कथाकार चिरुंक लागले. हातूंतले कांय नामनेचे कथाकार म्हळ्यार येलीयट द येली- ‘भिरांत’ (१९५१) , ए. एफ्. द सोउझ ‘कोण म्हजो फुडार’ (१९५६), डायेगीन्यु द मेलो- ‘मोगाचो आंवडो’ (१९५८), एलोयसीयूस आफोंसो- ‘महापापी’ (१९६७), बोनाव्हेंतूर द पियेत्रो- ‘म्हज्या पायचो फोंड’ (१९७५), फादर आंतोनिओ पेरेर- ‘वादळ आनी वारें’ (१९७९).
गोमंतोपनिषताचो दुसरो खंड ‘संवसार बुट्टी’ ही एक नवलकथा मानल्यार देवनागरींतले नवलकथेचें मुळावण घालपी शणै गोंयबाब, अशें मानूं येता. ताचे उपरांत रवींद्र केळेकार हाची ‘तुळशी’ ही नवलकथा आयली. हे नवलकथेंत एके अभागी बायलेचें चित्रण केलां. पुंडलीक नायक हाची ‘बांबर’ ही नवलकथा वास्तववादी परंपरेंतली. तुकाराम शेट हाची ‘पाखलो’ ही कादंबरी एका फिर्ग्यापसून गोंयकान्न बायलेक जाल्ल्या गोरे कातीच्या भुरग्याच्या दुख्खाचें चित्रण करता. दामोदर मावजो ह्या कथाकारान बरयल्ली ‘कार्मेलीन’ (१९८१, साहित्य अकादेमी पुरस्कार) दुडू जोडपापासत कुवेताक गेल्ले गोंयकान्नीच्या जिविताचें रंगभरीत चित्रण करता, तशें भायल्या पयशांचे ओडीक लागून गोंयचें समाज जिवीत कशें विस्कटत वता ताचेर उजवाड घालता.
‘अच्छेव’ हे कादंबरींत पुंडलीक नायक खण उद्येगाउपरांत गोंयच्या विस्कटिल्ल्या समाज जिविताचें चित्रण करता. ‘पापडां कवळ्यो’ ही लक्ष्मणराव सरदेसाय हाणें बरयल्ली ल्हान नवलकथा. हातूंत मध्यमवर्गीय समाजांतल्या एका गरीब पूण बऱ्या स्वभावाच्या भुरग्याचें चित्र चितारलां. एन्. शिवदास हाणें ‘नखलामी’ (१९८७) ही नवलकथा बरयल्या. शांता खांडेपारकार हिची ‘अंतरपाट’ (१९८३) आनी रमेश वेळुस्कार हाची ‘मोनी व्यथा’ (१९७५) ह्योय नांव घेवपासारक्यो नवलकथा.
कोंकणी नाटक: कोंकणांत दशावतारी खेळ आनी गोंयांत जागर, ललीत, गवळणकालो हातूंत नाट्याचे थोडेभोव अंश आमकां पळोवंक मेळटात. तशेंच फेस्तावेळार किरिस्तांव ‘फेळ’ करतात. तातुंतूय जशें कथानक आसता, तशें नाट्यूय आसता.
