Na Helgoland
Tuž w božim mjenje! "Dajće łódźi połnu paru!" Rjećazy wrjeskotaju. Kótwica wuplunje z wody na łódź. Mašiny na dnje hoberskeje łódźe zadudnja. Kolesa khodźa - z wuhnjow porska para - nadobo so dudławje zawuje, kaž by lawow crjóda zaruła. To je znamjo! Z dobom so lódź zahibota, pjerje kaž husyca z křidłomaj, hdyž so kupa, z pobočnymaj kolesomaj do wody, zo so wšo ješći a wari - a kaž wódny ptak wupłunje łódź do šěreho morja. Haj šěre je wšo njebjo nad nami - woda pod nami - šěra je kurjawa, kotraž kaž pawčina z njebjes hac do zemje dele wisa - šěry leži kraj za nami, wot kotrehož so zdaluje so zdalujemy. Je 1/2 4 rano a w tu khwilu hišće kupa Norderney, wot kotrejež wupłtinychmy, twjerdźe spi.
Tež na łódźi widźiš zasparne mjezwoča... Njejsu mi cuze. Znaju je z Borkuma a wot wčerawšeje jězby na kupu Norderney. Najskerje su ći zaspancy wčera hac do nocy'hdźe sedźeli - a nětk je hłowa wołojana a woči stej kaž zaklijenej. Zo jenož so jim to njepowjeći!
Mxije wožiwja čerstwy wodych'móŕskych žołmow, přez kotrež sebi łódź puć ryje. Ach, kak to wočerstwuje čuwy. Sedźu na zadnim kóncu łódźe a hladam na tu nazeleń běłu šćežku, kotraž so za lodźu ćehnje. W powětře našu łódź přewodźa šwita běłych rybačkow. Mam w brěmješku něšto kulkow całty. Te móŕske ptačata su kaž dźěći. Widźa-li čłowjeka jěsć, zechce so jim tež a kjawkaju, doniž so njesmiliš. A tajke maja wótre woči! Ćisnješli jim srjódka całty do pěnjacych žołmow, kaž z błyskom zleća za njej a wułoja ju z warjaceho morja. Zbožowne to skoćatka - w powětre na kraju - na wodźe - wšudźe su doma. A kak' wutrajne su jich křidła. Sta mil přewodźuja łódź přes šěre morjo. - Całta je rozdrjebjena.
Kurjawa je wopadła. Njebjo - módre čiste wumjećene bjez mróčałki a tež móŕska woda je so rozmódriła. Tak daloko hač wóčko saha, wupřesćěra so hoberska modra płachta a přez nju ćehnje naša łódź běłu nitku. Hdys a hdys wupłunje nam napřećo lódź pak parnik - pak płachtowa a ćehnje kaž móŕske zjewjenje wot nazdala nimo. Wšo to nas puta - wšo štož móŕsku pusćinu wožiwja.
Prekhodźuju so po lódźi. Sym kolebanju zwuknył. Móŕski njeduch njeje so mje dótknył. Horda to myslička! Kaž farisej na cłonika spohładuju na wbohich rawsow, kotřiž po kutach pokućeja za wčerawšu předołho Wužitu nóc. Wčera pawki - dźensa dawki.
Bóle po křesćansku hakle začuwach, wuhladawaši předku na ławcy žónsku, běłu kaž twaroh w mjezwoču, z dźěćatkom, do rubiškow zawalenym, na klinje. Tu njewinowaći ćeŕpjachu. -
A dale ćehnje łódź swoju brózdu přez módry móŕski zahon. Kapitan po swojim mosćiku khodźi. Hdys a hdys bjerje škleńcu a hlada w stronu, w kotruž naša łódź płowa. Nadobo so jeho wobličo rozswěći, kaž by pruha přelećała přez mhłowe njebjo - z jeho erta wuskoči słowčko a kaž elektriska škrička přelětuje ze rta ke rtej. A za wokomik je jene słowo na kóždym jazyku - Helgoland - Helgoland. Wšitko so ćěri do prědka - wšitko wótři woči a štóž ma, hraba za škleńcu.
Na wobzorje skhadźa spodźiwny wobraz. Z woprědka zda so ći, kaž by z njebjes dele wisała čeŕwjena płachta a so do morja tunkała. Trochu bliže so přeswědčiš, zo to njeje płachta - ale skerje hoberski čeŕwjeny hród, kiž je z dobom z morja wurostł. Hišće bliže rozpóznaješ, zo je to na 50 metrow wysoka čeŕwjena skała, kotraž ma na hłowje zelenu čapku, postajanu z domčkami a cyrkwičku, kaž z dźěćacymi hrajkami.
Woprawdźe lubozny to napohlad - tale čeŕwjena kupa wosrjedź módreho morja.
Njewěrjach sebi słowčka piknyć. Bojach so, zo mohł so tónle pyšny wobraz rozpłunyć, hdy bych słowčko prajił. A tež dźensa hišće njezwažu so jeho dótknyć - Sym prosaik - a tón njech so njezwěri na předmjety, kotrymž je jenož basnik zrosćeny.
