपी आसा.
तृतीयेच्या दिसा जल्माक आयिल्लें भुरगें गुणेस्त, परोपकारी, खरें
