Lesebouk foar Seelterlound

<< Haudsiede << Haadside

Touhoopebuunen is dät Lesebouk wuddelk tou n tjuk Bouk wuuden.

Dät Lesebouk foar Seelterlound waas ne Riege fon seelter Saitengstukke, do fon 1953 bit tou 1965 publisiert sunt. In Foulge deerfon koom dan leeter Seelter Trjoue.

(Do Sieden sunt hier numerierd ätter do Artikkele un Geskichten.)

* Artikkel uur dät Lesebouk foar Seelterlound in ju seelterske Wikipedia

Aproup an dät seelter Foulk

Di Seelterbuund wandt sick int näije jiehr 1953 an alle seelter: Dät jiehr 1952 häd us den Seelterbuund broaght un bollde alle seelter häbbe sick in de nohmenliste oun-dreege lät. Dät is 'n goud teeken von intresse. Wi häbbe 'n gouden ounfang un wolln alle kumende orbeiden mäd vergnöügen oun-packje.

Ju jiehrhundertweende 1900 häd seelter-lound full näijes brought. In Struckelje un Romelse wudden näije cerken baud. Ju lound-sträite trough ganz Seelterlound wudd utbaued un mäd Klinkersteene floord. Di kunstdunger wudd ienfiehrd mäd foahrtjughe appe äi un mäd waine appe loundsträite. Groote heede-fäildere wudden in kleewer un gärslound umewoandeld. Molkeräien wudden baud. Schwiene wudden maast. Deertrough keem jäild herien un do fahne kudden tou äcker- un gärslound maked wäide. As 1908 ju iersenbahn keem, do fäng dät eedgreewen oun un do wagonne mäd eed rullden alle deege herut. Mäd een woud, deer keem so toumoal 'n trahl un liuwend in ju bude. Framd foulk keem herien, do kudden use seelter sproake nit verstounde. Deer balden wi dann framd mäd.

Nu, füftigh jiehr leeter saagen wi ien, dät use seelter sproake nit moor ganz seel-tersk waas. Wi häbbe eenige hoch- un platt-dütske woude in use uumgon[g]sproake ap-nuhmen un saagen ien, dät it so nit färre gonge dorste, wenn wi uns seeltersk nogh hoolde wülln. 1951 keemen fräislounder ut ju gegend von Ljouweert, Dokkum, Drachten un umgegend in Romelse ap bisäik mäd 'n autobuss. 1952 keemen jo nogh wir un wi sunt uk mäd 'n autobuss ap'n junbisäik waije wesen. Den 31. juni häbbe wi dan den seelterbuund in't liuwen ruupen un häbbe do reegeln festlaid. Ju gjuchte urseeke was de seelter sproake tou rädjen, tou hoolden un wier ganz seeltersk tou makjen.

Bitt 1900 waas it nit nödig seeltersk tou skriuwen, will wi alleenig under us wieren. Man nu, füftigh jiehr leeter, mauden wi seeltersk skriuwe um ju sproake tou hoolden. Deerum roupe wi von de Seelterbuund alle seelter, man erst gjucht alle oolde ljude, do ju seelter sprake nogh echt kanne, ap, tou meearbeid. Dann twäidens dät seelter jungfoulk, sick mäd ju seelter sproake un ju skriuwise tou bifatjen. Trädens an alle koastere, sick ju seelter sproake ountounieh-men un do bäidene dät seelter ballen nit tou verbjooden ap 'n schoulplatz. Fjodens an alle memmen.

Di echt seeltersk ballen lehre schäll, mout it von ju muur appe schoot häbe. Deerum is it nödig, dät do memmen mäd do bäidene appe schoot seeltersk balle. Di deer äter amerika utwoandert, mout engelsk lehre un di in seelterlound ienwanderje woll, mout seelters balle, un urs blifft hi 'n framdn in seelterlound.

Wi wolln versäike mäd älk intreessierjende [= interessierjende] artikle as geschichten, düntjene, vertellstere un ut oolde tieden, wät us use oolden un grootoolden vertelld häbbe. Ellk di nogh ut oolde tieden wät weet un meearbeideje woll, weende sick an don [= den] seelterbuund in Ro-melse, Wenn wi ju seelter sproake ganz eenfach skriuwe as se boald wäd, so konn älke seelter se flucks leese. Foulgende buch-staben mouden wi urs utspreeke: ,,c" as in cirkus, ,,s" as ,,ß" in seelterlound, ,,w" as ,,uwee" in ,,wier wollte wai" un dät ,,z" as ,,s" in Zeelanden.

Dät ,,Fentjer Bläd" woll use artikle alle fräindeege brange mäd ,,Foutsetnge foulged" un so sette, dät wi dät druckte utschniede un apwahrje konnen. Wenn elke seelter do stucke utschnitt un binunder lait, so helpt hi weearbeidjen [= meearbeidjen] an ju erhooldnge von de seelter sproake.

Well häd nogh von do foulgende bouke un wüll se de seelterbuund lehnde aw schanke foar geschichtlieke forschunge:

1. Hoche J; G; Reise in das Saterland 1800.
2. Westendorp N; Over de Saterlanderer.
3. Hettema en R: R; POSThumus 1836. Uns reis naar Sagelterland.
4. Minsen J; F; Ver-gleichende Darst, der Land [ Laut-] und Flexions Verhältnisse; dito: Mitteilung aus dem Sa-terland.
5. Richthofen K, Untersuchungen über friesische Rechtsgeschichte.
6. Siebs Th.: Zur Geschichte der engl. u. friesischen Spra-che; dito: Das Saterland.
7. Sello G; Sater-lands ältere Geschichte.
8. Willoh K.: Ge-schichte der kath. Pfarreien im Herzogtum Oldenburg.
9. Bröring: Das Saterland 1. und 2. Teil. 12. Schulte; Führer d. d. Am Fries-oythe.
10. Frerichs: Ein Gespräch in der saterländer Mundart.

Di nogh von düsse bouke läsen häd aw bisurgje konn, weende sick an Gärtner Herm. Janssen, Romelse.

Satzungen foar de Seelterbuund

$ 1
Under de nohme ,,Seelter-Buund" häbe sick däligh den 29. 6. 1952 do Heimats-fründe von do trjo seeltertärpe Scheddel, Romelse un Strückelje tousommensleeten.

$ 2
Di Seelterbuund umfatet dät ganze seeltelound un häd siene centrale in Romelse.

$ 3
In do trjo tärpe wäide aine arbeidsver-enigungen underheelden.

$ 4
Do apgoawen von de "Seelterbuund" rekke ur:

• a) Erholdnge un underholdnge von de seelter sproake un do aine sitten un gebrucke.
• b) Erholdnge un festnge von de gemeen-schupp von dät seelterlounder foulk.
• c) Utfiendig tou makjen ju oolde liu-wenswise un gebruke von dät seel-ter-lound.
• d) Apwoakjen un förderjen von de ljowe tou de heimat.
• e) Meerarbeid [= Meearbeid?] in de lounschaft er-holdnge un gestalt reekenge.
• f) Schutz von do heimische ploanten un dierte.
• g) Tousommenarbeid mäd alle naber heimatvereenigungen. Deertou woll hi uk mäd do west un noudfräisen touhoope hoolde.

$ 5
Apbau von de ,,.Seelterbuund"

• a) Di vorstand bistahnt ut de ,,twel-werrat (Duodecemvirat) wiertou elke tärp fjauer mon saant.
• b) Di twelwerrat häd dät gjucht, do foar den geschäftsverkiehr nödige arbei-den tou bischluten.
• c) Do tärpe sunt elk foar sick eene arbeidsgemeenschupp. Düsse arbeidsge-meenschuppen wählje, went nödig däd, hiere arbeidsljude, wiervon de halldeel ut wiuwljude bistounde schell.
• d) Di twelwerrat haalt alle fjodendeels-jier 'ne eepenlieked touhoopekumen ou. Ju deegesordnge is in alle trjo tärpe bikaand tou moakjen.

$ 6
Meearbeiderschaft.

• a) Elk konn in den Seelterbuund apnuh-men wäide di in den buund meerarbeidje un him helpe woll. Ur ju apnahme ent-schatt di rat in do eenzelne tärpe un uk ur uttreeden un utsluten.
• b) Di andeel bidrägt foar de eempel-person foar dät jiehr 1,20 DM un wätt

tou biginn von't jiehr bitahld. Vereeni-gungen un verbände bitahlje äter vereen-barnge.

Ju von de wareld verjetene spraokeminsel

Di kaiser was moal ap bisaik in Ol-denburg bi use grootherzog. Bi dät groote festieten kummt dät tema uk an do sproaken un dialekte. Do quäd di groot-herzog Fr. August dät hi häd in sien lound 'n sproakeninsel. Deer kud neemens wät von verstounde wenn do ljude ant ballen wiern. It waas bloot 'n littik lound mäd trjo tärpe Struckelje, Romelse, Scheddel un 'ne näie utsiedlnge Näischeddel.

Do quäd di kaiser, dät kud hi nit leewe un di grootherzog quäd, dät kud hi him gau biwize. Hi liet twäin suldoaten von seelterlound ute kaserne kuume. Do kuume uk flucks un meldje sick bi de hoogheid un majestät. ,,Gut, gut, setzen sie sich und erzählen sie sich was auf satersch". Jo kreegen erst 'n poor gläs wien un 'ne goude cigarne tou rookjen un vertelden sick allerhound ap Seeltersk ut oolde un näie tieden ut seelterlound.

Sine majestät hied sine sproakenkundige dolmetsker mee biedn disk sitten un do notierden aal wett mee wät do suldoaten balden. Dann fräiget di kaiser sine dol-metsker aw jo den innhoolt verstehn hie-den. Do scheddekoppeden bloot un do suldoaten kuden gonge. Von ju tied an wudde seelterlound offters bisoaght von sproakenforsker, do wülln ju seelter sproa-ke uk kannenlehre. Man dät waas nit so eenfach, will ju seelter sproake nit in skrift tou fienden waas. Alles moaste ut-fräiged wäide. Jo häbbe sick aal woude apskriuwen so longe dät se 'n ganz woudebouk binunder hieden.

Lesebouk foar Seelterlound

Man jo konnen deer nix mäd ounfange, will jo do woude nit foarnunder tou 'n gjuchten saatz brange konnen. Dät mouden all seelter dwo, do ju sproake von de muhrs schoot an baald häbbe. Deer sunt do seelter nu mäd tougong. Erst dann wenn ju skriuwise kloor is, konnen uk framde ju sproake lesen, skriuwen un ballen lehre.

Do twelwe

Middewinter, Näijiehr, Träiköntjeday. Do twelwe, dät is ju ganze tied, sieddem de sunne hiire trahlpunkt anronnen häd bitt tou den day, wenn se wir uume kummpt, biginne mäd de wäthe- aw middernoght un duurt twelich noaghte trugh - denn do oolde dütske tellden äter naghte un win-tere, nit äter jiehr un deege - bit toun träiköntjeday, den 6. jannuwoar. In disse weendnge von de wintersunne toun suu-merglanz steegen do godde, bisunders wo-dan wier tou do monsken ap use wareld herdeel un heelden, int lound ounlukend un säägenden ap den umtoagh tärp un fäildere. Hillig waas dann ju tied, mädn oold woud ,,Jul" binaamd un fierd wudde se trugh umtoage, trough opfere un fest-mäile. Man uk as ,,rasende godd" roasde wodan in 'n storm, trugh de lucht ap sin oaghtebeenige schimmel Schleipnir = di gliedder un sine schoaren ,,wuotes" heer, wierut de foulksmule dät ,,wütjende heer" moaked bäd, tobenden bäte him her. Uk wudde disse wielde jagerei as in 'n woajen vorbiluukend toaght.

Eene erinnernge an de heedniske gloowe von de wielde jagerei wodans häd sick in seelterlound nogh longe heelden: Di woa-jen joaget aw klattert quäd man, wenn wodans woajen un gefaulge under susjen un brusjen mäd swiepe knalljen, hussa-roupen un huundebliekjen deerwai luckt.

Uk ju oolde rägel von use ooldfoar-foahrn von do mäile tou de hillge jultied trough festmäile bietoudreegen, fiende wi in de tjuckebuuksäiwend, dät is di äiwend voar wienaghten (middewinter). An den äiwend backt de memme do pufferte. De mongelse wud mäd gäst rise lät. Wenn

do tjucke pufferte kloor wiern, wudden se mäd siroop un butere urstrieken. Will di puffert bloot bi utergewohnlike voar-kuumen boaken [wude], so heerde hi tou do säildne leckerbiete von dät seelter foulk.

Di tjuckebuuksäiwend, di von ditt full-ieten sin nohme häd, tjohnde as ersätnge voar do uurswäine in gebruuk wesende wienoaghtsbischanknge: do wiern bittlong in seelterloud nit in gebruk, sogoar ganz uunbikoand.

Di Koodigel un di Hoase

It is all füftigth jier her, as wi as bäidene säiwens biet eepene fjur sieten un us do longe wintereewende geschichten ver-tellden. Een fäng so oun. Di hoase konn gau loope un hi is uk nit minn stollt deertou. Hi kiekede veroachtjend un meh-liedig ap sinn naber den koodiegel her-deel un quad tou him: ,,Du koast nit so gau loope as ik". Di slaue iegel quad tou himm: ,,Du hoase, ik woll mäd di wädje, dät ik gauer loope konn as du koast, um 'n gouldnen louisdor. Die hoase quad: ,,Goud ik woll mäd di wädje un wanner woll wi loope? Di koodiegel quied: ,,Mäiden ädder um njugen uhr loope wi älk in 'ne äckerfurghe, du gjuchts un ik links von den longe äcker.

As di iegel äter hus keem, vertelde hi sin moanske von ju wädde un quad tou hiir: ,,Du gungst ap den uur eend in ju linke furghe un wenn di hoase ounloopen kumpt, dann rapst du: ,,Benn all hier". Un so keempt dann uk. As di hoase oun-ticheljen keem, ruup di iegel sin moanske: ,,Benn all hier". Di hoase waas bistatt un ruup: ,,Nogh eenmoal". Di hoase nohm nogh longere spronge un ap di uur eend ruup di koodiegel: ,,Benn all hier". Di hoase wudd dull un rupp: ,,Nogh 'n moal". So heelden do bee iegele dät goud ut un di dumme hoase keem deer goarnit bäte. Verspielje wüll hi ju wädde uk nit un ronn so longe dät hi stätte. Di kood-iegel un sin moanske nohmen den gouldnen louisdor un gehnen vergnöügt äter hus.

Lucht ap de äi bahntjen blouken

Deer waas 'n bur in Hollen di hied all ofters ap de äi säiwens 'n lucht badnje[n] blouked un kud sick goarnit toanke wet dät wull tou bitjuden hide. Do ap 'n day sunt deer scheddeler bi de groote bräg ant siäken [= säiken] mäd longe noodboaken. Do gungt Jan ätter him tou un fräiged, wät jo deer säike. Godds krüs Jan, häst du nogh nit heerd dät Schouklas verseepen wese schell. Hi is de eewend int tju-sternge ure grooten bräg ätter hus gehn un nogh nargens an keemen. Jan quäd: ,,Dann hougje ji deer nit tou säiken. Gunget man 100 m ferre, deer mout hi sicher läse, deer ap ju steede häbbe ick ofters 'n lucht badnjen blouked", As jo ap ju steede säike. fiende se him flucks.

As it mäd ju selter fräigheid to eend gehn

In Seeltertound hieden to [= do] tweligh bürger-mäster bitt 175O alle apsichten in do märke. Von ju tied an häbbe dö biamte tou Clop-penburg ju bischöflke märkgjuchtsbarkeid solwen [= selwen] voarnuhmen. Do nohmen von do Friesoyther gjuchtere in de münsterske tied fiende sick in de urkunden voar von 1433 bis 1803. Mäd dät gjucht waas uk de verwaltnge verbunden. Do innerlike see-ken in seelterlound bisurgenden in oolde tieden do ,,Twelwe" leeter do ,,Bürger-meister" binamd, In wichtigen seeken mo-asten jo aal do husainer von't ganze Seel-terlound ap 'n cerkhoaw tou romelse tou-hoope roupe. 1571 wudde ju gjuchtsbarkeid schärp bischnieden. Trough gelehrde gjuch-ter un romsk gjucht. In Foulge ienführnge von de hoaw un loundgjuchtsordnge, moaste de aine gjuchtsbarkeid utscheede.

Jierlik gehnen sex bürgermäster ou un wudden sex näi wähld an den 2. fäst-noaghtsday in de cerke tou romelse. Wüllt ju woahl waas, täiwdn bute ap 'n cerk-hoaw do ljude ap de bikaandmaknge von de woahl. Elke cerktärp stahlde fjouer bürgermästere. In de cerke tou romelse waas 'n lade wiroun de normoalmäite, gewichte, loundesakten un ju instruktion ur gjuchtlike verfoahren, apstoahld in 1587 un deertou dät ziegel mäd ju bielde von

Karl di groote in 'n kaiserliken ornat mäd ju umskrift: S. Parochia norum in Zagelten, apwoahrd wudde.

Wider hied elke cesspel twäin schet-tere, do uk alle jiehre tou de halldeel wierwähld wudden. Jo hieden ursicht ur gewerbe, loundbiwaknge, verdägnge un biet fugelschooten. Uk bistud foahr do 'ne skriuwene instruktion. Dann hied elke cesspel fjouer buren-gjuchtere, deeren tjonst jiehrlik under do husfoahre de rige ätter, wikselde.

Jo hoalden do ougawen, do iv [= jo] an do bürgermästere ouraten un hieden ursicht ur de weghe (domme), dät priv[a]toindum un ju sichernge von dät oindum. Binahmde ljude studen de meentehusholt foar un kreegen neen bilohnge.

In de loundesheer sien intresse wud do seelter 'n vogt toudeeld, den se uk under-hoolde moasten. Hi hied 'n herrschafilke tjonstwohnge (Vogthus), tun un wisken un wohnde in romelse. 1585 wud as de erste namd vog[t] Bölling, äter him keem Balgemann un von 1617-1641 Hugo Tamelink. Um l650 wud nogh 'n recepter iensett. Di moaste do ougawen iensammelje un an den oberrecepter in de Cloppenburigh ouführe. Di recepter kreeg sin procent deerfoar. Uk wud von biskup Christof Bernd 'n ,,führder" as anführder un apsichthäben-den foar de loundesbiwebrnge foar de loundstorm anordnd, den seelterlound bi-tahlje moaste. Jun do lasten wehrden sick do seelter man jo hieden nan erfoulg deer-mäd. In do binnere iengjuchtnge wudden do seelter de städ aythe glikstahld. Wie-der bistud for seeltelound je sellge fräig-heid von de loundsfoulge un eenige stjuren as foar aythe. Bisundere privileg von seel-terlound jun ur bisirke was de fräije jäge-räi. Düt privileg wudde trough biskop Ferdinand von Münster in de jiehr 1679 bistätiged. Man uk hierfoar moste 'n jiehr-lieke litje ougawe bitahld wäide an de ,,Hofkammer". De fiskerei waas fräi. Erste 1878 keem deer 'n fiskeräigesetz. Ur de gruund hiedden do seelter dät gjucht, fräie deelnge von gruundstucke foartouniehmen. Wieder bistud in seelter-lound dät fräije gjucht tou mälnjen. Do scheddeler un romelster hieden 'n mälne mädnunder appe läiwerkekoamp. It mout wull 'n bückmälne wesen häbbe, denn foar 5O jiehr lieggen deer nogh do tjucke flintsteene, wier do stonnere ap stehn hiedden.

Fenne Jahn

Fenne Oepken sin foahr Jahn was noch aan von do hühnen. Hi was groot un stärk un sien wiuw was middelgroot.

Inssen wiern do bee in de foahn un hoalden 'n fouger boukete. Domals hie-den se in seelterlound nogh do schmell-spurige waine mäd schmelle feelgen. Do kippten licht ume wier 'ne raije slängte was.

Dütmoal passierde Jahn un Trinke uk dät ungluck. Trinke siet buppe ap dät fouger, as de wain umekippte un keem deerunner tou läsen. Jahn gooide ärm-full[e] boukete biside un in sin iewer hied hi gornit merkd, dät hi Trinke uk all mee wegh smieten hiede. As hi bolde dät fou-ger hooligh verschmieten hiede rup hi: ,,Trinke wier bäst du". Hi heerde so sinnigh: ,,Hier bän ik". Hi hied Trinke 'n ganssen eend wai schmieten un uk nogh ärmfulle appe kopp gooid.

Je wull däge. Anton sitt appe sääge un ritt deermäd trough de hääge. Hi bi-tahld 'n doaller foar de sääge un nix foar de hääge. Je wull däge.

Wo husnohmen entstounde

Di bur hied 'n pogge (dät is 'n schip, dät voare stump ourundet is) un sien doghter Läine farnd ap dät schip. Do nam-den do ljude hir Poggeläine. Aetters as ju de oalerlieke steede urohm [= urnohm] hiet dät hus ,,Poggeläinehus". Remmer was bi de suldoaten as tambur utbilded un hied deer uk sleek von. Do ljude namden him nit urs as tambur un leeter as hi sick 'n hus baude, hiet dät hus ,,Tamburshus".

Jan makede bounere. Do hiet hi bouner-jan an sin hus ,,Bounerjanshus". So kume husnohmen von dät hoandwirk herr as Schoustershus, Sniedershus, Smidshus. Full huse sunt ätter nohmen binamd as: Dädde-oaljet, Gert-jahn, Dirk-sicke, usw. So uk däligh noch häbbe do maaste huse dub-belde nohmen in seelterlound.

Wilke wäids wuchtere wülln wiete wulle wieterr waske, wenn se wissen wir woarm waskwoater waas.

Väi is däge, garelk de rewe, flugh sunt de klodere. Bäst du uk geewe?

Wanner is free?

In de kriegstied roat it alle poor deege 'n näien witz. Keem man bie d'n koop-man, aw man träfde 'n gouden bikaanden in't weershus, so wud flucks fräiged: häst du dät näiste all heerd? Aan von do witze waas moor as 'n gewöhnliken un waas moor 'n profasäinge. Deer wud full ur ättertoaght un hiet: Wann is free? De oantwoud: Free is dann, wenn ju witwe Musolini an Stalin sien gräb stoand un kwäd: ,,Oach, hied Hitler dät uck noch biliuwje kund". Wi wolln hoopje dät ju profesäinge utkummt un uck de koolde krieg trough 'n apgjuchten free in alle loundere bieendiged wät. Dät reeke Godd.

Di pastoor wudde versett

Di pastoor waas all longe in't tärp un [wül] versett wäide. Do ljude hieden him aal jädden. As ju tied keem un de pastoor ouseheed [= ouscheed] nohm von siene trjoue cespell-jude, do kwad een noabers wiuw, as ju him de Lounde roate, mäd trohnen in de oogen: ,,O, ik häbbe leeuwd dät wi usen heer pastoor immer bihoolden dieden un wi kudden immer so goud mädnunder. Man wi häbbe nogh immer gluck häiwed un häbbe immer nogh 'n beetern wierkriegen.