Tuž kładu pjero. - Njech naš basnik rěči! Słyšće:
Aj, ty krasna helgolandska kupa!
K njebjes wysokosćam hłowa saha,
Z mocu na dno móŕske noha stupa,
W zymje, wlěće w morju stojiš naha!
Błyski z mróčełow do tebje pjeru,
Rany ryja tebi do khribjeta,
Z hłubin wotmach na tebje swój bjeru
Žołmy, do wocow ješć morjo mjeta.
Wichor do hłowy ći krónu pleće
Martaŕsku; krej z kóždoh' ćeše stawa.
Jako mróčele pak słónco zmjeće
Z njebjes - tak je jasna twoja sława.
Stój, mój Helgolando, stój mi kruće,
Přimaj twjerdźe do bróni, do škita,
Kedźbu błyskow žahu, žołmow ruće
Njeměj, doniž słónco zemju wita!
Łódź bě dopłunyła. Wućisnychu kótwicu wonka na morju. Helgoland nima přistawa. Kaž móŕske łastojčki přilećachu Helgolendźenjo z wuzkimi dołhimi čołmami po nas a zobrachu nas sobu na kraj. Na pobrjohach wočakowaše nas syła ludźi, zasadźiteje nizkeje ale sylneje postawy. Kajki to rozdźěl mjez ludom w južnych krajach a tu i a sewjeru. Wustupiš-li tam na kraj - so wokoło tebje wšo hiboce, škrěci - žebri a za wačokom hraba, zo móžeš so lědom ludźi wobróć. Tu stoja ludźo němi kaž z kamjenja ćesane postawy - ćmowje zhladujo na přikhadnikow. Wotedawši swoje brěmješko pušćich so na kupu. Njeje wułka. Do dołhosće měri 1600 metrow, do šěrokosće 600 metrow. Wobstoji z dweju dźělow, z delnjeho a hornjeho kraja. Runje wot mosta, na kotryž z čołma wulězechmy, wjedźe najrjeńša a najwosebniša dróha, Kejžorowa dróha, do městacka, kotrež je so tu na stopje kupy pod skałami rozłožiło.
Je to lubozne městačko - ćiche, z wozami so tu njejězdźi - jenož z nazdala słyšiš wothłóš morja. Dróhi wuzke - čiste - domčki małe, po zastarsku ze swislemi do dróhi hladace. Ale w tychle domčkach knježi hižo nowocasny duch. Wšo tu maš, štož čłowjek w našim času žada, piwo z Plznje a Mnichowa, šunku z Prahi - kołbaski z Frankfurta - twarožk ze Šwicaŕskeje, wino z nadrynskich pobrjohow, tež tokajske a šampanske, pomeranče, winowe kiće z Italskeje - pohladnicy z Drježdźanskich twornjow - jenož pinčnički běchu, z najmjeńša w tym hosćencu, w kotrymž so ja wokřewich, wše rodźene Helgolandki.
Čas bě mi wotměrjeny - jenož tři hodźiny. W popołdnjii jednej pojědu dale do Hamburga. Tuž do skoku! Doleću horje na wjeŕch Helgolandskeje kupy. Dwaj pućej so mi tu poskićujetaj - rjane šěroke skhody a elektriska připrawa, kotraž ma ći wobćežne postupowanje po skhodach zalutować a će z błyskom wot deleka na wjeŕch kupy sćahnyć. Rozsudźich so za ćežši, ale za mnje zajimawši puć po skhodach. Wulkotny bě wuhlad ze skhodow na njesměrne módre morjo, posyte při kromach z běłymi płachtami rybaŕskich čołmikow.
Dóńdźech na wjeŕšk. Šćežka wjedźeše mje po samej kromje čeŕwjenych skałow, kotrež na 28 hac 30 metrow z morja won rostu. Dźiwy to napohlad! Kak su te skały roztřihane. Hłuboke škałoby je móŕski nawal do nich wurył a mócne stołpy wot skałow wottorhnył. Někotre hišće zwišuja kaž z wuzkim mosćikom z kupu - druhe cyle wopušćene w morju stoja a kajki změja kónc, zhódaš snadno, hdyž dele na móŕske dno zhladuješ. Te je krwawe čeŕwjene wot rozpadankow a drjebjenkow jich prjedownikow. Dźiwna to wěc. Woda tak mjehka, elastiska - a tola skału přemóže; powala - požěra - zjednoćena njewustawaca móc milionow słabych kapkow. Wukńmy přejednosć a wutrajnosć - a skały powalimy!
Zo bychu móŕske zmohi kupu cyle njerozdrěłe, twarja na wosebje exponowanych městnach hoberske murje. Čłowjeski duch - čłowjeske dźěło - na jednej - dźiwja njerozumna, ale za to ćim hrózbniša móc přirody na druhej stronje.
Štó tež to dobudźe? Hač tež to so Helgolandej njezeńdźe kaž něhdy serbskemu městej Wineće, kotrež so do morja- zapadźe? Što wě, hač njeje Jendźelčanow runje to pohnuło, zo so za drohe pjenjezy z kupy z časom wucofachu? A dale mi mysle du. Na Łužicu spominam - na naš luby serbski ludźik - tež tajka kupa w rozwuzdźenym mórju.