मोचेमाडकार मंडळी ही कोंकणी मिश्रीत मराठी नाटकां करताले. पूण आयच्या कोंकणी नाटकांचें मुळावण शणै गोंयबाबान घालून दिलें अशें म्हणूं येता. फ्रांसेज नाटककार मोलियर हाच्या ‘ल मेदसँ माल्ग्रे लुई’ (Le Medecin Malgre Lui) हया नाटकावेल्यान ताणें ‘मोगाचें लग्न’ (१९३१,१९३८) हें नाटक रचलें. नाटकांतल्या पात्रांचो भेस आनी तांची भास पुराय कोंकणी आशिल्ल्यान तें परकी भाशेंतल्या नाटकाचें रुपांतर अशें दिसना. फ्रांसेस नाटकाचेर ताणें पुराय कोंकणी साज चलयला. मोलियरच्या दुसऱ्या एका नाटकाचें रुपांतर म्हळ्यार ‘पोवनाचें तपलें’. हें ‘लाव्हार’ ह्या नाटकावेल्यान रचलां. एक गिरेस्त घरकार दुडवांच्या अती मोगाक लागून आपल्या भुरग्यांबाळांक कसो त्रास दिता आनी आपलें कशें हांशें करुन घेता तें ह्या नाटकांत दाखयलां. हो खेळ १९२६ त बरोवन जाल्लो आनी ताचो पयलो प्रयोग १९३० वर्सा विल्सन कॉलेजांत जाल्लो. ‘झिलबा राणो’ हें नाटक अरबी ‘एक हजार आनी एक राती’ ह्या कथा झेल्यांतले एके कथेवेल्यान रचलां. हरुण अल् रसीद ह्या राजाबदला शणै गोंयबाबन कदंब राजाचें पात्र घालां. ह्या हांसोवण्या खेळांत शणै गोंयबाबाचो गोंयचो आनी कोंकणीचो मोग आनी अन्यायाची तिडक उक्ती जाता. आचार्य रामचंद्र शंकर नायक हाणें पयले वयले एकांकिकेचें मुळावण घालें. ‘चवथीचो चंद्र’ (१९३५) ही ताचो पयलो स्वतंत्र असो हांसवणो खेळ. ह्या खेळांत गोंयच्या तरेकतरांच्या मनशांच्या स्वभावांचे दर्शन जाताच, तेचवांगडा कोंकणी भाशेच्या तरेतरेच्या मोडींचें खाशेलपण उक्तें जाता. देखीक- बामणांची भास, शेटींची भास, किरिस्तावांची भास आनी मंगळुरी भास. एकामेकांची कोंकणी भास कळना जावन जो गैरसमज जाता, तें ह्या खेळाचें एक आंग. पूण माचयेवेल्या पात्रांक एकामेकांची भास कळना जाली तरी प्रेक्षकांक ती कळटा. आचार्य नायक हाणें मागीर बरयल्ले ‘रायबाराली वाड्डीक’, ‘दामू कुराडो, ‘एक हजार आनी तेईस’, ‘म्हजो सर्गार गेल्लो घरकार’ हे सगळे खेळ रुपांतरीत. आचार्य नायक हाचें ‘म्हाराज’ हें तीन अंकी नाटक फ्रांसेज नाटककार मोलियर हाच्या ‘ल् तार्त्यफ’ ह्या नाटकावेल्यान रचलां. तें १९६१त माचयेर आयलें. हीं ताचीं सगळी नाटकां विनोदी. कोंकणी माचयेचेर अपूर्व अशें जैत जोडलें, तें पुंडलीक दांडे हाच्या ‘ताची करामत’ ह्या तीन अंकी हांसोवण्या खेळान. मान-सन्मानाच्या, फटीच्या कल्पनांनी आनी आळसायेन भरिल्ल्या आनी हाकाच लागून दुर्दशेंत पाविल्ल्या एका कुटुंबाचो पुराय बदल एक सद्गुणी आनी निश्चयी मनीस घडोवन हाडटा; ताचें चित्र ह्या नाटकांत होल्मता. मार्मिक स्वभाव दर्शन, सटसुटीत संवाद, जलद कथानक आनी स्पश्ट अशें जिविताविशींचें तत्वगिन्यान हांकां लागून त्या नाटकाक कोंकणी साहित्यांत म्हत्वाची सुवात आसा. पुंडलीक दांडे हाचें दुसरें म्हत्वाचें नाटक म्हळ्यार ‘निमित्ताक कारण’. मुंबय जाल्ल्या आंतर महाविघालयीन कोंकणी एकांकी सर्तींनी बऱ्यो एकांकी जल्माक आयल्यो. तशेंच कांय बरे नट आनी दिग्दर्शक लोकांमुखार आयले. रघुवीर नेवरेकार हाचें ‘कडुनिंब’ हें तेन्नाचें गाजिल्लें नाटकुलें.
