सुवात दिली. संस्कृत साहित्यांत ह्या काळांत उदरगत जाली. नाण्यांवयले लेख, शिलालेख, ताम्रपट, शासनाचे आदेश हेखातीर तांणी संस्कृत भाशेचि उपेग करूंक सुरवात केली. समुद्रगुप्तान संस्कृत भाशेंत काव्यां बरयल्लीं. चंद्रगुप्त विक्रमादित्याच्या दरबारांतल्या णव रत्नामदलो म्हाकवी कालिदास हो एक आशिल्लो. गुप्तकाळांतलो सरदार आनी अधिकारीय काव्यां बरायताले.
सद्याक गुप्तकाळांतले बरेच उणे ग्रंथ तिगून उरल्यात. रघुवंश, अभिज्ञान शाकुंतल हीं कालिदास हाचीं काव्यां, शुद्रकाचें मृच्छकटीक, कामंदकाचें नितीशास्त्र, विष्णू शर्मा हाचें पंचतंत्र, वात्सायन हाचें कामसूत्र, सर्वसेन हाचें हरिविजय आनी प्रवरसेन हाचे रावणवध ह्यो साहित्यकृती गुप्त काळांत बरयल्ल्यो अशें मानतात. ‘आर्यभटीय’ हो आर्यभट्टाचो ज्योतेशशास्त्रावयलो ग्रंथ आनी ‘अष्टांगह्रदय’ हो वाग्भट्टाचो वैजकी शास्त्रावयलो ग्रंथ हेय ह्याच काळांत निर्माण जाले.
शिल्पकला, वास्तुकला आनी चित्रकला: गुप्तकाळापयलीं चडशीं कलाशिल्पां आनी वास्तुकलेच्या मळावयली कलाकुसर बौध्द धर्माची आशिल्ली. गुप्तकाळांत कितलींशींच देवळां बांदून जालीं. तातूंतलीं जबलपूर जिल्ह्यांत तिगवा हांगाचें विष्णूचें देवूळ, भुमारा हांगाचें शिवमंदीर, अजयगढ संस्थानांतलें नाचना कुठारा हांगाचें पार्वतीचें देवूळ हीं आयजमेरेन बरीम उरल्यांत. मध्य प्रदेशांत एका गांवांत विष्णूमंदिराचे अवशेश सांपडल्यात. तेभायर सारनाथ हांगाचें धामेरव स्तूप, नालंदा हांगाचें बुध्दमंदीर, देवगड हांगाचें दशावतार मंदिर अशी बरीच बांदावळ गुप्तकाळांत जाल्ली.
अजिंठा आनी वेरुळ हांगाचीं कांय लेणीं गुप्तकाळांत कोरांतिल्लीं. तेभायर हेर बर्याकच थळांचेर फातरांचेर कोरांतिल्ले वास्तुकलेचे आनी शिल्पकलेचे अवशेश सांपडल्यात. शिल्पकला चड उदरगतीक पाविल्ली अशें दिसून येता. सारनाथ हांगाची बुध्दमूर्ती, सद्या बर्मिंगहॅम (इंग्लंड) हांगाच्या संग्राहलयांत आसा. तांब्याची व्हड बुध्दमूर्ती, गुप्त काळांतले कलेचे गिरेस्तकायेची गवाय दिता. दिल्लीच्या कुतुबमिनारालागीं आशिल्लो लोखणाचो खांबो ही तर एक अजापाची गजाल जावन आसा.
गुप्त काळांतली चित्रकला आयजमेरेन संवसारांतल्या लोकांनी तुस्त करपासारकी आसा. बर्याहच देवळांनी आनी विहारांनी तेभायर अजंठा आनी बाघ हांगाच्या लेण्यांनी आशिल्लीं चित्रां हजार वर्सांउपरांत आयजमेरेन बरे स्थितींत आसात.
गुप्तकाळ म्हळ्यार भारताच्या इतिहासांतलो भांगराचो काळ अशें म्हण्टात. ह्या वेळार आशिल्ली गिरेस्तकाय आनी सवस्तकाय हांकां लागून गुप्त कारकीर्दीक तें नांव मेळ्ळां.
- - को. वि. सं. मं.