Di schouster was nit bong

Fröüher was nogh rägel dät do noabere biedn dooden woakje mosten. Dät waas uk wull nödlg, as do eepene huse nogh wiern.

Träi monn stärk look dann säiwens um tjon uhr de noaberschup ap. Deer wud 'n goud fjur ounbät, geschichten verteld un alle poor uhre wud dann de kofje-mälne troald. Deer roat it dann Twiback aw stutebuutje tou. Do husoine wiern tou bäd un snurkeden al lud. So gehnen do noghte noch wull gau wai un went ljoacht wudde gehnen do noabere wier ätter hus.

Bi de schouster Dirk was appe noaber-skup ju oolde Trintke sturwen un as do noabere iendeeld wudden tou dät woakjen, keem schouster Dirk uk an de riegge.

Deer wirn poor wente, so [= do] moaten den schouster jedden hoghniehme. Jo ärgendn den Dirk jedden wir se kudden un kwi-den dät hi bong waas un nit allenig woakje dorste biedn dooden. Dät liet Dirk sick nit gefalle un wäddede mäd do wente um twäin doaler, dät hi ganz allenig wakje dorste. Ju wedde wud auschleeten. Ju kumende noaght schull Dirk alleenig bi de dode Trintke woakje. Man säiwens gungt aan von do wente stülken in dät noabershus un laid sick iunske de dode Trintke under dät leeken.

Schouster Dirk nimt 'n poor oolde schoue, homer, priggen, prün un raspe mee, um toun tiedverdriuw schoue tou bisohljen.

As do hulsjude [= husljude] aal ap bäd sunt un oun-fange tou schnurkjen, fangt Dirk oun tou oarbeidjen. Um uk tou wisen, dät bi gornit bong is, sitt Dirk flucks iunske ju dode Trintke. As de klocke tweligh schlacht un de gäisteruhre ounfangt, do sjucht Dirk, dät dät leeken sick longsam aplicht un hi heerd uk sinnigh wimmerjen un jammer-jen. It lappt Dirk koold un heet urn pukkel un hi haut mäd sin schouster-homer 'n gouden schleek ap dät leeken un kwäd: ,,Di dood is mout läse". Dät leeken sackede wir träg un alles waas wir still. Dirk wogede sick uk nit, dät leeken aptoulichten un schoustere ferre. As it ljoacht wudde, woakede di ur brur ap un sjucht, dät sin frur [= brur] nogh nit ienkeemen is; hi gungt ätter dät doden-hus.

Dirk häd sin schoue kloor un vertellt him, dät bi de wädde wonnen häd un uk dät in de gäisteruhre, as dät leeken hogh-keemen waas, mäd 'n homer deerätter hauen hiede. Un as hi kweeden hiede ,,di dood is mout läse", do waas alles still wudden.

Di brur lichte dät leeken ap un wät sagh hi. Sinn brur liegh iunske de doode Trintke un waas uk koold un dood.

De Kapelle in Bokelesch

In Bokelesk, Klasterbusk häd fröüher 'n johanniter klaster stehn. Däligh sjucht man bloot nogh ju kapelle mäd efeu an de westgäwel. Ju kapelle mout uk wull mäd de Romelster cerke baud weese. It is de sälge baustiel un uk dät grootformat ooldwareldske steene. Dät klaster schäll ätter de sage mäd 'n undergruundsgong ver-buunden wesen häbbe mäd dät nunnen-klaster an de ouerside von de äi[,] binamd Aasterhusen. Mugelk waas dät wull, will under Seelterlound in de iestied 'n grooten glittsker ut blaauen lehm ouleegerd is, di in 'n troughsleek trittigh meter tjuck is un uk steedenwies man mäd aan meter sound bideckt is.

Di lehm is stiu un waterticht, un konnen deer wull gonge greewen wäide, sunder dät deer aan druppe water ounkummt. Tied hieden do klasterbrure uk genough deerfoar.

Aetter de sage sunt do ordensljude von den riederorden in 'ne noaght urrumpelt un dood maked wudden. Well dät wesen is weet man nit. It schällen vermummte riedere wesen bäbbe. Jo wudden von dät foulk as wieldjäger utschuulden un ju nood foar do doodhauere is nogh longe under dät foulk in erinnernge bliuwen. Oolde ljude kwiedden ofters: makjet seewens finstere un doren ticht, dät de wieldjäger nit herien kummt.

Bi ju morderei schellen bloot aan knecht un den fouwene urbliuwen weese. Do schälln dann hülked häbbe un stammoalern von do kommendepachtere wudden weese. Dät hus wät se sick ut klastersteene baud häbbe, is dät oolste haupthus binamd: kouertshus un laid flucks westlk von de kapelle. Leeter is dät hus gratter baud un nogh een hus deeriunske as dät twäide pachthus.

Do kouerts schälln ut Coesfeld stamme un as tjoonstljude bi do ordensriedere tjoond häbbe. Kouert = Konrad is 'n Ut-ender nohme un konn deerum uk wull 'n seelter wesen häbbe. Do klasterburen wäi-de uk wull namd: Kunterburen = Kom-tureibauern.

Noudlk von de kapelle saag man fröüher grote schuttbälte; deer schälln do grote klasterhusanlagen stehn häbbe. Bi den bau von 'ne rossmälne schäln se in de gruund soake [= soakse] un gabele fuunden häbbe mäd kunstfull verarbeidede hand-griepe. Westlk deervon mout wull de cerkhoaw wesen häbbe, will se deer biet foolgjen moanskenknooken fuunden häbbe.

Von de klaster kapelle kud man foar jiehren nogh 'n apschmietenen foarwai trough do wisken ätter dät noudlk läsende Ubbehusen verfougje [= verfoulgje]. Hier schäll fröüher uk 'n adelk hus stehn häbbe, wät tou dät klaster heerd häd un wudd uk as fisker-hus biteekend. Di bauer schäll Ubbo aw Ubbe heeten häbbe.

Bokelesch, ap seeltersk eenfach klaster namd, is 'n flugge utflugsteede foar do seelter. Tou pingster gungt it all ädder deerwai mäd 'n räd aw tou fout in Godds fräije natur. Will di busk ap goude gruund von de ordensljude anplontet is[,] woakse deer froije eekene, boukene, kjusdannen un noch moor sorten. Man in de läste wareldkrieg wud aal dät bruckbare hollt wechhald. Deer wudden bi den trough-marsch so fuul huse inne bround scheeten un deelbadnd in do Struckeljer burskup-pen un räid most'r wese.

Wenn man nu trough den busk gungt, dann wundert man sick. Kumpt man dan bi de oolde kapelle mäd efeu biwoaksen un sjucht do grote froije grote fräiske huse, dann is ju oolde bielde wier deer. Gungt man in sun hus, dann sjucht man nix moor von den krieg. 'N dubbelden riege väi mäd ohrmarken, mäilke un gäste un hangste stounde appe groupe. Froi putzed un schärd, gläd un bi flaask as it in fräis-lound rägel is. Do groupen un alles is süwer un scheen skrubbed. Uk do wohn-rume sunt goud in ordnung.

As kapellengemeende konn klaster erste ätter den krieg jeelde. As 'n aastflüchtling pastoor deer alle sun un fierdeege God-destjonst ouheelt, wud dät urs. Nu häbbe se uk 'ne oine pastorat.

Jan un Geske

In dät grote weershus waas sundai stute-verknobelnge. Jan von de naberschup is deer uk wai wesen un häd sien gluck ver-soght. Jan hied aber goarneen gluck un du [= do] touläst kooped bi sick 'n stuten un fräiged den weersmonn um 'n säck. Den säck koast du wull krige, man wät wollt du deer dan mäd. ,,Den stute ienwickelje" kwäd Jan un trieselt äter hus. Underwains kummt hi an 'n griesen eedbält voarbi. Hi packed den säck full von gries eed un den stute buppe ap in den säck. As hi dan in hus keem, kwid hi tou sien Geske: ,,Nu make man 'n goud skölken tee. Kluntje un 'n säck full stuten häbbe ik mee broaght. Ut voarsicht liet hi den säck appe tahl stounde un nohm den stute ut den säck.

Geske un Jan sätte sik bi d'n disk un droanken tee mäd kluntje un stutenbutje deertou. Sowied waas dät aal goud gehn. Man wiuljude sunt näischierig.

Geske mouste iuwen appe tahl un fäilde gaau in den säck. Ju wunderde sick un Jan kreeg wät tou heeren. ,,Deer bäst du waije weesen un kummst wier 'n mäd 'n loose knippe un 'n säck full gries eed. Dann moakest du mi uk nogh wät wies, du - - - un wät deer aal nogh moor an 'n dai keem.

Wierum öüle do schwiene?

Memme waas an't ponnekouken baken. Ju moaste nogh iuwen in de de schäin un [= um] do hanneneste ätter tou kiekjen. As ju wier keem, greep ju dät brodsoaks un statte von alle kanten under de ponn-kouke. As de ponnkouke ap eenmoal loos waas, gleed hi ut de ponne in de äske un fäng oun tou rulljen. Hi rullde trough de eepene kökendoore appe tahl atter buten. Ju oolde mutte weedede in't gärs un sagh den ponnkouke ounkuumen. ,,Wier wollt du wai" fräigede ju mutte him. ,,Ik woll ap visite" kwad die pannkouke. ,,lk konn nit goud heere, wät kwiest du"? fräi-gede ju oolde mutte. ,,Du most hier tich-ter herr kuume". Di ponnkouke rullde tichte ätter dät schwin wai un un ruup gans fell dät hi ap visite wüll.

Ju mutte snappte ätter him un beet 'n groot stuck ou. Do kroop di trjofjoden-deel groote pannkouke in 'n wroutegatt. Ju mutte ronn deer bäte ien un fäng oun tou öülen un von ju tied an öüle alle schwiene. Gert waas verdwäln in de dook

It waas gjucht dookig jun eewend. Korls Gert moaste nogh ätter 'n noaber um wät tou bistahlen. Hi gungt trough de groote heedeplacke un kummt von dät foutpaad ou. Hi gungt aal liekut meent hi. Hi gungt un find dät paad uk wier. Dann häd hi dät uk wier verlädden. Hi gungt von njugen uhr immer in de placke rund un kummt um twelgh [= tweligh] uhr bi sien hus wier an. - Gefohrlik waast uk in oolde tieden, wenn man bi dai trough de fohn gehn un went dann läip dookig wudde un deerbi wiendstill waas. Domoals roat it nogh neen cerktouden klocke ju alle holwe uhre schlug. It waas aal dodstill un roupen hollp uk nix, will dät neemens heerde. Moonige häbbe dät sälwen under-funden. Dann bleeuw aan nix urs urig, as tou bliuwen wier man waas, bitt de sunne apkeem.

Raake - Hoogebirigh

Romelse-West waas bit ungefeer 1840 nogh unbiwohnd. Do tärpe, un uk Romelse, wieren hus an hus baud, bolde as in de städ. Dät hied morere grunde. In oolde tieden as Romelse nogh full busk hiede, un bisunders an de westside 'n busk von Scheddel ätter Strudkelje sick long wai-look, do roatet deer uk noch wülde dierte as boaren un wulwe. Kaiser Korl schell den bifehl roat häbbe, dät holt outou-badnjen, will do ljude sick foar do wulwe un boaren nit schutsje kuden. In de Mout-zene hieden do hoangste weedet un do wulwe hieden 't ap do fohlen ousäin he-wed. Dann wenn do wulwe keemen wiern, hieden do oolde hoangste do fohlen in de midde nuhmen, jo in ring deerume un hie-den do wulwe mäd de bäter beene ou-weerd. Erste as di grote busk ganz deel-hauen waas, hieden do wulwe sick nit mor sjo lätt.

Di touwaks an ljude verlongede näie bausteeden un so häbbe sick dann ätter 1840 do erste junge ljude in do placken under de fohn huse baud. Bitt tou 1900 häbbe sick deer anbaud in Raake: Block (Korls Gert); Block Heinrich Wichmann (Tüt); Deeken Hienerk (Behnens): Wulf (Aenne Maräike); Toahlhemken; Brinkmann (Wesselgert); Brinkmann (Kowenjan): Hay-ens Kasper (Atjens).

In Hoogebirigh häbbe sick anbaud: Block (Scheperjan); Meyer (Jure Bern-hard): Hayens Kurt (Kurtjan); Siemer Hin-nerk (Rieken Anton); Kösters (Hutten Anton); Lau (Lau Bernd): Lange (Jan Lange): Janssen Remmer (Tambur). As 1900 dät kultiwierjen von do grote heedeplacken mäd Kunstdunger ounsette, ging dät utbauen ut Romelse wier long-soamer foar sick.

An de longhalter wai enstud de Busker-kolonie. 1950-52 is Raake-Hoogebirigh an dät elektriske nett ansleeten wudden un dät intresse foar moor näie ansiedlnge is wier stiegen. Trough de Emsloundhelpe wät dät lound druglaid un de joopplouger ver-betert döt lound. Dät is gjucht wät wäid, dät de pulwermäilm ätter under kummt un döt sound ätter buppen kumpt. So konnen wi hoopje, dät Raake-Hoogebirigh 'ne goude apblöüjende burskupp wätt.

Quackerdierjen [= Ou-ackerdierjen]

Ellert moast 'ne näie bukse häbbe. Ju oolde deer dorste hi nit goud moor mäd gunge. Hi troahlde bi in koopman ien un Teetje kumpt uk flucks ätter him tou un fräiged, wät hi häbbe woll. Ellert fräi-ged: ,,Teetje häst du nogh 'ne goude man-schester bukse foar mi". ,,Je" kwäd Teetje. ,,Hier is nogh ne goude fäste bukse foar di un ju pased di uk sicher. Ellert: ,,Wät schäll ju dan kosje"? Teetje: ,,Ju bukse woll ik di billigh läite, füftin mark. Ellert: ,,Jeman ik meene deer kud nogh wull wät ou. Teetje: ,,Je dät sädel konn deer ou. Ellert: ,,Dät meen ik ja nit, ik meene deer kud urs nogh wull wät ou. Teetje: ,,No, dan wät se tou kuut, montje montje dät gungt nit. Ellert: .,Dät meen ik ja nit, ik meene ju kuust du wull nogh wät bil-liger läite, man wenn ju bukse goud is, dan dou se man herr." Foutsetnge foulged

Dät oolde Seelterläid

M. Seeling 1792-1860

1. Wi sunt een foulk ganz schlucht un echt ooldfräisisk edel von geschlecht. ,,Seelter laited [= läited] us hier bliuwe hier an de äi in Seelterlound. Hier kau wi am besten liuwje hier is gärs un fohn un ock sound."

2. Ock von aan stamm un nai verwandt, vereenigt us een fested band. ,,Seelter laited us hier bliuwe hier an de äi in Seelterlound. Hier kau wi am besten liuwje hier is gärs un fohn un ock sound."

3. All langer as twodusend jier sunt fräi wi von gefohren hier. ,,Seelter laited us hier bliuwe hier an de äi in Seelterlound. Hier kau wi am besten liuwje hier is gärs un fohn un ock sound."

4. Do oolde fräisen moud un kraft is in us ock nog nit erschlafft. ,,Seelter laited us hier bliuwe hier an de äi in Seelterlound. Hier kau wi am besten liuwje hier is gärs un fohn un ock sound."

Seelter Läid

von Pastor Schulte

1. Liude rakt et vull un Lounde, Do ap Goddes wareld stounde; Man wet gungt der wel ur Seelter Un ur't litje Seelterlound?

2. Seelter jeilde al as Broure. Achtje, helpe een de oure. Träf' se sik ok in ne Framde, Hat it fluks: wi sunt ja Fründ.

3. Een Sprake un an Gloue Un det trjoue Hart, do twoe [= dwoo?], Det wi us am liosten seike Selskup bi det aine Voulk.

4. Seelterlound, det drug min Wäse. Deer woll ik bigreun läse Wir ok all min Bab' un Bäsje Sunt trug't Iddenliund gehn.

5. Hus, wir spielden wi as Biddne, Det Verstopjen in ne Hiddene, Ticken, Reiden, Pingelpangel, Kud ik di verjete wull.

6. Seelterlound, du laist ousleten, Von de Wareld ganz verejten [= verjeten]. Man din Fan häd us ok heelden Frei von Feinde, Krieg un Nod.

7. Seelter, wi häbbt hier goud raket, Dan us Lound häd sik echt maked; Hed' et us dach rikeld läwerd Fiur un Water un säd Brod.

8. Wi sunt luter een Lounds Lountjer, Scheddeler, Romelster un Utender. Un wi tanke een un't selge Seelterlound, det liuje hog.

Nu kumpt ju flugge Vorjierstied

von Casper Deeken.

Nu kumpt ju flugge Vorjierstied,
nu blöüt al Busk un Struk.
Ju Wareld is so grot un wied,
Wier bäst du al min Gluck.

Ju Leiwelke sjunkt in de hoge Lucht,
di Tüdick roppt in de Fohn.
Ik täif ap di min litje Wucht,
wan wetzt du ganz min oin?

Wann kumpt ju Tied, det wi Hochtied dwo,
mitn lite jflugge Bräid. [=litje flugge]
In de Vorjiehr is ju fluggste Tied,
wenn't al gräint un blöüt.

Litje Lound in de grote Fohn

von Casper Deeken.

Litje Lound in de grote Fohn;
longe verjeten. dagh gans us oin.
,,Iske un weden. Fohn un Sound,
det is det litje Seelterlound!
Det is det litje Seelterlound!"

Ekene Bohme un Korel nauch,
hebbe wi vor us litje Lauch.
,,Iske un weden, Fohn un Sound usw.

In gräine Weden an'd Seelterei,
wedje do Hongste un wedet det Vey.
,,Iske un weden, Fohn un Sound usw.

Hoolde un worrje wau wi uck,
Seelter Sproake un seelter Bruk.
,,Iske un weden, Fohn un Sound usw.

Dät Siegel von Seelterlound

As 'n bisunders tjugnis von hoogen wäid spreckt dät ,,Siegel" von Seelterlound ur ju mächtigkeid un bitjudnge in de oolde tied von 1300-1812. It waas dät loundes-siegel un erinnert us an ju tied as Seelter-lound nogh 'n fräige burenrepubliek waas. Ju bielde wesed [= wiesed] us 'ne figur sunder boart, mäd 'ne kroune, de wareldkugel in de gjuchte hounde un dät cepter in de linke hounde.

It kummt touerst in 'ne urkunde von den 23. Mai 1400 in dät staatsarchiv tou Lü-beck vour [= voar]. Ju fürstenfigur is Karl de groote, den sick morere gemeenden in Fräislound as siegelbielde wähld häbbe, in erinnernge an do sagenhafte voargjuchte von do fräisen trough dissen mächtigen kaiser. Dät siegel bewiesd, dät tou ju tied as ju bielde moaked wudde, do bi-wohner von Seelterlound sick as 'ne slee-tene fräisengemeende fäildn, wäcke do sellge fraigheid verlongenden as hiere oine loundsljude in dät äigentlike oolde fräis-lound un ätter do hiere nationalfräiske gruundgesetze iengjucht hieden.

Ju Bielde erinnerde leeter nogh immer an den sagenhaften gnadenakt von kaiser Karl. So ock leeter as Seelterlound tou de loundfoulge heranleeken wudde, birupen

sick do seelter immer deerap, dät jo tou do tieden kaiser Karls den grooten ,,fräije Fräisen" namd wudden un ock däligh nogh dät von him urrate siegel in hounden hidden.

Dät siegel wud brukt bi bisundere ien-gaben, bislutngen, gjuchtsverhondlngen usw. Ap den 23. Dezember 1812 wudde ap bi-fehl von de französke verwaltnge ju ganße archivlade mäd aal do urkunden un den siegelstempel maastbjodend verkooped un is sietdem wääche.

Geheimrat Sello, archivrat bi de oolden-burger loundesarchiv häd den stempel-oudruck fuunden un in sien bouk ur Seel-terlound drucke lät.

Ju uumskrift von dät siegel hatt: S' PARROCHIA NORUM IN ZAGELTEN. Ap seeltersk: Siegel von do cespeljude (Pfarreingesessene) in Seelteriound.

Aetterwiesbar waas düt dät eenßichste four [= foar] ganz Seelterlound, somäd foar Sched-del, Romelse un Utende (Struckelje), ut de oolde tied. Dät siegel goolt nit foar de ehemalige Jahanniter-Komende [= Jo..] Bokel-esch ju in oolde tieden in verwaltungsee-ken mit [= nit] tou Seelterlound heerde. Erste 1803, in de ooldenburger tied, keem Bokel-esch an Seelterlound un wurd von de loundesherrliche Vogt in Romelse verwal-tet. Dät Seelterlound waas in oolde

tie-den een politiske gemeende, wenn ock trjo oine cespeltärpe deer wieren. Ju gemeenskupp durde bit tou biginn von dät 19. jierhundert.

Do allere namensformen von Seelter-lound un von do biwohnere sunt verschie-den wesen. Deerum houged dät woud ,,Zagelten" nit aptoufalen. 13OO Zagelten; 1400 Sagellerland; 1417 Sagelterland; 1457 Saghelsland; 1474 Sagelter vresen; 1495 Zogelter; 1535 Sagelterland; 1554 Sagter-land; 1585 Saderland (ap Mercators koarte), 1588 Sagaterland, 1617 Sageterland: 1705 Sachterland; 1707 Sagterland; 1839 ock nogh in amtlike skriftstucke Sagterland; deerätter bit däligh Saterland Ap seeltersk schälln do erste ienwan-derer sick Zeelan un Zeelaner namd häbbe. Seeland - Seelander; Leeter: Sel-terlound - Seelter. Pastor W. Schulte skreeuw: Selterlound, Dr. J. Bröring: Seel-terlound. Aeter den genauen tonklong mout dät Woud ,,Seelterlound" heete.

Wull säilden mai een littik lound as Seelterlound so een wertfull tjugnis ut siene oolde vergehne tiede aptouwisen häbbe. Deerum urläwernge (Tradition) to[?] arbeidjen.

An de Seelter jugend

Wakse ap mäd frisken moud ätter us vorfoahrn rägel. Wise dät dät fräisken bloud in di is nogh ganz krägel.

Ball nit fuul man immer weer, dann krichste nan roden kopp. Bidrjuch nit, redde dien ehr. kik liekut un nit trought slopp.

Beed un arbeid jeden dai. dann rakt di Godd sin säägen. Kik ätterd krüs an de wai umplont'd mäd bloum'n un häägen.

Dou as dien vorfoahrn dieden, gung sundeegs ätter cerke. As jo utliuwed hieden do fraud'n sick, dät merke.

Hoold de seelter sproake bi, 'n oolden schatz twodusend jier. Dann fraust du di, leeuwe mi, wenn wi us moal treffe wier.

Dat ooldenhus

Ticht bi dät tärp in Seelterlound, wir an de busk flucks gjuchter hound, staand an de wai dät Christus kjus, deerbäte flucks mien ooldenhus.

