पूर्वरंगांत एकाद्रया पारमार्थिक विशयाचें निरूपण आसता आनी उत्तररंगांत त्याच विशयाचे देखीक म्हूण रामायण, महाभारत वा पुराणां हातूंतले एकाद्रें आख्यान सांगतात. कीर्तनकार पयलीं गणपती आनी हेर इश्ट देवतांचें नमन करूंक मंगलाचरण म्हण्टा. मागीर एक ध्रुपद गावन भजन करता. उपरांत एक संतांचो अभंग गावन ताच्या आदाराचेर भक्ति-ज्ञान-वैराग्याचें निरूपण सांगता. ह्या दोन रंगांचे मदीं कीर्तनकाराक हार घालतात आनी सगळ्यांक बुको लायतात. आख्यान सोंपतकच परत मूळपदार येवन ‘हेचि दान दे गा देवा’ ह्या अभंगान कीर्तन सोंपता.
वारकरी संप्रदायाच्या कीर्तनांत आख्यानाक दुय्यम स्थान आसता. ताचें मुखेल तत्व म्हळ्यार निरूपण आणी भजन. निरूपण साम्गपी मदीं उबो रावता आनी ताचे दोनूय वटेन कितलेशेच साथीदार झांजो घेवन उबे रावतात. कीर्तनकारान अभंगाचो चरण म्हळो, की रोखडेच ते ताका एका सूरांत साथ दितात.
भारताच्या सगळ्या वाठारांनी कीर्तनाच्यो विंगड विंगड प्रथा प्रचलित आसात. खबरांपत्रां, मासिकां, व्याख्यानां ह्या साधनांचो उपेग सुशिक्षित समाकाइतलोच मर्यादित उरता. पूण अशिक्षित वा सामान्य लोकांक आत्मकर्तव्याची जाण करून दिवपाखातीर कीर्तन हें लोकजागृतायेचें बरें साधन आसा.
गोयांत व्हड व्हड देवळांनी नवरात्रांचो उत्सव राती चलता आनी ह्यो णवूय राती कीर्तनाचो कार्यक्रम एकूच हरिदास करता. कीर्तनाचें शिक्षण दिवपी विद्यालय गोयांत कवळें हांगा ‘शंकार सांस्कृत पाठशाळा’ ह्या नांवान प्रसिध्द आसा. गोंयांत, गोंयची कला अकादमी संस्था दर वर्सा ‘कीर्तन महोत्सव’ घडोवन हाडटा आनी ह्या कीर्तन महोत्सवांत नामनेचे कीर्तनकार वांटो घेतात.
- - कों. वि. सं. मं.
कीर्तन – २ :
चवदाव्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत उदयाक आयिल्लो भक्ती संगीताचो एक लोकप्रिय प्रकार. हातूंत पल्लवी, अमुपल्लवी आनी चरण अशे भाग आसतात. तशेंच स्वररचनेपरस शब्दरचनेक शब्दरचनेक खाशेलें म्हत्व आसता. इश्ट देवतेची प्रार्थना आनी गुणगायन करप आनी भक्तिरसाचो परिपोश करप हो ताचो हेत आसता. ह्या कीर्तनाचे दिव्यनाम, उत्सवसंप्रदाय, मानसपूजा आनी संक्षेप रामायण अशे चार प्रकार आसात. पंदराव्या आनी सोळाव्या शेंकड्यांत जावन गल्ल्या ताळपाक्कम् संगीतकारांनी रचिल्लीं सुमार वीस हजार कीर्तनां सुमार तीन हजार तांब्यापट्यांच्या रूपांत आज आसात.
बंगाल आनी मणिपूर हांगा कीर्तन ह्या नांवान एक पूर्विल्लें लोकनृत्य प्रचलित आसा. मंजीर, करताळ, मृदंग ह्या वाद्यांची साथ घेवन नर्तक वांटकुळो नाचता आनी भावभक्तिपूर्ण गीतां गायता.
संस्कृत शिल्प साहित्यात, अग्निपुराणांत, जातकमालेंत तशेंच कांय शिलालेखांत ‘कीर्तन’ हो शब्द प्रासाद वा देवूळ ह्या अर्थान आयला. सातव्या शेंकड्यांत भौशीक धर्मार्थ वास्तूक ‘कीर्तन’ अशें म्हण्टाले.
- - कों. वि. सं. मं.
कुंड:
उज्याची सुवात. अग्नीची उपासना करपाची पध्दत भारतांत पयलींसावनच नेमान चलत आयल्या. यज्ञांत, होमांत अग्नीक खूब म्हत्व आसा. ताका लागून उजो ज्या कुंडात घालपाचो ताचो खोलायेन विचार वैदिक आचार्यांनी केल्लो.
शुल्वसुत्रांत कुंडांचीं मापां केदीं आसचीं, खंयच्या उज्याचीं कुंडां कशी आसची, तीं कशीं तयार करप, तांच्यो मेरो कश्यो आसच्यो ह्या गजालींची विस्तारान माहिती आसा. अग्निहोत्रांत गार्हपत्या, आहवनीय आनी दक्षिणाग्नी अशीं तीन उज्याचीं कुंडां आसतात.
