चुडासमा, जेठवा,जोडवा, झाला, गोहिल, ह्यो तातूंतल्यो मुखेल. ह्या वेगवेगळ्या जातींचे राजपूत वेगवेगळ्या काळांत, वेगवेगळ्या प्रदेशांतल्यान येवन स्थायिक जाले. बाघेला, चौहाण, मकवाणा, सोळंकी, राठोड, भाटी, यादव, पदिराय, मोरी, रहेवार, घेलोट, नरोडा, ह्यो तांच्यो शाखा आनी उपशाखा आसात.
राजपुतांच्या उपरांत काठी लोकांचो नंबर लागता. तांचेवयल्यान सौराष्ट्राक काठियावाड वा कोठावाड हें नांव फाव जालें. मुसलमानांची वसणूक सुमार शेंकड्याक २५ इतली आसा.जुनागड, मांगरोल, राणपूर, बजाणा, दसाडा हीं मुसलमानांचीं संस्थाना आसलीं. तशेंच ल्हान व्हड मुसलमान सरदार आनी जहागिरदारय आसले. ह्या लोकांचे सैय्यद शेख, पठाण, मोगल अशे चार मुखेल वर्ग आसात. मेमण, बोहरी, खोजा, मोमना आनी सिपाय ह्यो तांच्यो मुखेल जाती.
पुर्विल्ल्या काळांत सिथियन, पर्थियन, यवन, इराणी, अरब, पुर्तुगेज लोक वेपारानिमतान सौराष्ट्रांत स्थायिक जालेे. त्याच प्रमाण भारताच्या हेर भागांतले वेगवेगळे लोकय थंय वचून त्या समाजांत भरसून गेले अशें आसले तरी ह्या लोकांनी आयजय आपापलें वेगळेपण कांय प्रमाणांत राखून दवरलां.
सौराष्ट्रांत सुर्योपासना खूब पुर्विल्ल्या काळासावन प्रचलित आसा. श्रीकृष्णाच्या पुतान सांब हाणें ती सुरू केली, अशी कथा पपुराणांत मेळटा. मध्ययुगांत गुजरातांत आनी सौराष्ट्रांत सुर्य देवळां निर्माण जालीं. बौध्द धर्म, जैन धर्म, पाशुपथ पंथ, स्वामी नारायण पंथ (म्हळ्यार द्वारकाधीश श्रीकृष्ण) हांचो प्रसार थंय जाला. तशेंच सौराष्ट्रांत नागपुजा बरीच प्रचलित आसा. घरांतल्या मनशांक गोरवांक सोरपासावन कांय कडेन आंबो आनी रूमड ह्या झाडांची पुजा करतात. बरेचशे लोक शक्तीचे उपासक आसल्याकारणान खोडियार, चामुंडी, महाकाली ह्या देवांची कुलदेवतेप्रमाण पुजा करतात. शक्तीचें प्रतिक म्हण सगळ्कडे त्रिशूळाचें चित्र काडून ताची पुजा करतात.
धार्मिक आनी मंगलकार्याक पयलीं गणपतीची पुजा कराची रीत सौराष्ट्रांत आसा. वैशाख शुध्द चवथीक गणेशाची जल्मतिथ मानून त्या दिसा घरांत पिंजरीन चवकोन काडून तातूंत गणेशाची स्थापना करून, ताच्या भोंवतणी शेवणीं आनी स्वस्तिक काडून ताची पुजा करतात.
सण-उत्सव: दसरो, दिवाळी, पाडवो, सक्रांत, होळी, रामनम, रक्षाबंधन, कृष्णजल्माष्टमी हे सण आनी उत्सव ह्या प्रदेशांत मनयतात. वैशाखांत अक्षय तृतियेच्या दुसऱ्या दिसा थंय चवथ मनयतात. हे लोक गणपतीची मूर्त हाडीनासताना दाराचेर 'श्री गणेशाय नमो:' अशें बरोवन ताची पुजा करतात. ते मोदकांचो निवेद्य दाखयतात. हांगाचे सगळ्यांत व्हड उत्सव नवरात्राचो. त्या दिसांनी रातभर गरबा, रास, दांडिया, गायनाच्यो कार्यावळी जातात.
