तळाक गेलो आनी थंयच्यान चिमटीभर माती घेवन वयर आयलो. तिचीच फुडें धर्तरी जाली. -कों. वि. सं. मं.
राहूल सांकृत्यायन : (जल्म : 9 एप्रिल 1893, कनैला, जि. आझमगढ, उत्तर प्रदेश; मरण: 14 एप्रिल 1963, दार्जिलिंग ).
संवसारीक नामनेचो भारतीय महापंडित आनी लेखक. ताचें मूळ नांव केदारनाथ आनी कुलनांव पांडे. ताच्या बापायचें नांव गोवर्धन आनी आवयचें नांव कुलवंती. ब्राह्मण कुटुंबांत जल्मल्ल्या केदारनाथान बौध्द धर्माची दीक्षा घेतकच राहूल हें नांव घेतलें आनी सांकृत्य हें ताचें गोत्र आशिल्ल्यान ताका राहूल सांकृत्यायन अशी नांमना मेळ्ळी.
पिरायेच्या पंदराव्या वर्सा उर्दू म्डल स्कूल परिक्षा पास जातकच तो घरांतल्यान पळून गेलो. ताचे पयलीं इकराव्या वर्सा ताणें लग्न केल्लें. पूण नेण्टेपणांत केल्लें लग्न म्हणून ताणें हें बंधन मानलेंना.
पिरायेच्या अठराव्या वर्सा तो वाराणसीक गेलो. थंय ताणें संस्कृत आनी भारतीय तत्वज्ञानाचें अध्ययन केलें. साधू जावपाची ताची विरक्त वृत्ती पळोवन छप्रा गांवाच्या एका महंतान ताका वैश्णव धर्माची दीक्षा दिली आनी ताचें पंथीय नांव रामोदार साधू अशें दवरलें. थंय कांय काळ मठपती म्हणून रावन उपरांत तो दक्षिण भारताचे तीर्थयात्रेक गेलो. ताणें सबंद भारताची भोंवडी केली. उपरांत तो अयोध्येक गेलो आनी संस्कृत पाठशाळेंत ताणें वेदान्ताचो खोलायोन अभ्यास केलो. आर्यसमाजाकडे आकृश्ट जाल्ल्यान ताणें दयानंदाच्या सत्यार्थ प्रकाशाचें खोलायेन अध्ययन केलें. अयोध्येसावन आगऱ्याक वचून तो थंयच्या आर्यसमाजाच्या विद्यालयांत गेलो. किरिस्तांव आनी हिंदुंचेर आघात करतात, तेखातीर ताणें विरक्त, विद्वान आनी संघटनाकुशल अशां हिंदू तरनाट्यांची मिशनरी वृत्तीन काम करपी संघटना उबी केली.
1917 वर्सा रशियांत जाल्ले क्रांतीन प्रभावित जावन तो क्रांती आनी साम्यवादाकडे आकृश्ट जालो. ताणें साम्यवादी तत्वज्ञान अभ्यासून बाइसवी सदी (1933) हो ग्रंथ बरयलो. मार्क्सवादाचेरय ताणें खूब लिखाण केलां. राजनीतिचेर ताणें ग्रंथ बरयल्यात ते अशे- साम्यवाद ही क्यों? (1934), सोविएत न्याय (1939), मानव समाज (1942), आजकी समस्याएँ (1944), आजकी राजनीती (1949). उपरांत तो बौध्द धर्माकडे आकृश्ट जावन ताणें पाली भाशा साहित्याचें आनी बौध्द – धर्म – तत्वज्ञानाचें सखोल अध्ययन केलें. लखनौच्या बोधानंद भिक्षू हाचेवांगडा ताणें जायत्या बौध्द तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली. भारतभायरूय बौध्द धर्माचो खूब प्रसार आसा अशें कळटकच ताणें त्या त्या देशांच्यो भाशा आनी लिपींचो अभ्यास केलो. 