Mori Be Ewliya Ra

Gorê itıqatê Musewiyu, rocê Heq Hz. Musay vêneno, wazeno ke i qewma İsrailu rê bırusno.

“Ama Musa ciab dano (Heqi) vano ke, ma i eve mı inam nebenê ke, gos ro qesa mı ser nenanê, tersınê, mıra vanê, “Heq tora neasa!” Heq ira vano: “o çıko to dest de?” Vano ke “saboka”. Vano “ae berze hard!” Eke ae erzeno hard, saboke (çogane) bena more, Musa tersu ver cıra remeno. Heq Musay ra vano: “destê xo derg ke, dım ra pê cê!” O ki destê xo keno ra derg, tey ke pê cêno, zerrê destê dide uncia bena saboke. “Eve nae inam bıkerê ke Heqê khalukunê to, Heqê İbrahimi, Heqê İshaki, Heqê Yakubi tora aso!”[1]

Ma ni qesi Tevrate ra gureti, wendoğê delali. Çıtur ke zanino Hz. Musa, eve qudret u kerameta ke Heq dano saboka di, na saboka xo cêno ge-ge erzeno verê Firauni bena more, ge-ge dano çhem u ağwu ro, ni benê zehir, ge-ge ki dano hard ro, Mısır de mêşi ğılğılinê, hazar u jü neweşi benê pêda. Eve na kerdena xo wazeno ke Firauni biaro zoni ser, yanê Firaun bıverdo ke o qewma xo Mısır ra vecero.

Ez zanu, nıka fıkrê sıma zafine ra bavaê ke kounê Dêsımi sero saboka xo dest de bena more, ni bavau ra namê zafine vêrenê. Hem ni bavaunê Dêsımi, serba menfatê mıletê xo, mıletê bini pêro pia eve saboka xora ceza ver nesanıtê. İtıqatê Dêsımi de xora fıkrê de nianêni rê ca çino. O sarê Dêsımi niyo ke duwaunê xode “Ya Heq / Xızır, tı sala tern u husk têworte de mêvêsnê” vano. Eke heniro, sabokê Dêsımi, ya ki eve qesa bine ra çüyê Dêsımi çınay rê lazım benê?

Xora ke şikiayme, ma ki wazenime ke ciabê na persi rê bıvênime. Yanê eve qesa bine ra, ma nustê xode İtıqatê Dêsımi de mor ’be ewliya sero vındenime.

Mor, çıqas ke dinê İslami, İsewi ’be Musewi ra waşt ke i zerre u can ra wedarê, uncia ki wena (hona) itıqatê zaf mıletu de mordem şikino ki i bıvêno. Taê inancê ke itıqatê xo eve zaf wayiru anê, mori benê dusê ni wayirunê xode nanê ro. Asya de en jêde Hindistan, ira tepia ki Afrika ’be Amerika de no jê tase aseno.

İnsanê ke mara ravêr amê na dina, şiyê, sewlê na itıqatê xo do ra eserunê xo ser. Ni ki ewro insanê na dina çım de ğezna kultiria. Mordem ke zımê Afriqa de qaytê piramidunê Mısıri beno, ya ki Amerika de piramidanê Maya de nia dano, taf na itıqati ferq keno. Anadoliye de ki qılatiye mıletunê verênu ra taê pagi arkeologu veti werte. Ni cau ra jü ki nejdiyê Urfa de cıra Nevali Cori vanê. Vanê, Anadoliye de cao ke insani en verên de mekan gureto, i cau rao. Naca jü page de, na page de verênde ivadet kerdo, heykelê de qafıke ama diyaene. Peyniya na qafıke ra hetê seri ser jü mor vıraşto ke, gumano ke na heykeli ver de ivadet kerdo. Mordem naine ver de sas beno, maneno.[2]

Na mısalê ke ma day, nine de ki aseno ke, itıqatê mıletu de mor hem mekano de zaf hira de, hemı ki zamano de zaf xori u verên de raştê ma beno. Yanê no teyna itıqatê de Dêsımıcu niyo. Ama çı esto ke, jê itıqatê her mıleti, yê Dêsımıcu ki hundê xo rengê xo, hundê ki ferqê xo esto tavi. No çutır sewlê xo dano ra İtıqatê Dêsımi ser? Nıka berê folklori ra eve mısalu na mewzuati areste kerime.

Çutır ke halê nusti ra ki aseno, mewzuyo ke ma naca cênıme ra xo dest, dı çımu de danime arê. Çımo verên de İtıqatê Dêsımi de caê mor ’be ewliya ra çutır beli beno, ni nusneme. Çımo dıdine de ki zobia ewliya ra İtıqatê Dêsımi de caê mori çutır beli beno, i anime ra meydan.

I–EWLİYA (JİARE) BE MORİ RA

Qesa ke çüye ra biye ra, İtıqatê Dêsımi de en verên de çüya Xızıri yena ra mordemi viri tavi. Xızır eve çüya xo iyê ke feqiru rê wayir nevecinê, kokımu rê wayir nevecinê verva dine vındeno. Ya ki jü ke gına çığ ro, reseno imdadê di, eve çüyê destê xora dano vare ro, ine xelesneno ra. Yanê Heqê Dêsımi ne jê Heqê Musayo, ne ki ne ki çüyê destê di, jê çüyê destê Musayo. Vatena ma awa ke İtıqatê Dêsımi de heq ’ve neheqi, qebat u bêqebati ’ve tern u husk jü kefê terazi nekenê.

İşte sarê Dêsımi na çüya Xızıria adıle sero “Çüya Heqi / Xızıri bo!“ vano: sond weno. Ya ki “Mı torê çüyê Heqi / Xızıri no ro ke…” vano: jü çiyê dey xıravın ra peyser cêno.

Uyo ke ez naca çüyê Xızıri sero dekernenu, tam naca de namê jü şairi ame mı viri, jü ki destana ke namê xo koto çar kosê dina, na amê mı viri…

“Emrê tode nia hunde mılet esto

Saboke ’be qanunu ra Zeusi day ra to dest ke

pê mıleti idare kerê, bıçarnê bıçerexnê.

(...)

Qaê, tora vaci,

na saboke sero sondi wenu ke,

kou de daru ra bırrna, gureta na saboke,

nae ra tepia endi ae sero ne azê erjino,

ne jü pelge roina,

ne ki çiçege kena ra, nae ra tepia,

pelgê dae, thalê dae

jü kardi gına pıro; guretê, berdê.

Nıka nae, azê Akhau,

iye ke eve namê Zeusi heqe seveknenê,

i xo dest de fetelnenê, ae.

İşte na saboke sero sondê mı sond bo ke!...”[3]

Ni namê ğeribê ke tey mebê, mordemi heni zanıtêne ke Dêsımıcu ra jü marê mewzuatê de jü ewliyay (jiare) qesey keno. Ama ni çeküyu Homeros nusneno.. A no pirê şairu esto ya.. İste o, nae ra dıhazar u phoncsey serre ravêr desetana xuya ke eve namê “İlyada” nam do ae de. Tıvanê ke Homeros anine ano ra Dêsımıcu viri: İtıqatê made ki saboka Zeusi jiarge biye... Dest ve dest dêne juvini, pê ae idare kerdêne... Ma pê ae heqe seveknêne, pê ae qanuni ardêne hurendi... Ma ki ae sero sondi wendêne, hey sarê Dêsımi, çutır ke sıma “Çüya Heqi bo!” vanê...

