Něšto z geologiskeho twara wokolnosće Budyšina

nadpis	Něšto z geologiskeho twara wokolnosće Budyšina
awtor	Pětr Dučman
lěto	1878
žórło	texty.citanka.cz
licenca	public domain
nota	stary prawopis

Budyšin, stare hłowne město hornjołužiskich Serbow, k ranju, k połdnju a k wječoru z wěncom nahladnych hór wobdate, z kotrychž najhordźišo Čornobóh swoju krasnje wobrosćenu, z wěžu krónowanu hłowu wuzběhuje, stoji na powyšenju tudy dale k połnocy spadowaceje runiny, z wjetšim dźělom na prawym brjohu Sprewje wosrjedź płódnych polow, łukow a hajkow, a ma swoje cyrkwje, hród a domy do twjerdeho zornowca zatwarjene. Wokolne hórki wužłobuje drje nětko proch a dynamit, železnica wotwožuje rjenje přirubany abo točeny zornowc do dalokich měst, wozy drobne kuski k porjedźowanju drohow a pućow; tola napadne přeměnjenje zwjeŕšneho napohlada zemje z tajkeho čłowjeskeho dźěła njeslěduje. Kak hinaše mocy su k temu jónu słušałe, hdyž so hłuboke rěčnišćo do tutoho twjerdeho zornowca ryješe, hdyž bu hórka "Ćělc" abo "pola Přiboha" z nawalom wodźinow přełamana, hdźež nětk wysoke kamjeńtne stołpy z wody so wuzběłmja, swědkojo stareje złamaneje hordosće. Hišće wjetše mocy běchu trěbne, přemócne zemjerženja zakhadźachu, hdyž bu we wjele staršich časach zornowc niže nětčišeje "Winicy" wosrjedź rozłamany a zaklinjena nahladna žiła druheho kamjenja šćěpjela.

Tutaj přikładaj neptunskich a wulkanskich přeměnjenjow w našej krajinje w pradawnych časach njejstaj jeničkaj; namakamy tudy w nižinach pod'płódnej pjeršću tež, kopjena drobneho běłeho pěska, tu a tam hromady mjenje bóle žołteho šćerka a šěroke lěhwa hliny. Drobny běły pěsk a mjenje drobny šćerk rozdźělujetaj so napadnje wot našeho rěčneho pěska, kiž z rozdrjebjenja našich horow a kamjenjow z rěčnej wodu łěto wob lěto nastawši wopřija jenož zestawki tutych, wosebiće zornowcowe - tamneje zestawk pak je křemjeń rozdrjebjeny z wodu, kotryž pola nas bóle zrědka so namaka. Sěroke lěhwa z njeho su wěsće z dalokich krajinow z mócnje so přiliwacej a žołmjacej móŕskej wodu sem přinjesene a w měrnišich žłobjach so šćerk w cyle drobny pěsk wotsadźowaše: hdźež pak połna móc wodow hišće knježeše, tam wostachu wulke ćežke, hobrske kamjenje, zdźěla na mócnych lodowych škrutach připłowawši, wabjo pozdźišich wobydlerjow krajiny k wšelakim dźiwnym powěsćam. Tele morjo kryješe cyłu němsku a słowjansku sewjernu runinu; z wuzběhnjenjom zemje pak buchu wody do druhich nižinow wotpušćene. Mnoha krajina, něhdy płódnje wobrosćena, je z tym nětk přikryta z wodu a móŕske žołmy wobnowjeja tam dźěło pola nas zanjechane přeměnjejo zemske wobličo. Pola nas wora nětk rataŕ, khowataj so sorna a zaječk, hdźež něhdy móŕska ryba a móŕski rak so wjeseleštaj.

Wobkedźbujo bliže zestawki tutych móŕskich připławow, nadeńdźemy w nich wšelake kamjenje, kotrež su našej krajinje hewak cuze, kaž čeŕwjeny zornowc z finskich brjohow, wapnowe kamjenje a krydu kupow a krajinow nětčišeho narańšeho abo baltiskeho morja, jara zrědka tež jantar; wšitke pak pokazuja na sewjerne kraje jako swoju domowinu.