1930 वर्सा ताणें श्रीलंकेंत वचून बौध्द धर्माची दीक्षा घेतली. मजगतीं 1921 वर्सा ताणें गांधीजीवांगडा स्वातंत्र्य आंदोलनांत वांटो घेलतो. 1922 वर्सा स म्हयने आनी 1923 ते 25 ह्या काळांत दोन वर्सा ताणें बंदखणूय भोगली. 1927 वर्सा तो बौध्द धर्माच्या अभ्यासाखाती संस्कृताचो अध्यापक म्हणून श्रीलंकेंत गेलो. फुडें चड खोलायेन अध्ययन करपाखातीर तो नेपाळ मार्गान तिबेटांत ल्हासा हांगा गेलो. 1930 वर्सा तो परतून श्रीलंकेंत गेलो. 1932 वर्सा तो बौध्द धर्मप्रचाराखातीर लंडनाक आनी थंयसावन युरोपांतल्यान श्रीलंकेंत वचून थंयसावन भारतांत आयलो आनी परतून दुसरे खेपे जम्मू- काश्मीरांतल्यान लडाखाक गेलो. हे भोंवडेंत ताणें सुत्तपिटकांतलो नामनेचो ग्रंथ माज्झिमनिकायचो हिंदींत अणकार केलो (1933). उपरांत ताणें धम्मपद (1933), विनयपिटक (1934), दीघनिकाय (1935) हांचे हिंदींत अणकार केले. आनंदकौशल्यायन आनी जगदीश काश्यप हांच्या सहकार्यान ताणें खुद्दकनिकायाचे इकरा ग्रंथ देवनागरींत हाडले. तशेंच ताणें बुध्दचर्या (1930), महामानव बुध्द (1956) हे बुध्दाचें चरित्र आशिल्ले ग्रंथ हिंदींत बरयले.
1934 वर्सा तो भूंयकांप पिडेस्तांक आदार करपाखातीर बिहारांत रावलोय थंयसावन तों सिक्कीमांतल्यान परतून, भारतांत उपलब्ध नाशिल्ल्या संस्कृत ग्रंथांचो सोद घेवपाखातीर तिबेटांत ल्हासा हांगा गेलो. उपरांत उदेंतेकडल्यान बौध्द धर्मीय देशांनी म्हळ्यार ब्रह्मद्श, थायलंड, जपान, कोरिया हांगा गेलो. 1935 वर्सा तो जपानाक पावलो. थंयसावन परतून तो नेपाळआंतल्या तिबेटांत गेलो आनी थंय ताका म्हत्वाचे प्राचीन ग्रंथ मेळ्ळे. ते ताणें भारतांत हाडले. ताणें तिबेटी ग्रंथ ‘कंजूर’ (मूळ बुध्दवचनांचे अणकारीत – ग्रंथ संख्या – 1108)- ‘तंजूर’ (अणकारीत भाश्यग्रंथ – संख्या – 3458) सयत, तशेंच जायत्यो संस्कृत हातबरपांच्यो छायाप्रती वा नकलो करुन हाडल्यो. म्हत्वाचें ग्रंथांभाडार पाटणाच्या ‘बिहार रिसर्च सोसायटी’ आनी ‘के. पी. जयस्वाल रिसर्च इन्स्टिटूट’ च्या ग्रंथालयांत दवरलां.
भारतांतल्यान नश्ट जाल्ल्यो प्राचीन संस्कृत ग्रंथाच्यो छायाप्रती तीणें तिबेटांतल्या मठांतल्यान हाडल्यो. तातूंत वसूबंधुकृत अभिधर्मकोश – भाष्य, अभिधर्मदीप; महासांधिकांचें प्रतिमोक्षसूत्र, अर्थ – विनिश्र्चयसूत्र टीकेसयत; दुर्वेकृत धर्मेत्तर प्रदीप, प्रमाणवार्तिक भाष्य (संपा. 1953), योगाचारभूमि, विनयसूत्र आनी ताचेवयली वृत्ती आनी टिका हांचो आस्पाव जाता.
1936 वर्सा तो इराणमार्गान रशियेंत गेलो. तेन्ना लेनिनग्राड हांगाच्या ‘ओरिएंटल इन्स्टिट्यूट’ हातूंत’ तो प्राध्यापक म्हणून गेलो
