Or dal diariː Plaschairs e tribulaziuns

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Or dal diariː Plaschairs e tribulaziuns
by Flurin Lozza


Jau sun naschì ils 21 d’avrigl da l’onn 1870. Cun quatter onns hai jau cumenzà a pertgirar noss muvel cun mes frar Gian. Cur che Gian è partì an Frantscha, hai jau pertgirà quel cun mes frar Sep, che na pertgirava betg uschè gugent, suenter cun il frar Eugen e la finala cun il frar Niclà.

Il november da l’onn 1878 hai jau cumenzà ad ir a scola cun la sora Ana e cun Sep. Magister era Giatgen Poltera. En nossa classa eran nus otg. Suenter in pèr onns, il mais da schaner, sun jau stà ferm malsaun da mal da la gnerva. Jau sun stà sessantadus dis senza ir a scola. Ina damaun era jau uschè malsaun ch’i cartevan che jau moria. Ma Dieu na m’ha alura betg vulì, per ma laschar passar tras tribulaziuns durant mia vita. Jau sun guarì, ma jau aveva anc mal cur che jau hai gì da turnar ad ir a scola. Ma jau n’hai betg stuì repeter mia classa. Il davos onn era il magister fitg cuntent cun mai. Jau hai terminà la scola la primavaira dal 1886.


Paster a Clavania
[edit]

Ils davos da matg 1880 aveva l’onda Filiza dumandà la mamma da laschar ir il Sep a Clavania a pertgirar las vatgas. I al han fatg ir, ma el n’è betg ì gugent. La damaun suenter sun jau ma dasdà che la mamma era sut la chasa cun Sep che bragiva per betg ir a Murmarera a pertgirar. Vesend quai là, hai jau ditg a la mamma che jau saja pront dad ir. La mamma m’ha alura accumpagnà a Murmarera tar l’onda Filiza. Quella è vegnida cun mai si Clavania per mussar la pastgira. Mia consolaziun era ina buna marenda. Là sun jau stà fitg cuntent e chantava tuttadi. Il sulet displaschair è stà che la magnucchetta da la marenda è sa rudlada en l’aua ed è stada davent per adina.

La saira dals 27 da zercladur, cur che jau sun arrivà giu da Clavania, m’ha onda Filiza ditg che jau stoppia ir questa saira vi Castigl, pertge ch’i hajan cumprà in mattatsch. Suenter avair mangià paun e latg, sun jau partì ed hai chattà en la tgina Constantin che cridava e la mamma enten letg. (Constantin è pli tard ì en claustra ed ha prendì il num pader Alexander, il poet enconuschent.) Ils 26 da fanadur hai jau gì finì da pertgirar las vatgas a Clavania. Per paja hai jau survegnì tschintg francs.


A Clavenna
[edit]

Ils 30 da zercladur 1881 sun jau stà cun bab a Clavenna. Nus essan partids da Castigl la damaun a las sis. Il tschiel era surtratg cur che nus gievan sur il Set. Ma arrivond a Casaccia èsi puspè sa sclerì. La saira a las quatter essan nus arrivads a Clavenna stanchel morts. Nus avessan bain pudì ir giu per la Bregaglia cun ina charrotscha, ma il bab n’ha betg vulì. A Clavenna essan nus ids a guardar las butias ed jau era tut intgantà da vesair tantas chaussas che jau n’aveva anc mai vis. Il bab m’ha cumprà in chapè plain tschareschas. Suenter avain nus bavì enten in’ustaria vin cun nivetun, paun da Clavenna. Il bab ha raquintà ch’i faschevan pli baud savens viadi a Clavenna.

Suenter ch’el ha gì cumprà in schierl e dus dratgs etc., cumenzavi a far notg, e nus essan partids da Clavenna cun bell’aura e chaud. Cur che nus essan stads in pau sur Clavenna, ha il bab ditg che nus passentian la notg or en il liber sut ina planta. Nus essan ids in pass sur via ed essan ans mess giu sut in chastagner. Cur che jau vuleva durmir, hai jau survegnì tema da las serps. Ma finalmain sun jau ma durmentà. Cur che jau sun ma dasdà, hai jau cret ch’i saja las quatter u las tschintg da la damaun ed hai clamà il bab. Nus essan ans mess en viadi e cur che nus essan arrivads sin il cunfin, ha il bab dumandà las quantas ch’i saja. Nus essan vegnids a savair ch’igl era pir l’ina da la notg. A Vicosoprano avain nus anc durmì ina giada in pau, suenter avair mangià paun e bavì aua. A Casaccia essan nus arrivads la damaun a las otg ed avain puspè fatg ina pausa. Suenter avain nus cumenzà ad ir si per la muntogna dal Set ed essan arrivads a Castigl il suentermezdi a las trais, stanchel morts ed avain ditg che nus na fetschian betg pli in tal viadi.

Ils 16 d’avrigl hai jau fatg mi’emprima communiun enten la baselgia veglia tar pader Calisto.


Sut il Piz da Tinizun
[edit]

Ina saira dals davos da zercladur 1882, che la mamma era stada or a Suagnign, è ella vegnida a dir ch’il Pianta a Suagnign avess basegn d’in paster per gidar a pertgirar sias nursas si sut il piz da Tinizun. Jau hai dalunga ditg che jau giess gugent, ed els m’han laschà ir. La damaun suenter, cur che jau sun arrivà a Suagnign a bun’ura, ma vegnivi tut stgir davant ils egls. Jau na veseva prest nagut ed era in pau malsaun. A las otg avain jau ed il Pianta vegl cumenzà ad ir si, ed enturn las indesch avain nus chattà l’auter paster ed il Pianta e turnà engiu. Là si tut che ma pareva trist. Nus avevan dad ir in toc per aua e da mangiar avevan nus enten ina chamona farina da pulenta, ris, paun e chaschiel. Latg n’avevan nus betg dapli che quel d’ina nossa chaura che la tatta aveva cumprà. Ella deva pauc latg e quel pauc na pudeva jau betg baiver, pertge che l’auter paster, ch’era da la Val Malenco, metteva en bler sal per baiver. I na gieva betg bain da pertgirar las nursas, perquai ch’i eran nursas cumpradas da qua e da là ed empruvavan adina da fugir. Noss’abitaziun era ina chamona da lain. Il letg da lain cuntegneva in pau erva veglia ed ina cuverta. Quel paster, che sa numnava Luigi, na ma deva betg dapli che duas giadas a di da mangiar. El mangiava si tut ed jau pativa durant il di gronda fom. Cur che nus eran sin la pastgira, pudeva jau inqual giadas fugir ed ir enten la chamona per in toc chaschiel. Ma bleras giadas survegniva jau cun il bastun. Suenter paucs dis che jau era cun el, m’ha el fatg ir giu Suagnign per farina e chaschiel. Jau pensava alura da fugir, ma sun la finala turnà enavos. Ina giada da mesanotg avain nus sentì che las duatschient nursas fugivan or dal stavel. L’auter è siglì en chamischa or da letg per currer suenter e las metter en il stavel. Jau aveva tema dad ir enturn da notg ed el ma fascheva reproschas. Da notg crudavi adina crappa giu dal piz da Tinizun, e nus avevan tema che quels arrivian fin giu tar nus. In di vers saira m’ha el ditg che nus hajan dad ir pli lunsch cun las nursas. Nus avain damai prendì la padella e la laina ed essan arrivads sin il lieu ch’el aveva ditg ch’igl era gia notg. Jau era fitg stanchel perquai che jau aveva purtà in grond fasch laina. Là durmivan nus sin la terra cun in pau pissun. Jau na steva betg gugent, pertge che jau pativa fom. Ils 9 da fanadur m’ha el ditg dad ir giu Suagnign per si’ura. Jau sun ì dalunga, però cun l’intenziun da betg turnar. A Suagnign hai jau raquintà ch’il paster haja ditg ch’el na ma dovria betg pli. I m’han dà da mangiar en abundanza e suenter sun jau fugì a chasa.


A Murmarera
[edit]

Il di suenter eri gronda festa a Murmarera. L’uvestg Constantin Rampa era vegnì a benedir la baselgia nova ed a cresmar ils uffants. Blera glieud d’autras vischnancas era vegnida per guardar las ceremonias da la benedicziun. Nus avain fatg ir las vatgas cunter Pramiez ed essan ids tuts a Murmarera. Quel onn là è er morta la tatta enten la Tgavretscha. Cur che jau pertgirava il muvel cun il Niclà, èsi capità or il Camon ch’ina vatga ha fatg ir giu d’in cron il vadè da Gian Mastrel. Jau aveva ina gronda tema e cridava. Il bab e Tona, ch’eran a Pramiez a segar, èn ids per il vadè sur ils Mulegns. Per fortuna aveva el be rut giu ina corna e nagin auter donn. La stad, entant che nus pertgiravan, gieva jau a cleger flurs per vender a la signuria che passava en las charrotschas. Els ma devan persuenter tschintg u diesch raps. Bleras giadas, per ma far dar dapli, liava jau si in bratsch cun in faziel, sco sch’il bratsch fiss rut. Durant la stad gudagnava jau otg fin diesch francs che jau deva a la mamma. Ina giada m’ha il langegher vis dador Puntata a vender uschia e m’è currì suenter fin sin las Platas, ed jau sun fugì fin sin il Crap Giz en ina fessa. In’autra giada aveva jau fatg cun il paster da Spliatsch in grond fieu. Pauc suenter èn arrivads dus umens bainvestgids che schevan ch’els sajan langeghers e ch’els ans mettian en praschun pervi dal fieu u che nus hajan da pajar tschuncanta francs. Da la tema cridavan nus tuts dus. Ma els eran be da quels che gievan a spass. Bleras giadas avevan nus gia mangià la damaun a las otg la marenda ch’i avevan dà ed alura stuevan nus avair fom fin la saira. Cur ch’i cumenzavan a vegnir las frajas ed auter gievi meglier. I capitava er che nus prendevan la padella e faschevan la pulenta or il Mutalé. Ina giada era jau dà giu d’in crap ed aveva pers la schientscha. In’autra giada hai jau fatg ir ord lieu in schanugl cun far gieus a Spliatsch. La primavaira gievan nus vi la Camona a far glera. Ils onns 1883, 1884 e 1885 hai jau pertgirà d’atun las chauras e nursas da Murmarera per 20 francs e la spaisa.


Mia partenza per Bilbao 1886
[edit]

Ina saira dal matg 1886 ch’igl aveva navì ed jau aveva stuì vegnir pli baud a chasa, è arrivada la Serafigna da Cresta cun ina carta da Giovanni Stampa. Quel dumandava da ma laschar ir a Bilbao, ch’el haja là ina buna plazza. Jau sun immediat stà pront. Il bab era gia ì a letg. Jau sun ì sin chombra da durmir ad al dir. El ha ditg ch’el sappia bain ch’ins na gudognia nagut cun star a Castigl e ch’ins stoppia ir davent per vegnir tar insatge. Ma pensond che jau stoppia bandunar ils muts da Castigl, sco mes frars Gian e Sep, sun jau vegnì pensiv e discurriva savens da questa decisiun cun Niclà, cur che nus pertgiravan las vatgas. Avant che ir davent era jau stà trais giadas a Ziteil e la davosa dumengia sun jau stà a Murmarera a prender penetienza ed a dir adia al pader Eugen che m’ha dà la benedicziun. La saira avant la partenza era jau stà a Spliatsch a dir adia. Cur che jau sun passà davant l’uigl da Plata, hai jau clamà la Tscheca ed ella m’ha respundì. Arrivond a chasa, eran tuts per ir a ma tschertgar, pertge ch’els cartevan che jau na veglia forsa betg ir davent.

La finala è arrivà il di dals 19 da fanadur. D’ensolver m’aveva la mamma fatg ovs en paintg e fava per prender da marenda. Jau udiva ch’ella cridava or en cuschina. Il bab m’aveva dà l’ordra da far pulit, per che jau possia turnar a Murmarera senza avair d’auzar la chapella vers auters. La mamma è vegnida enfin sut l’iert e cridava. Mes frar Tona è vegnì cun mai enfin dadens il Crapun. Davent da Murmarera è l’onda Maria vegnida cun mai enfin La Punt. Sin la Veduta (Gelgia) avain nus bavì in café ed essan alura arrivads a La Punt en Engiadina la saira a las quatter. Là era Carlos Pirani che m’aveva da prender a Bilbao. Displaschaivlamain n’è el betg partì il di suenter. Uschia hai jau stuì passentar trais dis a La Punt ed jau gieva davos il chastè da Madulain a cridar da la melanconia. Ils 23 da fanadur essan nus alura partids la damaun a las nov ed essan arrivads a Cuira la saira a las set. La citad da Cuira ma pareva gronda e magnifica. La damaun a las quatter essan nus ids giu la staziun ed jau era tut stut da vesair ina viafier. Cur che quella ha cumenzà ad ir, hai jau gì tema. Ma bainprest hai jau cumenzà a guardar or da fanestra, guardond enavos cun melanconia co che las muntognas scumparevan. Arrivads avantmezdi a las nov a Turitg, hai jau dumandà Pirani nua che saja la tualetta per ir a sponder aua. Ma jau n’hai betg chapì endretg e sun la finala ì enten in chantun davos la staziun. Ma dus langeghers èn vegnids nà ed han marmugnà e ditg a lur capo. Jau aveva tema ch’i ma mettian en praschun. Basta, il capo m’ha laschà ir. Cur che nus essan ids en la viafier, m’hani fermà e ditg che mia valisch saja memia greva e che jau la stoppia francar. Ma la viafier gieva dalunga ed uschia m’hani laschà ir. Jau spetgava il mument dad ir or da la Svizra, nua ch’i m’avevan fatg tantas temas e displaschairs. Arrivads a Genevra la saira a las sis, aveva jau da currer suenter Pirani cun mia valisch greva che jau aveva da suar bravamain. A Genevra essan nus stads trais dis ed avain mangià e bavì bain en la chasa dal Salis. Mes padrin Fluregn Dora che steva là, m’ha manà a spass per la citad enturn. Silsuenter essan nus partids per Bordeaux ed essan stads là tut il di tar in um da La Punt ch’aveva ina pastizaria. Suenter gentar avevani anc mess sin maisa ina turta. Ma nagin na la mangiava, pertge ch’els eran occupads cun las novitads da chasa. Jau hai cumenzà a prender in toc, e suenter anc in, e la finala aveva jau mangià la turta tut sulet. Pirani e ses ami han gì da rir, ed jau steva mel d’avair fatg questa figura.


A Bilbao
[edit]

Ils 30 da fanadur la saira a las sis e mesa essan nus arrivads a Bilbao. Cur che nus essan vegnids sin la punt da l’Arenal, steva en fatscha ina chasa cun scrit si: Cafe Suizo. En questa chasa avevan els gia tschanà e m’han laschà star en in chantun, e la servitid rieva. Suenter ha la dunna dal signur Salis laschà manar mai cun Andrea Parli en il Cafe Nov, e là hai jau chattà Giovanni Stampa. A las nov m’hani fatg ir a letg e la damaun m’hani dà in scussal e m’han fatg cumenzar a nettegiar la sala. Suenter m’hani surdà da nettegiar ils plats da metal. Paucs dis suenter hani cumenzà a tugnar da far pli dabot. Jau pensava vi da chasa, ed ils dis ma parevan onns. La saira aveva jau ina sien che jau durmiva en pe. Cur ch’il patrun Salis è ì en Svizra, hai jau dà ad el 200 francs per render ad in dals Mulegns che m’aveva emprestà quest import per far il viadi. Il mais d’october m’hani fatg cumenzar a far il café en il Cafe Vigl. Ils 30 da november hai jau dumandà da puder ir a spass. Suenter dumandava jau ina giada il mais fin l’onn suenter, cur ch’i m’han dà liber pli savens.

Il 1887 aveva jau, cun far ina scumessa, gudagnà tschintg francs. Jau als hai mess en ina lottaria e sun stà stut d’avair alura gudagnà 50 francs. Ma suenter hai jau spendì probabel dapli che 300 francs cun lottarias, ma mai gudagnà pli nagut.