गुप्त शक:
एक राजकी कालगणना. अल्बिरुनी हाणें हर्षसंवत १४८८ = विक्रमसंवत् १०८८ = शक ९५३ = गुप्त वा वलभी शक ७१२, अशें समीकरण दिलां. गुप्त शकाची सुरवात चैत्रादी विक्रम संवताचीम ३७६ वर्सां वा शालिवाहन शकाचीं २४१ वर्सां वतकच म्हळ्य़ार इ.स. ३१९ त जाली आसूंक जाय, अशेम म्हण्टात. काठेवाडांतल्या एका फातरापट्यांत हिजरी ६६२ = विक्रम १३२० = वलभी ९४५ = सिंह १५१ आषाढ वद्य १३ रवि असो काळ दिला. हांगा विक्रम १३२० हो कार्तिकादी आशिल्ल्यान चैत्रादी विक्रम १३२१ असो धरतात. ह्या हिसबान विक्रमसंवत ३७६ ह्या वर्सा गुप्त वा वलभी शक सुरू जाता. ह्या शकाचे म्हयने पुनवप्रणीत आसून, शकारंभ चैत्र शुध्द प्रतिपदेक जाता. ह्या शकाचो वापर काळांतरान कमी कमी जायत गेलो.
हे कालगणनेची सुरवात खंयच्या राजान केली, हें मात समजना. गुप्त वंशांतले पयले दोन राजे गुप्त आनी घटोत्कच हांच्या नांवांफाटल्यान फकत महाराज अशें बिरुद आसा. घटोत्कचाचो पयलो चलो, चंद्रगुप्ताचो नातू दुसरो चंद्रगुप्त हाचे मुस्तींतलो ‘गुप्तशकानुवर्तमानसंवत्सरे एकषष्ठे’ अशें वाक्य आशिल्लो एक लेख सांपडला. ताचेवेल्यान अशें अनुमान काडटात की ह्या काळाचो आरंभ चंद्रगुप्त-पयलो राज्याचेर आयलो, त्या वर्सासावन जाला आसतलो.
गुप्तां उपरांत काठेवाडांत वलभींचें राज्य उदयाक आयलें. ह्या राज्याचो अस्त जातकच थंयच्या लोकांनी गुप्त शकाक वलभी शक अशें नांव दिलां आसूंक जाय. कारण ऊनागांव हांगा मेळिल्ल्या दानपत्रांत गुप्तशका जाग्यार वलभी शक अशें नांव घाल्लें आसून ह्या पोरन्या लेखचो काळ वलभी शक ५७४ जावन आसा.
- - को. वि. सं. मं.
गुयाना:
गाय्आन्ना; गायाना. दक्षिण अमेरिकेच्या ईशान्य देगेवयलो प्रजासत्ताक देश. क्षेत्रफळ: २,१४,९६९ चौ. किमी.; लोकसंख्या: ७,९६,००० (१९८६). हाचे उत्तरेक आनी ईशान्येक अटलांटिक म्हासागर, उदेंतेक सुरीनाम, दक्षिणेक आनी अस्तंतेक ब्राझील आनी व्हेनेझुएला हे देश आसात. विस्तार १० उत्तर ते ९० उत्तर आनी ५७ ०अस्तंत ते ६१० अस्तंत. जॉर्जटाऊन ही राजधानी.
भुंयवर्णन, हवामान, वनस्पत आनी मोनजात: हाचे तीन स्वभावीक वांटे जातात: दर्यादेगेवयलें मळ, ताचे दक्षिणेवटेनच्यो दोंगुल्ल्यो, अस्तंतेवटेनचे दोंगर आनी सॅव्हाना पठारां. पाकाराइमा ही हांगाची मुखेल दोंगरावळ आनी रॉराइमा ही मुखेल दोंगरातेंगशी. कॉरँटायन, एसक्वीबो ह्यो हांगाच्यो मुखेल न्हंयो. हांगा धबधबेय बरेच आसात. हवामान उश्ण आनी दमट आसता. सरासरी तापमान सुमार २६० ते २७० से.; पावस १७५ ते २२५ सेंमी. इतलो पडटा.
ह्या देशांत रानांचें प्रमाण बरेंच आसा. ग्रीनहार्ट रुख हें हांगाचें खाशेलेपण. रबर, बलाटा हेय रुख हांगा सांपडटात. गरुड, घुघमां, कापूसपक्षी, शिंजीर, खंड्या, ढोक, आयबिस हीं सुकणीं जाल्यार जाग्वार, टॅपीर, आर्माडिले, मॅनॅटी, रानमाजर ही मोनजात हांगा बर्याोच प्रमाणांत आसा.
इतिहास आनी राज्यवेवस्था: अमेरिकन इंडीयनांचे पंगड हांगा
