वळोवप, हें ताच्या भाशणाचें खाशेलपण आशिल्लें. गोखले हो ऊंच पांवड्याचो वक्तो आनी संसदपटू आसा, असो गौरव भारतांतल्या तशेंच विदेशांतल्या जायत्या जाणकारांनी केलो. तो वरिश्ठ कायदेमंडळांत सुमार १२ वर्सां आशिल्लो.
आपलो समाज स्वायततेचो उपेग करून घेवपाक लायक करपाखातीर नि:स्वार्थी अशा समाजसेवकांची एक संस्था तयार करपाक जाय, अशें ताका दिसतालें. समाजाचें अंतर्बाम्ह स्वरुप बदलल्याबगर तो स्वातंत्र्याक पात्र जावंचो ना, अशें रानडे हाचें मत आशिल्लें आनी त्याच हेतान ताणें ‘सर्व्हंट्स ऑफ इंडिया सोसायटी’ (भारत सेवक समाज) हे संस्थेची थापणूक केली (१२ जून १९०५).
वंगभंगाक लागून जी अंदाधुंदी जाली, ताका लागून गोखले आनी हेर फुडार्यांयच्या सनदशीर राजकारणाचेर परिणाम जालो. पूण गोखलेन राजकी सुदारणा मेळोवपाखातीर ब्रिटीश राज्यकर्त्यांचें मत वळोवपाचें आपले यत्न मात्तूय कमी केले ना. मोर्ले-मिंटो सुदारणा कायदो (१९१९) ह्या नांवान वळखतात त्या कायद्याचे जडणघडणींत गोखलेचो खूब मोटो हात आशिल्लो. १९०६ त तो इंग्लंडाक गेलो आनी थंय रावन हेसंबंदी ताणें बरोच वावर केलो. सनदशीर राजकारणाचो गोखले प्रवर्तक खरो, पूण निमाणच्या काळांत कायदेभंगाचे चळवळीकूय ताचें खास मर्यादेमेरेन फाटबळ आशिल्लें.
राजकारणांतल्या ताच्या कार्याभायर एक म्हान समाजसुदारक म्हूण तो नामनेक पावलो. भारत सेवक समाजाच्या कार्यावांगडा अस्पृश्यता आनी जातिवेवस्था हांचें निर्मूलन जावंचें, म्हूण तो सदांच वावुरलो. बायलांचे स्वतंत्रतायेचो तशेंच तांच्या शिक्षणाचो ताणें पुरस्कार केलो आनी तेविशींचे आपले विचार वृत्तपत्रकार ह्या नात्यान ‘सुधारक’, ‘सार्वजनिक सभा’, ‘राष्ट्रसभा समाचार’ ह्या खबरेपत्रांतल्यान स्पश्ट मांडले. सगळ्या थरांतल्या लोकांक शिक्षण घेवप सोपें जावंचें म्हूण मुळावें शिक्षण फुकट आसचें, अशें ताका दिसतालें. तेखातीर ताणें १९१० सावन खटपट सुरू केली. ताणें मुळाव्या फुकट शिक्षणाचें बील तीन खेपो कायदेमंडळांत मांडलें. पूण तीनूय खेपो तें भायर पडलें, म्हूण १९११ त ताणें मुळाव्या शिक्षणाचें बील परत एकदां वरिश्ट काउन्सिलांत मांडलें.
ह्याच वेळार गोखले दक्षिण आफ्रिकेच्या दौर्यार गेलो. थंय भेटी, मानपत्रां दिवन ताका येवकार दिलो. दक्षिण आफ्रिकेंतल्या सरकाराचे दडपशाहीक आनी ताच्या धोरणांक आळाबंद बसचो आनी नाताळांत मुदतबंदीन कामगार धाडपाचें बंद करचें, अशें ताणें सरकाराक कळयलें. त्या वेळार गांधीजी दक्षिण आफ्रिकेंत आशिल्लो. गांधीजी आनी गोखले हांचो थंय लागींचो संबंद आयलो. गोखले हाणें गांधीजीच्या सत्याग्रह कार्याखातीर निधी जमोवपाक सुरवात केली.