Zastupiwši do našich šćerkowych abo pěskowych jamow nadeńdźemy tež často, kaž wšudźom po polach rozbrojeneho wšěm znateho cuzbnika: křesawc abo klepany kamjeń. Wón bu w starych časach, wo kotrychž stawizny mjelča, k wšelakej domjacej nadobje abo k brónjam trjebany, dokelž so z twjerdosću a wótrosću kromy swojich złamkow wuznamjenješe. Swědk tamnych časow, powěda wón potomnikam čłowjeslwa, mjedźowy abo železny naporjad wužiwacym wo žiwjenju w tak mjenowanym kamjenjowyrn času. Štóž chce na jeho dźiwne powěsćě kedźbować, tomu powěda wón z hišće wjele staršich časow, z časa, hdyž čłowjek hišće zemje njewobydleše, z časa, kiž je započatk jeho byća. Nic z pismikami čłowjeskeje rěče su pisane jeho stawizny; ně, w kamjenju wobkhowani su nam wobydlerjo tamnych časow sami a možemy jich přirunować z našej nětčišej stwórbu. Přirunujo wšelake křesawcy našeje krajiny namakamy, zo su ćmowe a módrojte tudy khude na skamjenjeniny, swětliše, brune, nažołć a šěre pak w tym bohatše. Namakam w zběrcy z našeje krajiny móŕskeho jěža, pak dospołnu skamjenjenu skoru abo kožu we wjacorych družinach, pak jenož złamki skory zasy druhich družinow, wšitke drje w /lětčišej stwórbje wotemrěłe, we wulkosći husaceho hac k hołbjacemu jejku rozdźělne; dale nohćdołhe wjertawkojte škorpiznaki w načeŕwjeń kamjenju; w druhich wšelakobarbnych kuskach dołbe křemikowe jehły, złamki krasnje wutworjenych pruhownikow, kotrychž přerěz je mjenje bóle prawidłowny pjećiróžk. Najwjacoriše pak su stwórby z najnižšich organismow, z rjadownje koralow.

Zwjeŕšny napohlad tutych pokazuje mnohe hałožki a koruški, wšelako ze sobu splećene a přez cyły kamjeń rozšěrjene, na skorje a we zdónčku pak mnohe dźěrki ze wšelakozubkowanej kromku we wěstym porjedźe stejace, najčasćišo w křiwje so křižowacych smuhach; mjez nimi druhdy tež łopjenojte twórby z mnohimi bónčickami. Tajkele kožojte, łopjenojte twórby namakamy tež w nětčišich morjach hišće na př. flustra. Zdónčki abo łopjenojte twórby su kolonije jenajkich zwěrjatkow, kiž w bónčičkach bydla a wšelake nohi abo ramjenja k łojenju cyroby wutykuja. We starych skamjenjenych formach su jich ćěłka zhniłe a jenički powostank snadź jewi so we wosebitej barbje kamjenja, jich wapnojty wupot abo zdónčk je wostał, njepřetrajo pak přeměny. W tamnych časach, hdyž wapnowe a krydowe skały so tworjachu, wjeselachu so swojeho byća tež žiwochi w křesawcu namakane, dokelž na kupach narańšeho morja nadeńdźemy křesawc wšudźe we wapnowyeh abo krydowych skałach, pak w jednotliwych kuskach, pak we worštach zakładźeny. Chemiski přepyt pak powuča nas, zo křesawe wapnojte zestawki jenož připadnje wopřijejo hłownje z křemikoweje kisaliny wobsteji. Móžemy sebi myslić, zo tehdom, hdyž běchu so minyłe wodźiny, z kotrychž so wapnowe a krydowe skały z wulkeho dźěla tež přez powostanki najdrobnišeje zwěriny tworjachu, na wjeŕšku krydowych twjerdnjacych polow łužički stojo wostachu z ćečitej křemikowej kisalinu; wša zwěrina w nich so žiwjaca wěsty čas w tajkejle mokrinje trajaca napjelnješe so bóle a bóle z křemikowej kisalinu, doniž žiwjenje cyle njezasta; tuta kisalina pak stwjerdny bóle a bóle do mjenšich a wjetšich kruchow abo kulow, do našeho nětčišeho křesawca. Tute lěžachu kryjo potajnosć tamnych časow we sebi lět tysacy na mestnach swojeho nastaća, doniž móŕske žołmy je zaso wutorhnychu z měrneho přebytka a přenjesechu daloko do druhich krajinow, tež na pola a hona našeje Łužicy.