Ma ’ve Homerosi ra yenime têri.. Jüvin diyo, coku zerrê ma zaf beno sa.. Ama gereke rabırrime.. Saboka Zeusia ke eve destana di biya ebediye tarix de ca verdanime, uncia xo çarnenime gerçeganê Dêsımi.

“Ewliya”, zonê sarê Dêsımi de eve name “Jiare” ki zaf nas bena. Tavi hetê itıqati ra zaf senık bo ki eve namê “Tarıq”ı ki qal bena. Nae, çığas ke cemê ca-vatene de pırên ra vecenê, mıleti çım de cao ke itıqatê dine de na cêna, wena (hona) zaf zaf hirao.

Ewliya eke waşt, bena more, niyê benê mor, nine ra taê ki ge-ge benê gorgeçine; eke çiyê kuya pa, cıra goni yena; eke qusırê kerd, çêo ke tey ra ca verdana, sona. Yanê jiara de can u roya. Heni ke taine çım de qederê insanio ke dormê dae dero, ae dest dero. A, nêweşiyu kena wes u ware. Yanê jê wayiru, ine çım de bena jiargiye.

Cemu de bavay ae eve kılama heqiye zor bela vecenê. Eke veciye, dılxê mori dera. Bavay de pê cêna, dana hard ro… Ge-ge ki bavay pê cêna çêver ro, bena baca ra ana, baca ra bena çêver ro ana… Uncia eve kılama heqiye, zar u zor, reca u mınete kenê pırên. Pırênê xo ki ya postê pheskufio, ya ki kuraso kesko. Nine ra vıraşto.

Eke jü serre qe cemê ca-vatene nebi, ewliya ke pırên ra nevete, o taw Newê Marti ke ame, cıra vecenê. Vanê, Newê Marti de hz. Eli amo dina, coku na roce de vecenê. Tavi ke verênde qırvanu kenê, miazu pocenê, heni. Na ke pırên ra vete, şünê. Na ağwa ke pê ewliya şüta, hem loqmewa, hemı ki jê ilaca. Nae ra dıme uncia eve dua u recau kenê pırên. Verên de ustına çêi ra darde kerdêne, nıka ki endi dêsu ra darde kenê.

Zobina ki her heşti de, sewa yeni ke amê, verde çılu nanê ro; ge beno ke loqmeo de qıc, ge ki mizê ya ki qurvanê kenê vıla.

NAMÊ TAÊ EWLİYAU (JİARU)

Çêo ke ewliya teyra, sarê na çêi hetê itıqati ra zaf bariyo. Xora ke nia nebiyêne, nebeno. O taw ewliya naca ra vecina, sona. Mewzuatê nianeni zaf biyê. Ber ve berio ke qalê namê çanda u çand ewliyau beno ke, na sevev ra ni çêu ra biyê ra vindi, şiyê.

Ewliya ke kamci çê dera, cemê ca-vatene ki o çê de gıre danê. Yanê caê “Tarıq”i mordem neşikino ke bıvurno. Eke vurna, o taw guman kenê ke ewliya nae rê razi nebena, çêi terk kena, sona. Bava Dewrês qalê namê jü ewliya beno, vano “na bêrıza berde, coku cıra xêr nedi. Çêna xo şiye, bıraê xo şi, bırazaê xo şi. Zaf cıra mordemi merdi.”

Çêo ke ewliya teyra, mühim niyo, yanê ister ocağzade bo, ister xam bo. Xora na ewliyau ra taê tenê, bava u dewrêsê ke weşiya xode kerameti vetê, heqiye ra, ra nebırriyê, ine ra mendê azê xorê; nıka ki çêunê ine derê. Nine ra taê ki uncia bava u dewrêsunê nianenu dê talıvunê xo, talıvê ke mordem itıqat u inanc ra supe nekeno, ewro wena nine dest derê. Taê ki uncia ni bava u dewrêsu dê rayver u tikmu, ewro çê ninu dest derê. Zaf senıkı ki mordem nezano koti ra amê, çutır amê ya ki xo vira kerdo. “Tarıq”ê nianeni ki estê.

Çêê ke Dêsım de tey ewliya esta, hundê senık niyê. Hama hama her dewe de, qender ’be mazrau de bile ki qe ke nê jükeke yena diyaene. Verende hetê itıqati ra mısaivêni gereke bıbiyêne. Mısaivê jü ke çinê bi, kesi eve çımeo wes qaytê di nebiyêne. Zaf rew cemê ca-vatene gıre dêne, coku ewliya ki zaf lazım biyêne.

Tavi her ewliya ki eve jü name nas biyêne. Ewro wena ki eve ni namu qalê dine beno ra. Ma ni ewliyau ra namê taine en jêde hetê Erzıngan u Pılemoriye ra da arê, ine sero çı zanino, çı ke vacino, pia naca de nıka nusnenime.

1-“Ewliya (Jiara) Buki”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

No Tarıq, vanê Khurêsu ra saboka Dewrês Eylasia. Bava Hesenê Kolu marê nae sero no mewzuat qesey kerd. Ma ni tenê kenim kılm, heni naca nusneme:

“Vanê rocê Dewrês Eylas mali ver de beno. Cırê meymanê yeno. No jü beg beno. Çêna begi aqılê xo kerdo vindi, o ki derdê daerê derman fetelino. Namê Dewrês Eylasi heşiyo pê, coku mordemê xo ’be çêna xo gureta, amo mekanê di. Sarê çêi ra jü sono verê mali de xevere dano cı, vano:

–Bê çê! Raa düri ra meymani amê!

Dewrês Eylas cêno dı vergu, keno şüanê mali. Malê xo vergu sero ca verdano, sono çê.

Dewrês Eylas ke derdê çêneke museno, beno be hira vano:

–Ya Wayir!

eve saboka xo jüyê çêneke de onceno. Xaftıla mılaketê, dılxê kutıki de kuino ra çımunê ni ver. No vano:

–oşt, oşt!

çêneke ra na mılaketi fino düri. Ama saboka ni worte ra qılaşina ra. Çêneke desınde bena wes, aqılê xo yeno hurendi, lewê piyê xode baqıl baqıl nisena ro.

Ni sodır benê raşt ke şêrê çê, Beg vano:

–Dewrês Eylas! Malê dina çı wazena, danu to?

Çımê di mal u mılkê na dina de nebeno. Saboka xuya şikiyaiye dano cı vano:

–Ez thawa newazenu. Tı teyna na saboka mı bere, bilezık cıke ke, sala meşikiyo.

Beg saboka Dewrês Eylasi beno, dano ostaê, vano:

–Nae bıcê, hirê bilezıgunê zerrnênu cıke!

Osta, bılezugunê zerrnênu keno hazır, ano keno saboke sera. Serê nine ano pê, se ke mıxê kuyno pa, nae ra goni yena. No sas beno, maneno; ama mıxi cıra onceno, serê bilezugu gıreneno jüvini ra, uca ca verdano, sono çê. Osta sodır yeno ke Bımbareke çina.

Dewrês Eylas nine rê wesêneno, vano ke:

–Qe qısawete de memanê. Saboka mı ’be xo amê çê. Ez raziyane, sımara thawa newazenu!