पयलें म्हाझूज सुरू जालें म्हूण तो भारतांत परत आय़लो. जहाल मताच्या टिळकाक गोखलेचें सामोपचाराचें राजकारण मवाळ दिसपाक लागलें. पूण गोखलेन आपलो सनदशीर मार्ग कसोच सोडलोना. पूण गोखले हाचें कर्तृत्व, देशसेवा, स्वार्थत्याग, अभ्यास ह्या गुणांक लागून सरकाराप्रमाणूच लोकपक्षाचे फुडारीय ताका आदर दिताले.
- कों. वि. सं. मं.
गोठाण:
आर्थ्रोपोडा (संधिपाद) संघाच्या डिप्लोपोडा वर्गांतलो प्राणी. हो तिकतिकीत तांबशा रंगाचो सरपटपी प्राणी जावन आसून तिची कूड वाटकुळी आसता; आंगाक मुदयांवती वळी आसतात. तिच्या आंगाक कुसांकुसांवरी जायते पांय दिश्टी पडटात. तेखातीर तिका ‘सहस्त्रपाद’ म्हण्टात. तिच्या आंगाच्या चडशा मुदयांक दोन दोन पायांच्यो जोडयो आसतात म्हूण तिका ‘डिप्लोपोडा’ म्हण्टात. चड करून तिका वीस मुदयो आसतात. पूण कांय जाणांक बत्तीस मुदयांपरसूय चड मुदयो आसतात. तिका हात लागल्यार ती आपलें आंग आंवळून वेटाळें करता. कांय जातींच्या गोठाणीचे कुडीचो आकार चेपटो आसता. कुडीचेर कॅल्शियमयुक्त कवचाचें आवरण आसता. जेन्ना गोठाणीची वाड जाता तेन्ना तिचेवेलीं कवचां कात सोडिल्ल्यावरी गळून पडटात.
गोठाणीचे तकलेर लघुशृंगिकांची (antennules) एक जोडी आसता. तकलेच्या दोनूय कुशींनी एक वा चड ल्हान दोळे आसतात. कांय जातींमदीं हे दोळे दिश्टी पडनात. जंभाजी (अन्न धरपाखातीर वा चाबपाखातीर आशिल्ल्या उपांगांची) एक जोडी आसता. जंभिकांची (जंभाफाटल्या रुपांतरक्षम उपांगांची) एकूच जोडी आसता. जंभिकांचे दुसरे जोडयेचें रूपांतर अधरोश्ठात (सकयल्या ओंठांत) जाल्लें आसता. गोठाणीक विखारी जबडे आसनात.
गोठाण श्वासनलिकेवरवीं श्वसन करता. अन्ननलिका सरळ आनी ल्हान आसता. ती आंतकड्याचो फुडलो, मदलो आनी फाटलो अशा तीन भागांनी वांटिल्ली आसता. हो भिन्नलिंगी प्राणी आसा.
गोठाणीचे ३५ ते ३१ कोटी वर्सांआदले कारबोनी फोरस काळांतले जीवाश्म (fossil) सांपडल्यात. सादारणपणान गोठाणीचो रंग काळसार मातयेकोराचो आसता. भारतांतल्या कांय गोठाणींची लांबाय ०.२ मिमी.ते ३०० मिमी. मेरेन तर रुंदाय सुमार ५० मिमी. मेरेन आसता.
गोठाणी पुराय संवसारांत खासा करून ध्रुवीय प्रदेशांत चड प्रमाणांत आसात. उश्ण प्रदेशांत गोठाणी चड प्रमाणांत दिश्टी पडटात. भारतांत मेळपी गोठाणीच्यो जाती अश्यो: आर्थोस्फीरा हेटेरोस्टिक्टा, आ. मॅग्ना, झेफ्रोनिया नायग्रिनोटा, झे. अल्टीकोला, काँड्रोमॉर्फा सेव्हेरिनी, काँ. मॅमीफेरा, स्ट्रेप्टोगोनोपस फिप्सोनी आनी ट्रायगोनियुलस लुम्ब्रीसिनस.