कलाकुसर: सौराष्ट्रांत खूब कडेन फातराचेर कोंत्रायल्लीं लेणी आनी विहार सांपडटात. जुनागड हांगाच्या अमरकोट लेण्यांतलें दोन मजली सभाघर गुप्तकाळांतलें आसून तांतुतलो, खांबो हो त्या काळांतलो शिल्पकलेचो उत्कृश्ट नमुनो. होप हांगाचें विष्णुचें देवूळ, ठाणालागचें त्रिनेत्रेश्र्वराचें देवूळ हीं सौंदर्य दाखयतात.
अणहिलवाडाच्या सोळंकी राजांनीय शिल्पकलेक प्रोत्साहन दिलें. गिरनार आनी शत्रुंजय दोंगरावयल्या जैन देवळासारकें सेजकपूर, अनादपूर, चोबारी, परबोदी, मियाणी, मूळ माधवपूर हांगाचीं ब्राह्मणीं देवळां उत्कृश्ट शिल्पकलेच्यो देखी आसात.
सोळंकी राजवटींतलीं चडशीं देवळां मुसलमानांनी नश्ट केलीं आनी थंय मशिदी उबारल्यो. जुनागड, वंशाळी मांगरोळ, प्रभास, उनास हांगा अशो मशिदी पळोवंक मेळटात.
साहित्य: सौराष्ट्रांत मध्ययुगांत खूब लोकसाहित्य निर्माण जालें. हें सगळें लोकसाहित्य गुजराती भाशेंत आसा. मुंद्रणयुगाक सुरवात जाल्या उपरांत हें साहित्या पुस्तक रुपान प्रसिद्द जावंक लागलें. ताचे पयलीं तें तोंडी साहित्य रुपान आसलें. हाचे रचानाकारय अज्ञात आसात. ह्या साहित्यांत सगळ्यांत चड साहित्य चारण लोकांनी केलें. ते राजाच्या आलाशिऱ्याक रावून ओजस्वी काव्यां बरोवन तांकां पराक्रम गाजोवपाची स्फूर्त दिताले. तशेंच तांणी संतांचीं चरित्रां वर्णन केल्यांत. हरिरस, नागडमण, ओखाहरण अशे तरेचीं आख्यानां रचलीं. गुजराती भाशेंत दोहा साहित्याचें व्हडलें भांडार आसा. चारण, भाट, बारोट ह्या जातींच्या अद्भूतरम्य अशो कथा सांगपांत प्रविण्य मेळयलां. ल्हान भुरग्यांनी खेळटना म्हणपाचीं खेळांपदां, व्रतगीतां, लग्नापदां, उपनयन गीतां, अंगाईगीतां, इतिहासीक आनी सामाजीक रास, नवरात्रांतलो गरबा, शोकगीतां अशें वेगवेगळें साहित्यतांणी निर्माण केलें.
-कों. वि. सं. मं.
स्कंदपुराण: एक महापुराण. अठरा पुराणांत ह्या पुराणाचो क्रमांक खंयचो हें सांगप खूब कठीण. पूण महापुराणांतलें स्कंदपुराण आकारान सगळ्यांत व्हड. ताची श्र्लोकसंख्या ८१,००० इतली आसा. हे श्र्लोक स संहितांनी विभागल्यात. हातुंतले सनत्कुमाक संहितेंत ३६,०० श्लोक; सूत संहितेंत ६,०००; शंकर संहितेंत ३०,०००; वैश्णव संहितेंत ५,०००; ब्राह्म संहितेंत ३,००० आनी सौर