Na saboka nıka Derê Balabanu de çê Bava Buki dera. Bavaê Buki jüyo Khurêsıco. Kundê xo sono, reseno Dewrês Eylasi. Jüya sura, derga, bılezıgi tederê. Çê Bava Buki de zaf venga Heqi danê. Taê bavay na ewliya pırên ra vecenê; bavay de pê cêna baca (qulba) ro bena çêver ra, ana; çêver ro bena baca ra ana! Na, kami çım de bena more, kami çım de bena çêneka azebe kami çım de ki bena gorgeçine.”

2-“Ewliya (Jiara) Çê Pori”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Bava Dewrês nae sero marê nia qesey kerd:

“Jiara (Ewliya) Çê Pori ge bena çıftê gorgeçine, ge bena mor. Çımanê nêçetenu de bena more. Coku nae ra vanê “Jiara More”.

(Bava) Por leng bi. Na lınga xo yemê zerri ser amêne. Ae ki (Bava) Por locıne ra berdêne, baca ra ardêne. Sanıtêne ro, “gım” dêne hard ro. Venga Heqi ke dêne vetene. Ae eve ağwe şünê, ağwa dae danê mıleti.”

3–“Ewliya (Jiara) Gobırge”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Bava Dewrês:

“Jiara (Ewliya) Gobırge biye. Na çê Seydê Deme dera.”

4–“Ewliya (Jiara) Kistimi”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Bava Dewrês:

“Jiara Kistimi wayirê xo Kırdaşiyo. Niştêne na bêçıke ra, berdêne serê boni de, na locına worti de sanıtêne ra. Ge-ge ki verdêne ra, amêne war, xêr tey nemendêne.”

Bavaê Qızılbêli vanê:

“Na saboka destê Dewrês Murtezaya. No ki sono reseno Khurêsanê Qızılbêli. Hewsê Dewrês Murtezay Auge dero. Auge ’be Kistimi ra têlewe derê.”

Bava Hesenê Kolu ki vano:

“Ewliya Kistimi yê destê Xızıria. (Xızıri) vato:

–Na çüya mı bıcê, hurendi de jü manga bıde mı!

Manga gureta, çüya destê xo da.”

(Khurêsıcê Qızılbêli nae qevul nekenê. Vanê, Bava Heseni koti ra ke no hesno, ğeleto.)

Nuri Dersimi ki, kıtavê xode Ewliya Kistimi beno, Zerdüştêni de resneno “Ahiraman”i. Qimetê na fikiri ma çım de qe çino, raşt niyo, coku. “Ahiraman” mitolociya İrani de qomıtanê mılaketunê xıravınuno; hukmê tariye ni dest dero. Eke mordem İtıqatê Dêsımi de jüyo de nianen ero cı fetelino, no Evdıl Musao. Evdıl Musa sono ra “Ahiraman”i, jê di qomutanê mılaketunê xıravınu ’be hukmê tariyo. Ma nustunê xuyê verenu de ki ni tenê sanıt bi têver. Ewliya Kistimi hundê tarıq u jiarunê Dêsımi ra jüyêwa.[4]

5–“Ewliya Çê Morê Şiay”

(Hetê ra Tarıqê Cemiya)

Bava Hesenê Kolu na xusus de vano ke:

“Ewliya Morê Şiay Pırdosur de çê Tornê Api dera. Nıka xode berda Astamol. Na ki saboka yê destê Khurêsana.”

Xalıka Gülizare ki qesey kena:

“Moro Şia” namê pirê Kemıkano. Sondi ke wenê vanê:

–Moro Şia bo!”

Khurêsê Qızılbêli ki Ewliya Çê Morê Şiay sero nia vanê:

“Bava Bavi vato, çê Morê Şiay Kemanê. Ni ocağzade niyê, ama bavaêni kenê; taxıma çê Hesê Çhali nine dest dera.

Dewrê Dewrês Eylasi de azê Khurêsanê Qızılbêli ra dı teni sonê çê ni. Ni çêi nide kıramete vecenê. Cênıke ana ke nun poco. Saci nana ro ke adır wekero, jü vazeno ra, lınganê xo keno bınê saci ra, adır lıngu ra vecino, cênıke nun pocena.

Uyo binı ki vazeno ra, destê xo keno şênê xo vera, moranê şiau veceno, zerrê çêi de, meydan de nano ro, veceno, nano ro.

Peyco ni gınenê jüvini ro. Jü vano ke,

–Tı sala çê meresê!

No ke vazeno ra şêro çê, verê çêveri de gıneno waro, mıreno.

Kemıc hetê itıqati ra zaf bari beno. Ni beno, balıxê mêsu de nano ro, vano: “naca ra daha pak ca çino!”

Xevere rusnenê çê nine ke ni bêrê, berê. Ni yenê, sonê balıx de qayt benê ke ni arax do, bınê lewu ra ki huyno. Nia ke vênenê, Kemıc neverdano, na balıx de danê we.

Coku na çê ra “Çê Morê Şiay” vanê. Ewliya Çê Morê Şiay ki na çê dera.”

6–“Ewliya Dewrêsê Qıci”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Hetê Têrcani de dewa Pırnaşêli esta. Mazra Dewrêşi ki na dewe sero marina. Ewliya Dewrêsê Qıci, na Mazra Dewrêşi dera. Dı teniê. Hurdemêna ki çê jüyê Khurêsıci derê.

7–“Ewliya Dewrês Heseni”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Apo Ali nia qesey keno:

“Ewliya Dewrêsê Qıci ’be ewliya rayverê ma Dewrês Heseni jüvini de way benê. Ni ki dı teniê. Yenê jüvini, sonê. Ewliya Dewrês Heseni jü namê xo “Ewliya Meleke”, jü ki “Ewliya Sultane”wa. Dewrês Hesen Areico.”

8–“Ewliya Çê Sılê Sadi”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Mewzuatê na ewliya ki uncia marê Apo Ali qesey keno:

“Qaz ’be Sadi ra bıray benê. Dewrês Hesenê Xozati rayverê ninu beno. No çüya xo cêno xo dest manga keno tever. Talıvanê xora vano:

–Mıra çüye kam cêno, manga kam cêno?

Sad vazeno dest, çüye cıra cêno.

Beno zımıstan, no mal u gay keno xo ver, manga nevındena. No eve çüya rayverê xora jüyê dano manga ro. Manga desınde mırena.

Dewrês Khakıl vano:

–To çutır adır kerdo xo dest, nia feteliya!

Sad nae keno postê peskhfiye, dano we.

Na ewliya, Ewliya Çê Sılê Sadi hem bena mor, hemı ki gorgeçine.

Bava Baqır ke Yinkoye de di-rê rey cem gıre dano, nae pırên ra veceno. Bava Rızaê Garşiye kuyno, zor vındeno. Bava Bavı ki tey beno.”

9–“Ewliya Çê Dewrês Qemeri”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Ni ki Khurêsıcê. Ewliya Çê Dewrês Qemeri nine dera. Eke vecenê venga Heqi danê, bavay çêveri ra bena, locıne ra ana, locıne ra bena, çêver ra ana.

10–“Ewliya Çê Sey Memedi”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

No jüyo de Bamasurıco. Cem de veta, çêrang biyo berz, astari asê. Na ki bena more. Na Ewliya leyru ki vecena. Morê. Verê locıne de vındenê, peyco benê vindi, sonê.

Hard ke lerzeno, her ca rıjino, teyna çê Sey Memedi nerıjino.

11–“Ewliya Tızvazi”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Tızvaz dewa da Khurêsana. Heyder Beg[5] qolê rusneno, malê Tızvazi benê. Ni ki sonê verê Ewliya, vanê:

–Çı ke to dest ra yeno, bımusne!

Amnan beno. İyê ke mali remnenê, hawt mordemi benê. Ni mali cênê, sonê Bağıre het, Qeregol het. Xaftıla naca beno serd, beno puk pey ra vaê yeno ni hawtemêna cemedinê.

Tızvazcıku sonê ke hawt vergê sisi (Vergê Kurêşi) verê mali de biyê. Ni malê xo cênê, anê.

12–“Ewliya Tadaiye”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Bava Hesenê Kolu vano: na ewliya dewa Gobırge de Çê Gırıki dera.

13–“Ewliya Morê Suri”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Na ewliya sero ki uncia Bava Hesenê Kolu mara vano: dewa Xarige de Çê Alê Rayberi dera. Şix Memedanê.

14–“Ewliya Pirê Peji”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Pirê Peji Bamasurıco. Tersu vera Tertelê Dêsımi de na ewliya beno keno mezela khalıkê xo. Ni hetê Qeregoli de Qayıxa Seydu de manenê. Cao ke mezela khalıkê di teyra ki, cıra “Mezela Çar Bırau” vanê. Khalıkê di naca de teyna niyo. No ke keno mezele yeno çê, qayt beno ke ewliya hawa ama çê biya more pıroşiya dare ro. Pirê Peji ano ver de qırvane keno, wena na yena kuyna qılıfê xo.

15–“Ewliya Qızılbêli”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Na ki Khurêsunê dewa Qızılbêli dera. Sarê na dewe zor u qewğawa ke na mıntıqa de bena, nira zaf ont. Wortê herbi de bınê tazıki de mendê. Dewê ke Dêsım de en veren de rusnay goç, ine rawa. Eve zor u zulm çê khalıkunê xora erjiyay tefer. O taw jü eskerê na ewliya cêno, yar ra erzeno war. Peyco ama ra ma gos de ke, ewliya uncia veciya, ama. Raşti ama nêama, ya ki nıka kotira, ma na sate nezanime.

16–“Ewliya Çê Ana Yemise”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Na ewliya, Bamasurunê dewa Taseniye dera. Qederê na dewe ki şiyo ra Qızılbêli. Sarê na dewe ki eve zor da goçkerdene, kerde ipalaiye. Çêo ke ewliya teyra, heralde ke Pılemoriye dero.

17–“Ewliya (Jiara) Ausenê Sereni”

(Hetê ra Tarıqê Cemia)

Xalıka Gülizare na ewliya sero vana:

“Auseno Seren de Sey Mıstefa cem gıre dano. Bava koto, jiare ni cêna, eve bêçıka xo fetelnena.”

CEMÊ CA-VATENE DE EWLİYA ÇUTIR VECENÊ?

Çığa ke ma vanime, ewliya cemê ca-vatene de vecenê; ni ke tenê areste kerime, zaf rınd beno. Mısaivi çı cênê ra xo çımi ver, cem de se kenê? Bava eve tarıq çutır rae ra sono? Ciabê ni persu marê en rınd şikino ke Bava Dewrês bıdero. O hem hawtae serre ra coro, hemı ki hatan nıka jêde cemu de amo diyaene. Ma ira pers kerd.

İşte sımarê ciabê Bava Dewrêşi:

“Cemê Ca-Vatene de ewliya çutır vecenê? Ez bavau, no ki zakirê mıno (eve destê lewê mıde jü nasê ma musneno). Thamur cıneno, deyisu vano. Sıma ki amê mısaibanê xode caê xo vanê. Moreki vera xo nekerdêne, niştane destê xo nekerdêne. Kıncê xo vetêne jü pırên u tuman mendêne. Kemerbest sanêne miya xo.

Zakir vıreniya dine dero. Sıma ki çar-phonc zewnciê. Deyisu vanê, jê sema usıl-usıl sonê. Yenê ita, vındenê. Bava pers keno. Zakir delilê dinuno. Delil ciab dano:

(No pers u ciab eve zonê Tırkiyo. Ma no nuste ke çarna Tırki, çutır ke Bava Dewrês marê va, ma heni ucka de eslo oricinal nusna. Naca de çarnenu zonê mara ke, iyê ke zonê Tırki nezanê, no ine sare kuyo ki.)

Sarê tode çı esto?

Tacê dewlete!

Çarê tode çı esto?

Yazıyê Heqi!

Buriyunê tode çı esto?

Qudretê qeleme!

Çımunê tode çı esto?

Roştia Heqi!

Pırnıka tode çı esto?

Mısk u ambero!

Fekê tode çı esto?

Lal u gewhero!

Gosunê tode çı esto?

Seper u sıper!

Mianê tode çı esto?

Kemer u besto!

Destunê tode çı esto?

Xêr u şêro!

Zaniyunê tode çı esto?

Rukuyo Heq!

Lıngunê tode çı esto?

Raa Heqi de menzil restene!

Kami ke Heq va, Heq bısevekno ra!

İ uncia heni sonê. Deyişu vanê.

Jiare vecenê, anê ağwe de şünê. Bımbareke vetene de zaf zor dêne cı. Dêne dês ro, dêne hard ro. (Bava) Por herdisın bi, kokım bi; deyişê heneni vatêne ke... Jê nıkay nebi, her çi camenda şiyo... Sari o sıre jü qurıs çıralığ dêne... Ez 12-14 serri de bine. Qurvani sare bırrnêne, miaji ardêne...

İyê ke caê xo vanê, çıfte be çıfte yenê. Mısaib ’be mısaibe ra yenê. Yenê verê bavay. Na şekıl de benê çewt (Bava Dewrês pau ra dare de vındeno, vılê xora hetê veri sero benê çewt). Hurdemêna têlewe derê. O (bava) di-rê rey keno -Bımbareke- pê vıli ra.

Eke pêro sıra ra veciay, nafa ki çıfte be çıfte meredinê ra. Hard de, têver de. Nafa ki hard de hi-rê rey dano miane ro, vano:

–Alle- Mıhemed-Ya Eli! Tarıq altından geçene sorgu sual yoktur! (Uyo ke bınê tarıqi ra vêreno ra, ira endi pers u ifade çino!)

Dano pıro, çıfte be çıfte urzenê ra.

Heq göstermiş mekero, yê taine pıro negıneno. İyê ke zerrê xo pak niyo. Se kenê ke nêamêne miane, nia berz mendêne (destanê xora musneno). Kerd nekerdêne ke, nekotêne ra cı.

Namê Heqi bo! Ma nia di bi!”

Ma naca de uncia wazenime ke jü detay sero vınderime. Çığa ke Dêsım de mıleto ke zonê ma qesey keno cemê ca-vatene de eve ewliya bınê tarıqi ra vêrêne, taê ocaği ki estê ke destê xora “Pençey Ali” vanê, hurendia ewliya rê eve lapa xora kunê bınê tarıqi. Vacime, ocağa Ağuçanu nia kena. Na sevev ra Dêsım de kes werê neno, xorê kami ke itıqatê xo ’ve çınay ra ke ardo, eve i ki koto bınê tarıqi. Ama taine ki waşto ke na huzırê sarê ma bısanê we, ine jüvini verdê.

Mesela Nuri Dersimi mara vano ke, ez ’be xo biyu şahidê werênaisê Pençe u Tarıqi. Gorê vatena di, azê Hacı Bektaşi ra Cemalettin Çelebi Seyd Ezizê Ağuçanıci ra ki desteg u phoşti cêno, vano: ewliyawa ke bena more, nae ca verdê, hurendia ae de eve Pençe bıkuyê bınê tarıqi. Serba na fikiri hetê Erzıngani de Seyd Ezizi saneno ravêr, Elewiyu cêno bınê tazıki. Eve nae ki nevındeno, Nuri Dersimi ra vano: so Ewliya Kistimi bıcê, bısıkne, ae de çı esto ke dara zelala. Ama Dersimi nae qevul nekeno. Peyco mılet ke nine heşino pê, veng kenê ra xo, erzenê ra xo ver. Cemalettin Efendi qayt beno ke no iş nebeno, cêrenê ra Erzıngan ra, sono.[6]

II–İTIQATÊ DÊSIMİ DE MORİ SERO ZOBİNA İNANCÊ BİNİ PÊRO PİA

Ma na nuste de hatan nıka çımo veren de İtıqatê Dêsımi de caê mori hetê tarıqi ra guret ra xo dest. Nıka wena ke ma nêverdime çımo dıdine, wazenime ke ana raştiye rêna biarime qal. Tarıq, Dêsım de eke cemê ca-vatene de vet, hatan cemo de bin jü ca de jê hacetê xo vira nebeno. O, na karê cemi ra daha ravêr, çutır ke sarê Dêsımi eve zonê xo vano: jü “ewliya”wa, eve qesa bine ra jü “jiare”wa. Heralde no itıqatê dine zaf ravêr yeno ke, na qesa “tarıq”i teyna zaf senık iyê ke bavaêni kenê, ine fek ra ama zon. Ama ine çım de ki uncia raştiyo ke tarıq jü ewliya, jü jiare menda; i nira netexeliyê tavi...

Naca de xora mordem nae ki vaco ke, vao de hênen na dewrê moderni ra yeno ke, heyatê insani nira biyo têbın u têsera. Cokuna ewliya cemê ca-vatene de jê vereni rew rew pırên ra nevecina. Endi mısaivênia ke cemu de eve dua bavau, eve tarıqi yena guretene zaf biya senıke. Ama ewliya heto xuyo bini ra, yanê jiare biyene ra thawa vindi nekerdo. Ewro wena ki ewliya verde ne duwa u recay biye senık, ne ki qurvan u loqmu daene.

Na tesbite xora tepia, nıka İtıqatê Dêsımi de caê mori, zobina tarıqi ra hetê binu de ki saê kerime.

EVE MOR HUKIM MUSNAENE

Eve mor hukım musnaene… Eve qesa raştiye, mori bınê hukmi guretene.. Ge-ge na rivayetunê Dêsımi sero fıkır ramenime.. Fıkrê mıra heni vêreno ke, nine ra koka taine sona, resena dewrê yabaniye… Wayirunê sarê Dêsımi ra Khurês niseno aslani (şêr), jê astori rameno.. Eve nae ki nevıneto, jü ki mor gureto xo dest, kerdo qamçi.. Moro ke her insan zehirê dira terseno, i dest de biyo qamçiyo de bêzehirın..

İtıqatê Dêsımi de Khurês wayiro de hêneno ke hukmê di vergu sero ki esto. Tavi ni vergi qılauzê, Khurêşi de feteliyê, wena ki taê Khurêsu de fetelinê. İyê ke Dêsım de namê Vergê Khurêşi neheşiyê pê, çinê. Verê Khurêşi şisê, şiye ra vergunê Qutbê Zımey, vıle de qeytano de sur esto, emır u hukmê Khurêşi derê.

Gege ki vanê, Khurês nişto heşi, hes ramıto.

İnsanê dewrê yabaniye o taw vervê tabiyati de, vervê heywanê yabani de bêçare biyê. Mıradê na bêçariye sewlê xo dana ra na rivayetunê Dêsımi ser. İnsani ta o taw de waşto ke heywanê yabani bıcêrê bınê hukmê xo, jianê (zıyan) dine ’ve insani mebo. No mıradê insanu itıqatunê o tawi de ki, yanê dinê ke jü wayiri dıma sonê, ni dinu ra ravêr tey biyo. Hemı ki çar kosê dina de, her qıta de. Na itıqatu de dormê dine de kamci heywano yabani ke biyo, o koto itıqatê dine ki. Yanê çıra medeniyetê Mayau de jaguar u mor, çıra medeniyetê Mısıri de ki aslan u mor vecino ravêr, mordem ke qaytê dormê dine bi, şikino ke ciabê nine bıdero.

İtıqatê Dêsımi de ki, Dêsımıci Khurêşi gıran gıran aslani ra anê war, hao nanê ro heşi ser. Sevevê ni ki ya dormê xode neslê aslani bırriyo, hurendia di heşi gureta coku, ya ki sarê Dêsımi cao ke aslan tey biyo ucka ca verdo, amê wortê hesu, coku no rivayetunê inu de ki vurino.

Tavi na dinê ke jü wayiri dıma sonê, nine ra ravêr, kami waşto ke hukmê insani ine dest de bo, eve na rae kırameti vetê, i bınê tesiri de verdê. Yanê heywanê yabani guretê hukmê xo. Tavi na rae de, hem iyê ke wazenê mıleti idare kerê, hemı ki iyê ke wazenê mıleti hetê itıqati ra hukmê xo cêrê, i tıro şiyê. Mordem ke qaytê eserunê tarıxi beno, nine taf ferq keno.

Na hukım musnaene rivayetunê Dêsımi de zaf zelala. Ma wazenime ke nine ra taê mısalu naca de bıderime. Tavi na mewzuyê xode manenime. Yanê iyê ke moru sero hukım musnenê, kırametunê xo nia vecenê, ine cênime naca.

Khurês Mori Jê Qamçi

Cêno Xo Dest

No rivayet u itıqat ke Khurês mori jê qamçi cêno ra xo dest zaf cau de nas beno. Zaf varyantê xo estê. Ma ni varyantu ra hirê mısalu naca de danime.

Variyanto I-Bava Zeynel:

“Khurês niseno heşi, morı ki cêno xo dest. Kamı ki vano, nişto aslani. Muxındiye de ceddê Bamasuru dêsi sero beno. No rameno hetê i ser. Khurês xo xode vano “nıka no beno macub”, eke yeno lewe, eve morê destê xo jüyê dano ra dêsi ro, dês telve Bamasuruci sono. Nira “Dêsê Muxındiye” vanê. Wena qılatiyê xo vınetaiyo. Cao ke Khurêşi eve mori do pıro, wena pa beliyo.”

No varyanto ke Bava Zeynel marê qesey keno, nide, Dêsım de dı ocağê gırsi jüvini de kuynê têver. No verê çımu dero. Ama Bamasurıci bilasevet naera meşikiyê. Ne ke dı ocağu ra, qender be jü ocağe ra ki ge-ge jüvini de têver kuyaene ra peyser nevındenê. Çutır ke ma cor “Ewliya Morê Şiay” de mısalo de nianen nusno.

Varyanto II - Hesen Efendi:

Hesen Efendi, eve namê xuyo bin ra Hesen Efendiyê Baskoiye, Dêsım de zaf nas beno. Hem cırê zaf hurmet kenê, hemı ki hes kenê. Na serrunê verenu de eve zonê Tırki taê nuste u şiirê di jü kıtav de neşr bi. Hesen Efendi ki na kırameta Khurêşi eve na şiirê xo qal keno. (Eslê xo Tırkiyo, ez çarnenu zonê ma ser.)

“Heci Khurêş leqeba xo biye

Mahmud Heyrani name bi

Nişt jü aslani ser,

mor kerd qamçi, guret xo dest

Ame welatê Rumi,

va ke Heci Bektaşi bivêni

Heci Bektaşi qayt bi ke

jü eren yeno

Seda xora

ko u gerisu qule keno

Keramete ver de keramete

Herbi musnê hekmete

Heci Bektaş nişt ro ser

ramıte kemera şiae

İ Musaê Kazımi rê,

hem ewladê safê, hem bıraê”[7]

Varyanto III - Bava Hesenê Kolu:

Varyanto ke Bava Hesenê Kolu cênime, kılama de heqiye rao. Na kılame i jü cem de eve zonê mara vate. Çığa ke na kılame de qalê mori nebeno ki, kam ke i nas keno, zano ke o ki eke qalê na kırameta Khurêşi bi, mori ki dekernenê. İşte na kılame ra çeküye ke rivayetê vêrena, niarê:

“Kemerê to rındo dari dari

Vano dari biyê nari nari

Ğerca Budelaê Khurêşi ra

kami zengi sana aslanê hari?!”

Na rivayeta ke İtıqatê Dêsımi dera, ma koka nae tarix de zaf xori de şikinme ke bıvênenime. Tavi çutır ke ma cor vat bi, aslan ’be mori ra tımsalê de wayir u qıralwayiruno. İyş ke ni heywanu cênê bınê hukmê xo, wayirê.

Gılgamış, hem namê qıralwayirê medeniyetê Sumerio, hemı ki destana ke eve namê di nas bena, naede serqeremano. Eserê hunerê i o taw ra mendê, nine de Gılgamış eve jü destê xora bınê çengê xode jü aslani pê cêno, desto bin de ki jü mor pê gureto. Uncia na hetê Suriya, Lubnan u İsrail de namê “Astarte” de jü anawayire nişta ro aslanê, dest de ki mor esto. Uncia nejdiyê Fılıstini de eve namê “Kadeş”e jü anawayire aslani sero her destê xode jü mor esto. Teswirê nine eve huner ra nia ardo ra meydan. Tavi ke Khurêsı ki jü wayiro, ma neşikinme ke na xusıs de inera rabırrnime.

Khalıkê Bamasuru Bırr ra

Eve Mor Daru Onceno

Bamasurê Taseniye, Muxındiye ra amê. Khalıkê Bamasuru ke Muxındiye ra veciyo, şiyo Jêle de, kami ki vano Zargovit de dari bırrnê. Hurendia gau de ni dari eve moru dê ontene. Vato, “Vınde, mori daru boncê, qefeliay, koti ke vıneti, uca zengen danime pıro, bonê xo vırazenime.” Mori yenê Taseniye de cao ke ewro wena paga xo vınetiya, cıra “Bonê Taseniye” vanê, naca vındenê. Bamasurı ki naca mekan cênê.

Khal Ferat Bırr ra

Eve Moru Daru Onceno

Khal Ferat jüyo de Areico. Taê Areicunê kokumu mara va ke, o dewrê Khurêsê Qıci de biyo. Khurêşi rayberêni da cı. Xızıri iqrar do cı, cırê biyo meyman. Jü vatene de, Khal Ferati bırr de koli bırrnê ke pê xorê bon vırazo. O ki jê khalıkunê Bamasuru hurendia gau de eve dı moru daru onceno. Khurês qayt beno ke no eve moru daru onceno, vano “Khal Ferat! Tı kıramete musnena ma?!” “Hasa!” vato Khal Ferati “mı ‘Ya Khurês!’va, heni eve moru onti.”

Bono ke i vıraşto, wena vınetaiyo, vanê.

MOR HEM BENO QILAUZ HEM BENO SEVEKDAR

Bavaunê Dêsımi zobina mori ra qılauzê xuyê bini ki estê. Vacime bava esto ke qılauzê xo hêliyo, bava esto ke qılauzê xo vergo, ya ki bava esto ke qılauzê xo masumo pako. Masumo pak ke cıra bırrna ra; qılauzênia hêli, verg u mori eve sıfatê ifade kerdene de, sımarê ki eskera kerime ke zaf tenge de mendime. Deqê bi ke dıdıl de mendime; nira “totemo sevekdar” vacime, ya ki çutır ke na rivayetunê cêri de yeno wendene, “qılauz” vacime. Ma se ke va, uca sarê ma “qılauz” vano: coku ma ki “qılauz” de qerar da cı. No ifade ne manê ni rivayetu vurneno, ne ki karo ke itıqatzanoği nine sero vênenê, cırê beno engel.

Qılauzê Dewrês Sılemani

Dı Mori Benê

Tornê Dewrês Dıli Bava Hesen Qesey keno:

“Dormê Qızılbêli de hal koto cı, neweşiye biya zaf. Verende ke hal kotêne, kes nêamêne lewê nêweşi. Xorê amêne bacıke ser de veng dêne. Dewrês Sıleman beno nêwes. Talıvê de xo amo baca ser. No talıvê xora vano ke,

–Buko! Meşte sodır ke tiji eşt, phoştia bonê pili, zewncê mori ke bon ra veciay, şi (hews), bêrê, mı berê, wedarê!

Ni vınetê, biyo sodır. Tiji eşto phoştia bonê pili. Zewncê mori bon ra veciyê, şiyê (hews). Eke şiyê, ni sonê, Pirê xo gorn kenê, kefen kenê hews de danê we.

Qılauzê Dewrês Dıli

Uncia Dı Mori Benê

Ni ki Tornê Dewrês Dıli Bava Hesen Qesey keno:

“Qızılbêl de veyva Dewrês Dıli be domanu nêwes bena. Endi bena dığaskane, kuna buriyu ver. Yenê Tızvaz de cêniya Bava Uşêni dıma ke, ae berê pirıkêni bıkero. Vanê, “Destê dae rındo!” Cêniya Bava Uşêni sona, pirıkêni kena. Cênıke kuna ra, cıra laikê beno. Na cêrena ra, yena çê. Roca hirêine bıcıke pocena, venga çêna xo dana vana:

–Gewa mı! Çıçıkê to wenu! Meymani yenê, kes çê de çino. Tı na bıcıke bıcê, so diarê veyva çê api!

Gewe bıcıke gureta, şiya Qızılbêl. Na ke yena, kuna dusê Qızılbêli, cêni destê xo sıknenê, vanê:

–Meterse bê! Kutıki şiyê mali!

Ana Sultane nae cêna bena zerre.

Na sona zerre ke, eke Dewrês Dıl hewn dero. Bêsıga (dergusa) laiki bınê lınganê Dewrês Dıli dera. Maa xo ki lewe de roniştaiya. Hal u demê nae pers kenê. Nafa Ana Sultane ’be maa laiki ra sonê bon. Gewe ra vanê,

–Gewa mı! Tı itka lewê laiki de vınde, mao yenime!

Çımê Gewe Dewrês Dıli ra perrenê. Yanê ala thawa hasar beno, nebeno. Na qayt kena ke zewncê mori bınê balişna dira veciay. Ni tenê yenê, uncia oncinê, sonê. Gewe vışina pê. Na tersu ra lınganê xo kena berz, nana besıga laiki ser. Nia dana ke i zewncê mori uncia veciay. Nine rêna tenê serê xo vet, peyco ont dori.

Ana Sultane ke yena na vana,

–Veyvê! Ez itka nevındenu! Ez tersenu!

Na vana:

–Çıra tersena, çınay ra tersena, Gewa mı?

Gewe vana:

–Peyê berzinê api ra zewncê mori veciyay!

Ana Sultane zê tenê bınê lewu ra huina, vana:

–Meterse! Mı çıçıkê to bıwerdau! İ qılauzê diyê! Tı masumo paka, i coku xo musnenê ra to!”

Qılauzê Pirê Moru ki

Mori Benê

Xalıka Gülizare vana:

“Pirê Moru, cıra Bavaê Moru ki vanê, ni xode mori fetelnê. No hetê Têrcani ra bi. Mori qılauzê ni biyê.”

MAL U CAN SEVEKNENE ’BE RIZQ DAYENE DE MORİ

İtıqatê Dêsımi de caê wayirê çêi zaf muhimo tavi ke. Ma na xusus de zobina jü nuste nusna, uncia naca de na itıqati sero heve ve heve vıneti bime. Na nusteo ke ma dest dero, ide irtıbatê xo esto coku naca de qal ard ra. Na nuste de qarakterê wayirê çêi sero ma nia vati bi ke; wayirê çêi, sarê çêi xıraviye ra sevekneno, mılaketunê xıravunu ra sevekneno, nêweşiye ra sevekneno, rızqê sarê çêi dano, mal u qısmetê dine keno jêde, nasivê dine dano. Uncia na nuste da ma va ke, sarê Dêsımi morê belekê ke çêu de vecinê, nine wayirê çêi sero say kenê, ine çım de jiargeê, coku nejdiyê cı nebenê.

Na letê nustê made mor uncia eve rolê sevekdarêni raştê ma beno. Ya taê cısmi vurinê kunê dılxê mori, ya ki taê qılauzi (mılaketê ke mordemi seveknenê) qılığê mori de asenê.

Nıka çutır ke sıma ki wanenê ge-ge tenga mordemi de mori resenê i seveknenê, ca be ca ki mal u mılkê mordemi sero sonê ya ki rızqê dine danê, eve karo de nianen vecinê ma ver.

Beno ke na leteo ke nıka ma dest dero nusnenime, leteo ke nira jü ravêr nusiya, ide ke bınusiyêne daha raşti biyêne. Leteo ke ma tey na qesê “qılauzê bavau” ’be “şikinme ke nine ra totemo sevekdar vacime” vati bi, eve ine fıkr u zıkrê xo nia kerdi bi eskera, ni hurdemêna letey jü zerrê cay derê. Ama ma waşt cia bınusnime ke mewzuyê na letey jü be jü bêro çımu ver. Coku eve leto bin guret ra dest.

Gılangê Ana Vilıke

Benê Mor, ae Seveknenê

Mordem naca de gereke qalê Morunê Çê Aliyê Mıstefay ’be Ana Vilike ra ki bıkero.

Çê Aliyê Mıstefay Merga Derge de manenê. Koka nine Derıkê Masuku de sona, resena Dewrês Eylasi. Ama Hewsê Aliyê Mıstefay Merga Derge dero.

Aliyê Mıstefay wayirê kıramete beno. Ama dewrı ki zaf xıravın biyo. Qole neverdana ke kes çımanê xo rakero. Rau bırrnenê, erzenê çêu ser, çı ke kot ra dest, cênê sonê.

Waa de Aliyê Mıstefay bena. Namê xo Ana Vilıke biya. Verê nae de jü gerdanlığo şêmên beno, zerrnê xo benê, morekê xo benê. Qole kuna vereniya Ana Vilıke, kenê ke naine pêrune cıra bıcêrê. Vana,

–Zerrnanê mı şêmanê mı mecêrê! Ez çêna falaniane, torna bêvaniane!

Ni qe gos pa nekuynê. Ni se ke dest erzenê verê nae ke, nine bıcêrê biarê, gılangê nae benê mor, sare danê we, pıroşinê destanê nine ro.

Dua u recau de, zawt u zımu de ya ki eke venga Heqi da, qalê Moranê Çê Aliyê Mıstefay ki benê.

Vasê Khurêsunê Qızılbêli

Axure de Beno Mor

Dursınê Khali (cıra Dursınê Muxtari ki vanê) beno aspar, sono Qızılbêl. Verende astora xo beno axure. Dest erzeno kamci vas ke astore do, vas beno mor. Se keno ke neşikino vas astore ver kero. Bava Baqır yeno axure, vano:

–Tı çıra vas astore nedana?

Dursınê Khali:

–Sımara ke destur çinê bi, ez çutır cıdi!

Vano, wena şikino ke vas astore dero.

Nuno Hêga de Bêwayir

Ca Verdiyo, Jü Mor Sevekneno

Bava Zeynel:

“Hetê Quzverani de mormekê hêgaê xo çineno. Nuni mor keno, ca verdano, yeno çê. Dızdi sonê ke bıtırê. Qayt benê ke moro de gırs nuni sero biyo gırıke, nine neverdano ke nejdiyê nuni bê. Se kenê ke neşikinê ke bıtırê.”

Rêsenê Dewrês Sılemani

Beno Moro de Gırs

Bava Rıza Qesey keno:

“Begê Qızılbêli ki begê Ağverani beno. No jüyo de Tırk biyo. Gaê Dewrês Sılemani ke xo hardê Qızılbêli de erzeno hard, O ki wazeno ke naca vındero. Beg eve destê Dewrês Sılemani reseno mıradê xo. Cêniya xo pê manena, no beno wayirê ewladi. Cırê xeverê xêri yenê. Eve xo çımi cıra kırametu vêneno. No beno razi, Dewrês Sıleman naca maneno. İcarê Qızılbêli bırrnenê. Beg vano:

–Serê serre, jü rêsen ’be jü bıze ra!

Dewrês Sıleman ni qevul keno.

No rocê icarê begi dano talıvê xo Sılemanê Ali, rusneno çê begi. Çê begi bıze benê, erzenê gome, rêseni ki benê erzenê aldani ser.

Rêna xanıma çêi sona bon ke çı şêro, eke hao moro de gırs aldani sero erjiyo pêser. Çımê nae ke çutır gınenê mori ro, na herneu gınena uca ro. Vanê,

–Xanıme merde!

Têde vısinê, yenê zerrê boni. Ni qayt kenê ke moro de gırs hao aldani sero lif biyo, vındeno. Qubırti kuno kar, vanê:

–Çê begi de mor biyo pêda!

Wena na biyaene serdın nebiya, nafa ki heto bin ra qirenê vanê,

–Gome vêsa! Gome dü de biyo vindi!

Beg guman keno ke sevevê nine rêsen ’be bıza Dewrês Sılemani raê. No wesêneno Sılemanê Ali rê. Sılemanê Ali vano:

–Se biyo? Çıko? Çıbao?

Ni benê zerrê boni aldani sero mori musnenê ni. No nia dano ke eke uyo ke aldani seroo, rêseno. Rêseni aldan ra ano cêr, vano:

–Sıma na rêseni ra vanê? Metersê no mor niyo!

Ni Sılemanê Ali cênê, sonê gome ke, bıza Dewrês Sılemani dı çıli işitiriyu sero vêsenê.

Begê Ağverani rêseni dano Sılemanê Ali, bıze ki keno ni ver vano:

–Bıra! Na rêsenê Dewrêsê xo ’be xuya. Bıza Dewrêsê xo bıcê, xorê bıtekne so!