Mien bab un memme wohnje deer, dät haat um us full surgen schwer. Von smäidens ädder [bit] seewens leet ur de arbeid sälwen sick verjeet.

Babe breidet un memme spinnt, tou spinnen ock de kat biginnt. Wi sitte um dät eepne fjur un mouden lehre mäd utdur.

Ju tied gungt wai un kumpt nit wier, ik taanke ur mien liuwend hier. Wier konn it flugger wull wäide, solong bab' un memme räide.

Mien ooldenhus verjeet ik nit, ock wenn de pflicht mi hier utrit, wied in de warelds sus un brus, denn ,,it rakt man een ooldenhus".

Do Hauptwoude gros skriuwe

In de Seelter Sproake un ock wull in alle ur Sproaken wäide de Hauptwoude littik skriuwen. In dät läste Touhope-kumen von de Twelwerrat wud bisleten, grot tou skriuwen, will man dät ap dütsk gewohnd is un lichter lese konn. Wenn dät leeter ap dütsk ock littik skriuwen, wät, schäll ock wir ap seeltersk littik skriuwen wäide.

Di Hühne Däde

Däde waas ock aan von do läste Hüh-nen in Scheddel. Deer wud ofters von baald. Hi waas gjucht gefällig, goudmöü-dig un stärk, man hi kud ock gjucht dull waide. Inssen kummt hi bi een hus vorbi un sjucht dät do Ljude sick quälle um 'n Fouger Roage appe Tahl tou lucken. Dät laidt un grummelt un fangt ock all oun tou rienen.

Do roupe him tou: ,,Däde, wollt du us iuen helpe." Däde kummt ock fluks ätter him wai. Hi luckt dät Fouger alleenig appe Tahl. Do biprahlje se him, dät hi so stärk is un vertelle him, dät jo mäd alle Monn träg heelden hiedden. Do wät Däde dull un schuwt dät Fouger Roage wir ätter buten in den tjucken Rien un kwäd: ,,So, nu luked den Waijen man alleenig wir appe Tahl". Däde stappt ferre trough den tjucke Rien un häd dät hus 'n Merk bieten. In dät Hus is hi silärge nit wir iengehn. Suck gäkjen waas nix foar Däde.

Eenmoal is hi mäd de Schäipe touwied ur dät Scheed un as do Schättere him do schäipe schätte wolln, do ritt hi 'n riesenen Boom ut de Gruund un rappt: ,,Ji sloo mi wull appe Gruund man nit in de Gruund. As do Schättere dät sjo un heere, lope se dät se wech kume un häbbe Däde von do an in Rauhe lät.

Spreekwoude

As ik Roage säidede, fell hi mi ut de Hounde un as wi an 't tärsken keemen, fell hi us in de Hounde.

De Mule konn't deer ätter makje, dät it Sleeke rakt.

Twärsholt mout it reeke, urs konn neen Krüs timmerd wäide.

Deer kummt full Näis ap, hied di Went kweden, as hi beedjen lehre schul.

Dät Aler brangt nix goudes mee, hied di Went kweden, as hi mäd soogen Jier ut de Wäse moaste.

Aal man still, hied dät Wucht kweden; do hied se in de Barnnedle seeten.

Wir Hier is, is Gefohr un elke Hus häd sien Krüs.

Wenn't Malör wese schell. Deer fell de Kat von 't Stöäwken un briek sick dät linke Ohr.

Gräitje hied't gjucht ielig, do smeet se in 't loopen dät Bedebouk in de Ietenpott un keem mädde Wust in de Cerke an.

Siatutanda - Utende

Deer is all ofters de Frage stahld wud-den, wo oold Seelterlouund is. De erste geschichtlike Erwähnge von Seelterlound häbbe wi ut do ,,Mitteilungen des Ver-eins für Altertumskunde Westfalens und des Landesmuseums der Provinz Westfa-lens, 11. Jahrg. 1921. Heft 1 von Frie-drich Langewische."

Claudius Ptolomäus, di in siene wied-birühmde Geografi nit minder as 8000 Steeden (Orte) ätter Longen un Bratten-graden aptekend häd, rakt ock in sin Bigjucht ur dät fräihe Germanien 'ne Ur-sicht ur de Ansiedlngen von uze Vor-foahren ätter Grade. Dät waas in de twäide Haldel von dät twäide Jierhun-dert ätter Chr., somäd um 175 herume. In sin Bigjucht fangt hi oun do Ansied-lngen optoutelln un gungt dan ur tou do Waterloope. Deerätter biskrift hi Bi-righe un Foulkstamme in den Westen un gungt dann tou 'n Aasten ur. Wi wieten bit däligh nog nit, ut wecke Que]le Ptolomäus do Nohmen foar do Steeden hernuhmen häd.

Man häd longe ounnuhmen, un däd dät man ock däligh nog, dät siene Angoawen tou 'n Deel ap astronomiske Bireekngen biruhje. Wan do ptolomäiske Brattenan-goawen foar Köln 51,1O (däligh 50), Bonn 50,50 (nu 51,45), Birten 51,50 (nu 51,37), dät sunt Underschede von bloot 4-13 Mi-nuten un man konn wull astronomiske Bistimnge ounnieme.

Anton Gnirs häd in sien Wierke ,,Das östliche Germanien und seine Verkehrs-wege" in de Klorstalnge von Ptolomäus 1898 ätterwiesen, dät bi Angoawen ur Distancen wi mäd 50 Minuten näije Grad-bireeknge reekenje duren.

Ptolomäus bistimmt Leiden (an de oolde Rhien), will hi ju stärke Krumnge von den Rhien unner Birten nit koant, um 1 Grad 10 Minuten tou wied noudlk. Düt Versjoon häd schwere Foulgen, will Pto-lomäus de Lage von do noudwestlke An-siedlngen von Leiden ut as Utgongspunkt von do wichtige Sträiten bireekend häd. Wi mouden düssen Failer in Oogen hoolde.

Tacitus namd in siene Annalen fjouer 73 'ne Steede Siatutanda. De Teubnische Tacitusutgoawe von G. Halen brangt deer-foar in Steede: ad sua tutanda. (degressis rebellibus). It is bolde nit mugelk, as man ounnuhmen häd, dät Ptolomäus ut do Woude sua tutanda 'n Tärpnohme deerut lesen häd. Deer is sunder Froage ju Erklärnge gjuchter, dät 'n gelehrden Mönch ut dät Middeloaler bi dät Ous-kriuen ju Steede ,,Siatutanda" foar 'n Skriufailer heelden häd un deerfoar ,,ad sua tutanda" sett häd. Kiekje wi de Bistimnge von ju Steede Siatutanda bi Ptolomäus gnau oun un brange von siene Brattenangoawen den Failer foar Leiden deer ou, dann krige wi 53,10 Grad n. Bratte foar Siatutanda. Ptolomäus lät de Amse unner 29 Grad aastlk L. mündje. Siatutanda mäd 29,20 mout dann läse een Bitjen aastlk von de unnere Amse. Un wuddelk, deer ätter Gnirs 20 ptolomäiske Gradminuten 16 twänträdel von däligh sunt, lait 14 Gradminuten von Lier bolde gnau an de biteekende Steede Utende an de Seelteräi, däligh Struckelje. Luckt man in Bitracht, dät foar seelter-lound ,,im Lande Hadeln" sick dit [= di] Utdruck ,,Sietland" vorfind, so klingt de Nohme Sia-tutanda nit moor so wunderlik. Vorsilwen bi Tärpnohmen, do bloot toun Unner-scheed tjonje, wäide ock däligh nog in Noudwestdütsklound touwilen wäche lät, so kwäd man eenfach Uffeln foar Salz-uffeln in ju Gegend. Dät Utende in Seel-terlound dät ofter soachte Siatutanda [is], 'ne Vermoudnge, ju all fröüher kweden wudde, is moor as woahrschiendlk, as siemlik sicher ountouniemen.

Wenn do Römer iuen ätter Christus Utende an de Seelteräi all ap hire Korte binamd häbbe, dann mout dät ,,Sietland" Siatutanda-Seelterlound all ur twodusend Jier oold wese.

Ut de Franzosentied

Dät is 140 Jier her, as do Franzosen in Oldenburg un Fräislound an't Ruder wirn. Tou do Tied waas twisken Longholte un Seelterlound urs neen Scheed as de wielde Fahn. Do sagt full urs ut as nu. Ap de Bredenje un voare ap de Touse hieden do Ljude full Boukete. Bolde alle Fahne wiren an Schnitt tou Eedgreewen. Von dät Eed hieden do Seelter just hire Gemak wirse dät bare Jäild vor kregen. Dät Eed fierden se mäd de Waien ätter de Aei un fahrnd mäd de Mutte ätter Nieden. West-side Romelse un Scheddel wiren do Fahne nogh gjucht wook un wäit buppe in 't Näije. Twiske Longholte un Utende wirn do Fahne kuter un von bee sieden wied in de Fahn grupped. Deer hieden do Schepere dät all läpper will deer full Boukete säidet wudde. Buppe de Boukete lieten do Schepere de Schäipe strieke as se wüln. So dieden ock do Longholter von Junsiede. Ofter noug ronnen do hiere Schäipe gans ur 't Scheed un ap seelter Gruunde. Wenn do Seelter him 'n bitjen tou nai kemen, dann wirn jo flucks ver-grelld un makeden Stried un Specktakel. Bi de Schepere waas it Rägel, dät se sick schulden as Schierenschlieper un mäd de Huund hisseden, dät man't wied here kudde.

It kem ock mädunner vor, dät de eene de ur de Schäipe schette. Deertrough

kemt't so wied, dät do Longholter de Utender bi de Franzosen verklageden, jo hieden him mäd de Schäipe al de Boukete vernäild.

Do Franzosen leeuden dät, wät de Long-holter kwidden un kemen bi Naghdtied un halden twäin Utender ap un broghten se ätter Aurik vor't Gjucht. Deer sunt ock von Utende nogh Tjuggen wai wesen; man do bee sunt fräi spreken un bolde wirke-men. Dät was 't erste Moal, dät de Seel-ter mäd de Franzosen tousommen rakeden. De äigentlike Stried waas um dät Bouke-tenlound. Prükkens un Wäids, do stärk an Foulk wirn, gruppeden wied um hog ätter Longholter Utende wai, Do Auriker wudden von Prükke Kerle ut Hus jaged, jo nomen ut Wäids Hus twäin me, do leeter kronk wir kemen.

Vorgeschichte

Vor hundert Jier hied di Snieder Jan Fokken an de Westside 'n Fahn kooped un wül ock Boukete säidje. Hi hied gjucht drock mäd säien un fräigede sin Noaber Remmer aw hi him helpe wül appe Fahn bi dät Bouketenlound. Remmer Kwäd: ,,Dät woll ik wull, wenn du mi säije helpe wollt." Jan kwäd: ,,Je, dät woll ik jädden, man dät is ganz buppe in de Fahn bie't Burlager Meer wir nogh Näilound lait." Remmer gungt alle Deege deerwai tou gruppjen un häkjen.

As hi app 'n Dai sin Middaisläip hoalt deer iunske dat Burlager Meer, do heert hi so holig in Släip de Misse sjungen. Hi heert it so dütlk as in de Cerke dät Dominus vobiscum tou de Präfation. Hi häd do Ogene epen un heert nog immer den Pastor sjungen. Hi springt ap un kickt um sick tou, man hi sjucht nix.

As de Wareldkrig 1914 utbriek, hieden do Buren do buppere Eenden von de Fahne verkooped an 'n Fahnkulturunder-niemen. Dät kultivierjen waas al tou gong, do kemen do Krigsgefangene deer in een groot Leger bi dät Burlager Meer. De Pastor Kokenge ut Romelse un de Kaplan von Scheddel heelden ouwikselnd sunde-ges 'n Misse vor do Gefangene ap ju Steede wir Remmer 1852 ju Vorgeschichte heerd hiede. Foutsetnge foulged Krewell deerwai, wurrig wierume

Oolde Remmer is smäidens ädder in sien Placke ant Tüffelkelound häkjen. As deer do 'n Poor junge Ljude vorbikume, fräiged Remmer so ut Näischierigheid: ,,Wir wolln ji dann wai? Do Bee sunt gjucht munter un roupe him tou: ,,Wi wollen ätter 't Fehntjer Mirrked!" Jun eewend do kumpt wir 'n Poor vorbi un hi fräiged do uk ut: ,,Wir sunt ji dann waije wesen". Do oant-woudje so sinnig: ,,Oach, wi sunt ättert Fehntjer Märked wesen.

De Haose häd neen Fat

Ellert waas ap 'n Sunday Kok, denn sien Maanske Dientje waas ätter 't Hoch-amt. Sin Neffe Casper hied him toun Geburdsday 'n Hoase broaght. Tou den Fierday kricht Ellert den ganze Hoase in den Pott mäd Buskohl un Tüffelke tou-sommen. Den ur Day vertellt Ellert: ,,Sun Hoase häd full Flask man neen Fat. Deer häbbe ik 'n ganzen Hoase in 'n Pott full Buskol seeden un de Buskol waas noch schroa!

Eenige bikoande Plonten

Biunt (Molinia coerulea, Blaues Pfeifen-gras, Schindergras) woakst wield in de Fahn un Heede an Gruppen. Fröüher in de Bouketied wuks Bjunt an de Kante von de Bouketenäcker un wud mäind un as Hoo verfoddert. G. R. kwad: Wenn us Bäiste Bjunt freeten häbbe, dann wipped de Köätel an de Hielde. Bjunt is 'n goud Fodder foar Jungbäiste, Sägen un Schäipe. Do Stengele wäide 40 bit 80 cm long. Ticht an de Wuttele sunt aan bit träi Knette, dann is de ganze Holm gläd. Deer wudden ut do longste un tjukste Holme do Bjuntbäiseme moaked. Do sagh man fröüher in alle Huse bi dät eepene Fjur stounden. De Bjuntbäisem bi dät eepene Fjur, de Heedebäisem in de Kökene un Stowe un de Risebäisem (Birke) appe Tahl. Dät wast al, moor Bäiseme rat it touforne nit, koo-ped wudden neen Bäiseme, do wudden sälwen moaked.

Dopheede (Erica Tetralix, Glockenheide) woakst ap sumpige Fahn un läige Sound-gruunde. Ju blöüt wät ehr as de Risheede in Klockenform, flaskrod un wiet von Juni tou Oktober. Deer wudden Bäiseme ut moaked foar de Kökene un Stowe un Heedebounere foar de Waskökene. Von de Dopheede is een Sorte ut de Alpen hirherkemen as Tunplonte ,,Erica carnea" un blöut flaskrod von Meerte tou Mai.

Riesheede (Calluna vulgaris, Gemeine Heide) blöüt rosa mäd 'n sangenen Schim-mer, sailden wiet von Juli bit leet in de Herst un is bikoand as Immeheede. Ju woakst allgemeen ur de ganze Fahn un Soundgruunde wir it nit tou wäit is. Wenn do städljude hier ap Bisäik kee-mer [= keemen], nomen se 'n goud Buund as Bloumen-struk foar de Winter me. Deer wudden ock wull Bounere un Bäiseme ut moaked.

Räske (Juncus, Binse) is mäd 14 Sor-ten vertrede[n] un woakst bi us am maasten in läige Weeden, appe Fahn un Sound-gruunde. De Räske is 'n läip Jood un vernäild de Weeden. Wenn se de Wee-den nit underkrige schell, mout man al twäije mjoh in de Sumer. Ock wäide wull do Wuttelpolster bi stärken Frost mäd Kainit bistraid; ock do junge Plonten mäd 'n spitzen Spoade utstete is 'n goud Mid-del. Bruke konn ma[n] de Räsken nit mäd Utnoame von do longe Sumpräsken foar Stoulebienderäi. Vermehrjen kumpt trough Säid. Man durt neen Säid riep wäide läite.

Pudderäske (Equisetum, Schachtelhalm). Von do sogen Sorten sunt hier do bee Sorten allgemeen bikoand: Equisetum ar-vensis, Ackerschachtelhalm 'ne läige Sorte as läip Jood in läige Tune un Baulound mäd lehmigen Undergrund. Do Wuttele sitte joop in de Gruund un schoote [= schjoote] immer wir trough wenn man se utrieten häd. Ver-mehrjen dwo jo sik trough Wuttelutlooper. Man durt se nit gräin wäide läite, dann stierwe do Wuttele ou. Ju ur Sorte: E. palustra, Woaterpudderäske woakst bi us in de Lehmdobben un is nit goud foar Molkväy. Wenn de Bäiste deervon freete, wät de Molk minner.

Bikoande Plonten

Giftpetersilie (ethusa Cynapium, Hunds-petersilie) is ofters ap goude Gruunde tou fienden un as Jood schwer tou vernäilen. Ju lät bolde as de Tunpetersilie un schälln al ofters Ljude von kronk wudden wese trough Verwiksellnge. As Giftplonte is se us lastig un wi vernäile se trough Oumjohn um dät se neen Säid smitt un ock do Wuttele utgreewe. Kanne konn man se licht an de wiete Blöüte. Ju woakst von Mai bit tou Herst in oolde Tune an Hägen, ap Aekere un Schutt-bälte. Ju ur läige sorte agrestis wät man 15 cm un woakst ap Baulound.

De Pilgersmonn

Deer stud inssen een groot Schlott un is nu al longe 'n oolden Steenebält. Dee-roane liude 'n rieken Rieder un hi

verwo-ande full Jäild dät Schlott app dät Bäste un Upperste uttoustaffirjen. Foar do Aerme hied hi nix urig.

Dann kumpt moal app 'n Dai 'n ärmen Pilgersmonn vor dät Schlott. Hi klopped an un biddet um Apnahme foar een Nacht. De rieke Rieder wät groaw un kwäd: ,,Mien Schlott is neen Gasthuz". De Pil-gersmonn kwäd: ,,Mai ik trjo Froagen stalle, dann gunge ik flucks ferre." De Rieder kwäd: ,,Under ju Bidingung mugen yi jädden Froage stalle, do woll ik aal bioantwoudje."

Nu fräiged de Pilgersmonn: ,,Well wohn-de wull vor you in düt Schlott?" De Rieder oantwoudet: ,,Min Fahr." De Pil-gersmonn fräiged ferre: ,,Un well wohnde dann vor you Fahr deeroane?" ,,Min Groot-fahr," oantwoudet de Rieder. ,,Un well wohnt wull ätter you deeroane?" De Rie-der oantwoudet: ,,So Godd woll, min Suhn."

Dann kwäd de Pilgersmonn: ,,Wi häbbe nu heerd, dät älk blot 'ne tiedlong dee-roane wohn häd un älk sin Aetterfoulger Platz moaked, wät sunt yi dann urs as Gaste? Düt Schlott is, as wi sjoh, wud-delk 'n Gasthuz. Man aan gouden Räid mai ik you reeke. Verweendet nit so fuul Jäild ap ju prunkfulle Utstaffiernge von dit groote Huz, wät you blot 'ne tiedlong heert. Dwood moor Goudes foar de Aerme, dann baue yi you 'ne bliuende Wohnge in den Heemel.

De stierwende Löwe

Deer waas moal 'n oolden Löwe. Hi ligh in sien Höhle un täiwede ap sin Dood. Hi waas altied 'n Schreck weesen foar do ur Dierte un deerum bidurden se sick uk nit ur him; jo frauden sick sogoar deerur, dät se him bolde los wudden.

Eeenige von do Dierte, do hi urs ver-foulged hiede, wüllen him dät nu ver-jäilde. De Foaks un de Wulf schuulden him ut. De Ockse statte him mäd de Houdene. Dät Wüldschwien hääu him mäd sien Hauertuske un de leue Esel raat him aan mäd sin Houw. De Hangst stud deerbi un bikiekede sick dät al, wät do ur deer dieden un hi died him nix, trotzdem de Löwe sien oolde Muur kutrieten hiede. De Esel fräigede den Hangst: ,,Wollt du him nan gouden longje?" De Hangst oant-woudede him: ,,Ik hoolde it foar gemeen sick an 'n wehrlosen Fäid [= Fäind] tou rächjen."

Riegen ton Aettertanken

1. De eene Hounde waaskt de ur.

2. Aan di in Nood is mout man helpe, it konn us sälwen uk moal läip gunge.

3. Free ernehrt. Unfree vertehrt.

4. Di Trohnen arnje woll, mout Ljo-we säidje.

5. Fründe in Nood gunge hundert ap 'n Lood.

6. Een Muur konn beter sogen Bäidene ernehrje, as sogen Bäidene een Muur.

7. Dubbeld rakt di fluks un jädden rakt.

8. Wenn du rakst kumpt dien Ljowe von Haten: wenn du bloot von Ljowe balst, is se nit wied her.

9. It is nit al Feegelse, wät unner 'n Bäisem lait.

10. Bäte de Räg ballen is lichter as von vorne, man nit so goud.

Ocholt

Dät waas nogh in Urururgrootoolden Tie-den, as de Düwel mäd 'n Hangstefout un Knubben von Houdene ape opp ap de Wareld herume gehn. De Düwel gehn ap Läipegheid ut um de Moanske tou ärgjen un ungluckeld tou makjen.

Deer waas 'n Bur in Godensholt un woll mäd Hangste un Wain ätter Wester-stede ätter 'd Märked um 'n Koppel Far-gere tou verkoopjen. Dät hied di Düwel heerd un luckt den Bolte so holigh ut de Disselboom. Dann gungt hi vorut un blift an de Wai stounden un täiwt ap den Bur, wo him dät wull gungen däd mäd do Hangste. It is dookig un rienerg un as di Bur deer vorbifieren kumpt, do staand an de Way 'n oolden Monn mäd 'n Um-hong un tjucke Mutze un bidded den Bur him mee tou niemen. De Bur haalt un di oolde Monn stigt ap de Wain.

Deerbi sjucht di Bur, dät di oolde Monn 'n Hangstefout häd. ,,De Düwel" taankt di Bur, wo wäide ik den wir loos. De Bur haut ap de Hangste un it durt nit longe. As jo bi de erste Huze kume, do faalt de Bolte ut de Disselboom. Hou! rapt di Bur un do Hangste stounde. Do bidded di Bur den Düwel him tou helpen um den Bolte wir tou säiken. Dät woll hi jädden. De slaue Bur kwäd tou den Düwel: ,,Steet den Disselboom man in de Wain un hoolt din Finger solonge in de Gaate, dät ik mäd den Bolte kume. As di dumme Düwel den Finger deertrough statt, kwäd di Bur: ,,Hü". Do Hangste luke an un de Düwel schräiwt ganz jammerfull: ,.Och holt, Och holt, Ocholt.

Do Buren kume ut do Huze loopen um tou sjoon wät deer loos is. Di Buur rapt him tou: ,,Hooldet den Düwel un steetet den Bolte in den Disselboom". Do dwo dät. Erste as de Düwel him ver-spreeken häd, sick in ju ganze Gegend nit wir sjoo tou läiten, läite se him loope.