Ils 3 da settember 1887 èn vegnids il retg e la regina a far ina visita a Bilbao. Els èn restads a Bilbao nov dis cun tut ils ministers. Mai n’è la citad stada illuminada pli bain e mai n’avain nus gì tanta lavur sco durant quests dis. Pauc temp suenter è Stampa ì ad Oviedo ed ils emprims dis era jau trist da stuair star sulet. Il schaner 1886 è er Parli partì per Oviedo. Tranteren sun jau er stà malsaun. Dus dets ma faschevan mal ed il medi aveva ditg da betg ir cun ils mauns en l’aua, ma jau na saveva betg ma tegnair vi da l’ordinaziun. Il patrun Juan m’ha però ditg ch’el na veglia betg malsauns en chasa ed jau possia ir a l’ospital. Ma la fantschella en cuschina m’ha tgirà ed il mal e sparì. Però per mintga bagatella ma smanatschavani da ma metter davant la porta, uschia che jau passentava bleras temas. Er il fanadur 1889 era jau malsaun che jau pudeva strusch lavurar ed hai la finala stuì star trais dis en letg. Tar l’inauguraziun d’ina nova plazza per la corrida (cumbat cun ils taurs) m’hani er fatg ir ad Oviedo a gidar. Ma jau sun turnà pli gugent a Bilbao a cuntinuar mia lavur. Entant era mes frar Gian stà a chasa, e turnond en Frantscha, aveva el cumprà il Cafe Ruby a Cognac. Jau al hai scrit che jau gudognia qua pauc e vegnia maltractà, ma el era memia occupà per avair temp da respunder. Jau hai lavurà giun tschaler quatter onns cun gronda premura e bel urden. Jau cumenzava la damaun a las set a far café ed a las indesch gieva jau giun tschaler e lavurava fin las indesch e mesa da la notg, e cur che jau gieva a letg pensava jau puspè vi dal far il café. Pedro Pozzi ma fascheva midar, cur che jau vegniva si da tschaler, per ma far servir, fin che la glieud gieva a chasa, entant che el e Pirani giugavan a chartas. Jau era stanchel che jau na pudeva strusch star en pe ed aveva da lavurar sco in chaun, ed els eran anc mai cuntents. A maisa faschevan els gronda differenza. Ina part aveva trais plats, auters dus, ed jau, che n’era betg in da lur parents, aveva in sulet plat e nagin desert. Auters ch’eran vegnids pli tard en chasa vegnivan tractads pli bain che jau. Il davos avevani cumenzà a dar a mai ed a trais auters pli giuvens da mangiar en plats da fier. Ma jau n’hai betg vulì mangiar or da tals plats. Els m’han ditg che jau possia mangiar or dals chalzers, sche quels plats na ma plaschian betg. Ma la finala m’hani dà in plat sco als auters. L’emprim da fanadur 1890 han cumenzà dischurdens cun ils lavurants, la rauba vegniva pli chara e pauca glieud vegniva pli en il café. Il 1892 hai jau pretendì per l’emprima giada ch’i ma rendian quint. La primavaira 1893 aveva jau pensà da betg star pli ditg cun la paja ch’i ma devan. L’emprim ma pajavani 25 pesetas il mais ed il davos 70 pesetas e 200 gratificaziun ed in vestgì, ma cun il stgomi en francs svizzers vegnivi adina mender. Ils patruns tegnevan mes raps en lur chasa senza tschains e cur che jau sun ì davent hai jau stuì perder 21½ %. Ad in auter che na lavurava betg uschè ditg en chasa sco jau, pajavani tschient pesetas il mais e milli pesetas gratificaziun.

Cur che Rudolf Schmidt è parti vers chasa ils 23 da mars 1893, hai jau ditg ad el da drizzar or als mes da chasa che jau na stettia betg pli ditg sut questas cundiziuns. Per las corridas d’avust avain nus gì blera glieud, ma ils 29 dal medem mais han cumenzà dischurdens politics pervi da los Fueros [privilegis regiunals tradiziunals]. La saira sun jau stà giu la via principala a guardar las truppas da la guardia civil cun infantaria e chavaliera che faschevan ir davent la glieud. Quella saira era il patrun Pozzi balurd pli che mai. Nus avain gì ina terribla dispita, pertge ch’el ans aveva tractà senza maniera. El m’ha ditg ch’il di suenter ma dettia el il quint ed jau hai respundì che jau saja er pront dad ir davent, pertge che jau era stuf dad esser ses sclav. Jau e mes ami Erman essan ids en nossa chombra, ed jau era cuntent ch’igl era ì uschia. Ma suenter na saveva jau betg durmir, pertge che jau era fitg gnervus. Il di suenter a las indesch sun jau stà sin il biro. Jau hai ditg al Salis che jau na stettia betg pli, pertge che nus na vegnian betg tractads gist, en cumparegliaziun cun ses parents, ed hajan memia pauca paja. El e Don Juan m’han ditg che jau possia ir per mes fatg, sche jau na saja betg cuntent. Cun dir che jau saja pront dad ir e ch’els ma duain far il quint, guardavan els in si per l’auter, pertge ch’els na cartevan betg che jau haja propi l’intenziun dad ir. La finala m’han els dà mes raps en summa da 2312.82 pesetas. Jau hai scrit a Stampa che jau giaja a chasa. Don Juan e blers clients empruvavan da ma tegnair enavos, ma jau era decidì dad ir a chasa.


Il viadi a chasa
[edit]

Ils 4 da settember 1893 hai jau ditg adia a la servitid. Il camarier Joaquin è vegnì cun mai a la staziun ed aveva las larmas en ils egls. Jau na sun betg ì gugent davant da Bilbao, pertge che jau enconuscheva là blera glieud. Il di suenter sun jau arrivà ad Angoulême per ir tar Sep. El era a la staziun, pertge che jau aveva tramess ina depescha. El ma pareva magher. Suentermezdi essan nus ids a spass ed avain discurrì bler da chasa. L’auter di sun jau partì per Cognac a visitar Gian. El era a la staziun, ma jau n’al hai betg enconuschì dalunga, schebain ch’i ma pareva ch’i saja el. Jau sun passà davant vi, ma er el na m’ha betg enconuschì, enfin che jau hai cumenzà a discurrer. Nus avain alura prendì ina charrotscha ed essan ids en il Cafe Ruby, nua che jau hai er chattà l’Assunta. Nus avain ensulvì bain ed endretg ed essan ids a spass, raquintond las novitads da chasa. La saira essan nus ids en il Cafe Chalet ed essan arrivads a chasa a las 12. In client da Gian ans ha envidà da vegnir en sia chasa ad empruvar ils vins da ses tschaler. Nus avain tratg or il tschop ed avain cumenzà a mangiar e baiver buns vins vegls. Suenter avair bavì anc schampagn, essan nus arrivads a chasa a las trais da la notg. Davent da Cognac sun jau partì ils 13 da settember per Niort. Gian aveva dumandà liber Eugen per quel di. Sin via per tschertgar il café nua che Eugen serviva, al hai jau entupà, ma el m’è passà sperasvi, pertge ch’el na m’enconuscheva betg. Jau hai clamà: «Eugen!» Alura è el sa vieut e m’ha enconuschì. Quel di avain nus passentà legramain, giond a spass en la citad da Niort. Nus avain tschanà pulit en in restaurant. El m’ha dà raps per purtar a chasa e la saira a las diesch sun jau partì per Paris. Arrivà là il di suenter a las nov, hai jau prendì ina charrotscha per plazzar la valisch a la Gare d’Est. Jau sun alura partì cun l’omnibus per guardar il Trocadero. Suenter l’ensolver, ch’ha custà in franc, sun jau stà sin la Tur d’Eiffel fin sisum, ed engiu sun jau vegnì a pe davent da l’emprim plaun. A gentar sun jau stà sin la plazza da Strasbourg. Jau hai alura empustà per in’ura ina charrotscha per ir a spass. Suenter sun jau ì cun il tram sin la plazza da la Bastille e da la Republique. Jau hai pensà da turnar a pe, ma sun ì a perder ed hai stuì dumandar diversas giadas nua che saja la Gare d’Est. A tschaina sun jau stà en in restaurant svizzer, ma là na m’hani betg servì bain. Suenter tschaina hai jau anc fatg ina spassegiada giu per la Rue de l’Opéra e sun alura partì da Paris la saira a las diesch e ventg. Il di suenter hai jau gentà pulit a Belfort e sun partì vers Basilea a las 12. Arrivà las otg e quaranta a Turitg, sun jau stà là sur notg. La damaun a las tschintg sun jau partì vinavant ed arrivà a Cuira a las diesch. Jau era tut cuntent da vesair puspè las muntognas e las postas. Jau sun stà a guardar il museum ed auters lieus, pertge che la posta per ils Mulegns partiva pir a las trais a mesa. Jau hai gentà en il café Calanda e sun alura partì, guardond a dretga ed a sanestra sche jau enconuschess insatgi, ma i n’era nagin. A Parpan ha il conductur ditg a quel da la posta «Buna saira» en rumantsch, ed jau hai gì in grond plaschair d’udir a discurrer en nossa lingua, suenter n’avair uschè ditg betg udì quella. A Casti hai jau bavì in quintin. Là tuts che discurrivan rumantsch. Nus essan partids da là la saira a las otg ed jau sun ma durmentà enfin Suagnign. Là hai jau vis il Victor Planta. Suenter hai jau vulì restar dasdà, per guardar sch’i saja anc a Tinizun la statua da son Plasch. Jau hai alura puspè durmì fin als Mulegns. Là hai jau guardà enturn sche jau vesess insatgi, ma igl era là be il Balzer. Per betg mulestar uschè tard quels da chasa, hai jau pensà da durmir als Mulegns, gia ch’i pluveva in pau. La damaun dals 17 da settember sun jau ma dasdà avant las set, sun siglì or da letg ed hai avert la fanestra e vesì ch’i pluveva. Guardond sin il Camon e sin il Plan, m’èn vegnidas las larmas da vesair puspè ils lieus desiderads, nua che jau aveva passentà mes dis da mattatsch. Jau sun pia ì giu a salidar la Maria Balzer, ed jau sun m’accurschì che jau aveva emblidà in pau il rumantsch. Suenter avair pajà la chombra, sun jau partì cunter chasa. Davent da Furnatsch sun jau ì en da las Boas. A Spliatsch n’hai jau vesì nagin. A Plata hai jau guardà l’uigl nov e suenter sun jau ì dabot per arrivar a Castigl. Arrivà sin il Mot dal Laresch hai jau vis mes bab che vegniva nà sut l’iert. Nus essan ans entupads dasper las ruinas da la chasa veglia. Suenter al avair embratschà, hai jau observà ch’el aveva gia ils chavels alvs ed er la barba, e ch’el era vegnì fitg magher. El è turnà enavos cun mai, ed en quel mument è arrivada er la mamma. Quella n’era betg sa midada uschè ferm. La pitschna Maria n’hai jau betg enconuschì. Arrivond en stiva, m’hai fatg gronda malavita da betg chattar mia sora Serafigna ch’era morta cur che jau era en Spagna. I m’han fatg il café, entant ch’ils auters eran a messa la dumengia. Suenter messa è arrivà Tona e pli tard Niclà, Constantin ed Agata. Tuts ma parevan midads. Els ma raquintavan e dumandavan in tranter l’auter. Ils emprims dis ma parevi che jau na stettia betg gugent. A Bilbao sun jau oramai stà set onns ed in mais ed hai gudagnà en tut 4990 pesetas, senza ils trais vestgids, chalzers ed auters regals. Bunamauns vegn jau anc ad avair gudagnà circa 300 pesetas. Jau hai tramess al bab 7680 francs, a la mamma 95 francs, a Tona 49 francs, per la baselgia 25 francs e per Constantin 90 francs. Per il viadi hai jau pajà 272 francs.


A Murmarera
[edit]

Il temp che jau sun stà a Bilbao èn vegnidas fatgas a Murmarera 15 nozzas. Il segund di che jau era a Castigl è il Tona vegnì cun mai a Murmarera. Arrivads sin santeri, avain nus guardà la fossa da la povra Serafigna. I m’ha fatg grond mal da pudair vesair nagut auter ch’ina fossa cun ina crusch. L’enviern ch’ella è morta, era er il Tona stà sin pugn da mort cun mal dal cor.

A chasa hai jau cumenzà la lavur cun prender crappa or dals prads. Suenter avain nus cumenzà a bajegiar in pastrign. Las sairas aveva jau cumenzà ad ir a Cresta per emprender franzos tar mes padrin Fluregn Dora. Er Tona e Sep vegnivan, sco er Gudenz. Ma cur che jau saveva in pau, turnava el a mussar quai che jau saveva gia, ed jau na sun betg pli turnà.

Il november hani cumenzà la scola da la saira. Er jau sun stà ensemen cun Tona e Gudenz. Quel temp là avain nus cumenzà a passentar las sairas en la chasa d’onda Filiza.

Ils 29 da settember sun jau stà a Ziteil cun l’Anigna. Nus avain gentà a Suagnign avant che passar si. Er da Murmarera eran diversas persunas. Jau aveva tema da prender penetienza. Cun esser stà a l’ester a lavurar, eri passà in temp dapi la davosa confessiun. Jau e Gudenz essan vegnids engiu da la via da Salouf ed essan suenter anc stads tuts a Suagnign a messa.

Paucs dis pli tard sun jau stà cun la mamma a fiera or a Suagnign. Jau hai dà ora per rauba da chasa 49.50 e per in letg 36 francs.

Da quel temp è vegnì clamà ora il Victor per maridar. Il di ch’el ha dà il vin als giuvens, avain nus tschanà jau e Tona, Gudenz e Sep da Cresta en la chasa dal Tabachign. La tschaina ha custà diesch francs en tut. Ina mesadad hai jau pajà e l’autra Gudenz.

Nus avain duvrà circa in mais per finir il pastrign. La damaun sin far di gieva jau cun Niclà e Constantin sin las Canels e sin il Fop a manar giu crappa cun la schlieusa che Tona aveva fatg aposta.

Ils 17 da november, la perdunanza da son Fluregn, aveva jau cumprà 15 liters vin dal Pelegat à 45 raps il liter. Jau aveva er fatg cumprar ina tuaglia alva per quel di, ma i n’han betg vulì la duvrar. Quel di essan nus stads tuts a prender penetienza, gia ch’il pader Luis aveva durant l’emna fatg ina pitschna, ma buna missiun. Arrivond or da messa, hai jau survegnì or da Frantscha ina carta dal Sep ch’aveva tramess diesch francs per cumprar il vin da son Fluregn. Nus avain gentà bain, e la saira sun jau stà a Scalota per cumprar dal Pelegat anc tschintg liters vegn. Cur che jau sun turnà, aveva la mamma gia fatg la fava. Il di suenter è vegnida la naiv, ed i han cumenzà ad ir cun las schlittas. Sin las Vals avevan nus semtgà la laina per l’uigl nov.

La segunda fiera da Suagnign essan nus stads jau e bab e mamma a cumprar ina vatga ed avain gentà bain tar il Gasparign.

Las festas da Nadal avain nus passentà en cuntentientscha. Ils 29 da december essan jau e Gudenz stads si Baiva a dir rusari per il Farandign ch’era mort. El è vegnì sepulì da son Silvester e tut Murmarera è stà suenter bara. Nus essan stads si tar la Margarita a baiver il vinars. La mamma, Ana ed Agata èn idas suenter messa si tar il Gustign. Jau las hai chattà là ch’i mangiavan paun cun paira e bavevan in liter vin. Jau hai empustà anc in liter ed hai fatg vegnir er la Filumena e la Pinigna. Arrivond engiu sun jau stà a Cresta cun il Gudenz. Cur che la mamma è passada, hai jau ditg da dir al Tona da vegnir dalunga, pertge che a las duas dal suentermezdi deva la Duriatscha il bumaun. Nus essan alura stads tuts si legher cun bun vin. La saira sun jau stà a Cresta. Cun la posta era arrivà da Genua il Gross cun tifus. La medema saira essan jau e Gudenz stads a Furnatsch per metter sin posta duas cartulinas. L’onn nov avain nus cumenzà la damaun a Cresta cun ir en tut las chasas che devan il vinars. Suenter messa essan nus ids en las chasas da las giuvnas a giavischar il bun onn. Dapertut avain nus mangià e bavì vinars. Jau e Gudenz essan stads si tar il Gian Baver, pertge che la glieud ans tentava cun sias figlias. Là avain nus gì da rir da schluppar. Il davos essan nus stads tar la Filumena e suenter ora Cresta. Nus eran sturns e n’essan betg arrivads ad uras a vespras. Il pader ha ditg giu per baselgia ch’i na saja betg rusari, per evitar profanaziuns en baselgia. Suenter vespras è la giuventetgna ida sin ospizi a giavischar il bun onn al plevon. Inqualin han però laschà mancar respect envers il pader. La saira avain nus chattà er il bab ch’aveva bavì prest ina buttiglia cognac. Durant quell’emna ha il plevon envidà ina saira ils giuvens a tschaina.

Il di suenter ch’il Niclà era stà si Baiva cun la staila, m’ha el ditg che la Sepa dal Farerign haja m’envidà da vegnir si a far bumaun. La dumengia suenter essan nus stads si a messa ed essan alura jau ed il Gudenz ids sin chasa. L’emprim avevan nus in pau turpetg, pertge che nus n’eran anc mai stads en quella stiva. Ma els ans han tractà bain e dà il bumaun, e nus essan stads cuntents. Las sairas d’enviern frequentavan nus er la chasa d’onda Filiza e la Pina. Gudenz aveva ditg a la Pina ch’el la veglia maridar en in pèr onns, ed uschia eran nus bainvegnids.


