हाणें सुरू केल्ली परंपरा लुटव्हीख टीक हाणें आपल्या अणकारांवतीन फुडें चलयली. गटेन ५४ प्रवेश आशिल्लें ‘गोट्झ फोन बर्लिचिंगेन’ हें नाटक १७३३ वर्सा उजवाडायलें. शिलरचें ‘द रॉबर’ हें नाटक हेच पद्दतीचें. तशेंच ताच्या १७९९तलें वॉलेन्स्टाइन हें नाटक म्हळ्यार एकठांय तीन आसून तातुंतल्या दोन नाटकांनी पांच अंक आसात.
शिलरान ग्रीक नाटयसाहित्याचो अभ्यास केल्ल्यान ताका ‘नेमेसिस’ ची कल्पना येवजली. नेमेसिस म्हळ्यार खंयच्यातरी विराट, अज्ञात शक्तीच्या शापाक लागून आपलो जावपी विनाश. अशा शापांची कल्पना हेर जर्मन नाटककारांनीय घेतली. स्वच्छंदतावादी परंपरेंतल्यान जर्मनींत दोन तरांचीं नाटकां जल्माक आयलीं: ‘रिटरड्रामेन’ म्हळ्यार सरदारी आदर्शांविशींचीं नाटकां आनी ‘सहरस्टुक’ म्हळ्यार भावविशतापूर्ण अतिनाटयां. ह्या नाटकांचो प्रभाव युरोपांतल्या कांय देशांनी, इंग्लंडांत आनी अमेरिकेतूंय पातळिल्लो.
एकुणिसाव्या शेंकडयांत रंगमाचयेवयले प्रयोगपद्दतींत क्रांतिकारक बदल जावंक लागले. बर्लिनांत व्हान ब्रयूल नांवाच्या सरदारान चित्रदीप (मॅजिक लँटर्न) हाचो पयलींच उपेग केलो. झेम्पर, टीक, एमरमान ह्या तिगांयनी शेक्सपिअरच्या काळांतले रंगमाचयेची नक्कल करून ताचीं नाटकां चड सादेपणान उबीं करपाचो यत्न केलो. लूटव्हीख डेव्हरीट हो एकुणिसाव्या शेंकडयाचे सुरवातीचो एक प्रतिभावंत.
एकुणिसाव्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत युरोपांतल्या विचारवंतांनी नाटयकलेविशींच्या विचारांत जी क्रांती घडोवन तिेचे पडसाद जर्मन रंगभूमिचेरूय उदेले. गेर्हार्ट हाउप्टमान हो तिचो पयलो नाटककार. १८८९ वर्साचें ताचें बिफोर सनराइज हें नाटक युरोपांत इब्सेन आनी चेकॉव्हसारक्या वास्तववादी नाटककारांचे धर्तेभाशेन आसा. पूण उपरांत मात ताणें ‘द संकन बेल’ आनी ‘अँड पिप्पा डान्सेस’ हीं प्रतीकात्मक कल्पानारम्य नाटकां ताणें बरयलीं. जर्मनींत, ‘फ्रेई बुहन’ आनी ‘फ्री थिएटर’ (इं.शी.) ह्यो दोन नाटककंपन्यो खूब गाजल्यो. ह्या कंपन्यांतल्यानूच ‘आंसांब्ल’ म्हळ्यार सांघिक अभिनयाची सुरवात जाली.
हाउप्टमाना फाटल्यान झूडरमान हाका जर्मन नाटककार म्हूण मानाची सुवात आसा. वास्तववादाकडे दुर्लक्ष करून जर्मन रंगभूमी गाजोवपी काव्यात्म नाटककार म्हळ्यार फ्रांक व्हेदेकिंट. मध्यमवर्गीय नीतिनेमांची असहिष्णुता ह्या ताच्या विशयाचे अभिव्यक्तिवादी नाटककारांचेर खूब प्रभाव पडलो. हे शैलीचे एन्सर्ट टोलर आनी बेर्टोल्ट ब्रेक्ट हे मुखेल प्रवक्ते. मास मेन्श (इं.अ.मॅन अँड द मासेस) हें टोलराचें सगळ्यांत चड गाजिल्लें नाटक. ‘एपिक (आर्ष) थिएटर’ ही ब्रेक्टाची संकल्पना. थ्री पेनी ऑपेरा, मदर करेज अँड हर चिल्ड्रन, द गुड वूमन ऑफ सेत्सुआन, द कॉकशिअन चॉक सर्कल हीं ब्रेक्टाचीं म्हत्वाचीं नाटकां.
