मध्य प्रदेशाखातीर क्र.41 आनी 62-32 प्रदेश टी-10,12 आनी 13 राजस्थान सी-50,गुजरात मृग आनी पर्वा -1 महाराष्ट्रांत फुले-1 ह्यो सुदारीत जाती आसात.
उत्तर प्रदेश,राजस्थान पंजाब आनी महाराष्ट्राच्या कांय वाठारांनी हें पीक खरीप हंगामांत पावसाच्या उदकार घेतात.जाल्यार आंध्र प्रदेश,तमीळनाडू,मध्य प्रदेश,ओरिसांत हें पीक रबी हंगामांत आनी गिमांत बागयती पीक म्हणून घेतात.
21 सॅ.वा चड तापमानाच्या हंगामांत हें पीक बरें येता.सपाट प्रदेशांत वा दर्याच्या पांवडयासावन 1,200 मी.उंचाय मेरेनच्या प्रदेशांत ह्या पिकाची लागवड करपाक मेळटा.ह्या पिकाक 50 सेंमी.पावस लागता जाल्यार सपाट,रेंवट जमनींत हें पीक बरें येता.जमनींत फावो ती ओलसाण आसतना बीं उडोवन तिळांची लागवड करतात.खरीप पिकाक पेरणे उपरांत दोन कोळपणी करतात.जेन्ना तिळांचें स्वतंत्र पीक घेतात तेन्ना हॅक्टेरीं 20 ते 25 किग्रॅ.नत्र पेरणेच्या वेळार दितात.बागायती पिकाक मशागती वेळार 6.25 टन शेणखत आनी उपरांत 33 किग्रॅ नत्र दितात.तिळाच्या झाडांक फुलां येवपाचीं बंद जातकच,बोंडां पाचवी वा हळदुवीं आसतना झाडां मुळाकडेन कापून घेतात आनी खळार व्हरुन मांडून दवरतात.उपरांत बोंडां सुकून बियां भायर पडटात.हीं बियां फाफडून निवळ करतकच निवळ तीळ मेळटात.एक हॅक्टर सुवातींतल्यान सरासरी 200 कि.बियांचें उत्पन्न मेळटा.
भारतांत तयार जावपी तिळांतले सुमार 78 प्रतीशत तिळांचे तेल काडटात,29 प्रतिशत घरगुती वापराखातीर आनी सुमार 2 प्रतीशत बियांखातीर वापरतात.तिळांचो उपेग खाद्य पदार्थ करपाखातीर वापरतात.अमेरिका आनी युरोपीय देशांनी तिळाचो उपेग पावाचेर आनी बेंकरींत तयार जावपी पदार्थांचेर लावपाखातीर करतात.भारतांत तयार जावपी तिळांच्या तेलांतले 82 प्रतीशत तेल खावपाखातीर वापरतात.तेचपरी वेगवेगळ्या खास पदार्थां खातीर.वनस्पती तूप करपाक तशेंच शाबू सौंदर्यप्रसाधनां,अत्तर,कीटनाशकां आनी वखदी वस्तूंचे निर्मितींत तिळांचें तेल वापरतात.हें तेल बेगीन इबाडना देखून सुवासीक तेलां करपाखातीर (वासाचीं फुलां तेलांत भिजोवन) हें तेल वापरतात.
हिंदू लोक धर्मीक विधींत तीळ वापरतात.संक्रातीच्या दिसा तीळगूळ एकामेकांक दितात.तेचपरी तिळांचे लाडू करुन वांट्टात.तिळांचो होमधान्य आनी पितृतर्पण असोय उल्लेख करतात.कारण पितृतर्पणांत काळ्या तिळांक खुबूच म्हत्व आसा.
मूळकूज,पानांवयले थिपके,सोडकूज आनी मर मुखेल रोंगांची लागण तिळांक जावं येता. 1)मूळकूजः हो रोग चड करुन जमनीलागसार झाडाच्या खोडार दिसता आनी हो खोडाचो भाग मोडून पडटा.मुळांय कुसतात.उपरांत हो बोंडार आनी बियांचेर दिसता.ह्या रोगाक आळाबंद हाडपाक पेरणे आदीं बियांक पारायुक्त कवकनाशक चोळप,पिकांची फेरपालट करप आदी उपाय आसात. 2) पानांवयले थिपकेः हो रोग सर्कोस्पोरा सिसेमी ह्या कवकाक लागून जाता .पानांचेर थिपके येवन पानां गळटात.हो रोग ना करपाक बीं पेचरे पयलीं 53 सॅ गरम उदकांत एक वर दवरप आनी उपरांत सुकोवन घेवप.हे उपाय आसात.रोग पडटकच कॅप्टन (0.5%) फायटोलन (0.3%)वा ऑरियोफॅजीन हें वखद झाडाचेर फवारल्यार कवकाचेर आळो बसपाक शकता.
