जनगणना तांचे खरें स्वरुप आसा अशें मान लां. जैन तत्त्वगेिन्यानांत बदलत बचपी जडवादी विचारसरणी तत्त्वगिन्यानच न्हय तर मानसशास्त्र, भौतिकशास्त्रं, धर्मशास्त्रं, अतीद्रीय मानसशास्त्र (parapsychology) हांच्याय मळार प्रचलित आसा. -कों, वि. सं. मं. जनगणनाः जनगणना म्हळ्यार लोकसंख्या मेजणी. ही एक पोरनी हें उतर रोमन संस्थेतल्यान उत्पन्न जालां, जातूंत प्रौढ दादले नागरिक आनी तांचे मालमत्तेवेिशीं नोंद दवरताले. हातूंतल्यान तीन गजाली साध्य जाताल्यो, त्यो म्हळ्यार, दर मनशाचो राजकी दजों थारावप, ताणे केितलो कर मरचो हें थारावप आनी लश्करी सेवेखातोर ताची पात्रताय थरत्वप. लग्नाविशीं स्थिती, धर्म, आवयभास, शिक्षण, वेवसाय, जननक्षमता हांची म्हायती एकठांय करून ती उजवाडाक हाडप हाको जनगणना अशें म्हण्टात. लोकसंख्येची मेजणी करपाची प्रथा शासनवेवस्थेचे पोरनी आसा. ईजिप्शियन, ग्रीक, रोमन, हिब्रू, पर्शियन ह्या लोकांनी चीन-जपानांत पोरन्या काळासावन अशें मेजप जातालें. सादारणपणान अशें मेजप, सैन्यभरतीखातीर योग्य पॅिराय आशिल्ल्या नागरिकांची वा कर भरपाखातीर पात्र लोकांची संख्या समजुपाखातीर गरज पडटा तेन्ना मेजप १६८७ त जाल्ल्याची नोंद आसा. उपरांत राश्ट्रीय पातळेचेर जनगणना सुरू जाली. स्वीडन हांगाची प्रयली जनगणना १७५० त जाली. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत १७९० सावन आनी ग्रेट ब्रिटनांत १८०१ सावन दर धा वसांनी जनगणना जाता. भारतांत पयली जनगणना १८७२ त जालो आनी ताच्याउपरांत १८८१ सावन दर धा वर्सानी जनगणना करूंक सुरवात केली. कांय राश्ट्रांनी जनगणना दर पांच वसाँउपरांत जाता, जाल्यार कॉय राश्ट्रांनी ती गरज पडटा तेन्ना करतात. हे काम बरेंच खर्चाचे आशिल्ल्यान चडशा राश्ट्रांनी दर धा वसांनी जनगणना करपाची प्रथा आसा. सुर्वेक जनगणनेच्या वेळार दरक कुटुंबाविशींची म्हायती जमयताले, पूण उपरांत दर मनशाविशीं म्हायती जमोवंक सुरवात जाली. अशा स्वरुपाची राश्ट्रीय जनगणना सगळ्यांत पयलीं बेल्जियम हांगा १८४६ त आनी अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत १८५० त केली. ल्हवल्हव करून सगळ्या राश्ट्रांमर्दी अशा प्रकारची जनगणना जावंक सुरवात जाली. १९६० वसाच्या आसपास पुराय संवसारांत वट्ट १८० जनगणना जाल्यो. गरजेचें आसता. ताका लागून भारत आनी चडशा हेर देशांनी दर धा वर्सानी जी जनगणना करतात, तातूंत राश्ट्रीय पावंडयाचेर लोकसंख्येचो नियाळ करून सूत्रबध्द आनी सारको म्हायती दिवप शक्य जाता. जनगणनेविशीं जरी भारतांत बरीच जागृताय आसा आनी जनगणना म्हळ्यार सरकारी वेव्हार चलोवपाखातीर उपेगांत येवपी गजाल हे जरी सादारणपणान लोकांक खबर आसी, तरीपूर्ण जनगणना अहवालांत आशिल्ल्या मोलादीक अशा म्हायतीविशीं खुबूच उण्या लोकांक ताची गिन्यानाच्या अभावाक लागून, जनगणनेविशीं उक्तायल्लें खंयचेय मत वा खबरापत्रांतली बातमी, लोक विस्वासान मानून घेतात. पूण सादारण मनशाच्या मनांत प्रस्न उप्रासतात: आर्मी कितले जाण आसात? कशे तरेन आमची विभागणी जाल्या? आमची संख्या