Do Buren do den Düwel sien Nood-roupen heerd häbbe, urläse tou Erinnernge an den Maiden [= mäiden?] hiere litje Tärp Ocholt tou nammen. Nu fiert de Irsenbahn krüs-wiese trough dät Tärp un do Bahnkerle roupe alle Deege: ,,Och holt, Och holt, Ocholt."

Rodkäpken

Litje Bäidne lusterje jädden, wenn deer een Märchen-Vertelster vertelld wät. Do fjauerjierige leuwe nogh so holigh dran, aw se weer sunt. Do sogenjierige do nu ätter Skoule keemen sunt, leeuwe nit moor dran, jo konnen se all sälwen vertelle. Nu woll ju litje Elli us vertelle von Rodkäpken. De Grootmour häd Geburts-day. Rodkäpken brangt 'n Kurig mäd Win un Kouken deerwai. As ju sunn litjen Eende trough den Busk mout, do kumpt hier de groote Wulf jun un fräiged: ,,Wir wollt du way?" Rodkäpken vertellt den Wulf, dät Grootmour Geburtsday häd un ju Win un Kouken waibrange woll.

Wilst Rodkäpken nogh Bloumen plucked, lapt di Wulf gau vorut un snapt ju Grootmour ap. Hi bind sick de Naghtmutze ume Ohre un laid sick in Grootmour hiere Bäd.

As Rodkäpken kumpt un Grootmour den Bloumenstruck reeke woll, kwäd Rodkäp-ken: ,,Grootmour, wät häst du groote Ohre," ,,Dät ik di beeter heere konn." ,,Un wät häst du groote Oegene," ,,Dät ik di beeter sjo konn." ,,Un wät häst du 'ne groote Mule," ,,Dät ik di beeter snappe konn" un do snappt hi Rodkäpken ock ap. Di Wulf is säd un snurked ganz lud. As di Jäger bi dät Huz vorbi kumpt, hert hi dät snurkjen. Hi gungt in Huz un sjucht den Wulf in Grootmours Bäd läsen tou schläipen. Den oolde Wulf waas hi al longe appe Spur. Hi schjut den Wulf dood un snit him de Buk eepen. Do kume Rodkäpken un de Grootmour herut un fraue sick. Do pakje do Träi den Wulf un smiete him ätter buten.

Rodkäpken maked den Disk kloor, stahlt den Bloumenstruk in de Midde, Trjo Win-gleese un Koukentellere. Do fierje se Grootmours Geburdsday bi Win un Kou-ken. De Sunne scheen bute un dät Ver-telster waas ute.

Deer is 'n Stiern van de Hemel faln

Wenn wi säiwens bute vor't Huz appe Boank sitte aw ap de woarme Gruund in't Gärs läse un kikej [= kikje] ätter buppen, dann heert man ap eenmoal ,,Kik deer falt 'n Stiern von de Heemel!" Wülst elk waiki [= wai] kiked, is it aal vorbi. Babe kwäd: ,,Dät is bloot 'n Stiernschott. Do dwo nix, do fale de ganze Naght un ock bi Day."

Wo is dät wuddelk? Touvorne leeuden do Gelehrde dät Stiernschotte trough vul-kanske Utbreeke aw von Mounevulkane tou de Wareld schleudert wudden. Aetter de naiere Forsknge sunt dät trümmer-stucke von Stierne. Do name se wull ,,Meteore". Do schwiuje as herumedwe-lende Vagebunden in den Wareldsrum un krüsje ap hiere Woandernge ock use Wa-reldsbahn. De Hemelsrum is sunder Eend. Wi sjo bloot 'n Deel von de Molksträite mäd uze Oogene un deerbäte mugen nogh unendlik fuul groote un litje Stierne wese. Man nogh fuul moor sucke Steen un Irsen-brocken, do eempeld aw in Koppele bin-unner in rasjend Tempo trough den luft-fräien Wareldsrum ielje.

Dät sunt Deelstucke von Stierne, do moal trough Aptreeden von gewaltige bin-rere Kraft kutsplittert sunt. Staale wi us de näije Atomkraft vor, dann schient us dät goarnit mor so unmugelk tou wesen.

Gewaltige Schworme von sucke Splitter-stucke kume ock in use Planetensystem. Do susje deertrough aw luke me um de Sunne un fale deel, wenn se in ju Mag-netkraft vo'n [= von 'n] Planet kume.

Wir kumpt dät oinartige grelle Lucht her, dät sun Stiernschott bäte sick her-luckt? Je klorer un dunkler de Naght is, um so düdliker konnen wi se mäd use bloote Oogene bikiekje. Do Stiern-kiekere mäd hiere groote Gleese as Wain-joole un longe Kanunnenpipen, häbbe dät erste Apljuchten von Stiernschotte ap 150 Kilometer bireekend. 150 Kilometer dät is dät butterste Scheed wir use Luft ut-schatt un de luftfräije Wareldsrum oun-fangt. De luft is buppe ganz tän. Di

litje Steen in de Wareldsrum is tou 200 Grad unner Null ouköüld. Wät di Steen nu von de Wareld anleeken, dann is hi in een poor Sekunden wietglöünig. Sien Bupperkante biginnt tou verdamptjen un düsse glöünige Damp maked den hellen Striek, di nogh foar eenige Oogenblicke tou sjion is.

In [= Ju] Gaaugheid von den Stiernschott ver-mindert sick um 50 Kilometer in de Se-kunde an de Luftbremse. Tauwielen sjucht man ock 'n Stiernschott in 'n platten Win-kel buppe us apljuchten un utgungen. Dann häd the Meteor use Luft iuwen birührd, is glöüinig heet wudden un den Wareldsmagnet entkeemen. Hi is wir ut de Luft wipped un köüld wir ou ap 200 Grad unner Null.

Die Stiernschott, di in 'n steilen Winkel ap de Wareld schjutt, find bi tjuckere Luft 'n gratter Hinder un erhitzt sick moor un moor. Siene gaaue Biwegungs-ennergi wät in Waamte umeset. De Tem-peratur stigt ap moorere dusend Grad un nough [= nogh] bivor hi as fästen Körper ap de Gruund falt, häd hi sick in glöüinigen Damp verwondelt un verpuft as 'ne Ljucht-kugel.

Iwenske düsse litje Steene in Gröte as 'n Ai, two, trjo un fjauer Puundstucke, rakt it ock groote Meteorsteene, do sick in use Luftrum verdwele. Do groote Brocken erhitzje sick ert [= erst] an de Buterkaante toun Wietglöien. Aetter binnen konn ju Hatte nit so gaau un deerum springe se in litje Stucke. Ock dehnje sick in sukke Steenmassen iensleetene Gase ut un explo-dierje. Do eempelde Sprengstucke fale dann licht ap de Gruund deel.

Wi sjo dät Godd dät so iengjucht häd, dät wi rauelk tou Bäd gunge konnen un nan Bunker bruke vor do Stiernschotte. Ju Luft fangt do al, do litje un groote Steene ap un maked so trough Heetwäiden tou Stoaw. Wenn dät Luftkässin nit waas, dann waas neen Liuwend moor ap de Wareld. Astronomen häbbe bireekend dät elke Day moorere milionen Sternschotte ap use Wareld deel gunge. Bisunders do litje häbbe 'n Gaaugheid von moor as morere 100 Kilometer in de Sekunde. Wenn do ap us deel heilden as Maschinengewehr-schotte un alles doot schooten, dann waast bolde utte mäd mäd us ap de Wareld. Häbbe wi deer ock al an toaght, dät Godd sick sofuul Meute um us maked häd?

Tou bistimde Tieden in 't Jier rakt it moor Stiernschotte, un man nimmt oun, dät düsse tichte Schworme Urblüusel von Komete sunt, do trough ju anlukende Kraft von de Sunne ut hiere Geföüge broaght sunt. Jo cirklje as loose Steenmassen um de Sunne un wenn de Wareld in hiere Birik kummt, dann kau wi moal an den Naghtheemel 'n kosmisk Fjurwierk biwun-derje.

Aal do tou us ap de Wareld deel-kumende Steenbrocken bistounde in de Hauptseeke ut Meteoriersen, een Gemisk von Irsen, Nickel, Phosphor, Tinn usm. It is nogh nit glucked jemoals aan urssen Stoff tou fienden. Dät is 'n Biwies, dät in [= ju] ganze Schöpfnge von aan Baumäster stammt. Use Wareld un dät ganze Liuwen deerape is bloot 'n litjen Deel ut dät groote Universum un understaand ock do eewge Rägeln von kumen un gungen.

Kasper koopede sick 'n Brill

Von E. W.

Wenn de Liude so in de Jiere kume, so bi füftig herume, dann mouden do maste 'n Brill häbbe. Bullerkomps Kasper hied sick ock ienbilged, dät hi nit goud moor sjo kudde. Hi stappte moal ap 'n Day ätter 't Tärp um sick 'n Brill tou kopjen. Domoals vor fjautig Jier hied elke Koopmann do Oogengleese tou verkoop-jen. Hi dronk sick erste 'n litjen Kloren denn Weershuz un Koopenskupp herden tousommen. ,,So Heinrich" kwäd hi do, ,,ik wüll mi wull 'n Brill koopje". ,,Denn koaste wull kriegge, deer häb ik nogh ge-noug von ap Leeger." Heinrich haalde 'n outonkeden Persilkarton her, wir hib [= hi] do Brille oun apworjwn [= apworjen] diede. Hi rate Kasper ock 'n Bläd tou lesen un kwäd: ,,Nu säik di deer man aan ut."

Kasper probierde aal do Brille, do in dät Back wieren. Hi kudd aber nit aan fiende wir hi trough lese kudde. Touläst kwäd Heinrich: ,,Ik häbbe nogh juust aan fuunen, die mai wull pasje." Kasper sät him ap un fäng oun tou lesen. ,,Kerl nog moal, dät is just aan, as ik häbbe mout, deer konn ik trough lese." Hi dronk sick nogh 'n schluck vor Bliedskupp, dät hi so'n gouden Brill kriegen hiedde. Hein-rich schmusterlachede ock dät Kasper so goud mäd den Brill toufree waas.

As Kasper äiwends in Huz kumpt un de Zeitunge lese wüll, noom hi sin Tas-kendouk um do Gleese in den Brill blonk tou makjen. Dät hied hi all ofters bi ouer Ljude blouked wo dät däin wudde. Do bigreep hi ock ap eenmoal wierum dät Heinrich so schmusterlachend hiedde, as hi sagh dät deer gorneen Gleese oane wieren.

Di Versjoogong

Von E. W.

Dät waas vor goud trütigh Jier. Eenes deeges waas it gjucht schlucht Weeder. It reen de ganze Day in aan Tour. Do keem deer 'n Monn ut de Biulte bi den Pastor in Struckelje un telde Bischeed, hi moste ätter 'n kronk Manske kume. Domoals waas noch Moude, dät de Pastor tou Fout in Wiet ällter [= ätter] Kronken geen. Di Vikar stappte los. De Koster mäd dät Schienfett un Pingele vorut. Aetter de Biulte waas dät 'n tjucke Uhre tou gon-gen. As do bee ankeemen, wieren se bit ap de Häid wäit. Di Koster waas all 'n allern Monn, waas unnerwayens moal strumpelt un deerbi in 'n Schloot weesen. As ju Bäsje un nogh so 'ne Möije bichted un kumnesierd hiedden, maked dät junge Manske 'n gouden Sjoder full Kofje un di Vikar un Koster kreegen ock nogh 'n longen Twibak deertou. Do kwäd di Vikar: ,,Ik meene so läip is dät nit mäd jou Bäsje; dät Versioon waas dälig nogh gor-nit nödig weesen."

Do meent di Bur; ,,Dät waas it wull nit, man do Bee kudden ätter Cerke nit moor wai gunge un wi kudden dälig daag ours nix ounfange weil 't so reen un deer-um sunt wi deertou risselwierd.

Di Bur un de Dräguner

Von G. B.

Dät waas vor fiftigh Jier. Do fiert 'n Bur mäd Hangst un Wain ätter de Städ ät-ter't Märked. Underwaijens urhaalde hi den Dräguner di tou Fout gehn will sin Hangst, wir hi urs ap reed, märligh kronk waas. Hi fräiget den Bur aw hi him nit meenieme woll, denn hi mout märligh tou Fout. Je, dät konn hi jädden, denn jo wiern ja goud bekaand mädnunner.

As jo all 'n Eende fierd häbbe, kricht de Dräguner 'ne Cigarne ut de Taske un rakt den Bur ock een. Hi fäilt in alle Tasken man hi häd gornen Fjur bi sick. ,,Och deer konn ik wull mäd helpe," kwäd di Bur un kricht 'n Paket Schwiuwelstick ut de Taske. Do rookje do Bee un vertelle sick dät Näiste. As jo bi de Städ kume, sticht de Dräguner von de Wain un biton-kede sick foar ju Foahrt.

Een poor Deege deerätter kricht di Bur 'n Stroafbifehl von tjoon Maak tou bi-tahljen. Hi hied mäd Schwiuwelsticken Cigarnen ounstickt. Do Schwiuwelsticken wieren verbeden trough 'n Broundkassen-paragraf, will jo fjurgefoorlik wieren. Deer dorsten nu bloot moor Rietsticken brukt wäide, do bloot an de Rietstickendöise Fjur greepen.

Is dät so gemeend, taankt di Bur, dann wo 'k di wull krige. Hi sett ock ne Reeknge ap von tjoon Maak as Fahrjäild foar den Dräguner; deer kudden se den Stroafbifehl man mäd bitahlje, skreew hi deerunner un hi hied deer ock nix ur wierkriegen.

Hinne un Herm

In de Skoule mosten do Bäidene ju Ge-schichte von David un Goliath troughnieme. Di Koster vertelde do Bäidene, wo David dät Schmieten mäd de Schlingerlappe trough long übjen lehrd hiede. Hi hied 'n Stock in de Gruund statt un 'n litjen Steen deerap laid un den hied hi touläst gnau treffe kud. As hi sik so sicher waas, do dorst hi den Riese Coliath wull an. Hinne un Herm lusterden tou un bikike-den sik uk gaau wo sun Dingen maked wudde. Aetter Skoultied makeden jo sik ock elk 'n Schlingerlappe un versochten ock gnau to treffen. So gau liet sik dät aber nit moakje. Do Tasken full von litje Steene, do wudden dan ap 'n Skoulway versmieten. Toumets wud wull 'n Bohm träft man maastied gehn dät vorbi.

As Hinne un Herm ap 'n Day ut de Skoule kemen, sagh Hinne bi de Winde-mälne de groote bunte Hohne wüllst hi just kräide. Gau 'n Steen in de Schlinger-lappe um den Hohne tou smieten. Di Hohne steen under dät Finster an de Mälne. Hinne träfde nit den Hohne sun-der dät Finster un ungluckelkerwise stud von binnen ap de Finsterbank 'n Gläs-lampe. Finster un Lampe stucken.

Herm waas deer gornit gjucht bäte ke-men wät Hinne däin hiede. Hi heerde dät Gläs klirjen, di Hohne rup ,,kuk koak kuk kuk" un Hinne ronn wät hi loope kudde. Di Tütmuller keem ut de Mälne loopen un hied Herm al bi de Ohre tou pakjen. Herm wiste gornit wät him urkeem un wiesde deer ätter den Hinne. Di waas al bi de Klompke Tille so trjohundert Trede waije. ,,Och so," kwad di Muller ,,dät is di litje David mäd de Schlingerlappe, den woll ik dät wull oulehre".

Urday smäidens as do Bee in de Skoule keemen, kreeg Hinne erste 'ne goude Loge un moste bitahlje aan Maak foar dät Finstergläs un twäin Maak foar ju Lampe. Wenn Hinne den Hohne man gluckelk träft hiedde, dan waas di Muller deer wull gornit bäte keemen; man nur waas de Düwel in de Busk un Hinne moste loope. Dät gnaue Smieten as David dät kud häd, häbbe do Bee doognit [= doo nit?] klorbroght. Aet-ters as do Bee Suldoat wäide mosten, kree-gen se 'n Rur tou schjooten. Deer kudden se daag beter mäd träffe as mäd den Schlingerlappe. Un as dann fjautin de Kriegh utbriek mosten do Bee ock mee un deer wudde ock urs vorgehn as tou David un Goliaths Tiden. Hinne fell flucks de erste Tied un Herm makede fjauer Jier vorre mee. Hi keem heel wier un häd us düsse Geschichte vertelld.

Vorgeschichte

Ap 'n Eewend gungt Libet ätter Huz. Ju Moune schient so kloor un de Natur is ganz still. Ju kumpt von hiere Sistershuz un is ganz in Aettertoanken ur dät Näiste wät se heerd häd. As ju deer bi de Krüs-way is, sjucht ju liekut, dät Prinz Teikla hiere Huz in Flammen stoand. Dät Hus stoand in fulle Petallje, do slooh hogh un di Rook luckt as 'ne tjucke Wulke in 't noudweste. Do Ponnen klat-terje deel. Libet fangt oun tou loopen un woll in dät erste Huz bi Anton Rieken ien un roupe. As ju just in dät Slap ientrahle woll, do is dät Fjur utte. Ju blift stoun-den un täiwed. As ju nix moor sjucht as dät heele Huz, gungt se ganz apreeget ätter Huz. Een poor Jier leeter do badnt dät huz ock wuddelk ap. Libet leeuwde gornit an Spouk, Hexerei un sucke Seeken, man dat Huzbadnjen hied ju daag sicher blouked.

Gerd waas klak mäd de Mule

As dät Elisabethfehntjer Knoal greewen wudde, gehnen ock Orbeider un litje Buren deerwai um wät tou vertjonjen. As ju Orbeiderklunne ap 'n Eewend ätter Huz gungt, kwäd Teepe Gerd: ,,Läit us trough den Bur sien Gärs gunge, den dann häbbe wi 'n grooten Umway bispoard." Gerd gungt vorut den hi koat [= koant] den Way. As jo bolde trough dät longe Gärs sunt, staand ap eenmoal di Bur vor him un fangt oun tou scheelden, dät jo rein Nood krige. Do kwäd Gerd: ,,Ja, wenn di goude Monn us deer nit troug läite woll, dann mau wi wir umme." Man wenn di Bur nogh nit dull waas, do wud hi erste gjucht dull, dät se deer nogh 'n moal wir trough wülln.

Inssen hieden do tousommen in Huz ur-laid, jo wülln moal in de Looterei spielje. Jo wüln neen Aijere bruke un dät Jäild een Jier deeran woogje. Fiu moal int Jier keem de Bräifdreger un broghte ju Gewinn-liste, man hiere Nummer waas deer sie-lärge nit bi.

As do toun füften moal de Bräifdreeger ju groote Gewinnliste broghte un hiere Nummer nogh nit deerbi waas, do wudde Gert dull un ruup: ,,Do Tjucknecken do häbbe aal us Aijere apfreeten un wi häbbe schmagtet. Deer is ock al wir 'n näije Lootnummer foar Toukenjier. Anton skriu do Kerle gau wai, jo mosten us nit wier in Hus kume.

Kanitverstaan

De Maanske kumpt wull ofters in de Lage ur do Wareldsdingere ättertoutaan-ken, so dät hi mäd sien Schicksal toufree is, ock wen 't him nit tou best gungt. So keem ock 'n suddütsken Hondwirksbusse, di neen Woud platdütsk verstudde, trough 'n Misverstounden tou ju Iensicht.

As hi ap Wonderskup waas un ock Amsterdam bisoghte mäd do groote flugge Bauten, groote Schiepe un fliettige Ljude. Een froi groot Huz fäll him bisunders ap. Dät hied sex Schorsteene ap dät Dack, froije Gesimse un hooge Finstere. As hi deer so staand un den kunstfullen Bau bi-kickt, fräiged hi aan Monn di deer just vorbi kumpt, well dät froije Huz wull heert, mäd do hooge Finstere full bisett mäd Tulpen, Hyacinthen, Stiernbloumen un Levkojen. Di Monn di von de hoghdütske Sproake neen Woud verstudde un ock neen Tied hiedde, snuttede him kut ou mäd: ,,Kannitverstan". 'N Platdütsken hied dät wull longsom ätterkweden ,,Kan nit verstan." Man so leeuwde di Hondwierks-busse, dät di rieke Monn ,,Kannitverstan" hiet.

Dann gehn hi trough alle Sträiten krüz un kwer, bit hi an den Meerbusen keem. Dät waas dät erste Moal dät hi groote Schiepe sag, dät eene nogh gratter as dät ur. Trjo un Fjauermäster. Man een Schip, dät grootste un fluggste, 'n Fiumäster, dät just von Ostindien ienronnen un utleeden wudde, deer kud hi sick gor nit säd an kiekje. Deer wudden Kisten un Bal-len an Lound broaght. Säcke mäd Sucker, Ries, Pieper un Koffjeboonen. As hi sick dät longe gnoug bikieked hiedde, fräiged hi aan von do Hafenorbeider di just 'ne Kiste ap de Schullere herut-drug, wo di Monn wull hiet, den dät groote Schip heerde. Di wül ock nit longe mäd de Kiste ap de Schullere stounde un kwad ,,Kannitverstan. ,,Neen Wunder", tocht hi ,,di sun Under-niemen häd, di konn sick wull 'n froi groot Huz baue un mäd sucke flugge Bloumen in de Finstere in vergouldede Bloumen-potte stahle."

As hi nu wier träg gehn, gehn hi [ju] gjucht trurige Bitrachtnge ätter, wät hi foar 'n ärmen Monn waas unner so fuul rieke Ljude in de Wareld. Wenn hi dät dag ock is 'n Moal so goud hiedde. Wülst hi so in Aettertaanken is, un um de Sträiten-winkel trahlt, sjucht hi 'n Liekenwaijen mäd 'n groot Gefoulge. Fjauer swott bihongede Hangste luke longsom vorbi as wenn se wisten, dät se 'n Doden ättert Gräb fier-den. 'N longen Riegge Fründe, Ainere un Bikaande foulgeden in swotte Klodere un kiekeden still vor sick deel. In de Fierte lätte 'n litje Klocke.

Den Hondwirksbusse wudde ock gjucht trurig tou Moude un bleeu andächtig mäd de Houd in de Hounde stounden, bit alles vorbi waas. Hi sloot sick bäte an un fräi-gede den Lästen: ,,Dät mout wull 'n gou-den Fründ von you wesen häbbe, will yi so trurig un meelidig meegunge?" Di goude Monn waas just an't utreekenjen, wät hi düttmoal an den Ballen Bomwulle vertjoonde un kwad um nit ferre störd tou wäiden: ,,Kannitverstan". Do fällen usen Suddütsken ock n poor tjucke Troo-nen ut de Ogene un him wudde schwer un licht um't Haat. ,,Du ärme Kannitver-stan" toght hi, ,,wät häst du nu von al dinn Riekdum. Een Haamdeklod kriegge ik ock as ärmen Monn un jo brange mi ock in 'n Husholt ättert Cerkhoaw." Mäd suck Taanken gehn hi mee bit an 't Gräb. Hi sagh den Heer Kannitverstan in dät Gräb sakjen un waas von ju Liekenpretenje moor oungriepen, as von monige dütske wir hi nit ap aachtede, obglik hi neen Woud von dät holloundske verstudde. Dann gehn hi in de Herbirge, wir man dütsk verstudde un verteerde mäd 'n gouden Ap-petid 'n Stuck Limburger Tsies.

