आसात. तशेंच दादू दयाल नांवाचो संत ह्या काळांत खूब प्रसिद्द आशिल्लो.
उत्तर मध्यकाळांत डिंगला वांगडाच पिंगळची खूब उदरगत जाली. चड करून राधा कृष्णाची प्रेमलिला वर्ण साहित्यकार करता. ह्या काळांत रिती ग्रंथय निर्माण जाले. ह्या काळांतले नामनेचे साहित्यकार अशे- बिहारीदास, वृन्द- नागरीदास, नरहरिदास, कल्याणदास, जग्गाजी, हरिनाभ, दयाल, दूदन, सुंदरकुंवरि आदी. चरणदास पंथ हातूंत दयाबाई, सहजोबाई हांचो उल्लेख म्हत्वाचो आसा जाल्यार रामस्नेही पंथांत रामचरण, हरिराम दास हांचीं नांवां आसात.
राजस्तानि साहित्याच्या आधुनिक काळांत परिवर्तन आनी उत्तर परिवर्तन काळ अशे दोन विबाग जाले. सूरजमल हि परिवर्तन काळांतलो सर्वश्रेश्ठ चनाकार शें मानतात. उत्तर परिवर्तन कालांत ताचो प्रभाव मात्सो उणो जालो. हिंदी साहित्यांत भारतेन्दु हरिशचन्द्राच्या काळांत ब्रजभाशेचो प्रभाव खूब जालो, तेन्ना राजस्थानी साहित्यकार ब्रजभाशेंत साहित्य रचूंक लागले. सद्याच्या काळांत राजस्थानी साहित्याकार ब्रजभाशा, खडीबोली आनी राजस्थानी अशा तिनूय भाशेंत रचना करतात. तांचीं नांवां अशीं – स्वरूपदास, बख्ताबरजी, प्रतापकुंवरी बाई, गणेशपुरी, गुलाबजि, चन्द्रकला, मुरारिदान, ऊमरदान, चतुरसिंह, पत्तराम गौड, चद्रसिंह आदी.
डॉ चंद्रलेका डिसौझा.
राजस्थानी साहित्यांत लोकवेदाची व्हडली परंपरा आसा. एम. डी. देसाय हाणें संपादीत केल्ल्या ‘जैन गुर्जर कविओ’ ह्या पुस्तकांत सोळाव्या शतमानासावन ते एकुणिसाव्या शतमानमेरेनच्या कविचीं कवनां एकटांय केल्यांत. तशेंच विरगाथा, रामायण, महाबारत कथा पोवाड्यांत आयकुपाक मेळटात.
1050 ते 1450 हो कवनांचो सुकाचो काळ अशें म्हणटात. हो काळ जैन कवींचो. धनपाल सच्चौरीय, महावीर उत्माह (11 वें शतमान) पल्लाचे जीवनदत्त सुरी स्तुति (बारावें शतमान) देव सूरीचे भरतेश्र्वर बाहुबली घोर (तेरावे शतमान) सोममूर्तीचें जिन प्रबोध सूरी चर्चरी (14 वें शतमान) राजेशेखर सूरीचें नेमिनाथ फागु (15 वें शतमान) हांणी कांय महत्वाचे ग्रंथ उजवाडा हाडले. कवितेचो मध्यकाळ 1450 सावन फुडलो अशें मानतात. पंदराव्या शतमानांतल्या पद्मनाभाचो कान्हडदे प्रबंध, विहू सूजोचो चंदराउ जयतसीस्तु (16 वें शतमान).
पृथ्वीराजाचो कृष्ण- रूक्मिणी री वेली (17 वें शतमान).
विरभाणचे – राजरूपक (18 वें शतमान) कृपाराम खिडीयाचे राजिया रसोरठा (19 वें शतमान) हे मुखेल ग्रंथ आसात. तशेंच नाथ संप्रदायांत पृथ्वीनाथ मानसींग, बागनाथ; विष्णोई संप्रदायांतले जांभोजी उदोजी, परमानंद; जसनाथी संप्रदायांतले करमदास देवोजी; निरंजनी संप्रदायाचे हर्षदास, तुलसीदास; दादू पंथांतले दादू रज्जब सुंदरदास अशे खूब कवी जावन गेले.