कशा प्रमाणांत वाडटा? ७८६ कोंकणी विश्वकोश : १ - किंतलेजाण शारांत रावतात अTनी केिललेजाण गांवांत रावतात? दादल्यांची अानी बायलांची संख्या कशा प्रमाणांत आसा? आमचेमदले कितलेजाण बरोवंक आनी वाचूंक जाणात? आमी कसलो वावर करतात? जनगणनेउपरांत उजवाड़ायल्ले महायतींत ह्यां अनिी बयाच हेर प्रस्नांची जाप मेळटT. भारतांत लोकसभा, राज्यांच्यो विधानसभा, शारांच्यो महानगरपालिका वा नगरपालिका आनी मांवांच्या पंचायतोंभिंतर लोकांचे प्रतिनिधी नेमान वेंचून येतात. ह्या वेंचून येवपी लोकप्रतिनिधींची संख्या थारावपाकं दर छा वसनिी जावपी जनगणना उपेगाची थारता थारवपाखातीरय उपेगी पड़टा. शाळांच्यो सुवाती आनी तांचे प्रमाण, वैजकी सुविधा आनी रोजगारावेिशींची संद, दिसपट्ट्या जेवणखाणाविशींचो अदमास, हे आसा अानी कशेतरेन तिची विभागणी जाल्या हें कळप गरजेचें जनगणनेतल्यान एकठप्रंय केल्ले म्हायतीवयल्यान समाजीक-अर्थीक येवजणी तयार करप सहजपणान साध्य जाता. लोकांचे उदरगतीख़ातीर वास्तववादो वावराचें नियोजन करपांत जनगणनेचो मोलाची हातभार लागता. भारतासारक्या खंडप्रायं देशक तर आपले अर्थीक उदरगतीरद्धातोर ही म्हायती मोलादीक अासा, भारतीय येवजणीचे मुखेल सुत्र म्हळ्यार गरिबी काबार करून गरजेच्या गजालीभितर स्वयंपूर्णताय हाडप. दुसच्या उतरांनी सांगचे म्हळ्यार बरें उदरगत करून जीणेचो पांवडी ऊंच काडप हैं भारतीय येवजणीचे मुखेल तत्त्व आसा, जनगणनेवरवींच ही येवजण फळादीक जावंक पावता. दुसरो क्रमांक आशिल्ल्या भारत देशांत जनगणनेक १९७२ त शंबर वस जालों. १९४१ मेरेन भारतांत जनगणना एकाच वेळार जाताली; म्हळ्यार एखाद्रे खास रातींत देशभरचे जनगणनेचे काम जातालें. फकत शकनाशेिल्ली असले वाठार मात हे गजालोक आडवाद आसताले. प्रवाशांचे मेजप करपाखातोर पध्दतशीर वेवस्था कर्ची पडटाली. ज्या त्या दिसा जनगणना करची पड़टाली आनी ह्यो सगळ्यो गजाली बन्याच अडचणींच्यो आशिल्यो. १९४१ सावन 'एकाच वेळार मेजप' करपाची ही पध्दतं रद्द केली आनी हे मेजप कॉय काळाखातोर् पातळावपाचे जनगणनेचे म्हत्व संवसारभर जरी सद्याक जाणवलां तरीपूण अजून मेरेन कांय देशांनी खास करुन तिसच्या संवसारांतल्या (third world) देशांनी जनगणनेची पध्दत प्रचलित ना. तरीपूण अदमासान संवसाराची वट्ट लोकसंख्या १९८० वसा ४४५३ दशलक्ष इतली आसा अशें निश्चित केलां. हातूंत चीनाची लोकसंख्या सगळ्यांत चड म्हळ्यार १०३२ दशलक्ष (१९८२) जाल्यार भारताची दुसरी म्हळ्यार ६८५ दशलक्ष (१९८१) इतली आसा, भारताची बट्ट लोकसंख्या २२ राज्यां आनी ९ केंद्रशासीत प्रदेशांनी आसा (१९८१). भारतांत २३% लोक शारांनी जाल्यार उरिल्ले दर १००० दादल्यांफाटल्यान भारतांत ९३३ बायलो आसात. सुमार ४७% दादले आनी २५% बायली १९८१ मेरेन वाचूंक आनी बरोवंक जाणात. गॉयचेवेिशीं १८४८ सावन जनगणना करप चालू आसा. ताच्यापयली कांय वTठरांनी मर्यादित प्रमाणांत जनगणना जाल्ल्याची महायती अासा. जनगणना करपाची पयली संघटित आनी पध्दतशीर यत्न फ़्यलेच फ़ावट १८५० त जाल्लो, पूण ताची आंकडेवारी आतां सांपडना. १८७८ त