विद्यमान जर्मन रंगभूमी आंतरराश्ट्रीय आसा. रंगमाचयेवयले प्रयोगपद्दतींत क्रांतिकारक संकल्पना मांडपी जर्मन निर्मात्यांभितर मायरहोल्ट, आर्विन पिस्केटर, थिओ ओटो हांचो आस्पाव जाता. विद्यमान मुखेल नाटककारांभितर गंटर ग्रास, माक्स फ्रिश, फ्रिड्रिख डयुरेनमाट, एन्सर्ट बारलाख हांचो उल्लेख करूंक जाय.
पोलिश रंगभूमीः अठराव्या शेंकडयांत, युरोपांत शोकात्म नाटकांबदला संगीतिका आनी नृत्यनाटयां हांचे प्रयोग जाताले. धर्मीक रंगभूमिवयल्या नैतिक आनी उपदेशपर नाटकांक चड म्हत्व आशिल्लें. फ्रांस, चेकोस्लोव्हाकिया, जर्मन, इटली ह्या देशांतल्यान विंगड विंगड भाशा, संस्कृतीक परंपरा आयल्यो आनी तांच्या पालवान किरिस्तांव धर्मप्रभाव वाडूंक लागलो. खास पोलंडचे संस्कृतीची सुरवात अठराव्या शेंकडयाच्या शेवटाक आनी एकुणिसाव्या शेंकडयाचे सुरवेकसावन जावंक लागली. परदेशी नृत्यनाटयां आनी संगीतिका हांचे प्रयोग पयलींच सतराव्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत आनी उपरांतच्या शेंकडयांनी जाले. १७६५ वर्सा पोलंडांतल्या वॉर्सा ह्या मुखेल शारांत राश्ट्रीय रंगमंदिर निर्माण जालें. तातूंत जावपी नृत्य-नाटय आनी संगीतिकांचे प्रयोग चडकरून वरिश्ठ सत्ताधारी लोकांखातीर जाताले. कांय काळा उपरांत, मध्यमवर्गीयांखातीर वेगळीं रंगमंदिरां निर्माण जालीं. तेन्ना व्हॉइचेख बॉगूस्लाव्हस्की हाका लेखक, दिग्दर्शक आनी नट म्हणून खूब नामना मेळ्ळी. उपरांत पोलंडचे रंगभूमिचेर शेक्सपिअरच्या नाटयकृतींचो प्रभाव दिसूंक लागलो. अनडिव्हायन कॉमेडी हे सुखात्मिकेंत पोलंडांतल्या वास्तववादी नाटकाची सुरवात जाली. नाटयलिखाणाचे नदरेन कामिल नॉव्हिड ह्या लेखकान आपली मौनाची उपपत्ती मांडली.
विसाव्या शेंकडयांत, व्हिसप्यान्यस्की ह्या नामनेच्या नाटककारान, वास्तववादी नाटकांतल्यान पोलिश समाजांतलो संघर्श लोकांमुखार मांडले. १९६० वर्सा पोलंडांत ‘पोलिश लॅबोरेटरी थिएटर’ स्थापन केलें.
रशियन रंगभूमीः हेर खंयचेय रंगभूमिप्रमाणूच रशियन रंगभूमिचें मूळ लोकनाटयांत मेळटा. कथाकथन, नाच, संगीत, नकलो, कसरती, जादूचे खेळ, कळसूत्री बावल्यो, जनावरांचे खेळ हे स्कोमोरोखी नांवाच्या भटक्या लोककलावंतांनी लोकरंजनाखातीर सादर केल्ले उक्ते सुवातीवयले खेळे आशिल्ले. धाव्या शेंकडयांत रशियेंत जाल्ल्या ख्रिस्ती धर्माच्या प्रसारावांगडा चर्चीच्या वाठारांत धर्मीक नाटकां जावंक लागलीं. सतराव्या शेंकडयाचे अखेरेक युरोपीय रंगभूमिचे धर्तेचेर लोकनाटयाच्या आदाराचेरूच विकसनशील अशीं नाटयरुपां निर्माण जालीं. १६१३ वर्सा मॉस्को हांगा एक रंगमंदिर