पुंडलीक नायक हो कोंकणीतलो एक गाजिल्लो नाटककार. नाट्यकलेच्या तंत्राची जाण ताच्या नाटकांत दिसून येता. ‘छप्पन थिगळी यशवंत’ (१९८०) हें बस स्टॅण्डार काम करपी एका हमालाचें आपउलोवप. तातूंत घाम गाळून काम करपी सगळ्या वावुरप्यांची शोकांतिका दिसता. ‘सुरींग’ (१९८२) हें ताचें नाटक, रस्ते बांदपी वावराड्यांच्या जिविताचेर बरयलां. ‘चौरंग’ (१९८२) ह्या ताच्या झेल्यांत पांच नाटकुलीं आस्पावतात: ‘एका जुव्यार जंय’, ‘पावणी’, ‘मर्णकटो’, ‘आनी एक पोर नागडें उरता’ आनी ‘खामसुत्री’. पुंडलीकाच्या व्हडल्या नाटकापरस ह्या धाकटुल्या नाटकांची प्रकृती वेगळी.
ह्या सगळ्या नाटकुल्यांतल्यान समाजांत चलिल्ल्या अन्यायाआड कळवळ्याचो उलो उक्तो जाता. ‘शबै शबै भौजन समाज (१९८६), ‘देमांद’ (१९८६), ‘श्री विचित्राची जात्रा’ (१९८६), ‘पिंपळ पेटला’ (१९८६). ह्या नाटकांनी ताणें लोकनाट्य आनी लोकगीत हांचो बरो उपेग केला. दिलीप बोरकार हाच्या ‘वर्गशत्रु’ ह्या नाटकांत मेकळ्या गोंयांत लेगीत कांय जाण कसो जुलूम करतात तें दाखयलां. ‘भरतेभार’ (१९८२) ह्या नाटकांत तो गोंयचें शाळेंतल्या वातावरणाचें चित्र काडटा. एन्. शिवदासाचें ‘पिसांट’ (१९७९) हें नाटक एके बायलेच्या मानसिक रोगाचेर उजवाड घाडता.
सुरेश बोरकार हाचें ‘कालीगुला’ हें नाटकुलें आल्बर्ट कामूं हाच्या नाटकाचें रुपांतर. अ.ना. म्हांबरो हाचीं नाटकां नव्या आशयाचीं, नव्या आकाराचीं. ताचीं ‘एक भावोजी मरता’, ‘नांव व्हड करून’, ‘बापूय करता पाप’, ‘त्या दिसाची एक गजाल’, ‘पणजेसाकून फर्मागुडयेर’ हीं सामान्य मनशाच्या दिसपट्ट्या जिविताचेर उबारिल्लीं नाटकुलीं, ल्हवपीक विनोदान भरल्यांत. ताचें एक नाटकुलें ‘गजालींचें नाटक’ हें अजैत योनेस्को हाच्या ‘ला कांतात्रीस शोव्ह’ ह्या नाटकुल्याचें सैर रुपांतर.
शांताराम हेदो हाचीं चडशीं नाटकां रुपांतरीत आसात. ताचें ‘यात्रीक’ हें नाटक आल्मैद गार्रे ह्या नामनेच्या पोर्तुगेज नाटककाराच्या ‘फ्रेय लुईश द् सौझ’ ह्या नाटकाचो समर्थ अणकार. ताचें ‘मदलो दूत’ (१९७९) हें नाटक संस्कृत कवी भास हाच्या ‘मध्यमव्यायोग’ हाचें यशस्वी रुपांतर. हें नाटक महाभारतांतले एके कथेचेर आदारीत आसा. पुराणकाळांतल्या वातावरणाक शांताराम हेदो गोंयच्या घराब्या वातावरणाचो थोडो भोव रंग दिता.
मुंबय स्थायिक जाल्ल्या कोंकणी उलोवपी मंगळूरकारांनी ‘सरस्वती नाट्य मंडळ’ हो पंगड स्थापन केल्लो. तांणी हेर भासांतलीं नाटकां रुपांतरीत करून वा मुळावी नाटकां बरोवन रंगमाचयेर हाडलीं. श्रीयुत मुदूर, कृष्णराय बैंदूर, उमानाथ दोंगरकेरी हांचो हया वावरांत व्हड वांटो