Las nozzas dal Tona
[edit]

Quel temp là vegnivi ditg ch’il Niclà Luzio ed il Tona hajan en senn da maridar da tschaiver. Ma nus na cartevan betg, pertge ch’il Tona n’ans aveva anc ditg nagut. Ma il di da sontg Antiena, suenter ch’el era stà vin Cresta a lavurar tar l’onda Maria, è el vegnì a chasa ed ha dumandà dal bab il permess da laschar far las publicaziuns la dumengia proxima. La mamma ed ils auters n’eran betg cuntents, perquai ch’els avevan gì differenzas cun la Maria da Spliatsch. Basta, la dumengia èn els vegnids clamads ora, e suenter vespras ha el pajà il vin als giuvens en la chasa dal Tabachign. Suenter essan nus stads tuts giu Spliatsch a baiver il café ed essan ans divertids bain fin la saira a las otg. Paucs dis avant las nozzas è la Maria da Spliatsch vegnida si Castigl ed i han fatg pasch tranter las dunnas. I han decidì da far las nozzas a Castigl e nus avain prendì giu da Baiva 31 liters vin.

La saira dals 31 da schaner sun jau stà ad envidar quels ch’avevan da vegnir a nozzas. La notg essan nus stads giu Spliatsch a chantar las mintinedas ed a mangiar il schambun ed essan arrivads ensi a las dudesch. La damaun da l’emprim da favrer essan nus ids a las set giu Spliatsch, ma igl era trist, pertge che la mamma cridava. Il frac da nozzas dal Tona n’era betg arrivà si da Cuira. Ma el ha tratg en il mes. Curt suenter èn arrivads il Ferro ed il Locla cun ses chavals ed ils envidads. Suenter avair bavì il café, essan nus ans mess en viadi. I buffava la bischa. Nus eran en otg en mintga schlitta. Jau ed il Fadri Loza eran las perditgas. A Murmarera, suenter avair spusà civil, essan nus ids en baselgia. Tut Murmarera era vegnì a messa. Il plevon ha fatg in bel discurs. Tut ils envidads èn alura ids a Castigl. La mamma spetgava cun il vin. A maisa essan nus stads tuts leghers fin las quatter. Ma cur che Tona ha ditg adia, essan nus restads enavos trists e tuts cridavan. Il bab era or en clavà e marmugnava cun tuts, pertge ch’el aveva bavì plitost memia bler. Jau aveva mal il chau. Il di suenter sun jau stà giu Spliatsch a visitar Tona e sia dunna.


La partenza per la Frantscha
[edit]

Per ils 5 da favrer era jau ma decidì da partir per la Frantscha, pertge che jau aveva survegnì ina carta che ma scheva che jau possia vegnir cur che jau veglia. Jau hai damai cumenzà a far mes fagot ed a dir adia si Baiva ed a Murmarera. Jau sun stà a gentar tar onda Filiza. Quella m’ha recumandà da betg star davent pli che sis onns e da betg prender estras per dunna, pertge che quellas da la vischnanca sajan pli bunas e fidaivlas. Arrivà la saira a chasa, avevani fatg groma sbattida e pett’en pigna. La damaun dals 5 da favrer hai jau fatg ir Niclà e Constantin giu’ls Mulegns cun las valischs. Jau hai ditg adia ad Anigna ed a Maria ch’eran en stiva. Or en cuschina eran il bab e la mamma. I m’ha fatg mal da vesair tuts a cridar ed jau na sun questa giada betg partì uschè gugent. La Geda è vegnida cun mai fin Furnatsch ed è ida alura a Sur a messa. Tona è vegnì cun mai fin ils Mulegns. Jau sun arrivà da mezdi a Casti ed hai mangià là be in toc tschigrunet che jau aveva prendì en giaglioffa. Or a Planeiras hai jau guardà co che las muntognas da la Tgavretscha s’allontanavan. A Churwalda vainsa laschà enavos la bena ed essan ids enten la charrotscha ed arrivads a Cuira a las quatter. A tschanar sun jau stà giul Süsswinkel ed a durmir en il Weisses Kreuz. Il viadi en Frantscha e stà lung, pertge che jau hai stuì spetgar a Lyon quatter uras ed a Limoges trais. Jau sun la finala arrivà a Cognac l’avantmezdi a las diesch e mesa dals 9 da favrer.


En Frantscha
[edit]

A Cognac hai jau chattà Gian e sia famiglia sauns ed en mirveglias co ch’i passia a chasa. Per Gian sco er per Eugen e per Gisep aveva jau purtà dus tschigrunets ed ina liongia per in. Jau carteva d’avair plazza a Cognac, ma els han ditg che jau haja l’emprim da star in mais ad emprender il franzos, ed alura veglian els tschertgar ina plazza. Jau n’era betg cuntent d’esser senza plazza ed hai scrit als auters frars. Eugen e Gisep èn vegnids a ma visitar e m’han empermess da tschertgar plazza. Finalmain hai jau survegnì ils 3 da mars ina carta ch’els hajan ina plazza per il mais da matg a Rochefort. Jau n’hai betg spetgà gugent uschè ditg, ma Gian ha ditg da star tar el a spetgar.


A Rochefort
[edit]

Arrivà a Rochefort, m’ha mes futur patrun Joos mussà mia chombra. Il di suenter a las sis sun jau levà ed hai mess si il scussal verd e cumenzà a lavurar. Mes cumpogn ma mussava las lavurs. Cun stuair cumenzar a nettegiar las tualettas era jau in pau trist, pensond che jau era en sala a Bilbao, e stoppia uss puspè cumenzar cun la pli bassa lavur. Basta, jau sun ma disà puspè a tut, cun la speranza da betg stuair star memia ditg en cuschina. La saira dals 20 da matg hai jau gì in terribel mal dal cor, ma jau n’hai laschà percorscher nagut. Il di suenter èsi ì meglier. Jau sun cuntent da betg avair bandunà la lavur. Ils 10 d’avust è arrivà Eugen or da la Svizra. Il suentermezdi essan nus ids a spass. Igl era l’emprima giada che jau era sortì a Rochefort. La saira è el gia partì per Niot, ed jau era trist, perquai che jau na pudeva betg anc ir a servir en sala e gudagnava be 40 francs il mais. Da Bumaun m’ha il patrun da 20 francs, il dubel da quai ch’el ha dà als auters, pervi da mes bun sa depurtar. Ils 22 da schaner sun jau vegnì malsaun. Jau aveva dolurs per l’entir corp e na pudeva betg star en pe. Jau hai stuì pensar dad ir a l’ospital. Ils 25 da schaner, suenter avair tschertgà in che ma remplazzava en la lavur e suenter avair fatg las lavurs da la damaun, sun jau ì sin chombra a ma midar e sun partì cun in cumpogn a l’ospital, dumandond in letg en la sala dals marinars. Jau ma fascheva pensiers e pensava che a chasa pudess jau dumandar pli bain quai che jau aveva basegn. La saira a las quatter è vegnì in medi militar a ma visitar. El m’ha ditg che jau haja l’influenza (grippa) e m’ha ordinà medischinas. Da notg hani laschà en sala be pli glisch smorta. En il letg daspera era in vegl da 84 onns. El era legher e raquintava or da sia vita. El aveva fatg tras bleras guerras sco chavalier. Suenter ina lunga notg hani cumenzà a las tschintg a nettegiar la sala e faschevan ina canera ch’ins na saveva betg durmir. Las nov vegniva il medi a far las visitas cun ils students da medischina. L’ensolver devani pir a las diesch. Il da mangiar n’era betg bun, ma las mungias eran amablas. La sonda hai jau tschiffà mal che jau na pudeva strusch trair flad ed hai passentà mal la notg. La dumengia gievi ni meglier ni mender. Ma la notg hai jau pudì durmir e glindesdi gievi pli bain ed il mardi hai jau dumandà il medi da pudair ir a chasa. I m’han quintà 2.50 il di ed in franc per mes tgirunz. Jau sun ì dalunga a reprender la lavur ed hai pajà a mes substitut 8 francs. Tuts schevan che jau saja sortì memia baud da l’ospital. Ils 30 da schaner hai jau tschiffà mal las chommas, e sin ordinaziun dal medi hai jau stuì star quatter dis en letg ed hai anc lung temp accurschì questa malsogna.

Cun esser tut ils camariers malsauns, m’ha ils 28 da favrer il patrun fatg prender il scussal alv per gidar en sala per quel di. Per mai n’eri betg difficultus, pertge che jau enconuscheva la lavur. Il patrun era cuntent cun mai ed ha empermess da ma laschar lavurar en sala, uschè prest ch’ina plazza vegnia liber. La paja fiss stada 80 francs.

Vers la fin da mars hai jau survegnì ina carta da Stampa, or da Spagna, che m’offriva ina plazza da camarier en ses café, ma senza ma dar part sut tge cundiziuns. Jau hai respundì che jau na veglia betg turnar en Spagna. Ma la dumengia dals 21 da mars m’ha el puspè supplitgà da vegnir dalunga ad Oviedo, pertge ch’el haja dad ir a Turin e suenter a chasa. La plazza ch’el haja saja fitg buna, e tut possia vegnir rugalà bain. Uss hai jau cumenzà a far patratgs e ma cussegliar cun mes cumpogns. Suenter lunga ponderaziun sun jau ma decidì dad ir anc ina giada en Spagna. Ma jau aveva tema da dir als patruns che jau giaja davent, pertge ch’els eran fitg cuntents cun mai. L’emprim d’avrigl hai jau fatg la dumonda, ma la patruna na vuleva betg ma laschar ir ed era pronta da ma tschertgar per il mument ina plazza en vischinanza, per pudair cun la dretga occasiun turnar tar els e cun il temp magari surpigliar in café da la societad. Jau na saveva uss puspè betg tge che jau duaja far, ma la finala hai jau pensà dad ir en Spagna. Cur che jau hai laschà ir il telegram che jau vegnia, ma vegnivi mal dal cor, pensond che questa decisiun savess forsa esser fallada. Ils davos dis mangiava jau pauc e na saveva betg durmir.


Return en Spagna
[edit]

Ils 2 d’avrigl m’ha il patrun pajà 280 francs en aur e m’ha dà in bun attestat. Jau hai prendì la channa e la chapella e ditg adia a tuts. Jau sun ì a La Rochelle per dir adia ad Eugen. Quel na ma vuleva betg laschar partir en Spagna. El m’ha decuraschà bravamain. Er Gian a Cognac n’era betg cuntent che jau giaja en Spagna. Ad Angoulême era er Gisep stut da l’aventura che jau vuleva far. La saira essan nus stads en cumpagnia, ed jau era pli cuntent che a La Rochelle ed a Rochefort. Er il proxim suentermezdi avain nus passentà legramain, raquintond da las istorgias che nus faschevan da mattatschs e da bleras autras chaussas da chasa. Vers saira hai jau ditg adia a Gisep, ed il Dora m’ha accumpagnà a la staziun. Jau sun partì cuntent e chantava en la viafier.

Ad Oviedo è Andres Parli vegnì per mai a la staziun. El ha cumenzà a sa lamentar da la miseria che regia en Spagna e dal schlet gudagnar dal café nua ch’el lavurava. En la viafier aveva jau anc udì che blers murivan ad Oviedo d’ina nauscha fevra. En il café hai jau alura chattà Stampa, ed jau aveva ils emprims dis fadia da discurrer spagnol. Ils 7 d’avrigl hai jau cumenzà a far da camarier, ma i vegniva pauca glieud. Jau era m’enriclà d’esser ì davent da Rochefort, pertge che jau gudagnava qua pauc, e cun stgamiar ils raps ma restava anc pli pauc. Glindesdi da Pasca è Stampa partì en Svizra, ed jau hai dà cun el 50 francs per dar al bab. Er l’avrigl hai jau gudagnà pli pauc che en Frantscha ed jau era fitg malcuntent cun mia sort. Vers la fin da matg hai jau survegni ina carta ch’annunziava che Constantin veglia partir per Genova en ina claustra per vegnir pader. Nus fragliuns a l’ester n’eran betg persuenter, pertge che a chasa avessani gì basegn dad el. Ils 16 d’avust m’ha Agata scrit che Stampa l’haja dumandà per spusa. Jau sun stà fitg surstà, pertge ch’els eran da memia gronda differenza da vegliadetgna. Ils 15 da settember èn els arrivads ad Oviedo ed han raquintà da las nozzas e da chasa. Jau ma fascheva quitads per ils dus vegls geniturs ch’eran uss restads a chasa sulets cun Niclà e Maria. Il mais da settember avevan nus lavurà bain, ma l’october è stà miserabel. Il november hai jau cumenzà a scriver en Frantscha per chattar ina plazza, ma jau na survegniva nagina resposta. Ils 17 da november, il di sa son Fluregn, hai jau envidà tut quels da chasa a mangiar ina turta. Ma divers che giugavan bigliard han laschà mancar respect envers la chasa e bittavan tut la rauba giun plaun. Cur che jau hai fatg reproschas, m’ha in dà ina schlaffada. Stampa na m’ha betg laschà respunder e m’ha laschà percorscher ch’el na ma deva betg la raschun. Anzi el scheva il proxim temp chaussas sur da mai a la servitid, ed er mia sora Agata na ma defendeva betg. Uschia hai jau passentà ad Oviedo in enviern plain displaschairs. Entant m’aveva in ami a Bilbao chattà là ina plazza en il café da la Bolza per l’emprim da fanadur 1896. Jau hai respundì che jau acceptia cun plaschair. Mes cumpogn d’Oviedo era trist da stuair star enavos senza mai e ma recumandava da tschertgar ina plazza er per el. Schebain che ils patruns na m’avevan betg tractà bain, era jau tuttina commuventà da dir adia a Stampa ed a mia sora Agata. Jau sun partì trist da stuair ir puspè en in’autra citad tar auters patruns. Ma gia en la viafier era jau pli cuntent. A Bilbao però avevan quels dal café Svizzer ditg chaussas da mai, pertge ch’els avevan ravgia che jau turnia a Bilbao en in’autra chasa. Uschia n’avevan ils novs patruns betg gronda confidenza da ma retschaiver. Ma cur che jau hai preschentà mes attestats, m’hani pladì per ils 3 da fanadur. Mes cumpogns na ma mussavan betg gugent mias lavurs, damai che jau era ester. Il suentermezdi m’hani dà las mendras maisas per servir, ed il patrun marmugnava per mintga pulenta. Els ma pajavan 75 raps il di. Da mangiar e durmir gieva a mes quint. Blers dis na gudagnava jau strusch in franc ed aveva da spender 2.50. Quel ch’arrivava la damaun 5 minutas memia tard, na dastgava betg lavurar. Nagliur na vegnivan nus tractads cun tanta brutalitad. Ma jau n’era tuttina betg m’enriclà d’avair bandunà Oviedo e sperava sin in’autra plazza, damai che jau era persequità da disfortuna. Sche jau fiss be restà en Frantscha! Jau avess gugent discurrì cun mes geniturs. Ma quels eran dalunsch ed eran forsa malcuntents, pertge ch’igl era passà in onn che jau n’aveva betg tramess raps. La stagiun gieva a la fin ed ils 3 d’october m’ha il patrun ditg ch’i n’hajan betg pli lavur, ma che jau possia turnar la proxima stad. Il di suenter eri son Francestg, ed jau hai puspè ina giada gì occasiun dad ir a messa. Jau stueva spender 5 francs a di per star a Bilbao ed incassar quai ch’i ma debitavan. Enten questa plazza era jau damai stà trais mais ed aveva gudagnà pauc. Persuenter m’hani dà in dals pli bels attestats che jau aveva.


Return en Frantscha
[edit]

Ils 9 d’october sun jau partì da Bilbao ed arrivà la saira a San Sebastian. Jau hai prendì ina chombra per ina peseta e la damaun café e paun per 25 centims. Vers las diesch hai jau vis la famiglia roiala a far ina spassegiada. Suenter mezdi sun jau stà a guardar las fortezzas. Vers las trais hai jau mangià en in’ustaria sardinas, paun e vin per 75 centims sco gentar e tschaina ensemen. La notg n’hai jau betg savì durmir pervi dal grond mal ils dents che jau aveva gia dapi in mais. Jau sun alura partì per Bayonne e sun ì per las vias a guardar ils cafés ed a tschertgar plazza. I pluveva tuttadi ed jau aveva fraid e fom e mal ils dents. Tuts ma respundevan ch’i na saja uss betg stagiun e nagina lavur. Cun avair pers tutta speranza, hai jau prendì ils 14 d’october la viafier e sun ì a Bordeaux, accumpagnà dal mal ils dents e da la plievgia. Puspè gieva jau dapertut a tschertgond lavur. Jau hai scrit al Sep da m’emprestar tschient francs, pertge che jau n’aveva cun mai betg dapli che 65 francs franzos, cur che jau era partì da Bilbao. Jau n’aveva betg vulì midar dapli, per betg perder sin la midada. Uss aveva jau tema da restar senza raps e guardava da betg spender dapli che 1–1½ francs a di. La damaun prendeva jau paun e café. Da gentar paun e chaschiel per 20 centims e gieva a mangiar en in lieu che nagin na ma veseva. La tschaina ma laschava jau custar 40–60 centims senza vin. Jau gieva en ils cafés dals cumpatriots, ma nagin n’aveva basegn da mai. Jau ma turpegiava da stuair dumandar lavur e bleras giadas steva jau uras entiras davant in café, senza ristgar dad ir en. Er en las agenzias da plazza survegniva jau la medema resposta. En in lieu, nua ch’ils camariers sa radunavan la damaun, eri adina pli che tschient senza lavur, ed uschia hai jau pers tut la speranza. Il Gian m’aveva scrit da betg star pli ditg senza plazza a spender raps, ma da restar tuttina en Frantscha.