Wen him dät ätters in 't Liuwend moal stur faalen diede, dät so fuul Ljude riek un hi so ärm, so toghte hi an den rieken Heer Kannitverstan, an sien groote froije Huz, an sien groote Schip un an sien koolde Gräb.

Do untonkdare Bäidene

Von oolde erfahrene Ljude is al ofters kweden wudden, dät man: ,,Godd, de Ool-den un de Koster nit verjäilde konn." Dät Spreckwoud hatt, dät aan Foahr lichter 'n Koppel Bäidene groot makje konn, as aal do Bäidene aan Foahr unnerhoolde kon-nen. Toun Exempel wass deer moal 'n Foahr: di hied sex Bäidene un urrat him aal sien Vermugen: Huz, Hoaw, Lound un Jäild un leeude dät hi bi sien Bäidene tou doode kume kudde.

As hi bi den oolsten Suun 'ne Tiedlong waas, wül hi him jädden loos wäide un kwied tou sin Foahr: ,,Babe, wi sunt na-chelch 'n litjen Monn moor wudden un wir You Kroakstoul staand, deer mout nu de Wäse stounde: woll Yi nitt ätter min Brur gunge, di häd full moor Rumte as wi?"

As hi nu 'ne Tiedlong bi den ur Suun wesen waas, wül hi him ock jädden wir loos wäide un kwied: ,,Babe, Yi wolln jädden 'n woarmen Ruum häbe un mi däd de Kopp deervon seer. Wolln Yi nit ätter min Brur. Hi is ja Backer un häd't immer glieke woarm."

Di Foahr gehn ätter den träde in de Backerei. Un as hi deer 'ne Tiedlong wesen waas, wudde di Foahr him ock al tou Last un hi kwied: ,,Babe bi us gungt it ien un ut, as in 'n Duwensleek, un Yi konnen You Middaysläip nit hoolde. Wolln Yi nit ljauer ätter mien Sister Käthe gunge ju deer bi de Städ wohnt. Di Oolde merkte wät loos waas un kwied tou sick sälwen: ,,Ik woll in Goddsnoomen gunge. Ik woll 't bi mien Doghter versäike! Wiul-jude häbbe 'n wook Haat."

As hi deer 'n Tiedlong wesen waas, wül ju him ock jädden wir loos wäide un meende dät ju immer sofuul Nood hiede, wenn hi ätter Cerke aw einewaine urs waigehn, dät hi bi dät hooge Trappe-stigen nogh tou Malör keem. Bi hiere Sister Lisbeth krukte [= brukte] hi neen Trappe tou stigen, denn ju wohnde mäd de Gruund liek. Um in Free wech tou kumen, raat hi hier tou 'n Schien ock gjucht un look deerwai. Un as hi deer 'n kutte Tied wesen waas, wül ju him ock jädden wir loos wäide. Ju liet him trough 'n Träden tou Ohren kume, dät hiere Quatier an dät Water tou fuchtig waas foar 'n oolden Monn, di an de Jicht leed, deerjun bi hiere Sister, do dät Doodenbigreewen bisurgeden, waas 'ne ganße drugge Wohnge. Di Oolde leeuwde sälwen, ju kud gjucht häbbe un gehn vor de Doore von sien jungste Doghter.

As hi twäin Deege bi hier wesen waas, do kwied di litje Went tou him: ,,Ooldbabe. Memme kwied järsene tou de Moije Lie-beth, foar di raat it neen beter Quatier, as in 'ne Komer, as Babe wäcke gräwt." As di oolde Foahr dät heerde, briek him dät Haat. Hi sackede deel in sin Kroakstoul un storw. Ap den Sänt Jahns Cerkhoaw foont hi ju Komer wir hi nit wier uthougede. Sänt Jahn hied moor Mee-lieden mäd him as aal sien Bäidene.

Deer-um rakt dät Spreckwoud do Oolden den Räid; ,,Luuk di nit ut, ehr du di toun släipen deelaist [deellaist].

In de Laube von Jasmien

Di Pastor hied bäte in Tuun 'ne froije Laube, wir hi bi flugg Weeder sitte gehn tou lesen. In de läste Tied hied hi merkt, dät deer ock nogh urswäcke ju Laube in Gebruk hieden. Deer wieren Foutspuren von 'n Monnmanske un 'n Wiumanske. Ock lieg deer bäte de Cierstruke touhopeknit-tert Schokoladenpapier. Hi waas him deer-um nit dull, man hi wül ock jädden wiete, wät foar wäke dät dät wull wieren.

Gert un Läine träfden sick ock den ur Eeuwend wier in de Heer Pastor sien Laube. It waas flugg Weeder, wiendstill, woorm un dunkel as it nit flugger wese kudde. As jo deer sun 'ne holwe Uhre seeten hieden, kwäd Läine: ,,Du Gert, ik leeuwe deer is well, ik häbbe wät heerd, läit us wechgunge." Gert: ,,Ochwett, deer is nix." Läine: ,,Daag Gert, kumm, ik ruuke Tobaakrook. Man tell mi nogh gau

een swäit Woud." ,,Hunig" kwäd di Pastor bäte de Laube un konn sik vor laachjen nit still hoolde, as de Bee trough de Häge flitskje.

Dät Farg bi dät Schäip

Von G. B.

Dät is al ur hundert Jier her as dütt passierde. Deer fierde in Seelterlound nogh neen Irsenbahn, neen Auto un neen Räd. Deerfoar insteede hied man Schipfahrt, Riedhangste, Koare un gehn tou Fout. Foar grattere Frachten bruckte man Hangst un Wain, foar litje Seeken de Koare mäd Drachten ur de Schullere. Haye Weths (Antje hiere Haye) broaghte do Postsee-ken von Romelse ätter Stickhusen mäd de Koare un broaghte ock Postseeken wir mee ume. Deer koarde Haye alle Wieke inssen wai un kreeg deerfoar fiu Grosken.

As Haye moal ap den Trägway is, kumpt deer 'n Kerl bät him ien. Di häd it gjucht ielleg un balde mäd sick sälwen: ,,Mou-der wen du wüst wat ik haw dann kwamst. Bigge unnern Wams." Haye fräiged den Monn aw hi dät so iellig häd, urs kudden jo ja mädnunner gunge. Do vertellde di Monn den Haye, dät hi 'n näijen Siedler is un bloot een Schäip an Vey häd. Dät Loum deervon waas doodgehn un nu hied hi von 'n Klaasterbur dät sogentienste Farg schaankt kriegen.

Mäd trjo Mounde träfde Haye den Monn wir un fräigede him, wo him dät gehn hiede mäd dät Farg. Do vertellde di Monn, jo hieden dät Farg bi de Aue verßocht un dät Farg hied flucks sain. Mäd een age Deege, do hied dät Schäip dät Farg alleenig sugge lät un nu blärde ju Aue ätter dat Farg wen it Tied waas. Dät Farg wass nu al 'n grooten Löper un wass tjuck un fatt.

Two Jier leeter kumpt Haye deer moal bi do Ljude in Huz un fräiged wät ut dät litje Schwin wudden waas. Do wise se him 'ne groote Mutte. Ju hied al vor dät twäide Moal Fargere häiwed un waas 'n bäst Ort-schwin wudden.

Unnerschede bi Vey vor't Spegel

'N Huund hied sick 'n Stuck Flaask bi-suurged. As hi mäd dät Flaask in de Bäk ur 'n Loopsteeg ur dät Water gehn, saag hi sien Bielde in dät Water. Hi wül dät Stuck Flaask ock nogh häbe un snappte deer ätter. As hi sin Bäk eepen diede, fell him dät Stuck Flaask in 't Water un gehn unner. Do wunderde hi sick, dät di ur Huund wäche wass un toeghte viellicht: ,,Di alles häbe woll kricht nix."

'N Sägebuck hied sick verronnen un stud in de bäste Komer vor 'n groot Spe-gel. Hi sag in de Spegel sien Bielde un leeude dät dät ock 'n Sägebuck waas. Hi haalde 'n Toufahrt un statte den ur Buck 'n gouden vor de Houdene. Deerbi gehn dät Spegel kut un kleen.

Wi sätten moal us Kat vor 'n Spegel. Näischierig, mistrjouend un lurjend bikeek hi sien Bielde. As him det nit gans kloor-wudde, wät dät wull waas un wo dät wull siet, kiekede hi bäte dät Spegel. As hi wier vor dät Spegel longs gehn, glapte hi deer nogh 'n Moal wai un ronn wech.

Ake aap Fräiersfäite

Von E. W.

Ake waas in do Jieren wir do Ljude sick ättern Manske umekiekje. Hi waas aber man wät unbiholpen in ju Seeke. Sien Oolden hieden dät al in Hounden numen, un 'n goud Wucht foar him utsocht. Fröier waas dät ofte so, dät do Oolden dät mäd-nunner utmakeden, wecke sick hilkje schuln. Do junge Ljude kudden dann man ,,Je" kwede, hilkje un dann waast aal ap 'e Rägel. Junballen nutzede ofte ock gornix, wenn so'n poor oolde Buren sick dät in de Kopp sät hiedden, dät Ake un Geske sick hilkje schulln, dann wudd dät maste Tied ock trough sät. Dät rate ofte Troonen bi do Wuchtere, man wenn di junge Monn 'n fixen Bur waas un di Oolde him lide mate, dann kudd dät Wucht man ,,Je" kwede. Do sunt dann mastens mädnunner ock gluckelk wudden.

Do junge Ljude häbe dät fröier just as dälig ock, wull alleenig mädnunner ouma-ked. Deer sunt domals aber monige Poore touhope keemen, wir do Oolden 'n grooten Ienfloud ap heiwet häbe.

Ake sien Memme hid dät mäd Geske hiere Memme urlaid, dät do Bee wull tousommen pasjen diedden. Ake waas 'n fixen Bur, aber in den Umgong mäd Wuch-tere gans unbeholpen.

It waas in de Roggearn, di Rogge moste mäind wäide. Geske wüll Akesien wull 'n Day bi de Rogge helpe. Ake sien Oolden saanten do Bee allenig ättern 'n Stuck tou mjohn. Jo toaghten, dann kemen do Bee am bästen mädnunner tougjuchte, dann schuln se sick wull eenig wäide. Ake toaghte, nu konn ik Geske moal flucks wise wät ik foar 'n Kerl benn, ju schäll sick wunnerje. Hi hied sien Saiße goud haard, ju sneed as de Bround. Do erste poor Meede keem Geske mäd dät Bien-den goud mee, ju wüll sick ock neen Schweckegeid merke läite. Ake keem im-mer moor in Schweet un wudd immer ieweger. Hi lappede aal man wech un hied gorneen Tied um moal 'n poor froije Woude mäd dät Wucht tou ballen. Geske wunderte sick all, dät Ake sick nit moal aan Ogenblick mäd hier deelsette un 'n bitjen baalde, as sick dät foar 'n jun-gen Kerl heert tou dwon, di ap

Fräiers-fäite gunkt. Ap so'n Gedanke waas Ake gornit keemen. Hi toaghte, ik mout wät leistje un wenn hi ap 'n Eend ankeem, dann slug hi de Saiße ap 'e Necke un fäng ap den ur Eend wir oun. Geske bleeu immer wider träg, ju kudd deer nit moor jun. Dät Sweet ronn hier bi de Kopp deel, ju hied gorneen Tied, sick dät Sweet ou tou wiskjen. Ake keem immer naier. Touläst dreew hi Geske stuw vor sick oun.

Dät waas him so gjucht ätter de Mutze. Hi toaghte aal dät Geske him wull bi-wunnerjen diedde, dat hi so mjoh kudde. Geske hied all 'n poor Moal versocht 'n bitjen tou verpustjen um mäd Ake wett tou ballen, aber hi hied gorneen Tied, hi häuw al man wech.

Touläst wudd Geske dät dag tou dull, ju smeet do Haken wech un kwied: ,,Sjuch tou dät du din Rogge oukrichst un wenn du 'n Wiuw häbe wollt, dann säik di urs een", trahlde sick ume un liet Ake stounde. Ake wißte gornit wät him passierde. Hi makede 'n Gesicht as wenn him di Zug just vor de Nose wechfierd waas. Hi hied deermäd reekend, dät Geske him düftig biprahljen diede, dät hi so 'n ge-waltigen Medder waas un nu so, dät kudd hi gornit bigriepe.

Ake waas 'n goudmöüdigen Monn un makede sick im allgemenen nit ful Ge-danken un liet sick ock wull laitje. Mäd ju Freierei hied hi dät blot verkierd oun-griepen. Dät hied Geske ock wull merkd un as di dulle Kopp sick wät laid hiede, urlaide ju sick dag Ake tou niemen. Ake fraude sick, dät hi Geske dag nogh kreeg. Mäd urs een hied hi dät ock nit wir versocht, as hi flucks dät erste Moal so tougong keemen waas. Geske hied dät ätters alleenig tou täln, ohne dät Ake so gjucht deerbäte keem. Dät hied dät kriwelle Aptreden bi dät Rogge mjohn däin.

Dät Vertellster von den oolde XXulf

1.

Di läipe Wulf waas oold wudden un toaghte ätter wo dät nu moste. Hi meende, dät Bäste waas, wenn hi mäd do Schee-pere ap 'n gouden Fout lieuwde. Hi bisoghte den Scheeper di am naisten bi sien Höhle wohnde.

Hi kwad, ,,Scheeper, du namst mi 'n bloudgierigen Räuber, man so is dät wud-delk nit. Ik mout mi wull an dien Schäipe hoolde, wenn ik Schmaght häbbe; denn Schmaght däd seer. Biwahre mi vor Schmaght, make mi säd un ik weet sicher, dät du mäd mi toufree bäst. lk ben wud-delk dät meckste Diert un ock goud-möüdig, wenn ik säd ben."

,,Wenn du säd bäst? Dät konn wull wese," kwad di Scheeper. ,,Man wanner bäst du dann säd? Du un di Giets wäide dät silärge nit. Gung [un] läit di nit wir sjo!"

2. Di so ouwiesde Wulf keem tou den dwäide [=twäide] Scheeper. ,,Du waast", so waas siene Ansproake, ,,dät ik di trough dät Jier monige Schäipe apfreete kudde. Wollt du mi nit in't Goude trough dät Jier

sex Schäipe reeke, dann ben ik toufree un du koast dien Huunde ouschaffje un rauelk schläipe."

,,Sechs Schäipe?" kwak di Scheeper. ,,Dät is ja 'n ganßen Koppel!"

,.Nu, will du dät bäst, woll ik mäd fiuw toufree wese," kwad di Wulf.

,,Du makest wull Spoas; fiuw Schäipe! Moor as fiuw Schäipe verljose ik dät ganße Jier nit, trough ju ganße Räuberbande."

,,Ock neen fjauer?" fräigede di Wulf ferre; un di Scheeper scheddekoppede spottisk.

,,Trjo? - Two?" - -,,Nit een eenstieged." waas ju Ontwoud. ,,denn ik waas ja dumm, wenn ik mi 'n Fäind cinsbar makede, vor den ik mi trough Appasjen sicherje konn."

3.

Dät träde Moal jellt, toaghte di Wulf un keem bi den träde Scheeper an.

,,It kumpt mi roar an," kwad di Wulf, ,,dät ik as dät läipste un gewietenloseste Diert jäilde. Di, Scheeper, woll ik nu biwiese, wo uungjucht man mi däd. Reek mi jierlik een Schäip, dann schälln dien Schäipe in den Busk, wir ik alleenig huzje, fräi un uunbischadet weedje dure. Een Schäip! So eene Kleenigheid. Kudde ik grootmöüdiger wese? - Du laachest, Schee-per. Wierum laachest du dann?"

,,Och ur nix! Man wo oold bäst du," fräigede di Scheeper.

,,Wät gungt di mien Aaler oun? Immer nogh jung genoug, um di dien kittigste Loumere tou würgjen."

,,Wäide man nit dull, du oolde Isegrimm. Du kumpst 'n poor Jier tou leet mäd din Vorsleek. Dien oubietene Tuske verräi-de di. Du spiddelst den Schlauen um di mäd minner Gefohr in mien Naite ap-hoolde tou konnen."

4.

Di Wulf waas verträitlk, noom sick tousommen un gehn tou den fjode Scheeper. Dissen Scheeper waas kuts sin troueste Huund sturwen un di Wulf toaghte, dat konn mi pasje. ,,Du wollt mien Schäipe jun dien Brure in den Busk verdägenje!" räigede [=fräigede] di Schee-per.

,,Je, dät is wät ik meene un nix urs" ,,Dät waas nit so verkierd! Man, wenn ik di nu in mien Richelei ounläite, kwäd moal, well schell mien ärme Schäipe jun di biwahrje? 'N Däiw in Huz tou niemen, dät hoolde Mansken" - -

,,Ik heere wull," kwad di Wulf, ,,du fangst ock al oun tou kloukballen. Hoolt di gjucht munter."

5.

,,Waas ik bloot nit so oold!" gnisterde di Wulf. ,,Aber ik mout an min oolde Day taanke." Un so keem hi tou den füften Scheeper.

,,Kaanst du mi Scheeper?" fräigede di Wulf.

,,Diensglieken kanne ik." meende di Scheeper.

,,Miensglieken? Deeran twiewelje ik dag. lk ben 'n ganß sunderbaren Wulf, so dät ik diene un alle Scheepers Fründskup wull wäid ben."

,,Un wo wunderbar bäst du dann." ,Ik kud ja neen lebendig Schäip oudrus-selje un freete, un wenn it mi ock dät Liuwend kostede. Ik liuwje bloot von doo-de Schäipe. Is dät ni[t] lobeswäid. Deerum läid mi ap un tou bi dinn Koppel ienfiende un ätterfräigje, aw di nit" - - ,,Du koast dien Woude sparje," kwad di Scheeper. Du dorstest goar meen Schäip freete, ock nit moal doode. 'N Diert, dät doode Schäipe freet, lehrt ut Schmaght kronke Schäipe foar dood un gesuunde foar kronk ountoukikjen. Make di ap miene Fründskup neen Hoopnge un gung."

6.

Ik mout mien Ljowste dran sette, um tou mien Vorhäben tou kumen toaghte di Wulf un keem tou den sexten Scheeper. ,,Scheeper, wo gefalt di min Pelz?" fräi-gede di Wulf. ,,Din Pelz?" kwad di Schee-per. ,,Läit is sjoo! Hi is flugg: do Huunde mouden di nogh nit ofte unner heeuwed häbbe."

,,Nu luster moal, Scheeper; ik ben oold un konn nit longe moor mee. Foddere mi tou Doode, un ik vermakje di min Pelz"

,,Kik is oun," kwad di Scheeper. ,,Kumpst du ock bäte do Tricke von do oolde Giets-halze? Na, na; din Pelz kostede mi dann am Eende sogenmoal moor as hi wäid wese mei. Is di dät aber Itenst mi 'n Geschaank tou maakjen, dann reek him mi man flucks." - Hiermäd greep di Scheeper ätter sin eekenen Stock un di Wulf ronn wech.

7.

,,O do Unbarmhaatige!" schräiwde di Wulf un keem in Wut. ,,So woll ik ock as hiere Fäind stierwe, ehr as dät ik ver-schmaghtje: denn jo wolln it nit urs.

Hi ronn as 'n Maalen, briek in do Scheeperhuze ien un reet do Baidene stuk-ken un waas nit so licht doodtouhauen von do Scheepere.

Do kwad di kloukste von do Scheepers: ,,Wi häbbe dag wull verkierd hondeld, dät wi den oolde Räufer ap dät Utterste broaghten un him alle Middel tou 'ne Beeterskup nohmen, so leet un ertwongen se ock wieren.

Kasper waas bolde stickt

Von G. B.

Atje Kasper waas in de Neideele Fran-zosenkomp an 't Gärs mjoon. Sien Manske broachte him Middayieten ätter. Aetter 'd Iten laide hi sick deel un heelt sin Mid-dayschläip. In den Schläip wakede hi ap un wiste nit wet loos waas. Hi kudd nit roupe un neen Luft haalje. Gluckelker-wise keem deer just 'n Monn vorbi. Di sagh dät Kasper mäd do Irme un Beene spattelde, as wenn hi maal waas. Hi sprong gau ur de Waal un ronn ätter him tou um tou sjoon, wät mäd him loos waas. As hi bi Kasper keem, sagh hi flucks, wät hi hiede. Deer hied sick him 'ne longe Needer um de Haals wickeld. Ju Needer hied sick wull wörmje wöild an sin Haals un hied sick stromm fäst wickeld.

Di Monn greep de Saiße un reet Kasper ju Needer von de Haals ,,Godd tonk," kwied Kasper, ,,dät du keemen bäst. Man ik hoolde bute in't Fäild silärge nan Middayschläip moor, wenn ik alleenig ben.

Fusel is goud foar Wurme

In de Mäßigkeitsvereenigung heelt 'n jungen Koaster 'n Vordrag ur Alkohol. Alkohol waas wull de läipste Faind foar do Mansken. Hi schadede gäistig un ock an de Gesundigheid. Wiuw un Bäidene mosten smaghtje, will dät Jäild in't Weershuz broaght wudde. Dät Alkohol do binnere Deele von 'n Manske oungreepen, kudd hi him biwise. Hi liet sick 'n Gläs mäd Fusel brange un do died hi 'n Aeisewurm in dät Gläs.

Di Aeisewurm (Aeilwurm) makede aller-hound Biwegnge un dät durde nit longe, do waas di Wurm dood. Jan, di deer bi-stude un sick dät gnau bikicked hiede, kwad tou den Koaster: ,,Ik sjo, Alkohol is goud foar Wurme. Ik häbbe ock wecke, deerum woll ik mi man erst nogh goud wecke nieme -!"

Westfreysen in Seelterlovnd

Bi flugh Wether un de Wiend ap de Räg, keemen ap 'n ersten August Pater Hettema OFM von de ,,Roomsk Boun" mäd sogenuntwintig Westfreysen jun Eeu-wend in Romelse an. Jo wieren von Ljou-wert bit Näischanz mäd 'n Train un von deerut mäd de Vice (Fahrräd) ätter Ro-melse fierd. - Den sälge Aettermidday kemen ock twintig Westfreysen ut Rotte-falle un Drachten. Do häbbe in Scheddel bi twäin Buren wohnd ap aine Kost. Jo makenden alle Jiere 'ne Ferienreize un wülln dütt Jier Seelterlound kannen lehre. - Pater Hettema mäd sien Gefoulge wud-den von den Seelterbuund mäd Burmäster H. Kramer an de Spitze fierlik begröütet un in Rosenbaums Soal mäd 'ne Erfrisknge bitjoond. Deerap wudden se ap Privat-kwatiere verdeeld in Romelse un Hollen. Sunday den twäiden August heelt Pater Hettema de Hoghmisse in de Romelster Cerke, wir alle sogenuntwintig an deel. nohmen. Sunday wudde in Rosenbaums Soal 'n grooten Hemat un Foulkseewend ouheelden.