गोठाणीची मादी, जमनींत २५ ते ५० तांतयां घालता. हीं सगळीं तांतयां मातयेभितर आसतात. तांतयांतल्यान पील भायर योमेरेन मादी तांतयांची राखण करता. तांतयांतल्यान भायर सरिल्ल्या पिलांक पांयांच्यो तीन जोडयो आसतात आनी पांयां फाटल्यान चार वळी आसतात. हे उपरांत गोठाणीच्या पिलाची जशी वाड जायत वता, तश्यो तिच्या आंगावेल्यो वळी वाडत वतात आनी तांचेर पांयांच्यो जोडयो येवंक लागतात. गोठाण २ ते ७ वर्सांमेरेन जियेता. हो काळ जातीप्रमाण वेगवेगळो आसता.
गोठाण हो शिवराक प्राणी आसून तो कुशिल्ली वनस्पत खावन जियेता. ओलसार जाग्यांनी पानांच्या राशींभितर वा लांकडांच्या खांचीनी गोठाण रावता. गिमाच्या दिसांनी ती स्वताक जमनींत पुरुन घेता.
स्वताची राखण करपाखातीर गोठाणीच्या आंगांत कांय घाण येवपी ग्रंथी आसतात. शरीराचे कुशीक आशिल्ल्या रंध्रांतल्यान ह्या ग्रंथींचें द्रव्य पाझरता. ह्या द्रव्याचे घटक वेगवेगळ्या जातींनी विंगडविंगड आसतात. तातूंत हायड्रोसायनिक अम्ल, आयोडीन आनी क्विनोन आसता. ह्या द्रव्याचो वास खर आनी झिणझिण्यो येवपी आसता. हाका लागून ल्हान जीव-जंतू मरतात. मनशाचे कातीर हें द्रव्य पडल्यार कात काळी पडटा. कांय काळाउपरांत कात वता, पूण जाल्ली जखम बरी जावपाक बरेच दीस लागतात. मनशाच्या दोळ्यांचेरूय ह्या द्रव्याचो वायट परिणाम जाता. कोंबयो हें द्रव्य दोळ्यांत पडिल्यार कुड्ड्यो जातात.
- कों. वि. सं. मं.
गोड (गॉड):
ऊंस, ताड आनी माड ह्या वनस्पतींपसून मेळपी रोस खतखतावन थंड करतकच जो धन पदार्थ तयार जाता, ताका ‘गोड’ अशें म्हण्टात. गोडाचो उपेग चड करून खावचेल्या पदार्थांक गोडसाण हाडपाखातीर जाता. ऊंसापसून गोड आनी साकर तयार करपाची क्रिया भारतांत पूर्विल्ल्या काळासावन प्रचलित आसा. लासेन ह्या संशोधकान ‘गोड’ ह्या शब्दाची उत्पत्ती ‘गौर’ ह्या बंगालांतल्या पूर्विल्ल्या शाराच्या नांवावयल्यान आयल्या अशें म्हळां. कांय व्युत्पत्तिकार, बंगालच्या गोंड देश ह्या पूर्विल्ल्या नांवावयल्यान ‘गौड’ म्हळ्यार गोडाचो देश असो अर्थ दितात. ‘प्रथिमकोश’ ह्या बुध्दकाळांतल्या ग्रंथांत दरेक बौध्द भिक्षून आपल्या आहारांत गोडाचो उपेग करचो अशें सांगलां. सम्राट चंद्रगुप्त हाच्या दरबारांतलो सेल्युकस मायकेटॉर हाचो वकिल मीगॅस्थीनीझ हाणें इ.स.प. ४० च्या सुमाराक ‘गोड म्हळ्यार केसरी रंगाचो आनी अंजीर वा म्होंव हांचेपरसूय गोड असो फातर’ अशें गोडाचें वर्णन केलां. हाच्या ७० वर्सां उपरांत भारतांत