3) खोडकूजः हाका फायटोप्थोरा ब्लायंट अशेंय नांव आसा.ह्या रोगाचें लक्षण म्हळ्यार खोडाचो जमनीकडलो कांय भाग ओलसार काळो जाता आनी कांय दिसांनी खोडाचेर काळ्श्यो रिस्को दिसतात.उपरांत हो रोग खांदयांर पातळटा.ह्या रोगाचें कवक जमनींतच आसता.देखून तांचेर प्रभावी असो उपाय ना.शेतांत उदकाचो फावोतो पाझर केल्ल्यान रोगाचें प्रमाण उणें जाता.
4)मरः हो रोग फ्युजेरियम ऑक्सिस्पोरम फॉमा सिसेमी ह्या कवकाक लागून जाता.हातूंत सुरवातेल पानां हळदुवीं जातात,सुकतात,झाडाची तेंगशीय सुकता.मुळाचो आनी खोडाचो भितल्लो भाग काळसो जाता.ह्या रोगाचें कवक जमनींत आशिल्ल्यान रोगप्रतिकाराक प्रकारची लागवड करप होच हाचेर उपाय.
ह्या झाडाच्या पानांचेर तशेंच बोंडांचेर कीड लागता ताका लागून तिळाचेर 10 प्रतीशत बी.एच.सी.वा 5 प्रतीशत डी.डी.टी.मारतात.हाचे भायर पानां खावपी कीड (अचेरोन्शिया स्टिक्स),पिटिकादंशुक (अस्फाँडिलियासिसेमी) हो मूस-हांचोय तिळाक खूब त्रास जाता.
तिळांत 5.8 प्रतीशत उदक,19.3.प्रतीशत प्रथिनां,51 प्रतीशत तेल,18 प्रतीशत कार्बोहायड्रेट,1.00 प्रतीशत कॅल्शियम आनी 7 प्रतीशत फॉस्फरस आसता.तातूंत थायामीन(0.001 प्रतीशत) आनी निअँसीन (0.005 प्रतीशत) हीं जीवनसत्वां खुबशा प्रमाणांत आसतात.तेल काडिल्ल्या बियांनी थायमीन,रिबोफ्लाविन,निकोटिनिक आम्ल.पॅटोथिनिक आम्ल,फॉलिक आम्ल,बायोटीन,पिरिडॉक्सीन,इनॉसिटॉल,कोलीन आदी द्रव्यां आसतात.हेर खंयच्याय तेलांत नाशिल्ले सिसॅमीन आनी सिसॅमोलीन हे रासायनीक घटक तिळांच्या तेलांत आसतात.हेर वनस्पतीजन्य तेलां तिगून उरपाखातीर तातूमत तिळंचे तेल भरशितात.
तीळ 2- शरिराचे कातीचेर सैमीक तरेन उदेल्ल्या काळ्या .करडया,पुडीकोराच्या वा तांबडया रंगाच्या ल्हान वाटकुळसार दागांक तीळ म्हण्टत.भोवतेक तीळ जल्मजात आसतात जाल्यार कांय तीळ भुरगेपणाच्या पयल्या काळांत उदेतात.जाण्टेपणांत तीळ उदेवपाचे प्रमाण खूब उणें आसता.एकदाण उदेल्लो तीळ जल्मभर उरता.वाडटे पिराये वांगडा तीळ ना जावप हें एक दुर्मीळच म्हणूंक जाय.कांय कातीच्याच थराचेर सपाट जाल्यार कांय तीळ कातीपरस वयर फुगीर आसतात.कांय तीळ कातीच्या भायल्या थरामेरेनच उरतात जाल्यार कांय तीळ पोंदच्या थरामेरेन रिग्तात.कांय तीळ सुळसुळीत जाल्यार कांय तीळ खडबडीत आसतात.कांय तिळांचेर केंसय उदेल्ले दिश्टी पडटात.तिळांचो रंग आकार कालमानप्रमाण बदलता.
कातीच्या भितल्ल्या थरांत रिगिल्ल्या तिळांवरवीं कर्करोग जावपाची संभव आसता.तशेंच ह्या तिळाचो सुजप,दादड येवप,रगत व्हांवप ह्या लक्षणांकडेन संबंद येता.उपद्रवी तशेंच सोबीतकाय इबाडपी तीळ शस्त्रक्रियेवरवीं काडून उडोवपाक मेळटात.तिळाक समाजीक तशेच
