निवळ आनी पवित्र करता. जण एकल्याच्या कुडींतली घाण काडून नैतिक अपराध, पातकां आनी श्राप हांच्यापसून मुक्त जावपाखातीर सगले तिका होरायतात. (ऋग्वेद 1.23).
- कों. वि. सं. मं.
आपजीण: जिवितांतल्या अणभवांचें लिखाणावरवीं घडयल्लें दर्शन. उगडास आनी आपजीण बरोवप हातूंतय जायतें वेगळेपण आसता. आपजिणेंत संक्रमण काळांतल्या गजालींची, घडणुकांची आनी व्यक्तींची कांय उण्या प्रमाणांत खबर येता. उगडासांत बरोवप्याचो भर चडसो हेर व्यक्तींचेर आनी तांच्या अणभवाचेर आसता. पूण आपजिणेंत बरोवपी स्वताच एक केंद्र आसून आपजीण ही एककेंद्री आसता. आपजिणेचो दुसरो एक प्रकार म्हळ्यार आत्मनिवेदन. हातूंत चडकरून बरोवप्याचे भितल्ले दुराय जिणेचें आध्यात्मिक मदरेचें चित्र जितें जिवें दिश्टी पडटा.
जाका आपजीण अशें म्हणूं येता, त्या अस्तंती वाङ्मयातल्या बरपावळीचो पूर्विल्लो पुरावो, मार्क ऑरिलियस (121-180) हाच्या ग्रीक भाशेंतल्या आध्यात्मिक चिंतनांत मेळटा. क्रिस्ता उपरांतच्या काळांतलें, संत आगुस्तीनान बरयल्लें (354-430) ‘ कन्फेशन्स ’ (Confessions) हे पयलें म्हत्वाचें लिखाण. ताच्या ह्या लिखाणावरवीं आत्मनिवेदन बरोवपाची एक परंपराच सुरू जाली. देखीकः इंग्लीश लेखक डी. व्किन्सी हाचें ‘ कन्फेशन्स ऑफ अॅन इंग्लीश ओपियम इटर ’ (1812), फ्रेंच कवी, आल्फ्रेद द म्यूसे हाचें ‘ काँफेसियाँ दंनांफां द्यु सियेक्ल ’ (1836 – आयच्या काळांतल्या एका बालकाचे ह्रद्गत), जॉन बन्यन हाचे ‘ ग्रेस अबांऊडिंग टु द चीफ ऑफ सिनर्स ’ (1666), रिचर्ड वॅक्स्टर हाचें ‘ Reliquiae Baxterianae ’ (1996).
अस्तंती आपजीण बारपावळीक सुरवात जाली ती प्रबोधनकाळासावन. प्रबोधन काळांतली एक नावाजिल्ली आपजीण म्हळ्यार बेनव्हेनतो चेल्लीनी ह्या लेखकाची आपजीण. सोळाव्या ते अठराव्या शेंकड्यांत तयार जाल्ले बऱ्यांतले बरे आनी नामनेचे आपजीण ग्रंथ म्हळ्यार- लॉड हर्बर्ट, गिब्बन, काझानोवा, आल्फीयसि. हातूंत बेन्जामीन फ्रँक्लिन हाची आपजीण (1771), हें अमेरिकन वाङमयातले पयलें म्हत्वाचें गद्य लेखन. अठराव्या शेंकड्याच्या निमाणे रुसोचें ‘ काँफेसियाँ ’ (1781-1788) हें पुस्तक आयलें. हे आपजिणेवरवीं ताणें बरोवप्यांक एक नवी चाल घालून दिली. हे आपजिणेचो प्रभाव वर्ड्सवर्थाच्या ‘ प्रेल्यूड ’, बायरनच्या ‘ चायल्ड हॅरॉल्ड ’ आनी गटेच्या ‘ डिश्टुंग ऊंड वरहायट ’ (काव्य आनी सत्य) ह्या पुस्तकांचेर खोलायने पडला.