"Łužica, ty Helgolandej w morju
Runja sy. Kak ćěsni mje a krudźi,
Zo sy w boju hoberskim a w horju
Jako syrotka w srjedź cuzych ludźi."
To běchu Ćišinskeho mysle, hdyž snadź samsnu šćežku dźěše, a jeho słowa ćehnjechu tež mi tehdom přez wutrobu. Wospjetowach:
"Ćežko wutroba ći twoja stona,
Nihdy zažić nochcedźa te rany.
Wo dnjo płačeš, w nocy ćežkoh' sona
Wobraz šeri z krewju molowany."
Tež mje tu poča wšitko šerić, wopominajo wosudy swojeho serbskeho ludu. Khwatach dale.
Něšto kročeli wot kromy pasechu so corne wowcy a wokoło nich honjachu so hólčiska. Zbožowne śtworjeńčka. Bjez starosće wjesela so žiwjenja. Njewidźa, kak morjo lika wo słopu jich sydlišća, kak so žołmy jemu dale hłubje do bokow ryja - kak tam pod luboznym módrym zwjeŕchom njepřećelske mocy postawki jich žiwjenja rozwaluja. Zhladuja k njebju - a njebjo je jasne - a na jasnym njebju miły je Bóh - a tón ma tež jich do swojeje wšohomócneje ruki zapisanych a bjez jeho wole tež jim njespadnje włóska z hłowy. A to zbudźuje dowěru - a ta jich krući. A tu je mi, kaž bych basnika słyšał.
"Tola njeboj, syrotka so wboha,
Wjele z tobu płače swěrnych woči,
Wjele swěrnych duši prosy Boha,
Wjele za tebje so rukow poći!
Jako k połdnju twoje hory stoja
A k połnocy twojej' hołe štomy,
Tak dźerž kruće, Łužica mi moja,
Serbske wutroby a serbske domy!"
A wokřewjeny spěcham dale. Strach wo naš narod je popušćił. Nakhadźam horstku namóŕnikow. Třěleja z kupy do tarče w morju wustajenej móŕskej přestrěni. Nětko su to hrajki. Ale běda, hdyž budźa třělby łuskać do žiwych tarčow, do ćopłych čłowskich wutrobow! Běda, hdyž raz wocuća te čorne njeduchi, kotrež na hromadkach, po kupje rozłoženych, spja, abo kotrež hišće pod zemju čakaju na wothłóš wójnskich trubow, zo bychu ze zemje stawali, běda, hdyž budźe cyła kupa we wohnju, hdyž budźa kanóny kaž hadźiska woheń pluwać morju do módreju wočow! Kajke snopy běłeho ješća budźa tehdy z morja k njebju stawać při kóždym wutřělu! Kak budźe morjo dudnić a so warić. Hdźe so potom wućeknjeće, lube waweki, drobne dźěći, hdyž budźe so zemja z morjom bědźić? Hdźež su je zahon zrały do syčenja.
Tak filosofowach, doniž so njeminych do wuzkeje dróhi, doniž njeběch wosrjedź khuduškich rybaŕskich domčkow. K zemi su přilěpjene - jedyn dźerži so druheho - do kulki su stłóčene kaž stadło naspłóšanych kurwotow. A mjez nimi, kaž pala wosrjedź kurjatow, stoji šěroko załoženy boži dom. Zastarski to twar - nizki - zasadźity, kaž helgolandski lud. Horje so njewěri. - Tam wot morja duje a wichor drěje. Wjele pomnja tele murje. Stojachu hižo, hdyž běchu Danojo nad kupu z knjezom. Přetrachu časy jendźelskeho nadknježstwa - a stoja hišće njezlemjene dźensa, hdyž němska korhow nad Helgolandom wěje. Zastupich. Ćmowy je dom boži - kaž ćmowe pohladnjenje helgolandskich wočow. Wjethki zwóńk, z běłej kaž sněh brodu a z horstkami běłych włosow na hłowje, mi rozpokazowaše. Wot wjeŕcha wisaše łódź, kotruž bě pječa wěsty sławny Helgolandźan natwarił, a kotruž bě swět přejězdźiwši, do cyrkwje jako wopomnjeńku powsnył. Po khórach su swjećata namolowane, kotrež stawizny stareho a noweho zakonja we wobrazach předstajeja, biblijske stawizny za woči! Wušedši z cyrkwje doskočich hišće do Helgolandskeho museja a do wulkotneho akwarija, wobhladach sebi swět Helgolandskich ptačkow a rybow, něhdy wjele bohatši hač dźensniši dźeń, hdyž je čłowječa rubježna ruka jón zapusćiła a hač to tež raz na tónle mały ludźik rjad njedóńdźe?
Njemóžu mysličku dopřasć. Časriik pokazuje na jednu - łódź hižo raz zakuta - dyrbju dale - bliže k domiznje.
Božemje, ty krasna helgolandska kupa,
Njepodaj so. Stój ty w morju kruta!
- Author: Jurij Winger (public domain)
- Source: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-151.html
- Note: Stary prawopis