In siene Bigröütungsansproake tonkede H. Kramer do Westfreysen nogh foar ju flugge Apnahme, ju do Seelter in West-freyslound biliuwed un wonskede him ock vergnöügde Uhren in Seelterlound. Long-ounhooldenden Bifall keem as hi kwad: ,,Wi fraue us aal, dät je wir bi us sunt as Teeken von echte Fründskup. Mei ju Verbiendnge blüuwe, woaske [= woakse] un toun bee-ter Foulksverstounden bidrege, dät deer Free herrsked ap de Wareld."

Pater Hettema, di Fiürder von do ka-tholske Westfreysen kwad: ,,tou tonk-jen, staand us tou. Al vorriged Jier, as wi hier wieren in Seelterlound, fäilden wi us as tou Huz. So fäile wi us ock dütt Jier. It is ju sälge Sproake, die sälge Glowe, poored mäd achte Freysengastfründskup ju tou 'n beeter Verstounden us verbienden däd. Mansken makje Scheedsloote, Glowe un Sproake aber slo bräge wirur do Mans-ken gunge, in do hiere Haat nogh Christus di Heer un ju Ljowde tou de Hemat liuwed."

Stoundend songen do Westfreysen dät Seelter Läid. Ock do Freysen von Rotte-falle do von Scheddel kemen wieren, son-gen anslutend dät Freysenläid bigäistert mee. Dan fougelden [= foulgeden] ouwikselnd von do Westfreysen Geriemsele un Theaterstucke. Marga Wilkens ut Romelse ,,Dät Oolden-huz". Do Utender spielden dät seelter Theaterstuck ,,De Verkoppelung". De Romelster Monnljude Chor Cäcilia ,,Nu kumpt ju flugge Vorjierstied" usm. Ju Donzgruppe von de Seelterbuund in gjucht kloodsoame Seeltertracht mäd fiuw Foulks-donze foont allgemeenen Bifall, bisunders bi do Westfreysen. It waas 'n longen Eewend mäd full Humor un Lachjen un häd elk goud gefalln.

Tou 'n Schluß mohnde Pater Hettema nogh, den Glowe von us Oolden, hiere Sit-ten un Gebruke, hiere Sproake de Trjoue tou hoolden. So as de Cerke in de Midde von dät Terp staand, so mout, as it bi use Vorfahren waas, Christus in de Mid-delpunkt von use Haat bliuwe. Wi mosten us fraue in Christus ap do Feste in echte Freude. Nit as läst Jier, as jo just hier wieren, August Märked mäd Fjurwierk, Malmäln, groote Donzerei un allen Kirmestrubel. Dät waas nit so dät gjuchte Frauen. Dät wät wi hier äuwigh hieden, dat waas fraun in Christus.

As Schlußwoud kwad S. Schröer: ,,Dät wieren Uhren toun Aettertaanken dät wi nit bloot Gegenwartsmansken sunt, sun-dern ock jun vergehne Tieden Ver-pflichtnge häbbe. Di aber nogh in de Wareld von siene Vorfahren staand un echte bigluckende Hematljowde in sien Binnere drägt, denn häbbe düsse Uhren wised dät use Vorfahren scheeldig sunt, dät Erwgoud tou erholden. Foar us Seel-ter is it bisunders de Sproake, ju wier allgemeen tou ballen un tou pflegjen um se too erhoolden.

Mounday smaidens um njugen Uhr wudd wier Ouscheed nuhmen. Ap Wiersjoon in Westfreyslound in 'n September.

Ju Rottefallergruppe heeld Midwiek in Scheddel bi Grönheim 'n Hematseevend ou, wir it ock gjucht vergnöigte Uhren raate. Schnäiwende fierden se wier ume un frau-den sick ur ju flugg verliude Ferientied in Seelterlound.

Di Hoandwierksbusse unner dät Krüs

Fröüer waas dät Hoandwierk in Ehren un di Hoandwierker gehn tou Fout mäd 'n Handstock un 'n Bundel von den eene Boas ätter den ur, solonge dät hi Arbeid foont. Leeter, as it Zeitungen un Irsen-bahnen rate, do wudd dät minner. Touläst gehnen bloot nogh sucke ap Woander-skup, do nit de Arbeid meenden, sunder do mäd bädeljen trough de Wareld wülln. Do wudden ock wull namd ,,Sunnenbrure, Monarchen, Speckjäger, Ströper un Bad-ler [= Bädler]".

Von ju Sorte keem ock moal aan in 'ne katholske Gägend wir do Christuskrüße an do Wege stounde. It wass al dunkel ap 'n Eewend as hi sick um 'n Nachtleeger umekiekede. Deer waas nan Schäin un neen Scheepkowe in de Naite wir hi oungunge kudde. Hi foont 'n Trupp Boome mäd groote Krounen ticht binunner plon-tet un deertwiske 't ticht Buskwierk. Dät waas in de Sumer bi woarm Wether. Hi was ock al wurig. Hi lieg sick deel ap drug Moas un Bleede as 'n Monarch, ap Godds Wareld as Unnerbäd un sien Bundel as Kopkässen. As Bupperbäd den Heemel mäd aal do Stierne.

As hi smäidens apwakede, stud de Sunne al Kerlshöchte an 'n Heemel un deer kume ock al Ljude vorbi. Do gröütte [= gröütje] him so nett mäd Houdouniemen, as hi fröü-stücked un hi tonked ock von Haaten. Dann kume sex Skoulwente mäd Bouk un Laije unner 'n Irm vorbi. Do nieme so artig de Kipse ou un hi tonked ock fuulmoals un taankt, ,,dät is dag 'ne goude Gägend wir he nogh wät in Reeknge is." Dann kume sogen Wuchtere vorbi mäd hire Skoulseeken. Do kickje gjucht mißtrouend ätter him un sägnje sück. ,,Wät is nu loos", taankt di Hoandwierksbusse, kickt um sick tou, kickt hogh un sjucht Christ de Heer an dät Krüs hongjen. Do gungt him 'n Lucht ap. Hi grappt sien Bundel un maked dät hi wech kumpt.

Träierlei Fründe

Trjoue nan Fründ, wenn du him nit vortied wröüged un biwährd fuunden häst. An de Visitendisk rakt it moor Fründe as an de Tuchthuzdoore.

Aan Monn hied träi Fründe. Twäin deervon hied hi am ljowsten, will jo immer so fründlik un tou Gefall jun him wieren. Di träde waas him moor bitou, denn hi waas man gjucht eenfach, makede minn Woude un bischmeichelde him nit, meende it aber apgjucht mäd him.

Eenmoal wudde hi vor 't Gjucht lee-den. ,,Well von jou," kwad hi tou sien Fründe, ,,woll mäd mi gunge un foar mi tjugge: denn ik ben schwer anklaged un di Gjuchter is verduld ap mi."

Di erste entscheeldigde sick flucks, hi hied it tou drock un sochte sick urse Fründe ap. Di twäide gehn mee bit an de Gjuchters Doore un bidurde him, man dann trahlde hi sick wier ume ut Nood vor den Gjuchter. - Di träde, wir hi am mindsten mäd reekend hiede, gehn mee herien, spriek foar him un bitjugde dät hi uunscheeldig un tou uungjucht verklaged wääs, sodat di Gjuchtcr him fräi spriek.

Träierlei Frunde had di Maanske hir ap de Wareld. Aber wo verhoolde do sick jun him, wenn Godd him in de Doodesuhre vor sien Gjucht fordert? Dät Jäild un do Wareldsgöidere, siene ljowste Fründe, verläite him touerst un gunge nit mee mäd him. - Siene Blouds-fründe un Glucksfründe gunge mee ätter sien Gräb, hulje un truerje un gunge wier ätter Huz, wenn se hiere Paat Deelbjor häiwed häbbe. - Aber di träde, den hi in sien Liuwend minn in Reekenge hiede, dät sunt sien goude Wierke. Do gunge mee vor Godd sin Gjuchtertron; jo gunge vorut un balle foar him un fiende Barm-haatigkeid un Gnoade.

Wo di Smid den Düwel biet hiede

As wi nogh Bäidene wieren un seewens um dät epene Fjur sietten mäd do Skoul-bouke ap'e Knibele, dann vertelden do Nabere, do ofte mäd de Breidelse ap Bisäik keemep, allerlei Geschichten. Inssen vertelde di oolde tachentigjierige Antje Haye 'n Vertellster von den Düwel un de Smid.

Di Düwel hied vertellen heerd, dät di Smid ut Iersen Gould maakje kudde. Hi hied ock heerd, dät do Manskene so grä-sig bäte Gould inne sieten un dät man mäd Gould de Wareld rigierje kudde. Deerum wüll di Duwel Gould häbbe. Hi gehn bi den Smid vor un fräigede him, aw hi him Gould maakje wüll. Je, dät wüll hi wull, man ni moste him iersene Bolte läwerje, deer kudd hi him Gould maakje. Do gehn di Düwel snagends ätter do Burenhuze un haalde 'n irmfull Bolte tousommen, do hi ut do Waine un Een-stale leeken hiede. Hi gehn dermäd ätter den Smid un fräigede him, aw hi deer nit flucks bigunge kudde, denn hi hied 't gjucht ielig. Di Smid maakede flucks Fjur mäd 'n Kohle un taide den Blasebalg, dät do Funken stowen. Hi smeet 'n ommerfull Holtkohle ap dät Fjur un taide den Blase-balg so fell hi kudde. Do Funken flogen as ut 'n fjurspäienden Birigh. Di iersene Bolte wudde rood. Di Smid trahlde den Bolte umme un smeet nogh moor Holt-kohle deerap. Dät Fjur wudde immer grat-ter un hatter. Do Funken flogen hagger un wudden immer moor. As die Bolte wiet waas von Hatte heelt di Smid den Düwel den glöünige Bolte tou un rup:

,,Dät is Gould, wenn du dät ounpackest". Di Düwel greep mäd bee Hounde tou un verbadnde sick. Hi liet dät glöünige Iersen fale, sprong von 't eene Been ap 't ur un ronn dät hi wech keem. Von ju Tied an packede hi neen Iersen wier oun.

Jan un Hinne

Jan hied in de läste Tied Vey ver-koped un gehn ätter de Sparkasse um dät Jäild ap Rante tou läsen. Hinne waas deer ock un wüll twodusend Maak leende foar 'n litjen Anbau an de Schäin. Hinne fräigede den Skriuwer, wofuul hi deerfoar wull reeke moste an Rante in 't Jier. ,,Tjon von Hundert" kwad di Skriuwer. Jan di deer bestudde [= bistudde] fräigede: ,,Wofuul Rante krige ik, wenn ik ap loopende Reknge ounbitahlje foar mien Jäild in 't Jier?" ,,Twäin Procent", oantwoudede di Skriuwer. Hinne tried Jan ap de Toone un Jan verstudd him ock flucks. ,,Dät is mi dag tou min", kwad Jan un do Bee gehnen von deer int Weershuz.

,,Wäd meendeste du deermäd, as du mi ap 'n Fout triedst", fräigede Jan. Hinne: ,,Wi sunt dag ätter Skoule we-sen un häbbe reeknjen lehrd. Ik schell tjon Procent reeke un du schäst man twäin Procent häbbe. Wenn wi ju Tal twiske two un tjon nieme, dät sunt aghte. Do aghte kau wi sälwen vertjonje, du fjauer un ik fjauer, wenn ik di sex Pro-cent reeke. Dann häst du fjautig Maak an dusend vertjoond un ik ock . . .

Jan: ,,Du hast gjucht. Hier häst du twodusend Maak un skriwst mi 'ne litje Quitnge ut."

Hinne: ,,Goud, un hier häst du tachentiig Maak as Rante foar dät Jier foar twodu-send Maak un do ur fjautig Maak reeke ik di wen dät Jier ume is."

Jan: ,,So nu sunt wi deer ja mäd klor. Nu woll ik wier atter de Sparkasse. Ik woll him disse tachentig Maak waibrange, dann häbe do ock wät tou skriuwen un ock den Spoas vertelle".

Hinne: ,,Dät vertell him ljauer nit, dann kudden se de Rante wull anderje un wi kudden dann neen Geschäfte moor maakje."

Di Spillmonn in de Wulfsdobbe

'N Spillmonn wüll leet in de Naght von 'ne Donzerei ätter Huz gunge. Hi moste trough 'n tichten Busk un will hi nit moor goud Way hoolde kudde, keem hi von't gjuchte Paad ou un fell in 'n joopen Dobbe den di Jäger greewen hiede um Wulwe tou fangen.

Di Schreck waas al groot gnoug foar den Spillmonn dät hi ap eenmoal so von de lieke Gruunde in den Dobbe sackede, wudd aber nogh gratter as hi ap wät Liuwendet fell, dät wüld apsprong un 'n Wulf waas, di him mäd glöünige Oogene un 'n eepenen Bäk bikikede. Di Monn hied nix in de Hounde as siene Viole un in sien Nood fäng hi oun tou spieljen. Wenn him sien Stucke ock gornit lustig vorkemen, so mosten se daag foar den Wulf wull bisunders flugg wese, denn hi fäng ock oun in alle Tonarten tou huljen. Do ur Wulfe deer bute in den Busk, do hieren Kumpel so flugg sjungen heerden, stämden ock mee oun un kemen naijer. Ju Nood wudd gratter. Dät Sweet slug him ut, denn elke Oogenblick kudd di twäide un di träde Wulf herunnerfaln kume un dann waast ute mäd him. Use Spillmonn kie-kede ätter boppen aw it nogh nit Day wäide wüll, denn dät Spieljen waas him sien ganße Liuwendlong nogh nit so long-wielig un dumm vorkemen, as hier vor den Wulf un hi hied deerfoar ljaur twintig Jier Holt haue wöüld. Nogh ehr as dät Daysljaght keem, wieren al twäin Träde [= Träide] ap de Viole rieten. As it Day wudde, reet ock di träde Träid, un di Spillmonn spielde bloot nogh ap den fjode un läste. Waas di ock nogh ourieten, dann hied di Wulf him, di trough dät huljen ju Naght trough nogh smaghtiger wudden waas, sicher ap-freeten.

Do keem toun Gluck di oolde Job, di Jäger. Hi hied him al von de Fierte spieljen un den Wulf deertou lud huljen heerd. Hi look den Spillmonn gaau ätter boppen un schoot den Wulf dood. Di Spillmonn gehn ganz still ätter Huz un waas dät spieljen in do Weershuze von ju Uhre an so säd, dät hi kwad, hi wüll ljauer wier as Snieder sien Brod vertjonje.

Un dann?

Deer keem inssen 'n Jungmonn tou den hillge Philippus Neri un vertelde him gjucht vergnöügt, dät sien Oolden him nu erlaubd hieden, ju Gjuchtslehre tou studierjen, un dät hi sick Meute reeke wüll, dät Lehren gau un goud tou bieen-digjen. Di hillge Philippus makede nit jed-den fuul Woude un wät hi mäd trjo Woude kwede kudde, kwad hi ljauer mäd urel. Hi heerde den jungen Monn goudmöüdig tou un fräigede touläst bloot: ,,Un dann?" ,,Dann wäide ik Advokoat," ontwoudede di vergnöügte Student. ,,Un dann?" fräigede di Hillge ferre. ,,Dann," kwad di Jungmonn, dann brange ik full verwik-kelde Gjuchtsstriedseeken ap 'n Eend un branged trough mien Kannen un mien Iwer tou Ounsjoon un Ruum, sodät do Ljude mi mäd full näije Striedseeken de Doore ien-loope," ,,Un dann", fräigede di Hillge ferre. ,,Dann," kwad di junge Monn. ,,dann ver-tjonje ik full Jäild, um mi 'n flugg Huz an de upperste Sträite tou koopjen, Hang-ste un Kutske antouschaffjen un 'n ver-göügte [= vergnöügt] Heerenliuwend tou liuwjen. Mäd vergnöügten Moud konn man dann dät Oaler jun gunge un ik mai mien läste Deege in Ehre un Raue verbrange, will mien Wonske dann in Erfüllnge gehn sunt." Ganz rauelk fräigede die Patriark wier: ,,Un dann?" ,,Dann," kwad di Jung-monn longsom, ,,dann - dann - je dann mout ik stierwe." Di hillge Philippus aber fräigede noghmoal mäd ietenste Stemme: ,,Un dann?" Di Jungmonn ontwoudede nit moor; hi wudd ietenst un toaghte ätter, dunkle Wulken steegen in sien Seele ap. Hi toaghte an den Dood, Huzholt un Gräb, an dät groote, stille Meer, an de Ewig-keid. So konn dät Mäddenrod 'ne flugge Bielde wese un bolde konn it gries un grieser wäide un 'n dunkln rienergen Day reeke. So as dät Mäddenrod, so vergehn den Jungmonn Lust un Ljowde an Processe un flugge Huze. Ju Utsicht ap dät Eende makede him sweermöüdig, gjucht sweer-möüdig. Hi entsloot sick, in 'n Klaster tou gungen un liuwend long foar siene Seele tou surgjen, siene Seele ju nit stierwe konn. Foutsetnge foulged

Di Groaf un di Spiekersmid

Tichte bi dät Schlott, wier 'n rieken Groaf wohnde, wohnde ock 'n ärmen Spie-kersmid in 'ne Hutte, wier hi arbeidede von smäidens ädder tou säiwens leet. Will it so fuul Smiede rate un hi ours nix verstudde as Spiekere tou makjen, so kudd hi bi al sin Fiiet nit moor vertjonje as wät hi tou den Liuwensunnerhoolt nö-dig hiede.

Di Suhn von den Groaf, 'n gjucht mun-tern un sterken jungen Monn, keem ofte in de Smitte un bikeek sick dät Smied-jen; denn hi hied fuul Spoas an do Ien-fälle un Vertelstere von den fliettige Monn, an dät spritsjende Fjur un an dät Entstounden von 'n Spieker. Ap 'n Day fräigede di Smid den jungen Monn: ,,Wolln Ji ock nit moal versäike, gnädge Heer, aw Ji wull 'n Spieker kloor kriege? Schadje konn it Jou sicher nit: wirtou it aber nogh moal nutsje konn, dät weet man nogh nit; denn dät oolde Spreckwoud hatt: ,,Hondwierk häd 'n gouldnen Bouden." Di junge Groaf gniffellachede un nohm den Homer un dät Irsen. Dät gehn vonsälwen wät bong un unbiholpen tou, man mäd sun natürlke Fraute ock moal wät schaffje tou konnen, un 'n bitjen edelen Stolt deertou, liet him neen Raue, bit hi al 'n Spieker tougjuchte haue kudde. Immer wen hi Tied un Longewiele hiede, gehn hi wier ätter de Smitte un makede Spie-kere. Dät makede den Smid, ock wenn hi deertrough Tiedverlust hiede, fuul Ver-gnöügen.

Bolde ätter den Dood von sin Fahr, as di junge Groaf ju rieke Erwschaft ountre-den hiede, keemen läipe Kriechstieden. Hi moste gau un stülken dät Lound ver-läite. Dät bitjen Barjäild dät hi meenieme kudde, waas bolde verteerd. Dät Schicksal trong him in 'n littek Terp Unnerkumen tou säiken, man touläst wiste hi ock nit moor, wier hi von liuwje schul. It waas ap 'n leeten Eewend, as hi trurig un in Aettertaanken ur de Loundsträite won-derde. Do sagh hi in de Naite den helle Schien von 'ne Smitte un heerde do gaue Sleeke von den fliettige Smid. Dät keem

him so munter jun klingen, as wenn hi in sien Hemat waas. Hi kudd sick nit ent-hoolde, hi moste in ju Smitte un den Smid spreke. ,,Ji häbbe wull fuul tou dwon, goude Boas?" fräigede hi mäd toutr-jouende Stemme. - ,,Moor as toufuul!" waas ju Ontwoud; ,,denn ik wäide von alle Siden trongen un konn gornit bi-griepe, wät di Kriech mäd aal do Spiekere däd." - ,,Häbbe di dan neen Helpe?" fräigede di Groaf wieder. - ,,Man konn neen fiende," rup di Smid twiske dät Homerjen. Dät waas just gjucht foar den Groaf, um sick as Helper ountoubjoden. Dät is nit fuul, wät ik verlongje, bloot dät ik min nödige Liuwensunnerhoold ver-tjonje. Ik konn nogh nit fuul, man min Iwer mäi dät ersette." Di Boas liet him versäike un waas deer goud mäd toufree. Dät durde nit longe, do waas di Groaf wier ganß in siene oolde Gewohnheid. Di Boas waas goud mäd him ape, hi kreeg hageren Lohn un kudde nogh wät urhoolde. So as hi sick mäd sien Lage oufuunden hiede, verliuwde hi goude Deege in ju apgjuchte Familje.

Dät Gluck wüll ock, dät, as di Kriech tou Eende waas, hi aal sien Göüdere wier-kreeg. Do erste raat hi sick tou erkan-nen, well hi waas un verspriek, him 'n Geschaank tou seenden as 'n Souwenier an ju bi him verliude Tied. Nogh moor toghte hi den Smid in siene Hemat tou bilohnjen, den hi dät Hondwierk tou ver-tonkjen hiede. Hi sehnde sick deerätter, den Smid in siene Hemat wiertousjoon. Man wat hi sick wunderde, as hi deer 'n groot Hus mäd 'n Irsenleeger vorfoont instäd ju oolde Hutte, un deeriunske 'ne Smitte mäd fuul Gesellen, do nit bloot Spiekere, sundern ock al urße Seeken makeden.

Di oolde Boas aber stud an de Huzdoore un kikede tou, wo 'n Waijen mäd Irsen-weeren bileeden wuddc. Di Groaf kreeg him fluks in de Kunde un bigröütede him mäd: ,,Hondwierk häd 'n gouldnen Bou-den!"

Jü Fljoge un ju Ime

Ju Fljoge kwad tou de Ime: ,,Ljowe Ime wo kumpt it, dät man di nit ver-foulged un wechjaged as mi. Vor elke Hounde mout ik mi warje. Du fljuchst fräi herum un elk let di den Hunig ut de Bloume halje. Ik leeuwe, wen ik stete kudde un ock rächje as du, dann liet man mi in Raue." ,,Du versjuchst di," kwad ju Ime, ,,wät mi in Schutz nimt, is, dät ik trough Fliet do Manskene tjonje."

Ju Truhenge

In 'n hollen Way kemen sick twäin Fuhrljude jun un do kudden sick nit goud vorbi, will di Way tou smell waas. Fiehr mi ut de Way! ,,rup di eene. Na, fiehr du mi ut de Way!" schräiwde di our. ,,Ik woll nit!" kwad di eene. ,,Un ik bruke dät nit!" kwad di our.

Un as do nemens ätterrate, do kem it tou groawe Woude un schäilden. ,,Lu-stere moal," kwad touläst di erste, ,,nu fräigje ik di toun lästen Moal: ,,Wollt du mi nu ut de Way fiehre aw nit? Däst du dät nit, so makje ik it mäd di, as ik dät däligh al mäd aan maked häbbe." Dät lutte den our as 'ne gefohrlike Truhenge. ,,Nanu", kwad di twäide, so help mi dag toumindest den Wain 'n bitjen biside schu-wen, ik häbbe ours ja neen Ruumte gnoug, um mäd minnen uttouwieken."

Di erste liet sick dät gefalle un in een poor Minuten waas ju Urseeke von den Stried ut de Wareld. Bifor jo Bee wechfiehrden, fatede di twäide sick 'n Haat un kwad tou den erste: ,,Lustere moal, du truhedest mi, du wüllt it mäd mi makje, as du dät däligh al mäd aan maked hiedst; vertell mi moal, wo häst du dät mäd den maked?" ,,Ja, taank di moal," ontwoudede di erste, ,,di Groawejan wüll mi nit ut de Way fiehre, - do fiehrde ik him ut de Way.

Di sick spegelnjede [= spegeljende] Hirsk

'N Hirsk stud vor 'ne klore blonke Waterquelle un biwunderde siene pracht-fulle Houdene. ,,Wo flugg do sunt" kwad hi, ,,un ock ap ju Steede wir Konigskrou-nen - un so stolt, so fräi! Fullkemen is mien ganße Liuwend: man do Beene sunt it nit, do schuullen stärker wese." As hi do Beene so gjucht bikickt mäd 'n itenst Gesicht, heert hi von den naije Busk 'n Jagdhoudn schalljen. Hi kickt ap un sjucht ju Jagd von den Birigh herunnerjagjen. Hi verschreckt sick un lapt wät hi lope konn. Man nu helpt him nit di Kopp mäd ju Houdenkroune den Dood tou entlopen. Ock nit dät slonke Liuwend, sundern do Fäite redje him. Do Beene riete him as 'n Flitsebogen Pieler trough de Lucht un brange him nogh ädder gnoug in den grote Wallt in Sichernge. Deer hoolde him aber in dät Lopen, an do tjucke Tacken, do fjautin Houdeneenden ap. Hi ritt sick los, verwonsked do Houdene un is bliede dät hi sucke gaaue Beene häd. Hi lehrt nogh in 't Utrieten, dät Nutßelke dät Flugge vortouluken.

Di Spieker in däi Howiersen

Deer waas moal 'n Hondelsheer, di hied ap de grote Herstmisse goud verkoped. Hi waas al sien Weere los wudden un packede dät Jäild, will it domals bloot Hädjäild rate as Sälwer, Nickel un Koper in sin ledernen Jäildsäck; snalde him ap den Hangst un reed wech. Jun de Middai keem hi in 'ne Städ wir hi eet un sick verhaalde. As hi wier ferre wüll, haalde di Huzknecht sin Hangst un keek de Fäite ätter. Hi kwad tou den Hondelsheer: ,,Jou Hangst failt 'n Spieker an den linke Bäter-fout in dät Howiersen. Schell ik deer nogh iuwen mäd ätter 'n Smid gunge?" ,,Läit him man failje, denn do sex Uhren, do ik nogh makje mout, haalt dät Iersen nogh wull ut. Ik häbbe Iele," kwad di Koopman un reed wech. Aettermiddegs as hi bi 'ne Weersskup heelt un den Hangst Brod fodderje liet, kwad di Knecht tou him: ,,Min Heer, Jou Hangst failt an den linke Bäterfout dät Howiersen. Schell ik deermäd ätter 'n Smid, dät bi deer gau een näi Iersen unerlait?" ,,Läit it failje," kwad di Heer, .,do poor Uhren do nogh urig sunt, haalt di Rune dät nogh wull ut, denn ik häbbe it gjucht drock.

Hi reed ferre, man nit longe, do fäng di Hangst oun tou loomjen. Touläst fäng bi oun tou hinkjen, hi fell deel un briek sick 'n Been. It wudd al tjusterg un him bleeuw nix ours urrig, as den Hangst läse tou läiten un tou Fout mäd den schwere Jäildsäck ap die Schullere ätter Huz tou gungen, wir hi, wäit von Sweet un wurig, in de Naght ankeem. ,,Iele mäd Wiele," kwad hi tou sick sälwen. ,,Hied ik den Spieker von den Smid ounslo lät, dan waas dät Ungluck nit passierd. Litje Urseeken häbbe ofte grote Foulgen."

Galinsoga parvifolia

(Franzosenkraut, Kleinkörbchen)

Dät Franzosenkrud is 'ne Tunplonte un stampt ut Peru. Dät Jod mäd do litje Blöüten wät tou min biaghtet. As do Fran-zosen dät man erste in hiere Botanske Tun in Paries in hiere Colektion apnuhmen hieden, do waas't al tou leet. Ju Ver-mehrnge gehn trough dät Säid so gau, dät it in een poor Jier in ganß Europa tou fienden waas.

It is 'n lastig Jod, un wen man deer nix jun däd, dan konn man in fiuw bit tjon Jier den Tun man läse läite, will it alle Kulturen unmugelk maked. It is tou verglieken mäd Kopp- un Kloderluse. Wenn deer nix jun däin wät, dann krige se do Mansken unner, as do Suldoaten dät in Polen un Rußlound blouked häbbe. Kumpt man in sun Tun, di al von dät Jod urronnen is, dann wät aan vertäld, dät deer nix moor jun tou makjen is. Kumpt man aber in den Naber sin Tun, deer find man nit een Plonte. Deer wät aan vertäld, dat dit lastige Franzosenkrud licht tou verhinderjen un ock licht wech tou krigen is. Dät lait an do Ljude. Erstens mout man den Wille häbbe it tou ver-näilen un twäidens mout man wiete, wo sik dät vermehrd. Dät Jod vermehrt sick bloot trough Säid. Ju Plonte an sick häd neen Quiekewuttele un verfjust alle Win-tere. Wenn wi nu appasje, dät deer neen Said oufaalt, dann ist utte mäd ju Plonte. Galinsoga is 'ne Troopenplonte un woakst bi us nit in de Vorjier. Erst wenn dät Wether worm wät, fangt dät Säid oun

tou kienjen un waaksen. In de erste Tied ätter dät Kienjen is deer nogh neen Ge-fohr. Sogau aber ju erste Blöüte sick wi-sed, dann mouden do junge Plonten bi drug Wether, just as urs Jod, loos schra-bed wäide; bi fuchtig Wether aber jutt aw unnergreewen un ap 'n Steede broaght wäide, wir se nit ferre wakse konnen.

Häd dät Franzosenkrud aber erste Ur-hound nuhmen, dann nimt man de Saiße un mäint alles ou. Laig [= Laid?] it mäd de Furke ap de Koare un brangt it in't Eedgräb aw ap 'ne Steede tou verbadnjen. Is sun Steede nit tou fienden, brangt man it bi do Bäiste in de Wehde. Deer konn dät Säid touken Sumer wull kienje man nit wakse, will dät 'n Heckfruchtplonte is un ap Gärslound umekumpt. Aetter de Vorskrift schäll it 40 cm. bigreewen wäide. Wen man bitaankt, dät dät Säid bit 30 Jier kienfähig is, mout it ock wuddelk so joop in de Gruund, dät it bi dät Greewen aw Foolgjen nit wir ätter buppen kumpt.

Dät Lound mout fluks umegreewen aw foolged wäide, dät do nogh in de Gruund verbliune Plonten nit wier toun blöüjen kume konnen. Touken Jier mout alles in Rige plontet aw säidet wäide, um döt Lound gaß [= ganß] scheen tou hoolden von alles Jod. Däd man dät alle Jiere so, dann mäd de Tied is alles Säid kiend un ver-näild. Wenn man it ock gjucht drock häd, so durt man dag nit een Jier ju Galinsoga-plonte wier blöüje läite, denn ju

Ver-mehrnge kumpt bloot trough Säid. Ju ool-denburgiske Regirung häd sick deermäd bifatet un Anordnungen utrat, dät it, un wo it bikämpft wäide schäll. Man Galin-soga blöüt lustig ferre un kummert sick nit deerum, will ju Police sick deer ock nit um kümmert. Wenn dät nit urs wät, dann mout elk sick sälwen helpe. Verdrain wätt dät Säid trough Stalemjuks von sucke Buren, do dät oumäinde blöüjende Fran-zosenkrud eenfach ap de Haage smiete: trough Gärtnereien un Bohmskoulen, do dät Unkrud lustig blöüje läite. Nu is it Tied, ättertoukiekjen, wir it blöüt. Wen't blöüt is't ock fluks riep.

Fjantig [= Fjautig] von de Seelterbund in Leeuwarden

Sunday, den 20. Sept. 1953 fiehrden fjau-tig Wiuwljude un Monnljude von de Seel-terbuund ätter Frieslound. Ju Fahrt gehn von Scheddel, Romelse un Struckelje ur Lier, Groningen, Dokkum, Leeuwarden as Quatier foar two Naghte. Von deerut 'n Rundfahrt ätter Bolswart, ap den 32 klm. Seedyk twiske Zuidersee un de Noudsee un träg ur Harlingen wier ätter Leeuwarden.

Düsse Reize waas 'n Junbisäik foahr den Westfriesenbisäik von de Roomsk Frysk Boun un nogh two Reizesellskuppen ut Westfreyslound.

In de Provinzstäd Groningen hieden se vor 50 Jier do Gas-, Water- un Elektri-zitätswierke kriegen un fierden nu 'ne ganße Wiek mäd flagjen Biljuchtung un Gräindekorirnge. Schade dät wi dät Lam-penmeer nit bi Naght badnjen sjo kudden. Aetter dät Middaysieten in dät Hotel Wewa wieren wi mäd usen fluggen Twis-kenahner Buss ap ju oolde Heersträite, wir use oolde Seelter as Mädder, mäd de Saiße ap'e Necke, in 'n Koppel ätter Westfrys-lound tou Fout gehn sunt. Dann gehn 't gjuchts ätter Dokkum. Deer wudd di froi pflegede Bonifatius - Erinnerungshoaw bi-soaght. It is 'n fluggen Bau as 'n Schlott mäd 'n Kapelle un flugge Anlagen. Dann in ju grote Wallfoahrtcerke wiesede us di fründlike Franziskanerpater ap dät gjuch-ter Sidenaalter in 'n Speegelgläshüsken ju Reliquie un in de Gärkomer ganß oolde Kelche un ju oolde prachtfulle un kost-bare grote Strahlenmonstranz. Bäte in de Cerke is 'n ganß oold Missgewand un 'n Chormantel tou sjoon. Bäte dät Hoghaalter in do fiuw Chorfinstere sjucht man in Buntgläs do Biskope von links ätter gjuchts Ludgerus, Martinus, Bonifatius, Frederikus un Willibrordus. 1954 is it 1200 Jier her, as di hillige Bonifatius den Marterdood storw. ln Dokkum is ock die hl. Ludgerus geborn, di erste Biskop von Münster, den wi Amslounder un do Münsterlounder den christlike Glowe tou vertonkjen häbbe.

Ju Fahrt gehn ferre ätter de Noudsee-dyk un in 'n Bogen trough do gräine Weh-den ätter Leeuwarden (Ljouwert). Intres-sant waas, nogh tou sjoon ut ju Tied von de Iendiekenge, wo do Ljude ap Terpe wohnd häbbe. 'n Terp is 'n apfierden Birigh mäd an Burenhoaw. Wenn de Floud keem, dann lig di Burenhoaw hogh gnoug buppe de Floud. So konn ju Dokkumer Gegend wull mee as de ooldeste Siedlnge jäilde un wied ur 2000 Jier oold wese. Wahrschienlik häbbe use Vorfahren, do ut ju Gegend kemen, ljouwer utwonderje wöild, as sick so'n näijen Hallingbirigh touhoope tou fieren, denn ferre in dät läiger Lound as Sneek un Bolspart, wir do Huze bi Stormfloud bloot nogh mäd de Fräst ut dät Water kiekje, wieren sucke Terphügele tou kostspilig antou-läsen.

In ju Burskup Cornjum vor Leeuwarden warden wieren wi von den kath. Bur Het-tinga as Gäste ienleeden. Ju Dochter Veroni waas ock ap Bisäik in Romelse wesen un nohm us in Empfang un wi wud-den in do bäste Stowen, utstaffierd mäd Polstermöbel un Teppighe ap dät bäste biwirted. Di Bur Hettinga un sien bee Wente wiseden us do Vey un Leeger-rume. [Hi fertälde dät] Westfreyske Burenbidriuwe de Bäiste mäd de Maschine meilken diden, dät vor do Bäiste beter waas. Von do 26 waas ju eene Ku as ju ur, wietbunte, failerfrei un bi Flaask mäd grote Jadere. Grot Intresse foont di hoghe Fatgehalt bi alle Bäiste. Un-ner fjauer Procent wudd in den Tuchtbi-driuw neen Ku heelden. Bi ju Kritik, wierum wi in Seelterlound nit so hogh Fat häbbe, kudd ju Meenge nit gjucht rat waide, dät it an de Wehde läse moste. As Vergliek stounde in Romelse ap aan Staal bi dät sälge Fodder un Wehde een wietbunte freyske Ku mäd 4,30-4.90 Fat-procent un 25 Liter: een swotbunte tjuck-fellige mäd 2,80-3,20 un 20 Liter deeges. Wenn dät so'n groten Unnerscheed bi dät sälge Fodder reeke konn, dann is it neen Wunder, dät do Freysen ju Ver-erbung utnutsje un 100 bit 200 Gulden as Deckjäild bitahlje. Bloot trough long-jierige Wiedertucht mäd bäste utsoachte Bullen un Kukolwere kudd it sowied broaght wäide, dät ju Aetterfroage ätter freyske Bäiste mäd hog Buterfat ut de ganße Wareld iensette, as it nu de Fall is.

Farmer ut Noud- un Sudamerika, ut Afrika, Italien usm. reizje ätter Freys-lound um ganße Tuchten Vey aptoukoop-jen. Waas dät nit goud, wenn sick ock Buren ut Seelterlound do Tuchtereien biki-keden, um trough hagere Fatprocente de Burey rentabler tou makjen? Wenn us Buren it ock al ap 3,40 broaght häbbe, sunt dät nogh longe neen 4,40 Procent in 'n Troughsleek as in Freyslound bi do Tuchtere. Us Ienweensel, dät it an 't Fodder laid, konn neen gjucht rat wäide. Wichtig is dät do Bäiste rundribbig sunt un 'n grot Quantum Fodder apniehme kon-nen, un dann di hoge Fatgehalt erblich deer is. Di wuddelk Interesse an hogh Fatgehalt häd, di mäi sick ju Meute reke un sick weende an den Bur wir wi wie-ren. ,,A. T. Hettinga, Cornjum 6 Fries-land." Di is bi de Veykörnge un weet Bischeed. Deer konn man mäd Hoghdütsk, Plat un Seeltersk klor wäide. Cornjum lait sex Klm. von Leeuwarden.

Sunday Eewend gehn 't in Leeuwarden vor dät grote Gasthuz bi de gräine Wehde, wir do katholske hiere Touhopekumen häbbe. 'N groten Koppel Foulk waas deer al binunner kemen, un pläsierlike Gesich-tere ap bee Siden, as sick so fuul Bi-kaande wiertreffden. Aetter ju haatelke Bigröütnge un Biwirtnge gehn't in do Bür-gerquatiere.

Mounday um njugen kemen se aal wier touhope. Erste wudd 'n oold Schlott mäd Anlagen un 'ne Stiftnge foar oolde Wiuwl-jude in Ogenschin nuhmen. Dann broaghte us di Buss tou de ,,Frico" Friesischen Coöperatieven - Zuivel - Export - Ver-eeniging. Direktor Homar heelt us erste 'n Vordrag ur den Bidriuw, wir von 54 freyske Molkereien do Produkte ienron-nen, ienleegerd, pflegt, verpaked un in alle Wareld versaand wudden. Two un 'ne holwe Uhre durde di Rundgong trough do Leegere un Orbeitsrume. Ju Veror-beidnge von Butere, Tsis, Molkpulver un Kasein gehn an 'n loopenden Beend bit in do Wagonne. Wi häbbe blouked wät al ap 'n genossenschaftliken Way maked wäide konn. Von Interesse waas nogh, dät

ut Molk ock Wulle maked wät. Ogen-blickelk lohnde sick dät nit, will de Molk tou juur un de Wulle tou billig waas. Aetter Midday ap ju Rundfahrt ätter den Dyk treffden wi um trjo in Bols-ward ien vor dät oolde prunkfulle Städ-huz. In den flugg dekorieren-den Rathuz-saal wudden wi von den Burgermäster J. Bruinsma bigröüted. Hi heelt us 'n haatel-ken Vordrag ur Fründskup twiske us bee Loundere. Jo hieden in Bolsward 'n Oustim-ge ouheelden ur ju Vereenigung von Eu-ropa un hieden bi 85 Procent Wahlbi-deelnge 95 Procent deerfoar stämd. Dät sälge Resultat hied ju Städ Castrow-Rauxel tou verteekenjen. It fraude him, dät ju dütske Buundesdaywahl so goud foar Adenauer utfaalen waas un hi hopede, dät Godd den Kanzler nogh longe de Kraft reeken mate, an sien Vorhaben, 'n Ver-eenigt Europa tou schafjen, Erfoulg häbbe mate. Aetter den Tee wisede us di Bur-germäster alle Rume von dät Rathuz mäd oolde Kunstwierke.

As wi Ouscheed nuhmen hieden, gehn ju Fahrt ätter den longe Seedyk. Di Dyk is mäd hoge Kosten baud un schat den Zuidersee von Noudsee. Sex Klm. von 't Lound sunt do grote Schlüsenanlagen oun-baud. Bi Ebbe wäide do Schiepe trough-lät un dan wier sleeten. Ap ju Schlüsen-insel sunt trjo Huze baud un sunt nogh do Bunkere mäd Stiekelträidverhau ut de Kriechstied tou sjoon. Di Dyk is hogh un breed, mäd 'ne Sträite an de Suder-side un is 32 Klm. long. Bitlong sunt al 22000 qkm drug laid.

Mounday Eewend waas dät grote Frey-sentreffen in den Festsaal, di full biset waas. Pater Hettema kwad haatelke Bi-gröütungswoude un vertelde sien Freysen-fründe von Seelterlound un Seelterfoulk. Two Teaterstucke un morere Humoresken, trough sjungen usw. vergehn di Eewend tou gau. Teisday um njugen broaghten us uze Quatiersljude wier ätter de Ou-fahrtssteede; bi aal 'n haatelk Ouscheed-niemen un Wiersjoon touken Jier.

Dät Aler gungkt vorut

Von E. W.

Heye un Bätje hieden 'n froige [= froije] Buren-steede, aber bloot ann Went. Dät wass eigentlik 'n bittje minn foar 'n groten Bur. Do maste Buren in Seelterlound hieden fröüher un ock dälig nogh, 'n groten Kop-pel Bäidene. An 'n groten Koppel Bäidene is nogh nit aan Bur tougruunde gehn, wenn do Steeden trough ju Oufienderei ock al wät litjer wudden. Do krabbelden sick aber immer wier hog, deer wudd iuwen düftig orbeidet. Deer sunt aber al moonige froije grote Burensteeden tou nix gehn, wir neen Bäidene wieren.

Dät rakt Gägenden in Dütsklound wir do grote Buren aal man een, höchstens two Bäidene häbbe. Dann sjo do maste Tied ock nogh tou, dat trough dät Hilkjen immer two grote Burensteeden tousom-men kume. So sunt do Ljude in Seelter-lound Godd Tonk nogh nit ienstaald; dät tjaande Bäiden, un wen it mädunner ock nogh moor sunt, wärd just so bliede oun-nuhmen as dät erste. Wi wolln hoopje, dät dät in Toukunft ock so blifft.

Bi Heye un Bätje hied dät wull our Uerseeken. dät jo bloot aan Went hieden. Enes Deeges kwad Heye tou sin Suhn Wilke: ,,Wilke du most apound sjo dät du 'n Wiuwmanske krichst. Memme un ik wäide aller, wie mouden 'ne Helpe häbbe." ,,Je Babe", kwad Wilke, ,,dät woll ik wull aber wät foar een?" Heye kwäd: ,,Ik meene du gungst moal ätter den Eekenkompsbur, di häd nogh two fixe Wuchtere in Huz. Ju ooldste is vorgehn Jier d'rut hilkes [= hilked]. Ju häd 'ne düftige Utstjur meekriegen, ock 'ne tjucke Ku un ik leuwe dät di Oolde ock nogh 'n froijen Stüwer in de Bank häd, dät waas ock nogh goud mee touniemen.

Wilke makede sick ap 'n Eeuwend gjucht froi. Hi look näije sälwen braidede wiete Socken oun. Näije gjuchte Hoske (hollouns ke Klumpen), do hied hi ock just kriegen un so stappte hi los.

As hi bi den Eekenkompsbur de Doore eepen diede, siet ju ganße Huzhonge um dät grote eepene Fjur. Do Monnljude brei-deden un do Wiuwljude wieren an 't

spin-nen. Di oolde Bur siet in de Houk. Hi

hied ock nogh 'n Breidelse tougong un vertelde Spoukgeschichten, stoppede 'ne tjucke Sloatje bäte de Käise un sputterde in 't Fjur.

Wilke wudd froi apnuhmen un keem an 't Fjur twiske do bee Wuchtere tou sitten. Wilke hied ock de Breidelse mee-broaght, denn dät heerde sick so, dät elke Burenwent sien aine Socken sälwen brei-dede. Dät makede ock 'n gouden Iendruck bi du Wuchtere un bi den Oolde, wenn jo seegen, dät hi ock fix breidje kudde. Jo unnerheelden sick goud. Am maasten baal-de di oolde Bur, den hi hied wull herut-kriegen, dät Wilke een von sien Wuch-tere häbbe wüll. Wilke fäilde sick nit so ganß sicher in sien Häid. Bi Turen wudd him dät 'n bitjen binaued, un dann look it him ouwickselnd heet un koold ur de Räg. Dät Fräijen waas dag nit so eenfach.

Von do bee Wuchtere gefäll him Mreike, ju jungste, am bästen. Ju waas so 'n gjucht munter Wucht. Ju ooldste, Elske, waas ock 'n fix Wucht, man ju kwad nit fuul. Wilke waas 'n fixen Bur, un dät rate Wuchtere genough do him jädden häbbe wülln, aber vor Wuchtere waas hi so'n bitjen bong, will hi do gjuchte Woude nit fiende kudde.

Von Wiend un Weeder, von Boukeden Lound häkjen un badnjen, kudde man junge Wuchtere ju ganße Tied nit unnerhoolde, dät wiste hi goud, man deer wüll him gornix ienfale. Deerum slug him twis-koun dät Noodsweet ut. Di oolde Eeken-kompsbur merkde wull wo dät mäd Wilke stud. Hi nöügede him ap de Groupe Gong um dät Vey tou bikiekjen. Di Kunstdunger waas vor 'n poor Jier in de Moude kemen, un Eekenkompsbur waas aan von do erste do dät Göütjen brukt hieden. Dertrough hied hi tjucke Bäiste ap de Staal, wir hi ock nit minn stolt ap waas.