गार्हपत्याग्नीचें कुंड वाटकुळें आसता. सादारण २७ आंगळांचो व्यास घेवन एक वर्तुळ काडटात आनी ताचेर हें कुंड रचतात. गार्हपत्याग्नी कुंडांच्या चार-पांच हातांचेर आहवनीय अग्नीचें कुंड आसता. हें कुंड चौकोनी, २४ आंगळां लांब-रूंद आनी १२ आंगळां ऊंच आसता. हाचे कोनशे उपदिकांनी आसतात. ह्या कुंडांत स आंगळां उंचायेचेर दोन आंगळांची आनी सगळ्यांत आनी सगळ्यांत वयर चार आंगळांच्यो मेरो करतात.
गार्हपत्याचे आग्नेय दिकेक दक्षिणाग्निचें कुंड आसता. ३८ आंगळां व्यासाचें अर्दचंद्राचे आकृतीसारकें आसता. ‘सभ्य’ आनी ’आवसथ्य’ ह्या अग्नीचीं कुंडां चौकोनी आसतात. ‘स्थंडिल’ नांवाचें उज्याचें एक कुंड आसा. उजो पेटत दवरपाचो आसल्यार वा हवन चड व्हड आसल्यार स्थंडिलाचे सुवातीर व्हडलें कुंड करतात.
आहुतींच्या प्रमाणांत कुंडाचे प्रमाण ल्हान व्हड घेवचें पडटा. एक हजार हवन आसल्यार एका हातांचें, धा लक्ष आसलें तर स हातांचें आनी कोटी आसलें तर आठ हातांचें कुंड करपाक जाय अशें कुंडार्कांत सांगलां. यजमानान हात वयर काडटकच जितली उंचाय जाता ताचो पांचवो वांटो म्हळ्यार एक हात अशें माप धरून कुंड तयार करतात.
कुंडा जमनींत खणिल्लीं आसतात. कुंडाचे भोंवतणी दोन वा तीन मेरो बांदतात. तीन मेरांचें कुंड श्रेश्ठ अशें मानतात. पयली मेर ९ आंगळां, दुसरी ६ आंगळां तर आंगळां तिसरी ३ आंगळां उंचायेची आसता. कुंडांचे चतुरस्त्र, वृत्त, पद्म, योनी, अर्धचंद्र, त्रिकोन, पंचकोन, षट्को न, सप्तकोन आनी अष्टकोन अशे वेगवेगळे प्रकार आसात.
भारतांत तीर्थक्षेत्राच्या सुवातींनी उदकाचीं कुंडां आसात. तांकां पवित्र मानतात आनी तातूंत न्हाल्यार पितरांचो उध्दार जाता अशें मानतात, व्दारकेलागी ‘पिंडतारक’ नांवाचें एक कुंड आसा. तातूंत उडयल्ले पिंड उफेतात आनी पितरांच्या दोशांक लागून जाल्ल्यो पीडा नश्ट जातात असो समज आसा.
जुनागडच्या दामोदर कुंडांत मेल्ल्या मनशांच्यो अस्थी बुडयतकच तांकां मोक्ष मेळटा अशें मानतात. काशींतल्या ज्ञानवापीकुंडांत न्हातकच दिव्य ज्ञानाची प्राप्ती जाता अशें म्हण्टात. त्र्यंबकेश्वराच्या कनखल कुंडांत न्हाल्यार पुनर्जल्म चुकता अशें सांगतात. सुरतेक देवकी उनाई नांवाचें एक कुंड आसा. तें रामान तयार केल्लें अशें म्हण्टात. रत्नागिरी जिल्ह्यांत, राजापूर हांगा पंदरा कुंडां आसात. तातूंत काशीची गंगा मदींमदीं प्रगट जाता असो एक समज आसा.
नासिकचें रामकुंड रामान थंय न्हाण केल्ल्यान पवित्र जालां, अशें म्हण्टात. ठाणें जिल्ह्यांत निर्मळ हांगा सात कुंडांचें मेळून एक तळें जालां. तें विमलापूर नांवाच्या दैत्याच्या रक्तापसून तयार जालें अशी एक दंतकथा आसा.
- - कों. वि. सं. मं.
कुंडली:
भुरग्याच्या जल्मावेळार आशिल्ली गिर्यां्ची स्थिती, जी बारा घरांचे चौकटींत मांडटात, तिका कुंडली अशें म्हण्टात.
मूळ संस्कृत भाशेंत वा ज्योतिषशास्त्रांत हे चौकटीक व्दादशभाव चक्र अशेंय म्हण्टात. प्राकृत भाशेंत तिका कुंडली म्हळां. कोंकणींत तिका जातक, नक्षत्र अशेंय म्हण्टात.
भुरगें जल्मता तेन्ना खंयचें गिरे खंयच्या स्थानांत आसात, हाचो आराखडो गणिताच्या आदारान मेळपाक शकता. हो आराखडो एके, खाशेले भाशेंत वा चौकटींत मांडटात.
कुंडलींत बारा घरां आसतात. ह्या बारा घरांत बारा राशी आसतात. तातूंत पयली रास लग्नरास आसता. लग्नरास म्हळ्यार जल्माच्या वेळार पूर्व क्षितिजाचेर उदेल्ली रास. ही रास बारा राशींपैकी खंयचीय आसूं येता. देखीक – मार्च म्हयन्यांत रातीच्या बारा वरांचेर वृश्चिक रास उदेल्ली आसत जाल्यार वृश्चिक ही आठवी रास आशिल्ल्यान कुंडलीच्या. पयल्या स्थानार बरोवन सुरवात केल्ली अशा मनशाची कुंडली ही अशीं आसता:
