Möleküls gretik: limäd yümöl vü stöf lifik e nenlifik
Nolav sanavik edageton ünü yels lätiko luldeg progedis gretik in jäfüd bekomipa malädas. De maläds mödik dub bakters e bazils badöfiks pakodöls edatuvüloy kodiani, e täno etuvoy mödadilo i tamedi.
Mödot malädas ye dabinon - bevü ons maläds binons äso yelovatüfud, poliomül, menenaflamt peideimik‚ näi maläds „kösömikum“ äso grip e koldät - kelas kodianis igo me daluskops gudikün no ekanoy tüvön. Pö jenet somik spikoy dö virud, sevabo näfätastöf seimik. Pö jenets mödikün noloy ye nemödikosi u nosi de virud et. Binon ba bakter susdaluskopik ä suslogädik, kludo dabinäd lifik‚ ba binon te stöf nenlifik, kel ye labon pro koap vobedi venenöfik, si! suvo deidöli.
Vestigs Lamerikänana: ‚dr. Wendel M. Stanley‛ tefons nu mu pato jäfüdi malädas at dub virud pakodölas. So ün 1937 eplöpom ad deditükön in kristadafom virudi planamaläda‚ sevabo uit mosaigamaläda tabaka, kel blinädon alyelik odäim gretik tabakaplanes. Äklülädos täno, das virud, tapladü utos, kelosi äcedoy valemo in nolavanavol‚ no äbinon dabinäd lifik, ab proteinamölekül labü gretot sustämik. Tefü binod kiemik proteinamöleküla at paküpetosös nog, das labon ze binodi ot proteinamöleküla, kel koboädon protoplami‚ klu uti, me kel dabinäd lifik alik binädon!
Ab difs mödik dabinons vü proteinamölekül viruda e proteinamölekül komunik. Proteinamölekül viruda no te labon vetoti, kel binon mödikna gretikum ka ut proteinamöleküla komunik‚ ab labon i patöfi milagik ad gonidön nenmiediko ninü siül liföl, klu nilü stöf lifik. Mölekül it viruda no binon dabinäd lifik, bi gonid, ad kel ga fägocedoy te dabinädis lifik, jenon in mod vemo patädik. Proteinamölekül gretik: virud labon sevabo pö dinäds kiemik patik patöfi ad feafomön lamidazüdis e binädis votik siülas lifik züik ed ad koboädön onis ad mölekül leigätik viruda. Gonid no jenon kludo dub teilikam ad dileds tel möleküla rigik‚ soäsä tuvoy pö nogans donik, ab kom möleküla saidon ad säkoboädön pö dinäds gönik siülis tifik züik‚ ed ad koboädön me binäds onas mölekülis gretik nulik: möleküls viruda, kels labons vobedi dämabik pro nogan, in kel dabinons. Nenviliko säkoy oke, va stäänikam kansera da koap lölik, sosus te top bal pedrefon dub maläd padredöl, i no jenon in mod somik.
Mödikans cedons i, das pubod is pemäniotöl gonida küpädik magulon limädi yümöl vü stöf nenlifik nen fäg gonida e stöf lifik labü fäg gonida se dils nogana it.
Soäsä ya pemäniotos pö prim, el ‚dr. Stanley‛ e kevobans omik eplöpoms bü yels anik ad deditükön virudi mosaigamaläda tabaka. Ab pö atos no eblebom stebön. El ‚dr. Stanley‛ etenükom vestigis okik tefü planamaläds votik, ed i tefü maläds nimas.
Pö atos eklülädos, das plan alik labon virudi patädik oka, kel te binon riskädik pro plan et, e kanon kodön malädi patik. So pö pötetaplans virud semik kanon komädön, kel peloveblinölo sui plans votik no dämükon atis. Pötets at, do pedrefons dub maläd, kanons pafidön i nen riskäd fa mens e nims. I maläds difik nimas klülädons pekodön dub virud. So el ‚dr. Stanley‛ eplöpom ad deditükön kodiani slipamaläda jevodas. Dönu i binon proteinamölekül pato gretik: virud labü binod patädik oma e fäg patik gonida. Slipamaläd jevoda pakodon, leigoäsä ut mena, dub viodam nevasita zänik.
Pö vestig ela ‚dr. Stanley‛ patöf votik proteinamölekülas gretik esüikon. Proteinamöleküls sevabo fägons ad vobädön mutatis, sevabo ad dagetön sÜpiko fomis votik. Mutats at, sevabo votikams süpik, kanons i padagetön mekaviko, sevabo dub koedön nüvobedön kiemotis patik.
Pro obs (Nedänans) süikam mutatas, no binon nulod‚ bi ga mutatateorod, as volfateorod, edageton pladi oka näi teorods ela ‚Lamarck‛ ed ela ‚Charles Darwin‛ in ked volfateorodas‚ danädü vobod tüvana ä stabana ona: Nedäna gretik: ‚prof. dr. Hugo De Vries‛.
Votaflano sÜikam mutatas pö möleküls at, dabinöls in jäfüd vü stöf lifik e nenlifik, süükon i cedis tefü daved lifa. Ibä, binos voiko mögik, das mutat pö proteinamölekül gretik somik egevon kodedi pro daved stöfa lifik. Ba proteinamöleküls klänöfik at binons limäd vümöl vü stöf nenlifik e lifik.
Mutats somik süpiko süiköls kanons ye i kodön sekis vemo riskädikis. Ibä, jinos, das binos fümik, das proteinamöleküls nenriskädik in nogan liföl sekü mutatam süpiko cenons ad malädikodians‚ ko seks dämik valik sekü atos.
Tefü gretot virudamölekülas at sökölos paküpetonös: mölekülavetot viruda mosaigamaläda tabaka ud uta vartamaläda, kel semikna drefon tätis kroligilas, binon zao 20.000.000; atos sinifon kludo, das proteinamölekül somik labon vetoti teldegbalionnaik hidrinatauma. Virud, kel kodon slipamalädi jevodas labon igo mölekülavetoti de 25.000.000.
Vobod ela ‚dr. Stanley‛ e kevobanas omik esüükon in jäfüd vestigas dö maläds jünu neseviks cedis nulik‚ e labobs kodi valik ad koslogön nitedälo sekis fovikum vestiga.
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1947, Nüm: 4, Pads: 13-15.