Bordeaux è ina bella e gronda citad cun in grond port da mar. Quels dis eran grondas fieras e divertiments. Ma jau n’aveva nagin umor e gieva en las baselgias che jau veseva sper via a rugar che Dieu ma gidia. La notg na saveva jau betg durmir pervi dal mal ils dents, ma jau n’hai betg ristgà da laschar trair or. Uschia sun jau stà otg dis a Bordeaux. Jau sun alura partì per Angoulême a visitar il Gisep. Il di suenter sun jau partì per Cognac ed aveva vargugna dad ir puspè a chasa tar Gian senza lavur. Ma els m’han piglià si bain, ed jau hai cumenzà a scriver dapertut enturn per tschertgar plazza. Da chasa scrivevani da vegnir anora sche jau n’haja betg plazza. Ma il viadi en Svizra custava memia bler. Jau aveva mess mes raps en obligaziuns spagnolas ed avess pers circa la mesadad per las vender. Ils 100 francs che Gisep m’aveva emprestà, hai jau spendì per laschar metter en otg dents fauss e drizzar anc quatter, en tut 96 francs. Jau hai suffrì bler e poss mumentan strusch mangiar. Ils 17 da november sun jau stà a La Rochelle tar Eugen. Er là n’eri betg da chattar plazza. Nus essan stads a spass ed el m’ha raquintà da chasa. Nus avain mangià bain, pertge ch’igl era il di da son Fluregn. Suenter avair bavì ensemen in pèr magiels vin, sun jau ma durmentà en la viafier ed hai sbaglià da sortir al dretg lieu. Ils 25 da november è in giarsun dal Gian vegnì malsaun ed jau al hai pudì remplazzar fin ils 22 da december. Mias speranzas da gudagnar en la lottaria spagnola èn stadas vanas. Nus avain passentà cuntents il cumenzament da l’onn 1897, schebain che jau aveva ina tscherta scuidanza sin ils camariers ch’els pudevan gudagnar bain durant quests dis. Ils 12 da schaner ha Gian survegnì ina carta dal Cafe France da Saint Jean D’Angely ch’i avessan en in mais basegn d’in camarier. Jau sun stà pront dad ir. Ils 16 da schaner sun jau stà a prender penetienzia, pensond che jau n’haja suenter betg pli temp dad ir. Ils emprims dis aveva jau tema ch’il patrun na saja betg cuntent cun mai. Ma sco tut ils patruns eran els l’emprim curtaschaivels e cun il temp marmugnus. Davent dal fanadur lavurava jau bler pli pauc en il café, pertge ch’in auter café aveva cumenzà a dar las sairas concerts. Damai che jau aveva pauca lavur, hai jau laschà vegnir da Paris ina grammatica englaisa per 16 francs ed hai cumenzà a far progress cun emprender l’englais. Ma il patrun ma fascheva reproschas. Jau empruvava da tegnair la plazza sur las festas da Bumaun, per gudagnar insatge dapli. Ils 8 da november hai jau cumenzà ad ir cun velo. In pèr dis avant Nadal hai jau survegnì novas da Tona ch’el saja malsaun, ed jau hai tramess 50 francs e 100 francs per ils geniturs. L’emprim da schaner 1898 sun jau stà cuntent cun il gudogn ed ils 6 hai jau survegnì visita dad Eugen ch’era senza plazza. Il favrer hai jau survegnì ina carta da Gisep che ma scriveva che Ana haja proponì da pajar giu il daivet dal Talot. Il bab era stà garanzia per quel ed ha suenter stuì surpigliar quel daivet. Gisep, Gian, Eugen ed jau avain tramess mintgin 187.50 francs, ed ils geniturs èn stads cuntents dad esser libers da questa grevezza suenter ventg onns.

Cunquai che Eugen ha stuì bandunar sia plazza pervi da malsogna, hai jau pensà da laschar er mia plazza, per guardar sche nus pudessan cumprar ensemen in café. Il patrun m’ha dà in bun attestat ed jau sun ì a La Rochelle. Nus essan ids a guardar il café che Eugen vuleva cumprar. Ma el custava 6000 francs. Nus n’avevan betg ina tala summa ed avain laschà crudar quest’idea. Eugen è ì a Rochefort a tschertgar insatge.


A Bordeaux
[edit]

Ils 2 da matg essan nus partids per Bordeaux ed avain prendì là quartier. Mintgin gieva a tschertgar lavur. La finala ha Eugen cumprà in pitschen affar. Jau cuntinuava a tschertgar plazza e steva mal da betg consumar insatge en ils cafés nua che jau gieva a dumandar lavur. La saira arrivava jau stanchel a chasa, senza avair chattà insatge. Jau legeva las gasettas per savair co che sa spleghia la guerra tranter la Spagna e l’America. Jau aveva plazzà là mes raps en bancas spagnolas e stueva vesair co che la valur sa sminuiva di per di. Tscherts dis cartev’ins d’avair vistas da survegnir plazza, ma l’auter di devan tut ils chastels ensemen. Dals 2 fin ils 6 da fanadur sun jau stà a lavurar a Pessac ed hai gudagnà 32 francs. Durant quels dis hai jau survegnì las novas da la destrucziun da la flotta spagnola. Ils 12 da fanadur 1898 eri dudesch onns che jau era partì dals Mots da Castigl per ir a gudagnar. Quantas tribulaziuns e quants displaschairs hai jau passentà quels onns. Sche jau avess adina pudì lavurar da camarier, avess jau uss forsa 12–15 milli francs. Uss possed jau strusch duamilli. Per disfortuna aveva jau plazzà circa traiamilli en obligaziuns da Cuba. Uss che la Spagna ha pers Cuba, na sai jau betg sche jau survegn anc insatge per questas obligaziuns.

La damaun a bun’ura dals 19 da fanadur m’ha Eugen clamà e ditg dad ir dalunga al Cafe de la Paix tar il signur Battaglia en plazza. Jau era fitg cuntent d’avair finalmain chattà lavur. Ils emprims dis era jau stanchel ed in pe ma fascheva mal che jau na pudeva strusch ir enturn. Il patrun vegniva di per di pli difficultus e rigurus e per la minima chaussa tugnava el senza fin. Vers la fin d’avust avess jau gì plazza a Niort, ma jau hai vulì star qua, essend che jau gudagnava pulit. Ils emprims dis da settember avain nus survegnì novas ch’il bab saja grev malsaun e nus eran en gronda tema, pertge ch’el aveva gia 72 onns. Jau sperava che Dieu al ans laschia anc per questa giada. La fin da settember è il patrun partì en Svizra. Nus avain gì pli quiet. Ils 2 d’october ha Ana scrit ch’ils medis hajan dà si la speranza da pudair guarir il pover bab. Mintga di temeva jau che la posta ma portia la novitad fatala. E mia tema è sa verifitgada ils 13 d’october cun survegnir dal Tona la brev ch’il bab saja mort ils 11 d’october. Jau n’hai betg savì cuntinuar da leger ed hai dumandà la patruna da ma laschar remplazzar, per pudair dar part la trista nova er ad Eugen. Jau hai er scrit a la mamma ed als frars en Frantscha. I ma pareva impussibel da betg avair pli bab. Jau pensava co ch’il bab e la mamma eran en cuschina e cridavan, cur che jau sun partì ils 5 da favrer 1894 e co ch’i schevan: Tgi sa sche nus ans vesain anc ina giada. Ils 22 da november è Gisep vegnì ad ans visitar ed jau ed Eugen essan ids a spass cun el. Nus eran cuntents d’esser suenter quindesch onns puspè ensemen ed avain discurrì lung temp da chasa e da la mort dal bab. Suenter tschaina essan nus puspè sortids ensemen ed eran in pau pli leghers.

Durant l’enviern era jau stà in pèr dis malsaun ed era vegnì fitg magher. I ma daventava adina pli difficultus da lavurar en la chasa da quel tiran d’in patrun, e mes cumpogns schevan che jau haja gronda pazienza d’al surpurtar. La finala, ils 23 da matg, m’ha el ditg che jau na dovria betg turnar, damai che jau na giaudia betg la stima d’in client. Jau sun vegnì en ravgia ed al hai rinfatschà che el, per esser cumpatriot, saja adina stà cun mai pli sever che cun ils Franzos. Jau avess uschiglio betg pudì star pli ditg pervi da la sanadad, pertge che jau era sblatg e debel. Durant quel temp ha Eugen puspè vendì ses café che na rendeva betg. I m’è vegnì offert da far ina stagiun da stad a Ronce-les-Bains. Cun stuair spender qua mintga di circa 3 francs, sun jau ma decidì d’acceptar la plazza. Las davosas sairas tschanava jau bain ensemen cun Eugen e faschevan in pau da grond cun dumbrar ils raps en ils cafés, per laschar percorscher che nus hajan blers. Sche la mamma avess vesì! Suenter esser stà ad incassar divers dabuns, essan nus anc stads a las cursas dals taurs. Ils 18 da zercladur essan nus partids, Eugen per Angoulême ed jau per Ronce-les-Bains.


A Ronce-les-Bains
[edit]

Arrivà al Cafe du Grand Châlet, sun jau ma preschentà ed avain nus gentà ensemen. La chasa n’era però betg anc bajegiada a fin ed ins na veseva prest nagina glieud. Ma ils patruns eran fitg curtaschaivels ed uschia hai jau gì il curaschi da star vinavant, schebain che jau gudagnava ils emprims dis betg 50 raps. Jau levava a las set e gieva la saira a letg a las diesch, suenter avair tschanà pulit, pertge ch’ins vegniva tegnì sco ina famiglia. Ma il fanadur gudagnava jau circa 3 francs. Damai che Sep m’aveva dà part ch’el giaja l’avust a chasa, al hai jau tramess 30 francs per cumprar in monument da fossa per il char bab.

L’ultim temp aveva jau fatg enconuschientscha cun ina giuvna. Ella vuleva ma far maridar bainbaud. Ma jau hai pensà ch’i na ma cunvegnia betg da maridar, cun esser adina en viadi d’ina plazza a l’autra, senza existenza franca. E sch’ins pensa da passentar ses vegls dis en il lieu nativ, alura na la plaschessi probabel betg.

Jau cumenzava a far plans dad ir a Paris per lavurar là per l’exposiziun, ma jau aveva starment dad ir en quella gronda citad. Il mais d’avust hai jau gudagnà pulit, ma suenter è la lavur ida enavos. Ils 2 da settember, entant che nus eran sin la terrassa a prender l’aria da la saira, m’hani purtà ina carta dad Eugen che m’aveva procurà ina plazza a La Rochelle. A mes patrun hai fatg displaschair che jau veglia partir, ma jau hai ditg che jau stettia anc in pèr dis, uschè ditg ch’el aveva lavur.

La damaun suenter sun jau cun dus amis lavà la damaun a las trais, per far ina spassegiada a la riva da la mar. Nus essan partids senza chalzers, savens en l’aua, ed essan ans divertids stupent. Suenter avair fatg marenda 15 km davent da chasa, essan nus turnads a las otg.

La stagiun da stad hai jau gudagnà circa 300 francs. Jau sun stà cuntent cun ils patruns e sun vegnì pli grass.


A La Rochelle
[edit]

Arrivà a La Rochelle, sun jau stà cuntent da puspè vesair Eugen. Jau hai cumenzà a lavurar en il Cafe du Roulage cun in brav mal il chau. Jau enconuscheva il patrun dal temp ch’el era camarier, e l’emprim temp gievi, sco dapertut, pulit. Quels dis è arrivà il Sep cun bleras novitads da Murmarera ed ha purtà per mintgin ina regurdientscha dal char bab. El aveva er ina pulpa ch’è stada mangiada en paucs dis. Ils 20 d’october m’ha il patrun mess ensemen cun in giuvenaster che ma fascheva bleras ravgias e lavurava pauc. Sin Nadal hai jau tramess a chasa 100 francs. Il mais da schaner 1900 sun jau stà cuntent cun il gudogn. Displaschair ans aveva chaschunà la novitad che la mamma era stada fitg malsauna. Ils 8 da favrer m’ha il patrun rinfatschà che jau haja maschadà il vin. Jau n’al hai betg laschà raschun. El m’ha ditg en ravgia che jau possia ir per mes fatg. Alura hai jau dalunga prendì giu il scussal ed hai fatg far il quint. Jau sun stà a Rochefort. Là aveva il signur Joos gist pladì in auter camarier. Jau hai visita là il signur Schmidt e sun turnà a La Rochelle.


Partenza per Paris
[edit]

Cun tristezza hai jau ditg adia ad Eugen e sun ì a Cognac. Là hai jau chattà en il café da Gian er Sep. Els èn stads surstads da ma vesair. Suenter in pèr dis sun jau partì cun Sep ad Angoulême ed hai prendì quartier tar Gian Dora. Il di suenter sun jau partì per Tours ed hai chattà là il Peder Albrecht. Jau sun stà en divers cafés a guardar per plazza, ma i n’era nagut da chattar. Jau hai guardà ils monuments principals da la citad e sun ì il di suenter a Blois a visitar Niclà Luzio. Er là n’eri naginas plazzas libras. Jau sun alura ì vinavant ad Orleans. Giond tras la citad, m’ha surpiglià ina gronda tristezza, pensond che noss bab aveva lavurà qua blers onns en ina pastizaria ed era sa fatg si. Jau pensava ch’el era passà sin las medemas vias ed jau era fitg penserus. Jau sun stà tar in’agenzia da plazzament, ma er là n’eri nagut da far. Jau sun ì la dumengia a messa ed hai prendì la viafier per Paris.

Jau sun ì en questa gronda citad, senza savair tge direcziun che jau duaja pigliar. Jau hai gì fadia da chattar da star sut notg. Il di suenter hai jau dumandà nua che sajan las agenzias da lavur. Suenter trais dis hai jau vis ch’igl era grev da chattar plazza senza avair ina recumandaziun d’insatgi. Jau sun dalunga stà disà vi dal viver a Paris. Jau gieva a mangiar en ils lieus bunmartgads e spendeva pauc dapli che dus francs a di. La dumengia suentermezdi sun jau ì a spass en il Bois du Boulogne. Jau n’aveva mai vis tantas charrotschas sin las vias che na vulevan betg pigliar fin. Qua tanta ritgezza, ed jau senza lavur! Las sairas gieva jau a las otg a letg e levava a las sis u las set. Jau hai fatg il plan dad ir en Svizra, sche jau na chattia betg insatge fin l’emprim da mars. Ina signura m’ha però ditg da betg partir, damai ch’i sajan vistas che jau possia survegnir plazza en il Cafe de la Paix. Ma per il mument n’eri er là da far nagut. Jau sun damai turnà en Svizra.


A chasa
[edit]

Si per ils muts da Castigl eri blera naiv. Jau gieva dabot per ch’i na ma vesian betg, ma nagin che n’era sin fanestra. Davant la porta hai jau chattà ina carta che jau aveva scrit da Paris. L’isch era serrà. Jau sun ì giu sut la chasa, nua ch’in giat ma guardava tut curius. Giond si a guardar en da la fanestra pitschna, n’hai jau vesì nagin en stiva. Jau hai tschiffà tema ch’i sajan tuts malsauns. L’autra fanestra n’era betg serrada, ed uschia sun jau siglì en stiva. Er en chombra da durmir n’hai jau chattà nagin. Turnà en stiva, hai jau vis la fotografia dal char bab ch’era saun e frestg, cur che jau era partì ils 5 da favrer 1897, ed jau sun daventà trist. La finala hai jau tschertgà insatge da mangiar. Jau era circa duas uras en stiva che jau hai vesì a vegnir nà da la storta duas dunnas, la mamma e mia sora Maria. Jau sun ì encunter e la mamma era tut commuventada da ma vesair. Pli tard è er arrivà Tona si da Spliatsch. Niclà aveva jau visità durant returnar giu Cuira sin il Rossboden. Il di suenter sun jau ì a Murmarera. L’emprim hai jau tschertgà la fossa dal bab. I m’ha fatg grond mal da savair ch’el saja sut la terra. Suenter hai jau visità pader P. Luigi ch’era curtaschaivel sco adina. Ma uschiglio na ma plaschevi betg da star a Murmarera, nua ch’eran tantas discordias. L’emprim d’avrigl hai jau scrit a Paris a persunas che ma pudessan procurar plazza. Ils set m’ha in respundì che jau fetschia il meglier da tschertgar insatge en provinza, pertge che a Paris saja difficultus da chattar lavur. – Oz, ils 18 d’avrigl, buffa anc adina la bischa. Il Tona è ì a spalar naiv, per far liber la via per ils chars. Niclà era turnà l’emna sontga ed è uss ì a spalar sin il Gelgia. Nus essan er stads a chatscha giu per la Pare Lunga, nua che Niclà ha mazzà in chavriel. Suenter avain nus tschiffà in tais ed ina vulp.


La terza partenza da Castigl per la Frantscha
[edit]

Cun aura da primavaira hai jau laschà enavos la mamma e la Maria, tristas pervi da mia nova partenza da chasa. Giu il Punt eran il Durichign ed il Tona Dora cun il chaval. Er il pader Luis ans ha accumpagnà fin Tinizun. A Scalota è er vegnì Tona ch’aveva da far militar. Uschia avain nus fatg il viadi ensemen. A Tinizun ans ha il pader Luis pajà da mangiar e da baiver. Davent da Suagnign essan nus ids a pe a Casti ed avain prendì la posta per Tusan ed avain fatg ina legra chantada. A Tusan avain nus prendì la viafier ed a Cuira avain nus tschertgà quartier. Jau e Durichign avevan mal il chau ed essan sortids suenter tschaina a prender l’aria. Jau sun levà la damaun a las quatter e Tona m’ha accumpagnà giu la staziun. L’aura era stupenta. En la viafier eran bleras mattatschas che chantavan chanzuns patrioticas, e quai ma fascheva ina tscherta emoziun, pensond che jau bandunia puspè la patria. Il patrun d’in hotel m’ha ditg a Basilea che a Paris saja prest impussibel da chattar lavur e che las chombras custian almain 5 francs.

Arrivà a Paris, sun jau passà sper ina baselgia, nua ch’i legevan messa. Jau sun entrà ed hai vis da mesa messa che mattatschs accumpagnads cun chandailas purtavan natiers in chanaster cun en pitschens pauns. Els distribuivan al public tocs pitschens, e mintgin prendeva, fascheva il segn da la crusch e mangiava. Natiralmain hai er jau mangià, pensond che l’emprim toc paun a Paris saja stà gratuit.

Jau sun vegnì da chattar ina chombra sut il tetg per 8 francs l’emna e sun ì l’entir’emna a tschertgar lavur, ma senza success. La dumengia suenter messa sun jau arrivà trais minutas suenter la catastrofa da l’explosiun ed hai vesì a purtar davent ils morts e blessads. Suenter avair tschertgà lavur dals 23 d’avrigl fin ils 13 da matg era jau stanchel e scuraschà.

Ils 13 da matg sun jau levà a las tschintg e sun ì sin in’agenzia da plazzament, per esser l’emprim. Il directur m’ha dumandà sche jau sappia far il restaurant. Jau hai ditg da gea, ed el m’ha tramess en il Cafe de l’Eldorado. Jau sun vegnì a savair che la servitid stettia là be curt temp, pertge ch’i saja pauc gudogn e schlet tractament e mala spaisa. Basta, jau sun restà là ed il segund di era jau gia l’emprim camarier. Ils 15 da zercladur, cur che jau sun arrivà davant la porta dal café, ans hani laschà savair che nus sajan tuts vegnids remplazzads. Surprais, ma per part er cuntent, sun jau ì a chasa.

Ils 17 da zercladur hai jau survegnì plazza en il Cafe de la Paix, il pli impurtant café da Paris. La lavur è difficultusa, ma ins gudogna bain. Tscherts dis era jau fitg stanchel cun stuair lavurar fin 19 uras. La stad eri in chaud terribel ed ins lavurava cun gronda fadia. Ins suava da di e da notg e blers murivan dal sulegl chaud. Ils 4 da settember hai jau laschà metter en dents per 200 francs e suenter hai jau prendì la metro e sun ì a visitar l’Arc de Triomphe. La saira sun jau stà a rusari. Jau aveva tema ch’i ma tramettian davent da mia plazza. Sche jau poss star vinavant, vegn jau a far in gudogn sco anc mai en mia vita. Jau sun uss en possess d’in velo da 130 francs.

Ina dumengia hai jau gì il plaschair d’avair la visita da Gian ch’era vegnì a guardar l’exposiziun. Nus avain fatg ina spassegiada tras Paris. In di è arrivà er Eugen. Nus avain pudì star in pèr uras ensemen. Suenter è el turnà a La Rochelle a tschertgar plazza. Paucs dis suenter è el turnà cun l’intenziun dad ir a chasa. El vuleva er far vegnir mai cun el. Ma jau era fitg cuntent cun il gudogn e na sun betg ì davent. Da chasa ma scrivani ch’els spetgian che jau turnia cun blers regals. Uschia vi jau anc profitar da las bunas schurnadas da la stagiun che va a fin.

Oz, dumengia ils 28 d’october, èsi il segund di che jau sun sortì da mia plazza. Il davos m’eri anc capità ch’il patrun aveva chattà che jau aveva piglià ina crema da glatsch ed i ma pareva bunamain ch’el haja ditg ad in gerant ch’el ma tramettia davent la saira. La sonda hai jau cumenzà a far diversas cumpras per mai e per quels da chasa. Suenter mezdi sun jau stà sin il Montmartre en la basilica dal Sacre Coeur, la saira al teater da l’ippodrom. Ils dis suenter sun jau er stà en il Casino ed a l’Opéra. Ils 31 d’october sun jau stà a prender penetienzia a Notre-Dame de la Victoire, ed il di suenter tar la communiun. Da Numnasontga suenter mezdi sun jau stà a guardar il santeri nua ch’i ardan ils cadavers. Ils 2 da november sun jau stà al Credit Lyonnais a prender mias obligaziuns ed ils 3 sun jau partì da Paris. A Cuira hai jau tramess la valisch sur Tusan ed jau sun ì cun il velo sur Curvalda, ma la via era fitg schletta. A Tinizun steva jau mal ed hai piglià la posta fin als Mulegns. Là ma spetgavan Eugen e Niclà. A Spliatsch avain nus visità il Tona ed essan alura arrivads a Castigl, nua che jau hai chattà tuts en buna sanadad.


En Svizra
[edit]

Da son Fluregn è vegnì a gentar tar nus er Tona e sia famiglia. Nus essan stads leghers ed en bun’armonia. Suenter avain nus chantà, e la mamma ha ditg che nus n’hajan mai passentà in son Fluregn uschè legher. Jau ed Eugen avain accumpagnà la saira Tona a Spliatsch. Il december hai jau fatg cun Tona il contract da manar 92 schlittas crappa da las Ruegnas a Cresta per 50 francs. El vuleva bajegiar chasa a Cresta.

Displaschaivlamain n’essan nus betg vegnids bain perina durant l’enviern. Eugen na discurriva betg cun mai ed instigava er Niclà cunter l’Ana. Ils 10 da schaner è Eugen partì per Tours. Il Niclà na sa sentiva betg uschè liber e carteva che nus mangian giu dad el. Nus al avain ditg da betg esser memia pretensius e d’empruvar er el dad ir a gudagnar il paun en l’ester sco nus. Il pader Luis al tegneva si ed jau hai cumenzà ad ir main savens tar quel. Da Nossadunna da chandailas è Tona vegnì malsaun cun ses solit mal il cor ed ha stuì star in mais e mez en letg.

Suenter Pasca essan Niclà ed jau stads sin la Veduta a spalar. Ils 10 d’avrigl èni arrivads cun il char fin Murmarera. Ils 14 da matg è l’Ana ida a Puntraschigna. Ils 2 da zercladur avain nus cumenzà a far il tetg da la chasa nova dal Tona. Il medem di m’ha la Banca chantunala dà part il resultat da mias obligaziuns che jau hai vendì. Jau hai stuì perder 1300 francs, ina gronda summa per in pover diavel sco jau che guard da spargnar quai che jau poss. Tut vegn ad esser per la voluntad da Dieu.

L’emprim da fanadur 1901 sun jau partì per far stagiun en il Kronenhof a Puntraschigna. A San Mureza avain nus visità quels da nossa vischnanca ed a Puntraschigna avain nus chattà Ana en buna sanadad. Jau, Niclà ed il Tabachign essan stads a spass fin la saira a las otg. En l’hotel era il da mangiar bun, sco er il letg, ma ils camariers na ma mussavan nagut. Oz, ils 31 da fanadur, èsi in temp ch’i plova adina. Jau gudogn qua pauc ed a chasa na vegnani betg a vegnir en cun il fain. Il mais d’avust hai jau gì blera lavur, ma pauc gudogn, cun avair adina schletta glieud vi da mias maisas. Jau hai fatg diversas excursiuns cun il velo. Ils 12 da settember hai jau survegnì per dus mais e diesch dis 155 francs ed anc 32 francs dals clients. Jau sun partì da Puntraschigna da trid’aura. A San Mureza sun jau ma fermà in pèr uras tar il Tona, sperond che l’aura sa megliereschia. Ma la plievgia cuntinuava e sin ils auts cumenzavi a naiver. Passond cun mes velo si per il Gelgia, hai cumenzà a naiver uschè ferm che la via sa cuvriva. Jau era cregn e sun arrivà cun fadia sin la Veduta, nua che jau hai bavì in quintin vin. Durant ir engiu sun jau crudà diversas giadas a terra, ma senza ma far mal.

A chasa hai jau chattà tuts sauns e frestgs. Suenter avair ventschì las lavurs sin ils prads, essan jau e Niclà partids ina notg a las indesch cun ina laterna ed ils guaffens basegnaivels per ir si sut Murter a chavar or ina tauna da muntanellas. La notg era stgira, ma betg fraida. Da mesanotg eran nus sin il lieu ed avain cumenzà a chavar cun curaschi. Nus avain chavà ora trais foras da divers meters profunditad. Vers las sis avain nus chattà in dals letgs. Ma las muntanellas eran fugidas, pertge ch’i na vegnan betg anc ad esser stadas durmentadas. Nus avain pers tutta speranza da las chattar ed essan turnads a chasa, stanchels d’avair lavurà tutta notg per nagut. Quels dis là vegnivi raquintà ch’i giaja enturn in terribel malfatschent talian. Tut la glieud era en tema e carteva d’al avair vis baud qua e baud là. In di schevan divers vischins da Sur ch’els hajan vis ina notg co ch’el passava cun ina laterna si per las aclas da Mutans e saja ì vers Faler. Uschia hani quella notg prendì nus per il brigant talian.

Da sontga Catregna sun jau stà cun Gudenz a Sur a gentar tar Gion Jegher. Nus avain passentà quel di legramain. Gudenz è alura partì per Montecarlo. Suenter Bavania avain nus manà giu da Pramiez tut il fain e suenter er la laina che nus avevan pinà en il guaud entant che Niclà manava or il ladim. Nus avain survegnì dals frars en Frantscha cartas, ma paucs raps. Ils 4 da favrer 1902 hai jau ventschì cun tagliar si la laina che vegn a tanscher per lung temp. Jau aveva fatg la proposta a la giuventetgna da far ina schlittada fin Suagnign la dumengia da tschaiver. Ma jau na crai betg ch’i gartegia, pervi da quels che van mintgadi en tar il pader.

Jau aveva scrit a Paris en divers lieus per survegnir plazza. Ma jau n’hai survegnì nagina resposta. Jau sun ma decidì dad ir mez a tschertgar plazza. Tge mund trist ch’ins sto bandunar sia patria ed oravant tut ils chars geniturs e fragliuns, per ir dalunsch en l’ester a gudagnar il paun! Be a tgi ch’i tutga d’ir davent, resenta questa dolur dal tuttafatg.


Quarta partenza per la Frantscha
[edit]

La damaun dals 17 da favrer 1902 hai jau ditg adia a la chara mamma ed a la sora per ir a Paris, nua che jau aveva avant 18 mais pensà da betg turnar pli. Niclà m’ha accumpagnà giu ils Mulegns. Da là davent hai jau gì la cumpagnia da dus Englais enfin Tusan. En la viafier m’è vegnida a dies la pli gronda tristezza che jau hai gì per partir da chasa. La saira a las 7.40 sun jau arrivà a Basilea e sun stà in pau per las vias a guardar il tschaiver. Il di suenter sun jau viagià vinavant ed arrivà la saira a las 10.15 a Paris. L’auter di sun jau ì tar quels da l’Andris e suentermezdi essan nus ids a spass. La gievgia sun jau ì a discurrer cun il gerant sin la Place de l’Opéra, ma quel m’ha respundì setgamain ch’els n’hajan da basegn da nagin. Quai e stà mi’emprima dischillusiun. Jau sun suenter stà sin ils biros da plazzament, senza avair success. Arrivà stanchel a chasa, sun jau ì a letg gia a las sis. Il di suenter sun jau stà tar madame Gross che m’aveva gia plazzà in’autra giada. Ella m’ha fatg purtar in bun gentar. Jau hai mangià cun bun appetit, pertge che a mes quint mangiava jau pauc. Ella m’ha empermess da discurrer cun diversas persunas e ditg da vegnir glindesdi per la resposta. Avend bavì bun vin, sun jau ì davent tut cuntent. Ma ils proxims dis n’hai jau chattà nagut. Schebain che jau na spend betg dapli che 70 raps fin in franc per il da mangiar, sun jau trist dad esser senza lavur e ma vegnan las larmas, pensond che la mamma aveva ditg che jau na la vegnia forsa betg pli a vesair. Glindesdi, ils 24 da favrer, era jau gia a las 5½ davant il biro da plazzament per esser l’emprim. Cur ch’i han avert, eran gia circa 50 che spetgavan. Els m’han fatg dar mes attestats e m’han dà in bigliet dad ir a lavurar a la Taverne Flamande. Jau sun ì dalunga a chasa a ma midar, tut cuntent d’avair chattà lavur. L’avantmezdi era preschenta be la cassiera. Jau sun vegnì a savair che questa chasa n’era betg seriusa e ch’i serravan pir la damaun a las trais. Suenter gentar è arrivà il patrun ed ha cumenzà ad ir enturn e cumandar sco in veritabel chaun ravgentà, e sch’ins na chattava betg ina buttiglia u in magiel, smanatschava el da dar fridas e scheva dad ir per ses fatg. Uschia nagin che steva, e quel di là eran nus trais novs. Las 4½ m’ha el ditg dad ir per mes fatg. Jau al hai ditg da vegnir oravant e repeter diversas parolas ch’el m’aveva ditg. Ma el n’ha ditg betg pled.

Uschia hai jau pudì cuntinuar dis ed emnas a tschertgar plazza. E sin ils biros da plazzament aveva jau tema ch’i na ma dettian nagut pli, avend jau bandunà il schlet post ch’els m’avevan offert. In suentermezdi sun jau ì cun Enrico Ghisletti a guardar l’inauguraziun da la statua da Victor Hugo. In auter di hai jau pudì ir a servir tar in grond banchet dals commembers dal Grand Occident de France. Cun lavurar da di e da notg hai jau gudagnà 18.55 francs. Ils 8 da mars sun jau ì sin il Montmartre tar la baselgia dal Sacre-Coeur. Jau sun ì davant ils divers altars dal sanctuari a far uraziun, principalmain davant l’altar dal Sontgissim, ch’è là adina exponì, e davant l’altar da sontg Antona. Suenter sun jau stà tar l’Union Helvetia a guardar sch’i avessan lavur. Passond sper il Cafe de la Paix, è gist sortì il gerant Tescier. Jau hai prendì curaschi ed hai discurrì cun el. El ha ditg ch’el m’haja vis a passar diversas giadas. Ma jau m’era vargugnà da ma far vesair. Uss m’ha el ditg da spetgar in mument ed è ì en per s’infurmar sur da mai. Suenter è el vegnì e m’ha ditg che jau saja vegnì manà davent perquai che jau aveva mangià ina mesa purziun crema da glatsch. Basta, el m’ha ditg ch’els duvrassan in verseur fin ch’i vegnia liber in’autra plazza. Jau hai ditg che jau acceptia e fetschia mes pussaivel per cuntentar tuts. El m’ha ditg da vegnir il di suenter e ch’els ma pajan 100 francs il mais. Jau sun currì da cuntentezza sin la Place de l’Opéra, hai tschanà pulit ed hai laschà tagliar ils chavels e sun ì a letg, senza però pudair durmir bain per l’agitaziun. L’auter di era jau plain entusiassem sin il post. Ma mia legria ha cuzzà paucs dis. Ils 14 da mars, la saira a las diesch, è vegnì il gerant e m’ha ditg ch’el haja il displaschair da ma dir che jau saja relaschà, ch’il directur na ma veglia betg pervi da quel sbagl che m’era capità avant dus onns. Uschia hai jau puspè stuì bandunar questa chasa ed jau saveva strusch star en pe.

Suenter esser stà pli ch’in mais senza lavur, hai jau pudì ir ils 22 da mars al Cafe de la Gare a Raincy, ma l’emprim d’avrigl hai jau stuì far plazza ad in camarier ch’era stà là avant. Vita disgraziada! Questa damaun, ils 21 d’avrigl, prend jau cun emoziun la plima per scriver vinavant mias miserablas memorias. Oz hai jau cumplenì 32 onns ed ins va cun pass da gigant cunter la mort. Avant dus onns era jau partì cuntent per Paris ed jau poss dir che jau na sun betg stà uschè disfortunà sco questa giada. Dapli che dus mais senza plazza ed emnas or sfradurs e mal la gula! La situaziun ma daventa seriusa, schebain che jau vegn da cuvrir mias expensas cun insatge lavur sur las dumengias. Quants chastels da chartas m’èn crudads ensemen! La disfortuna ma persequitescha.

Ils 22 d’avrigl m’hani dumandà sin il biro da plazzament sche jau sappia tudestg. Jau hai ditg gea ed els han guardà mes attestats e m’han tramess en il Cafe Kuder 4 Rue du Strasbourg. L’emprim di hai jau gudagnà 4 francs e suenter insatge dapli. L’aura n’era anc betg favuraivla. Il patrun avess vulì che jau savess er far insatge da cuschinier tranteren. Ils 27 da matg m’ha el relaschà e remplazzà cun in camarier ch’era stà avant tar el. El m’ha ditg che jau possia vegnir da stad, cur ch’el haja da basegn. Ils 2 da zercladur sun jau ì a lavurar en il Coq d’Or. Ma ils 19 è morta mia patruna suenter ina malsogna da trais dis. Tuts han gì displaschair, pertge ch’ella era curtaschaivla cun tuts. Ils 20 da zercladur essan nus ids suenter bara sin il santeri civil. Là vegnani sutterrads senza uraziuns, sco da sutterrar in arment. Ils impiegads han regalà in bel tschupè cun flurs natiralas. Oramai vegn il café vendì ed il nov patrun vegn er a prender novs impiegads.

Ils 29 sun jau stà in’urella a spass cun Gian Ghisletti. Avant in onn, da son Peder e son Pol, era jau stà si Ziteil e na pensava betg da turnar puspè en l’ester. Da temp en temp ma fai mal da trair flad. Jau sun inquiet che jau pudess forsa tschiffar ina nauscha malsogna. Uss èsi uschiglio bell’aura e chaud. Er il gudogn è pulit. Jau hai tramess a chasa 50 francs per la mamma che na steva betg tant bain. I m’han er scrit che la nauscha glieud da Murmarera ans veglian chastiar cun 50 francs per avair fatg giu laina da temp betg lubì.

Ils 21 da fanadur: Senza plazza! Essend pauca lavur, era jau sortì in pau pli baud e m’aveva laschà remplazzar d’in cumpogn. Ma cur che jau sun turnà, n’era il gerant betg cuntent che jau saja sortì senza sia lubientscha. Jau hai vulì ma stgisar, ma el ha ditg ch’el prendia l’occasiun da ma far ir per mes fatg. Jau crai ch’els hajan prendì questa piculezza per stgisa da ma trametter davent, perquai che jau era ester e betg Franzos. Jau sun tut confus e trist e disgrazià. Jau vuleva gist gudagnar per pajar la multa pervi da la laina e ma chat uss senza lavur!

Ils 31 da fanadur sun jau anc adina senza plazza, e quai da mesa stad, entant ch’ils cumpogns ch’eran en la medema situaziun sco jau pon uss lavurar. Jau sun stanchel da currer d’in biro a l’auter e sun unfis da questa situaziun. Durant il mais d’avust ma chat jau er senza lavur, resalvond in di u l’auter che jau hai pudì remplazzar camariers u servir sin festas spezialas. Medemamain il settember. Jau sun gnervus e dorm mal ed il trair flad ma chaschuna difficultads. Jau hai l’intenziun da far mes testament.

La saira dals 20 da settember m’ha il patrun dal Coq d’Or laschà savair che jau possia vegnir il di suenter tar el a lavurar. Jau sun oramai turnà a lavurar enten questa chasa, nua ch’i m’avevan mess avant dus mais davant porta per ina bagatella.

Mintgatant stueva jau er far il restaurant, ina lavur che jau n’era betg uschè disà. Ma jau vegn a far mes pussaivel.

Jau hai survegnì da Sep la novitad che Eugen veglia maridar cun ina Franzosa. Nus n’essan betg cuntents. Per l’ina èsi ozendi difficultus d’avair in’existenza sco simpel camarier. Per l’autra fissi stà meglier ina cumpatriota. Ma mintgin ha sias ideas. Jau hai emprestà al Tona 500 francs e tramess 50 francs a chasa. Ils dis che jau aveva liber hai jau visità Enrico Ghisletti ed il Peder (Catilina). Ils 22 d’october hai jau tramess cun la posta ad Ana in anè ed ureglins per sias proximas nozzas. Quai ha custà 50 francs ed jau sper ch’i la fetschia plaschair. In di hai jau vis davant noss café a crudar per terra in um da 70 onns. El era per murir da la fom, sco blers auters en questa citad plain ritgezzas. Da chasa ma scriva Ana che Niclà haja in di tschiffà tschintg chamutschs. Uss vegnani ad avair charn per lung temp. Ils 3 da november sun jau stà sin il santeri Pere Lachaise a visitar ils bels monuments. Là, nua che ruaussan trais milliuns, pon ins sa far in’idea da nossa povra vita sin terra, nua che nus stuain tribular tant e stuain la finala murir. Ina consolaziun è quella che er ils retgs ston arrivar tar la medema fin sco nus. Oz, la dumengia dals 9 november, hai jau lavurà fin la damaun a las 3.30. Jau sun lavà a las 10.30 ed ì da mezdi a messa a Notre Dame des Victoires. Essend il di che jau hai liber, hai jau visità quels da l’Andris. Suenter hai jau prendì il tram per passentar il suentermezdi a Romanville, nua che jau hai tschanà pulitet per 2 francs. Jau sun turnà a Paris e sun ì a las 8 a rusari, nua ch’in missiunari ha predegià. Ils 17 november hai jau passentà pulitet il di da son Fluregn. Jau hai pajà in per magiels vin a mes cumpogns. La saira avant che ir a letg sun jau stà a cumprar paun e charn ed ina buttiglia Bordeaux e sun ma mess a marendar tut sulet en mia chombra ed a baiver in magiel vin en onur da Son Fluregn. I m’ha fatg grond plaschair da survegnir quels dis da noss frar pader Alexander l’annunzia ch’el vegnia a far sia messa nuvella da Nadal. Sche jau avess dad esser senza plazza, vegn jau per franc ad ir en patria per quest eveniment. Oz, ils 15 da december, hai jau tramess a la mamma 200 francs e 50 oranschas per la festa.

Ils 28 december 1902: Uss, suentermezdi a las duas, pens jau che a Murmarera giajan a fin las vespras festivas e che l’avantmezdi è stada la messa nuvella da p. Alexander. I ma displascha da betg esser preschent. Il mender fiss sche jau perdess la plazza er suenter questa renunzia. Ier sun jau stà a visitar il Peter ed essan ids ensemen a tschaina. La saira hai jau legì che mia sora Geda en Spagna haja ina nauscha malsogna. Jau rog tar Dieu ch’ella possia vegnir sauna. Il Tona sa mussa renconuschent envers mai per mes agid. Quai ma porta satisfacziun e plaschair d’al gidar pli savens, sche jau poss cuntinuar da lavurar. Er Eugen m’ha scrit. Nus avain pli u main tuts tramess a chasa raps per la festa da noss frar pader.

L’onn 1902 va uss a la fin e na ma vegn betg ad esser en buna memoria. Lung temp senza plazza, ed er la sanadad betg sco per il solit. Però hai jau tuttina fatg in avanzament da facultad da milli francs, senza quintar che jau hai gidà pulitamain a chasa. Jau sper che l’onn 1903 ma saja pli favuraivel e che Dieu ma dettia sanadad e lavur.

La notg sin l’onn nov hai jau passentà fitg mal. Jau sun stà tutta notg cun ina ferma tuss e sun ì a las 7.30 a cumenzar la lavur mez crappà. I ma fascheva melanconia, pensond che a chasa festiveschani quest di legramain. Ma plaschair ma fai d’avair survegnì quest di bleras cartas da parents ed amis che sa regordan da mai. Ils 8 da schaner sun jau stà tar ils amis Ghisletti. Els m’han dà in toc paun cun paira da chasa che m’ha fatg grond plaschair. Suenter tschaina sun jau anc stà en la baselgia da son Roc tar l’aduraziun. Per savair tge che passa en patria, hai jau abunà la Gasetta Romontscha. Mintga giada che jau hai liber, scriv jau vinavant mes diari e fatsch magari ina visita ad in cumpatriot.

La fin da favrer hai jau puspè ferm mal il chau e stun mal en general, jau hai ferma tuss e fadia da trair flad. Jau sun ma decidì da consultar in internist, pertge ch’uschia na vai betg vinavant. Jau vegn adina pli debel e pli stanchel. Basta, be ch’i saja quai che Dieu vul. Per ils plaschairs che jau giaud sin quest mund na faschess jau betg grev da murir. Il sulet giavisch m’è da finir mes dis tar ils mes da chasa. Jau sun 17 onns prest adina a l’ester, solitari sco in chaun, senza famiglia, senza parents e cun paucs amis. Giond a messa, hai jau vis blers poverets sdratschlids en ils chantuns. Senza dubi na vegnan els ad avair nagin quartier e sa profitan dad ir in pèr uras en baselgia per sa confortar e sa stgaudar. Tge cuntrast tar tants che na san betg en tge moda ch’i duain anc sa divertir. Ils 14 d’avrigl hai jau survegnì da Gisep ina brev cun la proposta da Stampa ch’el duaja vegnir cun el en Spagna. Ma il temp ch’ils povers tschuts svizzers stuevan ir en Spagna per sa laschar tunder cun survegnir pauca paja è uss passà. Quel che vul servitid, sto uss pajar.

Oz, ils 18 d’avrigl, sun jau en possess d’ina da las pli tristas novitads en connex cun mia sanadad. Ier sun jau stà tar in spezialist per malsognas internas e quel m’ha confirmà mia tema ed ha ditg che jau saja da quatter fin tschintg onns ennà malsaun vi dals pulmuns. I na saja betg anc fitg grev malsaun, ma i saja da far fitg adatg. Questa diagnosa m’ha fatg tremblar, pensond che jau haja questa trista malsogna d’esser tuberculus che chaschuna la mort a tanta glieud. Jau na sai betg sche jau sun anc vegnì a temp per ma laschar guarir. Oramai hai jau ruinà mia sanadad e quai ma chaschuna gronda tristezza. Ils 24 d’avrigl sun jau puspè stà tar il medi. Jau aveva tschiffà in nov dafraid. Cur che jau sun stà tar l’apotecher per las medischinas, m’ha quel ditg che quest medi na saja betg serius e che jau duaja tschertgar in auter. Entant m’ha scrit Eugen e m’ha ditg che jau possia regalar ad el ils anels da nozzas. Oz, l’emprim da matg, sun jau stà giu tar ils Champs Elysees a guardar l’arrivada dal retg da l’Engalterra.

Ils 14 da matg hai jau tramess ad Eugen ils anels da nozzas che jau aveva cumprà per 57 francs. Oz, ils 17 da matg, hai jau scrit al museum da l’armada per vender ils certificats d’engaschament dad Isaias Luzi, in da noss antenats ch’era stà en servetsch ester. Jau sun da di e da notg penserus pervi da mia malsogna. Quests dis ves jau savens sin las vias mattatschs e mattatschas cun ils vestgids da l’emprima communiun. Quai ma regorda als bels dis che jau aveva passentà en la ventiraivla vegliadetgna da 12 onns, cur ch’ins na pensa betg anc als cumbats ed a las tribulaziuns da la vita. Il medi m’ha cusseglià da prender ina plazza pli leva. Jau sun adina stanchel, i ma va grev da trair flad ed jau dorm mal. Jau hai tema che la malsogna saja gia memia avanzada per la guarir. Schend ils 15 da zercladur al medi che jau na percorschia anc nagin meglierament, m’ha quel ditg che la meglra medischina saja dad ir sin la terra a ruassar durant la stad. Ma jau vuless tant sco pussaivel anc restar durant la stad en plazza ed ir vers l’atun a chasa. Oz, l’emprim da fanadur, ma sent jau pli bain. I ma para che la speranza da vesair prest la patria ma gidia. Jau hai survegnì la fotografia dad Eugen e da sia dunna. Quels da chasa ed er pader Alexander m’han scrit ed oz als respund jau cun plaschair. Jau cumenz a far cumpras per prender a chasa. L’entir mund è preoccupà per la mort da papa Leo XIII.

Ils 10 da fanadur m’èsi capità quai che jau na spetgava betg: Jau sun ì davent dal Coq d’Or! In dals clients ha rut in magiel ed il patrun al ha sustegnì che jau haja fatg bucca da rir dal plaschair. Jau hai ditg che quai na saja betg la vardad. Alura m’ha el ditg da far la valisch ed ir. Sin quai al hai jau ditg quai che jau vuleva dir gia daditg: ch’el saja ina persuna malvulenta e maleducada. El duaja vegnir or sin via a repeter ses pleds. Ma el è daventà sco in tschut, suenter che er mes clients ma devan raschun. Jau sun partì be dalunga, emblidond mes chalzers, e sun uss qua en mia chombra a ruassar. Questa giada na sun jau betg uschè inquiet d’esser senza lavur, gia che jau sun ma decidì da turnar en patria.

In di sun jau stà a Versailles. Il chastè è uschè grondius ch’ins na po betg sa far in’idea, senza al avair vesì. Jau sun passà tras quels mirveglius saluns surdorads, cun las grondas picturas da las guerras, jau hai vesì l’abitaziun da Maria Antoinette, jau sun silsuenter stà giu enten il parc tar in concert da militar ed hai visità il Trianon. Uschia hai jau passentà in bel di. Ils 13 da fanadur m’ha il biro tramess per in di a lavurar a Buttes Chaumont. Cun avair chattà per ils 14 da fanadur nagina lavur, sun jau partì cun la metro fin l’Arc da Triumf e suenter a pe a travers il Bois de Boulogne. Igl aveva là ina massada glieud. Jau hai tschertgà in bun plaz per vesair il defilé da las truppas: Blers regiments d’infantaria, chavallaria e dragons. Il pli imposant è stà da guardar tut l’artigliaria en galop. Suenter sun er jau ma tschentà cun la glieud sin il pastg a marendar.

La saira da quel di sun jau stà giu sin il Pont Neuf a guardar ils fieus artifizials e sun alura passà tras las vias illuminadas e sun arrivà a chasa bel stanchel. Il di suenter m’ha il biro tramess en ina bieraria svizra a Petits Champs, nua che jau hai gudagnà 9 francs. Ma ils blers dis fin ils 6 d’avust na m’hani betg pudì dar ina plazza, schebain che jau levava gia la damaun a las 5.30 per esser l’emprim sin il biro. Cur che jau era partì da chasa, fascheva jau quint da restar pli ditg a Paris e forsa bajegiar si in’existenza, ma uss stoss jau laschar star quels plans pervi da la sanadad che n’è betg anc meglierada. Forsa che l’aria da la muntogna ma vegn a far bain. Damai che la mamma m’ha er scrit da vegnir a chasa, sun jau decidì da partir. En tut ils lieus da plazzament ves jau adina millis senza lavur, la gronda part senza raps, che vivan miserabel. Anc pli trista è la situaziun da tantas mattas senza lavur che vegnan tras la miseria savens manadas a la perdiziun. Avant che partir hai jau er visità il Peter. El era in pau malsaun en in’abitaziun miserabla ch’ins na po betg numnar stiva. I ma fa cumpassiun da vesair la miseria che bainblers passentan enten l’ester.

Per las cumpras necessarias na ma vegnan betg a bastar 300 francs. Faschond la valisch hai jau er cumprà per pader Luis las gasettas davart la mort da papa Leo XIII e davart l’elecziun da papa Pius X.


Il return en patria
[edit]

Jau sun partì da Paris ils 11 d’avust 1903 la saira a las 9.20 en in vagun surchargià cun glieud. Il di suenter sun jau arrivà a Basilea a las 11.40 ed a Casti la saira a las set. Passond il di suenter tras Spliatsch, hai jau vis blers da Murmarera che faschevan fain. Arrivà a Castigl, n’hai jau chattà nagin a chasa, pertge ch’els eran sin l’alp da Pramiez a far fain. Ma la clav da la chasa hai jau chattà ed hai mangià cun bun appetit schuppa ch’era anc chauda. Suenter sun jau er passà cun fadia si Pramiez, chattond là la mamma e la Maria che ruassavan. Jau sun stà cuntent dad esser puspè en famiglia. Nus avain marendà e suenter hai er jau tschiffà il rastè per far ensemen il fain, pertge ch’igl era vegnì stgir e smanatschava da vegnir a plover.

Da Nossadunna d’avust ha Niclà purtà la bandiera dals giuvens e suenter vespras essan nus ids a baiver il vin en cumpagnia tar il Tabachign. La notg è arrivada la naiv. Da son Roc essan nus stads a Baiva a messa. Jau, la mamma, la sora e Maria da Cresta avain gentà a Baiva per 4 francs. Ils dis suenter sun jau stà a far giu las aclas. Ils 29 d’avust sun jau stà cun il velo (in dals emprims velos en Surses) a San Mureza a visitar il Tona ed a Puntraschigna a visitar l’Ana e ses um. A chasa cumenzain nus a ladar. Ils 8 da settember sun jau stà a Ziteil ensemen cun blers pelegrins. Ils 27 da settember è stà la messa nuvella da pader Marcel Ghisletti. L’aura era stupenta. Er jau sun stà envidà a gentar ed avain passentà cuntents questa festa. Andres Parli e Stampa m’envidan da vegnir en plazza en Spagna, ma jau n’hai nagin desideri dad ir davent.

Sper las lavurs da chasa sun jau partì ina damaun a las 3.40 cun Niclà per ir a chatscha. A las 8 eran nus sin il fil entadim Val Gronda. Suenter avair giudì il bel panorama, essan nus vegnids nà davos il piz Plata. Jau hai vesì in chamutsch, ma el è fugì avant che nus vegnian da sajettar. Vers las 12 avain nus vis 6 chamutschs dal maun dal Piz Forbesch, ma er quels ans èn fugids d’ina banda che nus n’avain betg spetgà. Sin far notg essan nus arrivads a chasa. Il di suenter è Niclà ì sulet ed è arrivà cun 2 bels chamutschs!

Vers la fin d’october è in paster ch’era ì la saira tard a tschertgar las chauras vi la Camona ì a smerscha giu per la grippa. I fascheva snavur da vesair da notg a passar cun laternas si per la Boa a tschertgar il cadaver. — Dumengia passada èsi stà radunanza da vischnanca per bajegiar in nov ospizi per il pader. Ma i n’èn betg vegnids perina ed èn sa dispitads principalmain cunter Niclà.

Ils 17 da november avain nus passentà pulit la festa da son Fluregn. Jau sun levà a las 5.30 per ir en baselgia a far mias obligaziuns usitadas. Fin las otg sun jau stà en baselgia, suandond duas messas. Igl ha cumenzà a naiver ed jau sun ì a Cresta ad ensolver. Las 9.45 essan nus ids ad uras a messa gronda per pudair chantar per l’emprima giada la messa nova ch’il magister ans aveva mussà durant trais emnas. Il prer da Cunter ha pregià. Suenter messa buffavi la bischa cun naiv. A gentar sun jau stà a Cresta tar il Tona, ma sia dunna na steva betg bain. Nus essan ids a vespras e suenter tar il Florinet, tar l’Andris ed avant rusari tar il pader. Cun gronda naiv sun jau arrivà a chasa, pensond che jau haja passentà son Fluregn pli bain che l’onn passà e cun la speranza da pudair passentar er vinavant questa festa en famiglia.

Faschond batgaria cun in portg e duas nursas a chasa e gidond er tar ils auters parents en questa lavur, s’approximeschan las festas da Nadal. Cun la sanadad na vai puspè betg tenor giavisch. Jau ma sent plitost pli mal da notg che da di. Las sairas vegn jau savens ensemen cun amis, faschond legras conversaziuns, per emblidar mes quitads interns. Nus avain scrit a tut ils fragliuns. Oz avain nus fatg il paun cun paira.

Nus avain cumenzà il 1904 cun dis da bell’aura. A chasa èni sauns ed ils fragliuns ans han scrit. Suenter Bumaun hai jau passentà ils dis pli legher che usità, giond cun Gaudenz en diversas chasas a far Bumaun. Ils 13 da schaner sun jau ì a pe a Casti per consultar il medi. El m’ha dà la speranza ch’el ma vegnia da guarir. Da Nossadunna da chandailas è vegnì in grond favugn. Las vias en daventadas pli schlettas. Ils 4 da favrer avain nus udì ch’i saja vegnì giu la lavina sin Gelgia ed haja sutterrà la posta cun tschintg umens. Da quels ha il postigliun pers la vita. Gronda tristezza enten la val! – Ils 8 da favrer sun jau puspè stà giu Casti tar il medi, prendend cun mai ina schlieusa per scursalar engiu. I va meglier cun la sanadad. Ina saira sun jau stà envidà da pader Luis a tschaina. Nus eran en otg, avain fatg ina brava magliada ed avain passentà pulit la saira. Jau spetg cun marveglias la gasetta cun las novitads da la guerra tranter ils Russ ed ils Giapunais.

Faschond da tuttas sorts lavurs a chasa e giond a schurnada ed a guaud, è passà er l’onn 1904. En Engiadina ed a Tavau n’èsi betg stà pussibel da chattar plazza. Ils 4 da fanadur sun jau partì cun il velo per Puntraschigna a visitar ils parents. Jau hai chattà sin via in franc e bavì cun quel il vinars sin la Veduta.

Per spargnar ils frains dal velo fermavan nus vidlonder in pignol per ir engiu. La mamma, ch’era stada ad Alvagni a far bogns, l’Ana ed il Tona eran da buna sanadad. Cun betg chattar ina chombra da durmir, sun jau stà spassegiond fin las diesch ed hai alura empruvà da durmir sut ina pensla d’in meter sin in pèr satgs. Ma igl è vegnì a plover. Davent da las dudesch fin las duas sun jau puspè stà spassegiond per il fraid ed hai alura durmì duas uras enten in omnibus dal Kronenhof. I ma vegniva endament ils povers clochards da Paris che dorman sut las punts.

Cun esser il vegl, m’hani elegì president dals giuvens, ma quest uffizi m’ha chaschunà paucs plaschairs pervi da las cuntraversas che regian en vischnanca. – F. Luzio ans ha chastià perquai che la puntanada dal clavà da Plata tutgava insatge terren da cumin.

Jau sun adina disfortunà! Nus avain racoltà en in di a Pramiez ventg ponns fain. Damai ch’ils dents ma faschevan mal, als hai jau mess en giaglioffa. Suenter avair accurschì d’als avair pers, als hai jau tschertga dapertut, ma betg chattà. I m’avevan custà passa duatschient francs. In temp suenter als ha ina dunna chattà. Jau hai dà ad ella tschintg francs ed ulteriurs tschintg a sontg Antona. – Jau cuntinuesch a scriver per survegnir plazza d’enviern, ma senza success.

Ils 17 da settember sun jau stà sin Gelgia a purtar giu ils quatter chamutschs che Niclà aveva tschiffà il di avant. Durant vegnir a chasa ha el anc tschiffà duas muntanellas.

Jau sun arrivà a chasa stanchel e cun bun appetit. In pèr dis suenter sun jau stà a Tusan sin la fiera a vender ina trima. Jau sun partì la damaun a las quatter ed arrivà fitg stanchel suentermezdi a las trais a Seglias. Jau na l’hai betg pudì vender bain. Enfin Casti sun jau turnà cun la viafier e suenter a pe a chasa, bel stanchel. La mamma n’era betg cuntenta che jau haja vendì per 450 francs.

Cun la sanadad vai si e giu. Jau sun stà diversas giadas tar il docter Schnöller a Casti. El m’ha chattà meglier.

Da viver a chasa en famiglia na vai betg bain. Inqual giada han ins differenzas. Jau hai puspè lavurà l’entir onn, ma jau spend prest tants raps sco da star sulet.

Da Son Silvester èsi stà ina fradaglia da passa 24 grads. Lain guardar tge che l’onn 1905 ma porta!


La decisiun da maridar
[edit]

Gia avant in temp aveva jau fatg enconuschientscha cun Maria Ursula Jegher, figlia da Gion Jegher a Sur. Ina saira che jau era arrivà in pau pli tard si da Sur, è la mamma vegnida en tanta ravgia ed ha fatg in spectacul che la stiva era vegnida tut en ina pulvra. Jau stueva rir per mamez, pensond che jau stueva viver solid a Paris er cur che jau aveva da servir suenter mesanotg a dunnas ch’avevan auters mastergns!

L’ultim temp pens jau di e notg sur da mia decisiun. Ma curaschi stoss jau ma far sulet, pertge che a chasa èni pauc intgantads dal pass che jau vi far. Basta ch’il Suprem ma laschia la sanadad, alura vegn tut ad ir bain. Ils 30 da schaner 1905 è mia spusa vegnida sin ils muts da Castigl a discurrer da noss matrimoni. Ella è stada cuntenta cun il retschaviment en chasa.

Nus avain decidì da far nozzas ils dis da tschaiver. Jau hai fatg las empustaziuns basegnaivlas e fatg enconuschent mia decisiun als fragliuns. Suenter las publicaziuns van mes dis da giuven a fin, ma jau als bandun uss cun 35 onns betg navidas, suenter las tribulaziuns ch’els m’han purtà. Damaun vom jau a prender penetienzia e puschmaun, ils 2 da mars 1905, vegn ad esser las nozzas.

Mesemna da la tschendra, ils 8 da mars: maridà! Ier saira essan nus arrivads dal viadi da nozzas, tuts dus leds e cuntents. Oz vi jau descriver ils detagls. La damaun dal di da nozzas eri blera naiv, pertge ch’igl aveva navì tutta notg. Nus essan levads a las tschintg a rugalar il muvel e suenter ensolver essan nus ans vestgids, spetgond per las set il chaval dal Tabachin. Vesend a las otg ch’el n’arrivava betg, hai jau fatg ir Niclà giu Sur per mia spusa, entant che jau sun ì cun la mamma e Maria vin Cresta, sfullond en la naiv. Cur che mia spusa è arrivada, essan nus ans mess tuts en viadi cun quatter chavals, in dal Tabachign e trais dal Balzer. Giu dador baselgia avain nus udì a sunar plumpas sin las Platans. Quels dal Grisch e dal Patan eran en ravgia che jau n’aveva betg pajà il da baiver usità, pervi da las istorgias en vischnanca. Mia spusa cridava. Suenter esser stads tar il civil, essan nus ids en baselgia per la ceremonia religiusa. I cuntinuava a naiver ensemen cun la musica sin las Platans.

Cun las schlieusas essan nus alura ids giuls Mulegns tar il Balzer a gentar. Tut è ì bain. Nus eran en quindesch a maisa ed essan stads da buna luna. Il gentar cun ils chavals ha custà 56 francs. Cur che nus avain prendì la posta per partir a l’ina e ventg, eran nus commuventads da dir adia. Entant ch’i naveva essan nus arrivads vers saira a Cuira ed avain passentà pulit l’emprima notg enten l’hotel Drei Könige. Il di suenter essan nus partids per Turitg ed essan ids là per las vias. Cunzunt mia spusa era intgantada da las bellas chaussas. La saira essan nus ids en la Tonhalle tar in magnific concert. La sonda essan nus sortids pir tard. Las vias eran spir naiv ed aua. Nus avain visità il Panorama, nua che sa preschenta la Guerra tudestg-franzosa dal 1870, e suenter essan nus ids enten l’iert botanic. La dumengia essan nus levads a bun’ura per ir a messa. Nus avain tschertgà ina baselgia catolica. Ma a las nov n’era là nagina messa. Nus avain damai recità tschintg curs rusari, essan ids tar in fotograf, avain fatg diversas cumpras ed essan ids a spass vers il lai. Glindesdi essan nus partids vers Cuira ed avain visità ils monuments principals. Durmì avain nus a Tusan, essan ids il di suenter a pe enfin Seglias ed avain prendì la viafier fin Casti. Suenter gentar avain nus prendì la posta fin ils Mulegns ed essan alura arrivads a pe a Sur, nua ch’i ans han prendì si cun legria.

Fin il december essan nus stads a Sur. Ma jau gieva savens a Castigl a visitar quels da chasa. Jau sun er stà giu Lantsch a visitar mes quinà Sep (che fascheva gugent musica e raquintava bleras istorgias). Jau sun cuntent dad esser maridà. Cun la sanadad vai in pau, per fortuna. Er mia dunna n’è betg robusta.


Plaschairs e quitads en famiglia
[edit]

Ils 23 december 1905! Jau hai laschà passar blers mais senza scriver insatge. La stad hai jau passentà ina schletta stagiun a San Mureza cun nauschs patruns e pauc gudogn. Suenter sun jau stà in pau dapertut a schurnada. Ils 30 d’october essan nus vegnids ad abitar a Murmarera en ina chasetta pli veglia e greva da stgaudar. En vischnanca n’essan nus betg bainvis, damai che essan da Foravia. (‹Fuori via› eran las fracziuns da Cresta, Fopa, Castigl e Spliatsch, nua ch’abitavan ils Luzis, derivants dals Gualsers, midond pli tard il num da famiglia Luzi en Loza).

Ils 20 da schaner 1906 sun jau daventà bab d’in mattatschin, numnà Ulric (Duri) Augustin. Durant quels dis sun jau stà tribulà cun stuair far tuttas lavurs da chasa. Ma basta che Dieu laschia vegnir sauna mia dunna, la quala è anc fitg debla, e ma laschia mes figl! Sin Bumaun n’han ils frars ni regalà ni scrit insatge. Ils 2 da mars: Uss èsi in onn che nus essan maridads. Nus essan cuntents. Cun la dunna e cun il figl vai uss bain. Jau poss cumenzar cun las lavurs or al liber.

Ils 24 da zercladur: Damaun vegn jau ad ir a Champfèr en plazza. Jau sun stanchel, essend stà gia emnas a guaud.

Ils 11 november: Passentà pulit la stad e gudagnà 458 francs. Jau hai vulì turnar a chasa sin via pli directa. Ma igl è vegnì la bischa cun naiv ed jau sun ì a perder en las muntognas. Las 5.40 sun jau m’accurschì che jau ma chattava entadim la val da las aclas da Murmarera. A chasa era tut en urden. L’entir atun èsi stà ina bella bun’aura. Fatg diversas schurnadas.

Ils 24 da mars 1907 è naschida ina mattina che nus avain numnà Olivia. L’Ana è stada a gidar. Ma ier avain nus survegnì in telegram che Gisep saja arrivà malsaun or da Frantscha. Uschia stuainsa laschar ir l’Ana e far il pussaivel per vegnir a frida sulets.

Ils 19 da settember 1907: Turnà ils 13 da la stagiun a Champfèr. Gudagnà tschient francs pli pauc, ma er gì pli pauca lavur e pli paucas ravgias che l’onn passà. Chattà a chasa tuts en buna sanadad, la mia è però il davos temp puspè mendra. Damaun vegn jau ad ir a Ziteil.

Ils 28 da settember essan nus vegnids a Cresta ad abitar enten la chasina veglia da P.B. Dora. Suenter avair gì lavur da pachetar tut, essan nus uss qua pli cuntents che dad esser enten Murmarera, nua ch’i regia adina dispitas, uschia ch’i han gì da far vegnir in cumissari da Cuira a far urden.

Ils davos trais dis d’october avain nus fatg la partiziun cun la rauba dal bab a Castigl. Jau hai survegnì il prà da las Palotas che sa cumpona da muts setgs cun crappa e d’ina palì permez giu. Da la rauba m’ha tutgà 3 midadas da letg, 4 midadas da plimatsch, 4 batlinis da letg, ina resgia, in spievel grond, l’ura, ina tretscha, in letg, la stgaffa da cuschina ed ina chadaina! Il muvel ha cumprà Niclà. La part da la mamma avain nus laschà senza parter e l’avain segirà ina pensiun annuala da 400 francs.

Jau sun ma decidì da far la stagiun d’enviern en il Grand Hotel a San Mureza.

Ils 18 da mars 1908: Cun la stagiun en il Grand Hotel m’èsi ì mal en tuttas manieras. La spaisa era miserabla ed en per il schaner hai jau tschiffà dafraid e mal la gula e da mez favrer hai jau stuì ir en letg cun ferm mal da la gnerva d’in schanugl e d’in pe. Il di suenter è vegnì anc in ferm mal il magun che vegniva mintgadi mender ed jau carteva d’esser a la fin. Jau stueva rugar l’in u l’auter da ma purtar in dagut latg, ma in di ma purtavani e l’auter emblidavani. In di che jau steva meglier sun jau partì cun in chaval da l’hotel. Avant ch’arrivar sin Gelgia è vegnì in fraid urizi dal nord ed jau aveva fitg fraid. Nus avain bavì sin Gelgia in mez liter vin chaud e cuntinuà il viadi. A chasa hai jau anc gì da star in mais en letg. Uss vai meglier. Il gudogn da dus mais è stà 149 francs.

Ils 4 da settember 1908: Suenter avair fatg cun il fain vi las Palotas ed enten il Plazigl, che jau aveva cumprà, sun jau stà suenter mez fanadur a far ina curta stagiun ch’è plitost stada schletta per il gudogn sco er per la sanadad, avend gì l’entir avust mal ils pes.

Ils 7 da settember m’è naschida ina matta, numnada Maria. Nagin dals vischins m’è vegnì a gidar en las lavurs.

Ils 28 d’october 1908: Jau hai il plan da bajegiar ina chasa al lieu da la veglia chasa d’onda Tena. Jau hai gia cumprà trais da las quatter parts da la ruina da la chasa veglia, sco er fatg la dumonda per la laina da bajegiar. Nus avain cumenzà ad allontanar las restanzas da la chasa veglia ed a metter a post la laina da bajegiar.

Ils 27 da zercladur 1909: Jau sun stanchel da las lavurs da bajegiar. L’avrigl sun jau stà vi en il Hotel Palace a servir ad ina famiglia. La laina da bajegiar m’hani fermà trais giadas. L’emna passada fatg crappa vi il Cagot. Jau sun stanchel e mez crappà. Ier hai jau fatg il contract cun Ernesto Zini per las lavurs da miradur.

Ins na sa regorda betg d’avair gì ina tala trid’aura. Uss, da mez fanadur, èsi gia dapli ch’in mais ch’i plova e naiva, ils 12 da fanadur ca. 40 cm.

Ils 3 da settember sun jau turnà da la stagiun a Champfèr, gudagnond pauc dapli che 200 francs. Il Palace m’ha offert d’enviern la plazza da chef courier. Uss hani cumenzà a far ils fundaments da la chasa e da l’uigl ed jau lavur cuntinuadamain sin il plaz. Ils vischins da Cresta sa sentan disturbads da mi’interpresa. In di m’ha E. Ghisletti vulì fermar tras il president la lavur cun la pretensiun ch’el haja ⅐ part d’in iert ch’existiva da ses temp sin il terren da bajegiar. Schebain che jau aveva las retschavidas da tut ils vendiders da la ruina da la chasa veglia, avain nus fatg giu amiaivlamain, pajond el ⅔ da las spaisas uffizialas.

Ils 9 da mars 1910: Da return da la stagiun en il Palace. Gudagnà bain, ma stuì chalar pervi da mal da la gnerva. Per fortuna èni stads a chasa sauns. Jau sun cuntent dad esser puspè en famiglia.

Ma suenter hai jau stuì star indesch dis en letg, schebain che jau avess stuì cumenzar a manar sablun. L’entira famiglia è stada malsauna. Sper la lavur e mal da la gnerva, sun jau tribulà cun differenzas cun il Tumasch pervi dal passagi e cun in’inquisiziun dals guardiaguauds che sustegnan senza motiv che jau haja fatg fraud e ma chastian malgistamain cun 28.30 francs.

Suenter che mes frar Gisep è turnà malsaun d’Angoulême per murir qua ils 3 da favrer 1909, avain nus survegnì d’Oviedo la trista nova che mia sora Geda saja malsauna e che jau haja dad ir en per ella. Vers la fin da zercladur 1910 sun jau damai ì en Spagna a la prender a chasa, turnond sur Bilbao, Angoulême, Paris. I ma para d’avair gì in siemi, visitond uschè dabot mes lieus da lavur.

Da fanadur avain nus anc adina da metter fieu en pigna. Plazza n’hai jau chattà nagina. A la fin da settember han ils miradurs terminà la lavur. Ils 12 d’october era fatg il tetg dal clavà. Ils 15 da november 1910 avain nus cumenzà ad abitar en la chasa nova. Quest onn hai jau spendì per la chasa 3336.50 francs.

Davent dals 11 da favrer fin ils 16 da mars 1911 hai jau fatg ina pulita stagiun al Kronenhof a Puntraschigna e gudagnà 200 francs. Jau sun stà saun ed hai chattà er a chasa tuts en buna sanadad. Sper schurnadas fatgas, sun jau adina fitg occupà cun lavurs en chasa e clavà.

La stagiun da stad è stada pulita. Gudogn 424 francs. A chasa ha la dunna stuì sa strapatschar per far en suletta il fain. Suenter ina stad chauda è vegnida l’october l’aua gronda che tut las palids eran en in lai ed ils prads da las Rits e da Pravaselgias en ina grava.

Da Bumaun 1912 sun jau daventà bab d’in mattatsch cun num Fluregn. Jau sun cuntent che quel di e arrivà, pertge che la dunna steva mal. Ils 22 da schaner sun jau puspè partì al Kronenhof. A chasa è Gion Jegher vegnì per gidar in pèr dis. La stagiun hai jau passentà fitg bain e gudagnà 376 francs. A chasa stevan tar mes return er tuts pli bain.

Ils 24 da zercladur sun jau turnà a Puntraschigna, laschond a chasa ils pitschens cun la tuss chanina. Betg gronda armonia cun vischins e parents! Da son Fluregn èn vegnids Gion Jegher e Victor Cotti. Suenter avair fatg batgaria, spetg jau da pudair ir en plazza. Ma pervi da la guerra dal Balcan hai anc paucs esters.

Ils 15 da mars 1913: Jau sun turnà da la stagiun a Puntraschigna cun gudogn da 470 francs. La dunna ha savens ses mal il chau ed ils uffants han l’influenza. Il mais da matg è partì pader Luis. Grondas discordias en vischnanca. La stagiun da stad è stada pli lunga. Jau stueva gia levar a las quatter, ma vers saira pudeva jau visitar savens la mamma ch’era uss a Puntraschigna tar sia figlia Ana. Stupent gudogn da 640 francs.

Ils 16 da december avain nus survegnì la trista notizia da la mort dal frar Gian a Cognac. El era senza descendenza, pertge che ses figl era gia mort avant in onn.

Ils 25 mars 1914: Hai stuì turnar pli baud a chasa pervi da malsogna da mia dunna. La stagiun n’è betg stada mal. Pervi da las istorgias en vischnanca n’hai jau betg pudì ir a spalar naiv. Ils 20 d’avrigl èni arrivads cun ils chars fin Murmarera.


Temp da guerra
[edit]

Jau sun turnà da Puntraschigna ils 28 d’avust 1914. Tgi avess pensà questa primavaira da stuair turnar a chasa per motiv da la guerra en Europa! Vers la fin da fanadur era la glieud en tema dal grond drama che sa preparava ed ils esters faschevan las valischs. Jau hai scrit a Scartazzini per in quintal farina da pulenta ed in satg ris, ma memia tard! L’emprim d’avust ha mobilisà er la Svizra. La mamma cridava per tema che tut ses figls hajan dad ir en guerra. Jau sun ì a chasa, cuntent da betg stuair far militar ed hai abunà dalunga ina gasetta per vegnir a savair las novitads da la guerra.

Passentà l’atun cun far lavurs per mai, senza gudogn. Jau ma chat en process cun Filomena Dora pervi d’ina burra ch’aveva il medem numer sco la sia, sco ch’ins ha chattà pli tard. Ella m’ha titulà lader, ed uschia hai jau gì dad ir avant mediaziun per salvar mi’onur. Ma ella n’ha betg vulì retrair l’ingiuria.

La saira da son Fluregn 1914 èsi stà guerra a Murmarera. Ina part era vegnida da militar e purtava las baionettas. La baruffa è stada gronda cun divers lev blessads, avend er fatg diever da las baionettas. Er il Tona Dora, ch’era vegnì per marveglias or sin l’isch, ha tschiffà in culp cun ina baionetta. Jau ma chattava casualmain en la chasa da las Closas ed hai guardà or da fanestra. Ina partida ha fatg rapport a la polizia da militar, sustegnend che l’autra partida haja organisà sapientivamain questa baruffa. Suenter esser stada la giustia da militar duas giadas a Murmarera, han ils civils stuì sa preschentar a Cuira en il Sennhof, nua che dus èn vegnids tegnids en fermanza. Ils 22 da december sun er jau vegnì cità sco perditga a Cuira. Mes frar Tona scheva: N’avessas betg guardà or da fanestra! Ma jau hai respundì che jau haja uschia in’occasiun dad ir gratuit a Cuira, pertge che las spesas vegnivan bunifitgadas!

Ils 14 favrer 1915: Cumenzà l’onn nov cun pauca legria. La dunna è stada malsauna il december e schaner ed Olivia ha er prest in mais stuì star or da scola. Pervi da la baruffa a Murmarera han divers civils survegnì da duas emnas fin trais mais praschun. Er or en il mund cuntinuescha la guerra ed ils pretschs per la farina da paun èn creschids sin 55 francs il quintal. Fatg provisiun da farina da paun e da pulenta per tschintg mais. Ma jau ma fatsch quitads sche la guerra na chala betg vers primavaira. Nus avain chalà da cumprar latg, avend avunda cun quel da las chauras.

Ils Russ cumbattan furiusamain en las Carpatas ed ils 25 da matg ha er l’Italia declerà la guerra a l’Austria. Jau sun stà a fiera a Tinizun ed hai cumprà dus portgs per ca. tschient francs. Fatg dudesch schurnadas da plantaziun a Baiva à 4.50 francs. Cun betg chattar plazza, hai jau surpiglià da pertgirar la stad il muvel sin Pramiez per 410 francs.

Jau sun ì si ils 22 da zercladur cun l’Ulric ed avain stuì cumenzar a durmir enten la tegia d’alp tranter duas aissas cun fain setg e cuvertas. Jau era trist da stuair manar ina vita uschè miserabla. Nus n’avevan nagut per laschar siar ils ponns e pudevan be far fieu en in chantun. Mintgatant gievan nus engiu per da mangiar e per ans stgamiar, stuend durmir cun tut en ils ponns. Er Olivia e Maria arrivavan si cun da mangiar e cun mia gasetta. Mintgatant temevan ellas l’evla. Turists sa smirvegliavan da vesair in paster a leger ina gasetta franzosa. Dis da bun’aura lavurava jau senza bunificaziun tuttadi cun far via sin il Plan la Crusch e si per las Blais, per che possian vegnir giu pli bain cun il fain da Mutans. Ina giada ma mancavan 22 arments. Sun stà duas giadas giun Faller a tschertgar. Suenter m’ha in paster ditg che questa muaglia saja serrada en il Plan da Faller en in uigl. Jau hai anc stuì pajar persuenter. Jau hai er sià divers prads a Pramiez. Nus avain fatg conserva d’izuns per metter sin il paun e sin la pulenta. Durant la stad udiv’ins il ramplunim dals chanuns dals Austriacs e Talians. Ils 20 da settember avain nus pudì turnar engiu a far las lavurs d’atun e diversas schurnadas en il guaud.

La fin da schaner 1916 è vegnida fatga ina missiun enten Murmarera. L’entir pievel ha prendì penetienzia. Sperain ch’i regia puspè la pasch. A San Mureza eri nagina lavur. Jau sun stà a chasa a far lavurs da scrinari e schierls. Suenter ils 20 da favrer ha cumenzà ina terribla battaglia a Verdun. Ils Tudestgs attatgan ed ils Franzos sa defendan valurusamain. Las sairas vom jau cun mia gasetta franzosa tar mes frar Tona che legia il Tagblatt. El tegna cun ils Tudestgs ed jau cun ils Franzos. Cumparegliond las novitads, faschainsa debattas che van bleras giadas a fin che jau sbat l’isch e vom per mes fatg!

A Murmarera eri blers che vulevan ir a spalar, uschia che jau hai stuì star davent. Persuenter hai jau fatg il mais da matg 24 schurnadas cun spalar sin Gelgia. Mintga saira vegniva jau a chasa. Jau hai puspè surpiglià da pertgirar a Pramiez per 510 francs. La farina da paun custa uss 65 francs e quella da pulenta 56 francs. La battaglia da Verdun cuntinuescha. Er l’Austria ha cumenzà in’offensiva cunter l’Italia. Sch’i cuntinuescha uschia, giainsa encunter ad ina miseria terribla.

La stagiun 1916 a Pramiez è stada main empernaivla, causa da la mancanza d’erva. Ma nagin arment n’è ì en mal. La miseria vegn pli gronda. Igl è da spargnar cun il da mangiar. Ma ina da las mattas manegia che enten ses venter na saja nagina guerra ch’i fiss da mangiar pli pauc!

Ils 4 d’avrigl 1917: La fin da december sun jau partì per il Hotel Kulm sco camarier da sala. Ils auters camariers faschevan bucca da rir, vesend che jau era in toc pli vegl. Lavur avevan nus avunda, ma schlet da mangiar. Ils 3 da schaner avain nus survegnì la trista nova ch’il frar Eugen saja mort en l’ospital a La Rochelle, laschond enavos la dunna cun in mat e duas mattas. Dals quatter frars che nus eran en Frantscha, rest jau sulet en vita. Jau sun stà a Puntraschigna a visitar mia mamma ch’era fitg malsauna e cridava per Eugen. L’enviern è stà fitg fraid cun blera naiv. Ils 11 da mars è la stagiun ida a la fin. Gudogn: 270 francs. Primavaira tardiva. Ils chars èn arrivads a Murmarera pir ils 12 da matg.

La stad 1917 sun jau puspè stà a Pramiez a pertgirar cun Olivia, entant che Ulric ha cun 11 onns surpiglià da pertgirar las chauras per 230 francs. Gudagnà a Casti il process cunter la Filumena, ma ella ha recurrì a Cuira. La guerra na chala betg. La Russia è en revoluziun ed ils schuldads na vulan betg pli cumbatter. Uss hani manà en la carta da paun. Nus avain passentà la festa da son Fluregn en buna sanadad, ma adina pli magher, pervi da la guerra. Il nutriment principal è uss ils tartuffels. Ils 9 da december è stà in ferm terratrembel che la vaschella e las buttiglias en stgaffa scalinavan.

Davent dais 21 da schaner fin ils 30 da matg 1918 hai jau lavurà a San Mureza en la resgia dai Hartmann. I pajavan 72 fin 75 raps l’ura. Da mangiar stueva jau savens far trametter da chasa. Las dumengias era jau bainvegnì a Puntraschigna tar la mamma ed Ana. Schebain ch’i na passava betg uschè mal, era jau inquiet dad esser davent da la famiglia. Per fortuna èn tuts stads sauns. Il mars hai jau survegnì da la Dretgira chantunala l’avis ch’il process saja vegnì decidì en mia favur.

Ils 8 da fanadur sun jau puspè ì cun Olivia a Pramiez, entant che Ulric tgirava pulit las chauras. Ma vers mez settember ha S.L. pendrà tut las 132 chauras ch’eran fugidas vi las aclas. Schebain che jau sun stà en sia chasa, intimond dad esser pli moderà, m’ha el fatg pajar 66 francs. Jau na crai betg che quels raps, prendids davent d’in mattatsch, al vegnan a purtar fortuna.

Jau e Bonifaz Jegher avain cumprà in chaval per 600 francs ed avain gì mintgin 500 kg charn. Il november sun jau puspè stà a lavurar tar il Hartmann. L’emprim da december è mort il Bonifazi, laschond enavos mia sora Maria cun quatter uffants. Er mia mamma ha survegnì bronchitis. Suenter che la guerra è ida a fin il november, regia en Svizra ina ferma grippa cun blers mortoris. Per fortuna na l’avain nus betg en famiglia. Ils 17 da mars 1919: Fatg stagiun en il Hotel Carlton a San Mureza. Gì blera lavur e gudagnà 120 francs il mais. Avant che ir a chasa hai jau visità la mamma che cumenzava a sa restabilir da sia greva malsogna, e sun suenter er stà a Tumegl a visitar mes frar P. Alexander.

Ils 25 d’avrigl 1919: Suenter esser turnà da San Mureza hai jau in ferm dafraid e fatsch pitschnas lavurs en chasa. Davent dals 24 da zercladur fin ils 24 da settember hai jau surpiglià da pertgirar ils trais muvels sin Flix, las vatgas, ils sitgs e las chauras, per 2025 francs e quatter liters latg il di. Jau poss er prender si mias chauras. Uschia vegnin nus ad ir l’entira famiglia si Flix durant la stad.


Cun questas lingias chala il diari da mes bab Fluregn Clement Loza, scrit en talian e mess ferm scursanì da mai en rumantsch da Murmarera. Cun ir per ils hotels aveva el tschiffà dals esters ina malsogna ch’al fascheva savens durmir, uschia che las vatgas al magliavan la gasetta or da maun sin la pastgira. Turnond giu da Flix è la malsogna pegiurada, ed el ha stuì murir ils 21 d’october 1919 cun 49 onns. Ils 11 da mars 1920 è er mort ses figl vegl Ulric cun 14 onns. Paucs dis suenter, ils 28 da mars 1920, sun jau, Duri Loza, naschì, senza avair enconuschì il bab. Ma jau sun cuntent ch’el ha laschà enavos ses diari, per al enconuscher en questa moda.

Jau crai ch’i pudess esser interessant er per auters, cunzunt per la giuventetgna ch’è creschida si en bainstanza, da savair co ch’i stuevan pli baud ir en terras estras per gudagnar il paun e co che la vita en vischnanca n’era betg adina uschè poetica, sco che blers scripturs sa figureschan.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun surmirana (scursanida, tanslatada dal talian ed edida da Duri Loza) Plaschèrs e tribulaziuns. Or dal diari da Fluregn Clement Lozza, cumparida en: Sulom surmiran 1998, p. 86–120.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.

In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.