Sılemanê Ali nine cêno, beno dano Dewrês Sılemani, cırê heve be heve mewzuato ke biyo, qesey keno.

Mıti de Ardê Bava Doğani

Fekê Morê Şiay ra Amê

Xalıka Gülizare vana:

“Hetê Mıti de çê Bava Doğani estê. Ni Şix Hemedıcê.

Nine qe hêga neramıto, reçberêni nekerda, cüin neveto. Ama ardi çê nine de qe kemi nebiyê. Ardê nine bonê jiare de benê. Naca kılit biyo. Vanê, ardê nine fekê morê şiay ra amê.

Nine jü veyvıke arda. Bayxaniye biye. Yanê xame biya. Na nia dana ke ni hêga neramenê, cüin nekenê, are nesonê, ardu nêrênê ra, uncia ki ardê xo neqedinê. Ni, na ardu koti ra anê?

Xevera veyvıke çinê bena. Na rocê bêveng sona, bonê jiare de nia dana ke, ardi fekê morê şiay ra yenê. Na ke vênena, naera tepia na kıramete bırrina. Ardê ke uckarê ki, çarnê ro kepek u qum.

Uca ra nat sarê na dormi na kepek u qum hem kenê teberık, hem pê sıt hamêni kenê.”

HETÊ UMİMİ RA MORİ SERO İNANCÊ MILETİ

Na çımê nustê made Dêsım de mori sero rivayetê kılmê ke qesey benê, vatêne ke, fek be fek vacinê, ya ki inanco ke mılet mori sero musneno, ma nine ra taine ki naca de nusnenime ke mewzu na nusti eve nine tamam bo.

Xalıka Gülizare:

• Pırênê mori kenê bınê sıti ra vêsenenê, vanê, ron kuno cı, nezer nekenê.

• Pırênê mori pê porê xo gıre danê, vanê, por beno derg.

• Şüanê mali qılasê hardi de dı moru vênenê. Ni jê çüye derga derg qılasê hardi de merediyai biyê. Şüani eve çüya xo kuynê nine ra. Ni xo lewnenê, ama heni manenê. Bese nekenê cıra vecê. Roca bine yenê ke, ni jê dare biyê gıncıkın. Ni venga bavau danê. Bavay vanê :

–Ni jiarê!

Sero venga Heqi danê. Ni xaftıla benê sırr, sonê.

• Saê Moru kişto, ama mori nezanê. Eke bızanê, dina maf kenê.

Bava Dewrês:

• Taê mori ehliyê. Mordemi rê thawa nekenê. Taê çêrangu ra, lêê sıti ke na ser, cor ro çêrang ro xo verdanê ro ke bêrê, sıt burê.

• Khurêsıcê de ma jü morê kiseno. A sewe hewnê xo vêneno. No zaf beno poseman.

• Muso Xêğ dı moru de qesey keno. Vano:

–So!

sonê, vano:

–Vınde!

vındenê. Sarê xo kenê berz, ide nia danê. Dı mordemi yenê, kunê ra ni ser. Vanê:

–Muso! Tı i moru ra vace, raa ma sera şêrê, ma xorê sonime Pılemoriye!

Musa moru ra vano:

–İne ca verdê, i xorê oğır seroê, sonê Pılemoriye!

Mori nejdiyê nine nebenê.

Musa eve destê xo moru musneno, vano:

–Ez ’be na alvazanê xora ki yenime Pılemoriye!

Zobina iyê ke ma dê arê:

• Mordem ke nezerê jü ra tersa, ira “Mor peyê tora şi!” vanê ke nezer mebo.

• Xızırê Khali dermanê vıraşto, no derman do qılançıke vato:

–Ni dermani bıcê, bere bıpırosne insani ser ke, emrê dine endi derg bo, rew kokım mebê.

Qılançıke no derman gureto, ardo; şiya, nişta dara merxe ra. Nae vatena Xızıri nekerdo, derman hurendia qulê dide pırosno xo sero, taê ki hetê ra çarçê dare biyo, hetê ra ki bınê dare de mor beno, pırosino ni mori sero.

Coku, emrê mordemi nia kılmo, ama emrê qılançıke, mori ’be dara merxe ra dergo.

• Varyantê na rivayeta cori zafê. Nine ra jüyê ki Xalıka Gülizare marê qesey kerd.

“Saê Moru derman vırazeno, dano qılançıke, vano:

–Bere, adem oğli ser verde, kokım mebo!

A ki ana dara merxe sero kena xora. Jü ki cêr mor beno, rışino di sero ki. Coku i qe kokım nebenê.”

• Kemerê Saê Moru:

Hetê Qırdımi de kemerê esto. Na kemer de mori ğılğılinê. Memedê Mıkaili sewê hewnê xode vêneno ke Saê Moru na kemer dero. Sodır vazeno ra, qırvana xo ano na kemeri sero keno. İtıqat benê cı ke Saê Moru na kemer dero coku nia hundê mori naca vındenê. Naca jiara de Dêsımia. Naca ra ke vêrdi kemer ra, kelê xo bırrnenê.

• Derê Balabanu de jü çê de mor vecino. Cahilê vazeno ra, na mori kiseno. A roce verg kuno malê nine, cıra jüya wese neverdano.

• Eke mor kişt, gereke hard kerê. Hatan ke roc necêriyo, tari nebi, riyê mori nevecino. Hatan ke astarey meveciyê, mor nemıreno.

• Dı mori ke pıroşiyê jüvini ro, nejdiyê nine nebenê. Vanê “ni mısaibê jüviniê!” Taê cênê, leçege erzenê ser, cıra mıradu wazenê. Vanê, to ke nia kerd, Heq çı mıradê to ke esto, ano hurendi.

• Morı ki esto ke kemera almasti tey esta. Nira Moro Kor vanê. Nevêneno. Ae nano ro, sande ver de çereno. Taê na kemere mori ra cênê, remenê. Gereke ağwe sera şêrê bover. Mor ağwe ra pers keno. Ağwe vana “mı nediyo!” Wela adıri gereke bıbo. Wela adıri de kemere roşti nedana.

• Bava Xıdır Almanya de guriyo, şiyo xorê memleket de bonê vıraşto. Aliyê Makıli nira vano ke,

–Marê khavır sare bıbırrne!

Bava Xıdır vano:

–Mı wena bon vıraşto. Peri çinê. Ez koti ra biari, torê sare bıbırrni!

Aliyê Makıli nira vano:

–Çê to pırrê moru bo!

Çê beno pırrê moru.

Sonê, gınenê niro, qırvanu kenê, cêrenê vero. Peyco no yeno rae, moru ra vano,

–Veciyê, şêrê!ğ

Wena ke mori vecinê sonê.

Bınnoti

• İyê ke na nuste de marê qesey kerdo, nine sero ma nustunê binu de malumat do.

[1]Tevrate, Kıtavo Dıin (Tr: Çıkış), Çımeo (Bap) 4'en ra bıcêrê.

[2]GOTT IN DER STEINZEIT, bild der wissenschaft, 6/1992 (Almanya.)

[3]Homeros, İlyada, Can Yay. S.225, 77.

[4]Nuri Dersimi, K.T.Dersim, Komkar Yay. s.29-30.

[5]Çê Sa Uşên Begi rao.

[6]Nuri Dersimi, k.n.v. s.95-98.

[7]Hasan Efendi, Varlığın Doğuşu, Yayına Haz. Pir Sultan Özcan, s.209.