आशिल्लो. आवय सिंगारमल्ल धर्मीक वृत्तीची आशिल्ली. ताचें मुळावें
शिक्षण थोरपल्ली गांवांत जालें. फुडें ताणें बेंगळूर आनी मद्रासाक उंचेलें शिक्षण घेवन बी.ए. (1896) आनी एलएलबी (1900) ह्यो पदव्यो हातासल्यो. ह्याच वेळार ताचें आवयक मरण आयलें. उपरांत ताणें अलामेलू मंगम्मल हे 10 वर्सांचे चलयेकडेन लग्न केलें (1900). ताका कृष्णस्वामी, नरसिंहन आनी रामस्वामी हे तीन चले, तशेंच नामगिरी आनी लक्ष्मी ह्यो दोन चलयो जाल्यो. राजाजीन लक्ष्मी हे आपले चलयेचें लग्न महात्मा गांधीच्या देवदास ह्या चल्याकडेन केलें. हें वैश्य – ब्राह्मण आंतरजातीय लग्न त्या वेळार गाजलें.
राजाजी सुरवेक सेलमाक वकिली करतालो. तातूंत ताका अर्थीक प्राप्तीय बरी जाताली. रोखडोच तो सक्रिय राजकारणाकडेन आकृश्ट जालो आनी सेलम नगरपरिशदेचो अध्यक्ष म्हणून वेंचून आयलो. 1915 त ताची घरकान्न सोंपली. उच्च न्यायालयांत वकिली करपा खातीर ताणें मद्रासाक स्थलांतर केलें. लोकमान्य टिळक, अॅनी बेझंट, चक्रवर्ती विश्वराघवाचार्य, सरोजीनी नायडू, आदी राजकीय फुडाऱ्यांच्या विचाराची छाप ताचेंर पडली. मद्रासाक 1919 त महत्मा गांधीची भेट जाले उपरांत तो पुरायतरेन गांधीवादी जालो. ताणें गांधीचें असहकार चळवळींत वांटो घेवपा खातीर वकिली वेवसाय सोडलो. रौलेट कायद्या उपरांत गांधीजी वांगडा ताका तीन म्हयन्यांची बंदखण भोगची पडली. त्या वेळार बरयल्ली ‘जेल डायरी’ प्रसिद्द आसा. ते उपरांत जाल्ल्या सगळ्या आंदोलनांनी (1942 चे ‘छोडो भारत’ आंदोलन सोडून) ताणें वांटो घेतलो. मिठाच्या सत्याग्रहा वेळार ताणें तमीळनाडूंत तेच धर्तेर सत्याग्रह घडोवन हाडलो. सत्याग्रहांतल्या ह्या वरगवरगळ्या मोहिमां खातीर ताका चारखेपे कादयेंत वचचें पडलें. महात्मा गांधी बंदखणीत आसतना तो गांधीजीचो प्रवक्तो म्हणून काम करतालो. कांय म्हयने ताणें ‘यंग इंडियाचें’ संपादनूय केलें. गांधीजीन पुरस्कारील्लो खादीचो प्रसार, जातीय एकवट, राश्ट्रीय शिक्षण अस्पृश्यताय ना करप ह्या चतुःसुत्रीचो ताणें जीणभर प्रसार आनी प्रसार आनी प्रचार केलो. ते खातीर ताणें तमीळनाडूंतल्या तिरूचेन गोडे ह्या गांवांत गांधी आश्रमाची स्थापणूक केली. स्वादी केंद्र उबारलें आनी अस्पृश्यां खातीर एक शाळाय सुरू केली. हाचे भायर ‘विमोचन’ नांवाचें तमिळ भाशेंतलें म्हयनाळें सुरू करून सोरो बंदीचो प्रसार केलो. बाबासाहेब आंबेडकर आनी महात्मा गांधी हांचे मदीं जाल्ल्या पुणें कराराचो मसुदो राजाजीनूच तयार केल्लो.
