फायलँथस निरुरी; कूळ - युफोर्बिएसी). एक वर्सभर उरपी वखदी झाड. उंचाय सुमार ३०-६० सेंमी. भारत आनी श्रीलंका तशेंच ऑस्ट्रेलिया सोडून उष्णकटिबंधांतल्या हेर देशांत ही वनस्पत जाता. कोंकण आनी दक्षिण भारताच्या पिकांत ही वनस्पत तणाभशेन वाडटा. हे वनस्पतीक दोन वळींत दीर्घवृत्ताकृती आनी ल्हान पानां आसतात. जुलय ते ऑगस्ट म्हयन्यांत पानांचे खांचींत एकलिंगी, हळडुवीं आनी जायतीं फुलां येतात. पु-पुश्पां १ ते ३ आनी स्त्री-पुश्पां एकोडीं येतात. फळ सामकें ल्हान आसता.
भूंय आंवाळ्याचीं मुळां कामणीचेर उपेगी पडटात. पानां भूक वाडोवपी आसतात आनी कंवळ्या पानांचो काडो आमांशा (मोडशी) चेर दितात. घायांचेर दीख उपेगी पडटा.
राज-आंवाळोःमराठी-रायआंवळा; इंग्लीश- Star gooseberry, Country gooseberry; लॅटीन-Cicca acida; शास्त्रीय-Cicea Disticha.
हें सादारणपणान सुमार तीन ते चार मी. उंचायेचें झाड गोंयांत तशेंच कोंकणांतल्या हेर भागांतल्या कुळागरांनी वा पोरसांनी दिश्टी पडटा. झाडाच्या कांडाक तशेंच खांदयेच्या आंगार घोसांनी आंवाळे लागतात. आंवाळ्याचें फळ लेव पाचवें आनी वाटकुळें आसता. पूण देंठाकडेन आनी पोंदा चेपिल्लें आसता. फळाची भायली बाजू फुगीर आनी शिरांची आसता. हें फळ वखदी आसून खावपाखातीर तशेंच लोणचें वा गोड लोणचें करपाखातीर वापरतात.
- कों. वि. सं. मं.
आ: वर्णमालेतलें दुसरें अक्षर. हाचो उच्चार कंठांतल्यान जाता. दीर्घ आनी प्लुत अशा दोन प्रकारांनी उच्चार जाता.
हाच्याविशीं कामधेनुतंत्रांत अशें वर्णन आयलां:
आकारं परमाश्चर्यं शङ्खज्योतिर्मयं प्रिये।
ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं प्रिये।
पव्चप्राणमयं वर्णं स्वंयं परमकुण्डली।।
अर्थ- ‘ आकार हो अप्रुप-अजापांच्या रुपाचो, शंखासारको, तेजीश्ट, ब्रह्मा, विष्णु आनी रुद्र हांचो राबितो आशिल्लो, पंचप्राणात्मक आनी परमकुंडली (वाटकुळो) जावन आसा ’. वर्णाभिधानांत हाका विजय, अनंत, विनायक अशीं खूब नांवां दिल्यांत.
- कों. वि. सं. मं.
आइन्स्टाइन, आल्बर्ट: (जल्मः १४ मार्च १८७९, उल्म - जर्मनी; मरणः १८ एप्रिल १९५५, प्रिन्स्टन - अमेरिका).
नामनेचो भौतिकशास्त्रज्ञ. सापेक्षता सिध्दांताचो (Theory of Relativity) जनक म्हूण ताणें नामना मेळयली. जर्मनी आनी स्वित्झर्लंड हांगाच्या तांत्रिक शाळांत शिक्षण घेतकच १९०५ त ताणें झुरिक विद्यापीठाची पीएच्.डी. मेळयली. १९०२-१९०९ ह्या काळांत ताणें बर्न हांगाच्या पेटंट ऑफिसांत तपासनीकाचें काम केलें. ह्याच काळांत ताणें उजवाडायल्ल्या चार शास्त्रीय निबंदांखातीर झुरीच विद्यापीठांत सैध्दांतिक भौतिक शास्त्राचो प्राध्यापक म्हूण ताची नेमणूक जाली (१९०९).