आर्विल्ल्या काव्याची सुरवात विसाव्या शतमानाच्या चवथ्या दशकांत सुरू जाली. 1950 सावन साहित्यनिर्मणी हिंदी वाङ्मयाच्या धर्तेरच जावंक लागली. चंद्रसिंगाचे ‘वादळी’ हे नवकवितेचें पयलें पुस्तक. ‘लूहा’ हो तांचो आनीक एक काव्यसंग्रह. गणेशीलाल उस्ताद, मेघराज मुकल हे प्रसिद्द कवी. सुमरसिंह, शेखावत हांचे मेघमाला आनी नारायणसिंग बाटी हांचे ‘सांज’ हांणी सैमाचेर कविता केल्त. आधुनिक कवीं भितर मणिमधुकर, सी. पी. देवल, तेजसिंग जोधा, गोवर्धनसिंग, शेखावत पारस आरोडा हे प्रसिद्द आसात. मणिमधुकराचें ‘पग फेरो’ सी. पी. देवलांचे पागी हे काव्यसंग्रहाक पुरस्कार प्रप्त जाला.
नंद भारद्वाज हांचो ‘अंधार पख’, गोवर्धनसिंह हांचो ‘किरकर’, आर.डी. श्रीमाला हांचो ‘म्हारो गांव’ हीं पुस्तकां म्हत्वाची आसात. राजस्थानी नाटकांची सुरवात हालींची. शिक्चंद्रभारतीय हांचे ‘केशरविलास’ (1900), ‘बुढापे की सगा’ (1906), फाटका जंजाल (1907), भगवती प्रसाद दारूक हांचें वृध्द विवाह (1903), बालविवाह (1920), ढलसी फिरती छाया (1920), कलकतियाबाबू (1922), तशेंच गुलाबचंद नागौरी, नारायणदास सारडा, श्री नारायण अगरवाल, बालकृष्ण लाहोटी हे नाटककार जाले. जयपूरचे एम्. एम्. सिध्द हांचे जयपूरकी ज्योणार. एम.एम्. भट्टाचें ‘रंभारमण’ (1920), जमनकाल पछेरियाचे नई बिनणी,भरत व्यासाचें रंगीलो मारवाड आनी धोला – भारू हाचे सारक्या नाटकांची निर्मणी जाली.स्वतंत्रताये उपरांत आज्ञाचंद्र भंडारीचें ‘पन्नाधाय’, जी. एक. शास्त्रीचें ‘प्रणवीर’, प्रताप यादवेंद्र चंद्राचें ‘ताशरो घर’ हाचे सारकी नाटकाची निर्मणी जाली. अदजुनदेव चरण हांणी ‘दो नाटक आजरा’ सारकें प्रायोगिक नाटक बरयलें. तशेंच मनोहर शर्मा, जी. एफ. माथूर आनी जी. एल. व्यास हांणी कांय एकांकिका बरयल्यो. बिकानेरचे एम. एन. जोशी हे आद्य राजस्थानी कादंबरीकार अशें मानतात. ‘आभइ पटकी’, ‘धोरा रो धारी अन्नाराम हाची ‘महकती काया’, मुळकती धरती’, यादवेंद्र चंद्र हाची हूं गोरी किणपीव री ह्यो मुखेल कादंबरी आसात. तेच प्रमाण आर. एन. शर्मा हांची ‘काल भैरवी’, यादवेंद्र हाची ‘जोग संजोग, सत्येन जोशी हाची कँवल पूजा, बी. एक. माली हाची ‘मानरव रा खोज’, पारस अरोडा हाची ‘खुलती गंठन’ ह्यो प्रसिद्द कादंबऱ्यो जावन आसात. प्रसिद्द कथाकारांभितर एम.डी. व्यास, शिवचंद्र भारतीय, गुलाबचंद्र नागौरी, शिवानारायण तोष्णीवाल, छोटाराम शर्मा ब्रजलाल बियाणी, बी. एन. पुरोहित, एस. आर. चंदाणी, चंद्रसिंग, चंद्र रे हे बरे कथाकार आसात. स्वातंत्र्याउपरांत एन. आर.