राजाजी अखील भारतीय काँग्रेसाचो सरचिटणीस जालो (1921 – 22). तो क्राँग्रेसाच्या कार्यकारिणीचो बरींच वर्सां वांगडी आशिल्लो. 1935 त कांय तेंप ताणें हंगामी (तात्पुरतो) अध्यक्ष म्हणुनय काम केलें. दुसऱ्या म्हाझुजासावन क्राँग्रेसीच्या सगळ्या ध्येय – धोरणांविशीं राजाजीचे मतभेद जावंक लागले. 1935 च्या अधिनेमाप्रामाण भारतांत प्रांतीक कायदेमंडळाच्यो वेंचणुको जावन तातूंत मद्रास प्रांताचो राजाची मुखेलमंत्री जालो (14 जुलय, 1937). दुसरें व्हड झुज सुरू जाले उपरांत क्राँग्रेस मंत्रीमंडळान ब्रिटीश सरकाराकडेन असहकार्य करपाच्या तत्वां वांगडाच सगळ्यांनी राजिनामे दिले. हे दोन वर्सांचे कारकिर्दींत राजाजीन आपल्या प्रदेशांत सोरोबंदी, हरिजनांक देवळांत प्रवेश, मूळ उद्देग, शिक्षण बी हांचो प्रसार आनी हेर कार्यावळीय चालीक लायल्यो. 3 जुलय 1940 चे क्राँग्रेस कार्यकारिणींत राजाजीन मांडिल्ल्या थरावाप्रमाण भारताक पुराय स्वातंत्र्य दिवपाचे अटीचेर ब्रिटीशांक झुजांत पुराय सहकार्य दिवपाचें धोरण धरले. पूण ब्रिटीश सरकारान तें भारयरिल्ल्यान महात्मा गांधीन वैयक्तिक सत्याग्रहाचें अभियान सुरू केलें. ते उपरांत आयिल्ल्या क्रिप्स मंडळाच्या येवजणांक क्राँग्रेसीचो विरोध आसतनाच राजाजीन त्यो उखलून धरल्यो. मुस्लिम लिगाचे स्वतंत्र राश्ट्राचे मागणेचो प्रस्न सुटले बगर देशाक स्वातंत्र्य मेळप कठीण अशें राजाजीचें म्हणणें आशिल्लें. ताचे हे भुमिकेक काँग्रेसाकडल्यान कांय तेंको मेळ्ळो ना. क्राँग्रेस आनी मुस्लिम लिग हांचेमदीं एकवट घडोवन हाडपा खातीर ताणें परत खूब यत्न केले, पूण तो अपेक्षी थरलो. अलाहाबाद क्राँग्रेस अधिवेशनांत (1942) ताणें थराव मांडलो तोय भायरायलो. हाचो परिणाम असो जालो, ताणें पयले सुवातेर क्राँग्रेस कार्यकारिणीचो आनी उपरांत पक्षाचो राजीनामो दिलो (1942). तीन वर्सांमेरेन तो क्राँग्रेसीभायर रावलो. ताका व्हड अपमान सहन करचो पडलो, तरीय तो आपल्या तत्वांसावन कडेक सरलोना. भारत छोडो आंदोलनांतूय ताणें वांटो घेतलो ना. त्या वेळार सगळे फुडारी बंदखणीत आशिल्ले. राजाजीन परत एकदां राश्ट्रीय एकवटीची येवजण मांडली. तिचेर ताणें महात्मा गांधीची संमतीय मेळयली. पूण तिचो चडसो उपेग जालो ना. कांय फुडाऱ्यांच्या आग्रहा खातीर ताणें परत क्राँग्रेसींत प्रवेश केलो (1945). तो गव्हर्नर जनरलाच्या कार्यकारी मंडळाचो वांगडी जालो (1947). स्वातंत्र्या उपरांत ताची बंगालचो गव्हर्नर म्हणून नेमणूक जाली (ऑगस्ट ते नोव्हेंबर, 1947). ते उपरांत तो स्वतंत्र भारताचो पयलो गव्हर्नर जनरल जालो (1948 – 50). नेहरूच्या सुरवेच्या मंत्रीमंडळांत ताणें पयलो बिनखात्याचो आनी फुडाराक घरमंत्री (1951) म्हणून काम पळयलें. पूण मद्रास राज्यांतलो क्राँग्रेस पक्ष अल्पमतांत येता अशी सुलूस लागतकच ताची मद्रासचो मुखेलमंत्री म्हणून निवड केली (1952 -54). उपरांत भारत सरकारान ताचे देशसेवेचो आनी वेगवेगळ्या कार्यांचो, ‘भारतरत्न’ पुरस्कार दिवन भोवमान केलो (1954). फुडाराक ताचे