कांय नामनेच्यो फ्रेंच आपजिणी ह्योः द्यूक द् सँसिमाँ हाची ‘ मेम्वार ’ +Me’moires 1755); शातोब्रियां हाच्यो ‘ मेम्वार दूत्र- ताँब ’ +Me’moires d’ Outre-Tombe थड्य-पलतडचे उगडास, 1848-50); लामार्तीन कवीची ‘ ले काँफिदांस ’, (Les confidences, ह्रगत, 1849); जॉर्ज सां हे लेखिकेची ‘ इस्त्वार द् मा व्ही (Histoire de Ma vie, म्हज्या जिविताची कथा, 1854-55); जां-पॉल सार्त्र हाची ‘ ले मो ’ (Les Mots, उतरां, 1964); आंद्रेजीद चो ‘ जुर्नाल ’ (दिसपट्टी 1939,44,50) आनी सिमॉन द् बोव्हार हे लेखिकेची ‘ मेम्वार द्यून जन फीय रांजे ’ (Me’moires d’une jeune fille range’e एके कर्तव्यशील चलयेचे उगडास, 1958). हेच लेखिकेन फुडें आनीक दोन पुस्तकां बरयलीं जातूंत तिणें आपले जीणेविशींचे आणभव चितारल्यात. ह्या तीनय पुस्तकांक एकठांय घेतल्यार तांकां एक तीन खंडात्मक आपजीण म्हणूं येता.
19 व्या शेंकड्यांत आपजीण बरोवप्यांमदीं ली हंट (1850), इग्लीश चित्रकार बी. हेडन (1853), रिचर्ड वॉग्नर, इंग्लीश कादंबरीकार अँथनी ट्रॉलप (1883), चार्लस डार्विन (1887), तॉल्स्तॉय, जॉन स्टूअर्ट मिल, हर्बर्ट स्पेन्सर, हे आस्पावतात. विसाव्या शेंकड्यांत चड करून राजकी स्वरूपाच्यो आपजिणी आयल्यो. देखीक- अॅडोल्फ हिटलर हाची ‘ मायन काम्फ ’ (म्हजें झूज 1925), रॉबर्ट ग्रेव्हज ह्या इंग्लीश कविची ‘ गुड बाय टू ऑल दॅट ’ (1929), विन्स्टन चर्चिल हाची ‘ माय अर्ली लाइफ ’ (म्हजी सुर्वेची जीण 1930).
हिंदीच्या पूर्विल्ल्या साहित्यांत आपजीणेचें साहित्य जायतें मेळटा. जैन कवी बनारसीदास हाची ‘ अर्धकथा ’ ही हींदीतली पयली आपजीण मानतात. ती पद्यात्मक स्वरुपांत आसा. भारतेंदु हरिश्चंद्र, स्वामी दयानंद, आंबिकादत्त व्यास, स्वामी श्रध्दानंद, महावीरप्रसाद द्विवेदी, गुलाबराय हांच्यो आपजीणी सुर्वेच्यो आनी प्रयोगात्मक स्वरुपाच्यो आसात. श्यामसुंदर दास हाची ‘ मेरी आत्मकहानी ’ तशेंच राजेंद्रप्रसाद हाची ‘ आत्मकथा ’ ह्यो हिंदींतल्यो नामनेच्यो आपजिणी.