१९१३ वर्सा तो बर्लिनच्या ‘ कैसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूट ऑफ फिजिक्स ’ हे नामनेचे संस्थेचो संचालक जालो आनी १९१४ त ‘ प्रशियन अॅकॅडेमी ऑफ सायन्सेस ’ चो सदस्य जालो. जर्मनींत हिटलरचो शेक सुरू जाल्ल्यान १९३३ वर्सा तो अमेरिकेक गेलो. थंयच प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी हांगा ‘ इन्स्टिट्यूट फॉर अॅडव्हान्स्ड स्टडी ’ संस्थेंत ताची नेमणूक जाली आनी अखेरमेरेन ताणें थंयच संशोधन केलें. १९४० त ताका अमेरिकेचें नागरिकत्व मेळ्ळें. १९०५ वर्सा ताणें मर्यादित सापेक्षता सिध्दांत, वस्तुमान आनी ऊर्जा हांचें सारकेपण (E=mc²) ब्राऊनियन गतीविशींचो सिध्दांत आनी उजवाडाविशींचो फोटोन सिध्दांत ह्या विशयांत क्रांतिकारक निबंद उजवाडायले. ताचो चडसो शास्त्रीय वावर सापेक्षता सिध्दांत, सांख्यिकीय यामिकी (Statistical mechanics), उजवाड प्रारण (light radiation) आनी शोषण सिध्दांत (absorption theory) ह्या विशयांचेर आसा. सापेक्षता सिध्दांतांचें जर वेवस्थित व्यापकीकरण केलें जाल्यार ताचेपसून गुरुत्वाकर्षण सिध्दांत मेळपाक जाय, अशें ताणें सोदून काडलें. खूब कश्टांच्या संशोधनाउपरांत ताणें आपलो नामनेचो सापेक्षता (relativity) सिध्दांतावेलो निबंद उजवाडायलो. विश्वरचणूक शास्त्रांतल्या (cosmology) प्रस्नांविशींचो एक म्हत्वाचो निबंदूय ताणें उजवाडायलो. अवकाश-काल भूमितीवरवीं गुरुत्वाकर्षणीय आनी विद्युत् चुंबकीय ह्या दोनूय मळांक लागू पडपी सिध्दांत म्हळ्यार ‘ एकवटीत मळ सिध्दांत ’ (Unified Field Theory) तयार करपाचो ताणें १९२९ वर्सा पयलो यत्न केलो. मार्च १९५३ वर्सा गुरुत्वाकर्षण, विद्युत् चुंबकत्व आनी सापेक्षता ह्या विशींचे नेम एकाच गणिती सूत्रांत मांडपाक ताका येस आयलें. उजवाडविद्युत् विशींचो (photo electric effect) सिध्दांत आनी भौतिकशास्त्रांतल्या ताच्या हेर सैध्दांतिक वावराखातीर ताका १९२१ वर्सा भौतिकी विशयाचो नोबेल पुरस्कार फाव जालो.
१९३९ वर्सा ताणें तेन्नाचे अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष फ्रँकलिन रूझवेल्ट हाका अणुऊर्जा शस्त्रास्त्रांविशीं पत्र बरयलें; देखून लागून अमेरिकन सरकारान अणुबाँब तयार करपाखातीर ‘ मॅनहॅटन येवजण ’ बे गो बे ग हातांत घेतली. दुसरें म्हाझुज सोंपतकच आइन्स्टाइन हाणें संवसारीक शांततायेखातीर यत्न करपी शास्त्रज्ञांवांगडा वावर केलो. तशेंच संवसारीक सरकाराची थापणूक करपाचे कल्पनेक ताणें नेटन तेंको दिलो. नाझी जर्मनींतल्यान अमेरिकेंत आयिल्ल्या जायत्या निर्वासितांक पालव दिवपाक ताणें फुडाकार घेतलो.
तो लंडनच्या रॉयल सोसायटीचो फेलो आनी अमेरिकेच्या नॅशनल अॅकॅडेमी ऑफ सायन्सेसचो वांगडी सदस्य आशिल्लो. ताणें ३०० वयर शास्त्रीय निबंद आनी वेगवेगळ्या विशयांवयले जायते ग्रंथ बरयल्यात. तातूंतले मुखेल ग्रंथ अशेः (पयले चार मूळ जर्मन भाशेंतले) १. The Meaning of Relativity (१९२३) २. About Zionism (१९३९) ३. Why War? (झिग्मंड फ्रॉइड वांगडा, १९३३) ४. The World as I see it (१९३४) ५. Builders of the Universe (१९३२) ६. The evolution of Physics (लेओपोल्ट इनफेल्ट वांगडा, १९३८) ७. Out of my later years (१९५०).
-कों. वि. सं. मं.
आइस-क्रीम: दूद, साकर, ग्लुकोज हे पदार्थ एकठांय गोठेवन केल्लो खाद्यपदार्थ. हातूंत केन्नाकेन्नाय सुकीं फळां, तांतयां रंग घालतात. आइस-क्रीमांत सादारण ८-१४% स्निग्धपदार्थ, ८-१२% स्निग्धपदार्थविरयत घन दुग्ध घटक (non-fat milk solids), १२-१७% साकर आनी स्थिरकारी द्रव्य (stabilizer) आनी हे रुचीक पदार्थ वेगवेगळ्या प्रमाणांत आसतात. आइस-क्रीमाची वर्गवारी तातूंतल्या घटकांवेल्यान थारायतात. सादे, फळांचें, पुडिंग, कस्टर्ड, सरबत अशे आइस-क्रीमाचे जायते प्रकार आसात.