संवसारांतल्या आपजीणेच्या साहित्यांत ऊंचेली सुवात फाव जाल्ल्या भारतीय साहित्यामदीं महात्मा गांधी हाचें ‘ सत्याचे प्रयोग ’ (1927-1929) आनी पंडित जवाहरलाल नेहरू हाचें ‘ आत्मकथन ’ (1936) हांचो आस्पाव जाता. पूर्विल्ल्या मराठीतलें त्रोटक आनी प्रासंगिक आत्मनिवेदन नामदेव, तुकाराम, बहिणाबाई आनी हेर संताच्या काव्यांतल्यान दिसून येता. इंग्लीश कालखंडांत विष्णुबुवा ब्रह्मचाऱ्याच्या ‘ वेदोक्त धर्मप्रकाश ’ हातूंत (1859-25 वे प्रकरण) आपजीण मेळटा. वासुदेव बळवंत हाची ‘ कैफियत ’ (1879) हातूंत संक्षिप्त आपजीण आसा. दादोबा पांडुरंगाची आपजीण (1882) आनी बाबा पदमनजीची ‘ अरुणोदय ’ (1888) ह्यो ह्या कालखंडांतल्यो उल्लेख करपासारक्यो आपजिणी. वि. दा. सावरकाराची ‘ माझी जन्मठेप ’ (1927) आनी ‘ शत्रूच्या शिबिरांत ’ (1965) ही बरपावळ आपजिणेच्या स्वरुपांत आसा. विसाव्या शेंकड्यांत समाजीक उद्बोधनाच्या हेतून बरयल्ल्यो आनी नामनेक पाविल्ल्यो कांय आपजीणी अश्योः धोंडो केशव कर्वे- ‘ आत्मवृत्त ’ (1915), सी. ग. देवधर- ‘ जीवनवृत्तांत ’ (1927), श्री. म. माटे- ‘ चित्रपट- मी व मला दिसलेले जग ’ (1957), पार्वतीबाई आठवले हिची ‘ माझी कहाणी ’ (1928). लक्ष्मीबाई टिळक हिची ‘ स्मृतिचित्रे ’ (4 भाग 1934-1936) ही आपजीण म्हळ्यार मराठी साहित्याचें भूषण मानतात. हेर कांय नामनेच्यो मराठी आपजिणी अशोः न. चिं. केळकर ‘ गतगोष्टी ’ (1939), ल. रा. पांगारकर ‘ चरित्रचंद्र ’ (1938), श्री. कृ. कोल्हटकर ‘ आत्मवृत्त ’ (1935), ना. गो. चापेकर ‘ जीवनकथा ’ (1943), वि. द. घाटे ‘ दिवस असे होते ’ (1961), प्र. के. अत्रे ‘ कऱ्हेचे पाणी ’ (पांच खंड 1963-68), ना. सी. फडके ‘ माझं जीवन-एक कादंबरी ’ (1965), गं. त्र्यं. माडखोलकर ‘ दोन तपे ’ (1946) आनी ‘ एका नर्वासिताची कहाणी ’ (1949), कृ. पां. कुलकर्णी ‘ कृष्णाकाठची माती ’ (1961), मा. दा. अळतेकर ‘ उलटलेली पाने ’ (1961), के. ना. वाटवे ‘ माझी वाटचाल ’ (1964), धर्मानंद कोसंबी ‘ निवेदन ’ (1924), रा. र. पैंगीणकर ‘ मी कोण ’ (1969), सेतुमाधवाराव पगडी ‘ जीवनसेतु ’ (1969) हंसा वाडकर ‘ सांगत्ये एका ’.
रंगमाची, ललितकला आनी खेळ ह्या मळावेल्या नामनेच्या जाणकारांनी आपजीणेसारकें लिखाण केलां. तातूंतल्यो कांय नामनेच्यो आपजिणी अश्यो आसातः गणपतराव बोडस ‘ माझी भूमिका ’ (1940), गोविंदराव देसाई ‘ गोविंदाची गुजगोष्ट ’ (1944), पी. विठ्ठल ‘ माझे क्रीडाजीवन ’ (1948), गो. स. टेंबे ‘ माझा जीवन विहार ’ (1948), चिंतामणराव कोल्टकर ‘ बहुरुपी ’ (1957), बाबुराव पेंढारकर ‘ चित्र आनि चरित्र ’ (1961), नानासाहेब फाटक ‘ मुखवट्यांचे जग ’ (1964), नानासाहेब चापेकर ‘ स्मृतिधन ’ (1966), दुर्गा खोटे ‘ मी. दुर्गा खोटे ’ (1982), लिला चिटणीस ‘ चंदेरी दुनियेंत ’.
आर्विल्ल्या काळांतल्या कोंकणी साहित्यांत आपजीण वा आपजिणी सारकिल्ल्या प्रकारांतलें बरोवप खूब जालां, पूण ग्रंथरूपान उजवाडाक थोडेंच आयलां. लक्ष्मणराव सरदेसाय हाचें पुस्तक ‘ खबरी कांय कर्माच्यो कांय वर्माच्यो ’ (1980) हो निबंद झेलो आपजिणेचोच एक प्रकार. तातूंत बरोवपी आपले भोंवतणची जीण चितारतांना आपले खाशेले अणभवूय मनभुलोवणे शैलीन मुखार दवरता. रवींद्र केळेकार हाच्यो