Bi dät Bäiste bikiekjen liuwde Wilke rein wier ap, kud ock wier beeter balle. In de Kökene twiske do bee Wuchtere waas him dät dag wät binaued tou wud-den. Wilke wüll den Oolde nu utnunner-sette, wierum hi kemen waas, kud aber nit tou Woude raakje.

Di oolde Bur merkde dät wull un kwad: ,,Wilke, bi jou in Huz mout apound ock 'n jung Manske her. Häst du al 'n Moal um die toukieked?" ,,Je, deerum ben ik hierherkemen," kwad Wilke, ,,ik wüll jou fräigje, aw ik jou Mreike wull kriegge kudde." Nu waas't herute un Wilke fell 'n Steen von't Haat.

,,Na, dät gungt nit," kwad di Oolde. ,,hier gungt it ätter dät Aler[.] Elske is de ooldste, wenn du Elske nieme wollt, is 't goud" Wilke kwad, dät hi dät mäd sien Oolden urläse wüll.

As do Bee wier in de Kökene kemen, hieden do bee Wuchtere 'n goude Ponne full Speck un Eiere ap de Disk al klor stounden. Wilke liet sick nit longe nöügje, un broaghte den Biwies dät hi ock in 't Ieten sin Monn stounden diedde. Di Oolde hied him ja dät oolste Wucht toutelld, un so reekende hi sick all tou de Fründ-skup.

In Huz vertellde hi sien Oolden wo him dät bi den Eekenkompsbur gehn hiede. Heye un Bätje meenden: ,,Je, wenn du ju Elske kriegge koast, dann dou dät man, wi sunt deer mäd ienverstehn.'

As Wilke dät our Moal bi Eekenkomps-bur keem, wiste Elske al bischeed, dät Wilke hier häbbe wüll. Di Oolde hied hier vertäld, wo hi dät mäd Wilke ouma-ked hiede. Ju waas deer mäd ienverstehn, Wilke waas ock ja 'n ounsjoonlken Monn un de eenßigste Suhn ap 'n Burensteede.

Deer wudd wieders nit fuul ur baald, dät ur riegede sick von sälwen. Eenes deeges gehnen do Bee ättern Pastor un lieten sick ounskriuwe. Trjo Wieke leeter waas 'n grote Burenhochtied.

Trütig Jier Elektrisk

Von G. B.

As ätter den erste Wareldkriech do Seelter bisleeten hieden Elektrisk-Lucht un Kraft antouschafjen, wieren do Ljude bliede dät it nu ours wudde. Do Suldoaten hie-den in den Kriech dät Lucht kannen lehrd un wülln nit mor mäd Gaslampen klarje.

Dät Jäild waas knap un do Rante hog un dag wüll man Elektrisk.

As dann dät Touhopekumen waas we-gen elektrisk Lucht, kud man bolde vor käkeljen neen Ohrluster heere ,,Mäd sucke Kunßen mout man mi nit kume," kwad di oolde Reinert. ,,Ik häbbe in de Zeitunge lesen, deer sunt aan Bur fjauer Bäiste dood kemen do mäd de Kette an den irsene Furschötel festmaked wieren. Dät konn aan dät Liuwend kostje. Un een Wiuwmanske waas mäd 'n elektrisk Irsen an't strieken wesen, verjett dät Utknippen un as ju leeter wier kumpt is di Disk un dät Göütjen aal verbadnd." Di oolde Burjan waas der ock jun un meende: ,,Ju Wareld staand ap Stellten. Fröüher kudden do Sniedere wull 'n Bräidrock säije bi Fjur, Troanlampe aw Kerze. Nu häbbe jo do froije Kuppel - Muure - un Hongelampe un sunt nogh nit toufree."

Do kwad sin Suhn deerap: ,,Je Babe, deerum häbbe us Bäiste din Bräidrock, as jo kronk wieren, oudrain, will hi wull 'n Hondebreed tou eng waas. Dät waas bi dät elektriske Lucht wull nit passierd."

Dann wüll di oolde Lautje deer ock nogh wät tou kwede. Silencium! As it still wudde, fäng hi oun: ,,Ljude wi duren dät Oolde nit veragtje, dät moudn wi ehre. Dät Näije duren wi nit wehre un wenn deer ock aan bi dood kumpt. Deer schell us ljowe Heergodd nogh wull 'n [b]eeter Lucht foar häbbe, wät immer hell is un nit ut de Moude kumpt. Wi moudn mäd de Tied meegunge un dät Näije dät de Tied meebrangt us nutsbar makje. Wi häbbe ja blouked wät foar 'n Nutzen di Kunstdunger, ju Sträite, ju Irsenbahn, do Molkereien un Maschinen broaght häbbe."

So gehn dät nogh 'ne ganße Tied un as dann aal do Vordeele apteld wudden as: in de Burei tersken, Häckelse snieden, mälnjen, Fjurholt ßoagjen, Räiwe snitßelje; foar do Wiuwljude sjoode, bake, Kloder un linnengoud strike usm., so wieren do maste deerfoar. Un do deer domals jun wieren, do sunt nu bliede dät se ock Elektrisk häbbe.

Di Birigh Krakatau explodierte

Sogentig Jier is dät nu her, as an den 27. August 1883 'ne grote, vielicht ju grotste Explosion sied Maansken Taanken vorkeem.

In de Sundasträite, twisken do Inseln Sumatra un Jawa stud di 830 m hoge Fjur späiende Birigh Krakatau mäd 60000 Milionen Kubikmeter Natursteenmasse. Bi-wohnd waas ju Insel von eenige Wiete un morere dusend Iengeborne.

Eenige Mounde vortied wud biaghtet, dät deer 'n Damppieler, an de 10000 Meter hog in de Luft steeg. Dät waas son 'ne Oart Ventiel. Do Gelehrde läse dät so ut, dät deer ap eenmoal 'ne grote Water-masse ut den indiske Ocean in den glöü-nige Krater ronnen is un sick in Damp umewondeld häd. In August von dät Jier 1883 mout wull 'n Kraterkegel tousom-men scheeten wese un häd dät Damp-ventiel verstopped. Di Waterdamp foond nan Utway mor ätter buppen. Un so pas-sierde ju grote Explosion, ju Maansken jemals biliuwed häbbe. It rate 'n Knall di in Australien so goud heerd wudde, as in Indien un ap do Philippinen. Von do ap ju Insel wohnjende Ljude kud neen Aet-tergjucht kume, wo dät vorsick gehn waas, denn, di ganße Birigh mäd alle Ljude deerape waas tou Stoaw utnunner flain! Waterdamp brukt 770moal so fuul Ruumte as Water un so konn man sick vorstaale, mäd wät foar 'ne Gewalt di Birigh tou Stoaw detonierde. Eske un Bimsteen lieg-gen leeter wull 30 Meter hogh ur de Gegend. Deer waas neen Liuwend mor ap ju ganße Insel.

Ju schrecklichste Katastrofe aber keem erste, as dät Meer ounfäng tou sjooden un walljen, as 'ne riesige Unnergruünd Explosion den Ocean apwöülde. Eene 30 bit 40 Meter hoge Springfloud walsede alles deel, wät nogh Liuwend hiedde. Morere 100 Schiepe as Spielßeeken kut un kleen hauen. Mor as 13 000 Kilometer oue wud ju Floud nogh an do Seeougere warnuhmen. 40 000 Maansken versoopen. Fjouer Milliarden Kubikmeter Water wud-den trough ju glöünige Lava in Damp ver-wondeld.

Den Eewend deerap kud man den explo-dierenden Birigh an den Naghtheemel bi-wunderje in Form von ljuchtende Stoaw-wulken do ganß hogh swiuden.

In Batavia dät deer 200 km owe lait, mosten do Ljude bi Day de Lampen oun-sticke, will it ganß tjusterg wudde von Rook un Stoaw. Een Gegend in Gröte as de Schweiz wud von ju Explosion so meenuhmen, dät man leeuwed häd, jum [= ju] Wareld gehn unner. Di Knall waas so furchthar weswn [= wesen], dät Ljude do 100-200 km von Krakatau owe wohnden maal wud-den. Ganße Terpe wieren von de Spring-floud wechswemmd. Fjauer moal in 'n Oustand von twäin Deege, spürde man in Zürich, Wien, Berlin un Petersburg ju Druckluftwelle; ju tjoon Deege long im-mer wier um de Wareld ronn. Mounde long saag man nogh buppe den explodier-den Birigh den Heemel bi Naght, ganß hogh, hell ljuchten.

Wät waas wull passierd, wen ju Ex-plosion hier bi us in Europa vorkeemen waas, dät so ticht biwohnd is. Von den Knall waas wull ganß Europa ut 'n släip apschreckt wudden un wofuul Ljuden wie-ren wull maal wudden. Twäin Wareld-krieche sunt ätterdem wesen un wi häbbe grote Detonationen biliuwed, man do wie-ren nit tou verglieken mäd ju von den Krakataubirigh. Wi wolln hoopje dät Godd us Mansken in Toukunft fiwahrd [= biwahrd] vor den Gebruk von Atom un Waterstoffbomben. Dät waas nit alleenig mäd dät Vernäilen von use Kulturgöüdere un dode Mansken däin. Wull di Halldeel von de Ljude do deer nogh an 't Liuwen bleewen, wie-ren arbeidsunfähig foar hiere Tiedsliuwend. Dan kud man wull mäd gjucht kwede: ,,De Wareld is 'n Jammertal wudden un do Mansken häbbe dät sälwen so wöüld."

Deerum läit us ordbeidje [= orbeidje] foar den Free. Un elk di deer Ienfloud ap häd, mai mäd Goods Helpe, mäd sin Deel deertou bi-dreege.

Tahlwoude

Gruundtahlen

1 aan (aan) m
2 two (twäin) m
3 trjo (träi) m
4 fjauer
5 fiuw
6 sex
7 sogen
8 aghte
9 njugen
10 tjoon
11 alwen
12 twelif
l3 trättien
14 fjautien
15 fiftien
16 sextien
17 sogentien
18 aghtien
19 njugentien
20 twingtigh
21 eenuntwintigh
30 trüttigh
31 eenuntrüttigh
40 fjautigh
41 eenunfjautigh
50 füftigh
51 eenunfüftigh
60 sextigh
61 eenunsextigh
70 sogentigh
71 eenunsogentigh
80 taghentigh
81 eenuntaghentigh
90 njugentigh
91 eenunnjugentigh
99 njugenunnjugentigh
100 hunnert
101 hunnerteen (aan)
102 hunnerttwo (twäin)
103 hunnerttrjo (träi)
200 twohunnert
1000 dusend
1001 eendusendeen (aan)
1002 eendusendtwo (twäin)
1003 eendusendtrjo (träi)
9999 njugenddusend njugenhunnert njugen un njugentigh
1000000 eenmilion
1000001 eenmilioneen (aan)

Ordnungsthalen

di erste (ju erste (dät erste)
di twäide
di träde
di fjoode
di füfte
di sexte
di sogende
di aghende
di njugende
di tjaande
di alwte
di twelwte
di trättientste
di fjautienste
di füftienste
di sextienste
di sogentienste
di aghtienste
di njugentienste
di twintighste
di eenuntwintighste
di trütighste
di eenuntrütighste
di fjautighste
di eenunfjautighste
di füftighste
di eenunfüftighste
di sextighste
di eenunsextighste
di sogentighste
di eenunsogentighste
di taghendighste
di eenuntaghendighste
di njugentighste
di eenunnjugentighste
di hunnertste
di hunnertunerste
di hunnertuntwäide
di hunnertunträde
di twohundertste
di fiuwhunnertste
di dusendste
di twodusendste
di twodusendunerste
di twodusenduntwäide
di twadusendunträde
di njugendusend njugenhunnert njugen un njugentighste
di eenmillionenste

Do Wente un do Wulwe

Ju Gegend von Bistritz in Ungarn is biergig un do Biwohnere sunt ärm. As dät Lound, so sunt ock do Ljude. Ju Gruund is schroa un deels mäd Busk biwaaksen. Deertou koolde Wintere mäd fuul Snee un Wien. In 'n Terp nit wied von de Städ wohnde 'n Widewiuw. Ju hied twäin Wente, wiervon di eene twelif un di our aghte Jier oold waas. As ju kronk waas un neen Fjurnge mor hiede, do saande ju hiere bee Wente mäd de Sliede in den Busk um Ho]t tou haaljen.

As jo bi de Cerke vorbi keemen, do kwad di jungste tou sin Brur: Janko, mi is so sunderboar tou Moude: it is mi just, as wenn us 'n Uunglück bivor-staand. Läit us erste iuwen in de Cerke gunge." Do kwad Janko: ,,Dät konnen wi wull dwo. Ik häbbe vergehne Naght ock 'n läipen Droom häiwed; ik weet nit gjucht mor wo dät waas, man ik weet dagh nogh dat ik blätte. Jo lieten hiere Sliede vor de Cerke stounde, gehnen in de Cerke un beededen. As jo wier herut keemen, wieren jo fuller Moud un looken munter hiere Sliede ätter 'n Busk, un dät makede do Bee nix ut, wenn se ock jeden Oogenblick trough do fersene Sneedunen trieden. Drugh Holt foonten se gnough. As jo gnough Badnholt binunner soaght hieden, un ap de Sliede packenden, do seegen jo in de Fierte twäin Wulwe, do liek ap him tou ronnen. Wechloope kudden se nit mor, denn ap den Snee kudden do Wulwe full gaauer. Un 'n Boom wir se apklawerje kud hieden waas nit in de Naite; denn rundummetoue waas bloot Strukwierk. Un wät hied him ock di hogste Boom nutzed. Do Wulwe hieden ja Wache heelden un jo wieren verklumed un versmaghted. Wät dwo jo in de Nood? Janko bideckt sin litje Brur mäd de Sliede un smit sofuul Busk deerap as hi nogh konn, un rapt him tou: ,,Beede, man verhoolt di still! Ik häbbe Moud." ,,O Godd, o Godd," kwad di litje Brur huuljend, ,,wenn wi ummekeemen, us Mem-me storw von Verträit." Janko staalde sick mäd de Aexe tou Wehr. Un as di erste Wulf, di vorut ronn, heran keem,

versette hi him 'n gouden Sleek in de Necke, dät hi ume fell. In düssen Ogen-blick packede di ur Wulf him an den Ierm un smeet him an de Gruund. In sien Nood packede hi dät Undiert mäd bee Hounde an de Kähle un heelt den wied eepene Bäck von sick ou, man ohne tou roupen, um dät Liuwend von sin Brur nit in Gefohr tou brangen. Den Litje in sien Schül urkeem 'n Noodge-föül. Hi smeet de Sliede un dät Holt von sick ou, greep ju ap de Gruund läsende Aexe ap un versette den Wulw eenige Sleeke ap de Räg. Di Wulw trahlde sick nu jun den näije Fäind un hi hied him sicher kutrieten, wenn nit di Janko as de Lai apsprongen waas un den Wulw von bäten de Aexe in de Kopp hauen hiede.

So wieren twäin zwecke Wente trough Goods Helpe un hieren Moud Bitwingere von two gräsige Rowdierte wudden. Säl-wen hieden se man 'n Bitjen oukriegen.

Verwundert studen do bee deer, di eene keek ätter den ur. Dann bikikeden jo do Dierte, do mäd den eepene Bäck ap de Räg lieggen. Jo wunderdn sick ur dät furchtbare Gebitt, ur do gewaltige Tuske, do him kutmälnje schould hieden. Jo knieden deel un tonkeden Godd foar ju wunderbare Rädnge. Dann packeden jo dät Holt un do bee Wulwe ap de Sliede un looken mäd ju Fracht ätter Huz.

Oold Wäseläid

Duije daije Bape Us Kindken kricht 'ne Kape Von hunnert dusend Lapen. Ju konn ik ock wull säije; Us Bäsje mout se räije.

Us Kindken kricht 'ne Päije, Een ganße spoogel näije. Ju schäll di Snieder säije. Dann konn dät rauelk snäije, Dät häd 'ne worme Päije.

Dät Läiden in de Wienachtsnaght

Von S. C.

In Struckelje wudde sied Jierhunderte in de Wienachtsnaght von twelif tou een un von trjo tou fjauer mäd een Klocke lät. Erste 1927 wudde dät ienstaald, will dät as 'ne unnödige Rauestörnge biteekend wudde.

As Urseeke von dät Läiden in de Wie-nachtsnaght is nogh ju foulgende Geschich-te bikaand. Um ju Tien [= Tied] vor trjohunnert Jier, wieren do Fahne nogh wook un sumpig. Nan Scheper wogede sick mäd de Skäipe in 't Näije. Een Jier raated 'n ädderen strommen Winter. In 'n Dezember wieren do Fahne al 'n Fout joop ienfersen um elk kudd rauelk trough de Fahn gunge. Den 24. Dez., Day vor Wienachten, geh 'n Monn ut Utende wied in de Fahn um dät Burlager Meer tou sjoon. Hi hied deer al ofte von heerd, man nogh nit waije weesen. Hi gehn los bi flugg Sun-schienweder mäd 'n Stock in de Hounde. Hi wunderde sick ur dät gewaltig grote Heedefäild. It waas aal Dopheede mäd Moas un Gärs. Dirk hied wull ju gnaue Richtung ap dät Meer, man hi waas deer dag an vorbikeemen, un gehn immer ferre in ju Hoopnge dät it bolde kume moste. Touläst bleeuw hi stounden un kiekede rund um sick tou. Ju Sunne stud al läig un hi waas nogh midde in de grote Westfahn. Hi kud an do hoge Pappeln un Eekene do Terpe Romelse un Utende nogh läse sjoo. Man wir waas dät Burlager Meer, dät hi dag so jädden sjoo mate. Hi gehn wier ume un läiger deel, denn ju Sunne swomm al in Dook.

As hi sick biielde um ätter Huz tou kumen, saag bi ap eenmoal dät Meer läsen. Dät Ies waas 'n Fout tjuck, man hi trjougede dät Ies nit, will deer luter wiete Bläisen oane wieren. Deer moste wull fuul Sumpgas in de Gruund wese. Hi gehn deerumetou. Long waas dät Meer ur hunnert Trede von sudwest ätter nou-dast un an de sextigh Trede breed. An do Ougere wusken Räsken. Aster Kaante waas 'n litje Soundhöghte mäd Moasbäijen.

Dirk hied sick langer verwield as hi dorst hiedde. It waas ganß wiendstill un di Dook wudde aal tichter. Hi kudd nan

Boom mor sjoo. Hi saag urs nix mor as verblöüde Dopheede, Moas, Gärs un Dook. Hi verlätte sick ap dät ständige Lickut-gungen un gehn aal man drock wech. It waas so koold un froos so stärk, dät hi Iesjuukele an de Bort hongjen hiedde. Hi hied al longe so drock gehn, dät hi ganß in Sweet waas. Dät stimde nit mor mäd de Tied, hi hied al longe in Huz wese kud un nogh waas neen Laampe tou sjoon. Hi bleeuw stounden un lusterde, dät waas aal doodstill ruund um him toue; wät kudd hi urs dwa [= dwo] as aal man gunge. Hi leeuwde immer nogh, dät hi liek ap Utende loos gehn, un deerum gehn hi aal man drock wech. Hi kiekede ätter de Halosje, man dät wass so tjusterg dät hi man Wiser sjoo kudde. Hi foond nogh 'n poor Swiuelsticken in de Westen-taske un kreeg 'n Schreck as it all twelif Uhr waas. Nu wiste hi, dät hi de Rich-tunge verlädden hiedde un verdwäln waas. Wät nu? Hi ruup ätter alle Sieden. Neen Ontwoud. Hi sätte sick deel un as di Släip him urkeem kreeg hi Nood. Hi waas in Sweet, un bi den Frost släipe, dät kudd him de Dood dwo. Hi moste an 't wonderjen bliuwe un waas so wurrig. As it nit mor gehn, sette bi sick deel un keem in Släip. Hi drömde von dät Christ-kindken un wakede wier ap. Ju Halosje wisde trjo Uhr. Hi sprong ap un ronn um worm tou wäiden. Hi Wonderde so longe, dät hi nit mor kudde. Hi sackede in de Kniebele un bedede: ,,O Christkind-ken, koast du mi nit helpe! Wenn du mi helpst, dät ik nogh wier lebendig atter Huz kume, dann woll ik nit een Wiennachtsnaght mor släipe. Dann woll ik so oold as ik wäide in de Cerke wakje un läide von twelif tou een, un von trjo tou fjauer, dät elk dät heere konn in de Fahn." So as hi dütt Verspreeken maked hiedde, fängen do Klocken von Struckelje oun tou läiden. Hi sprong ap un gehn so gau hi kudde ap do Kgocken [= Klocken] tou. As hi bi do Eedgreebe keem, slug hi Kunde un keem gluckelk in Struckelje bi de Cerke an. Hi häd sien Verspreeken heelden un alle Jiere um ju Tieg [= Tied] lät. As hi dood waas, wieren do Ljude dran waand, un häbbe Jierhunnerte lät, bit it nit mor nödig waas.

Voulke hied Gäistesgegenwoart

Von G.B.

Dät waas in 'n Nowember 1903, as di Bur un do Tjonste aal tou Bed gehn wie-ren. So as dät in Westfalen Moude is, hied di Knecht siene Släipkomer up de Taal buppe de Hangststal un do Fauene ap de Apkomer bi de Kökene. Di Bur un de Familje slipen bäte ju grote Kökene. Alles wass in den erste feste Släip. Di Knecht wakede in de Naght ap von dat Brüljen von de Bäiste. Di Karro an de Kette blaffede in aan Tur. Deertou heerde hi knitterjen un knappen as wen deer mäd de Swiepe knald wudde.

Di Knecht springt ut 't Bad, ritt de Dore epen un sjucht dät Huz in Flammen. Hi lapt de Trappe herdeel, ätter de Kö-kene, um den Bur tou roupen. Mäd sick Bee läite se dät Vey ätter buten. Do Wuchtere kume him tou Helpe un läite nogh Swine un Kolwere los.

As Voulke sjucht, dät di Bur un di Knecht mäd do Hangste nix wäide kon-nen: so fuul as se sick ock ouquelle, jo krigge nit aan ätter buten, do lapt ju wai un smit den erste Hangst Schnelle hiere blaulinnene Schorte ur de Kopp un luckt deermäd atter buten. So brangt ju den twäide, den träde un den fjode nogh trough den Rook un Flammen ätter buten. Ju Hatte wudd all so grot, dät deer neemens mor in Huz dorste.

Do fjauer Hangste wieren junge swere Belgier, un di Bur wass so blide deerur, dät hi do fjauer, Lotte, Isa, Funk un Schnelle bute in de Wehde gesuund un heel wier saag.

As di Agent von de Fjurversichernge den ur Day keem, vertelde him di Bur, wo do Hangste trough Voulke ut do Flam-men räddet wudden wieren. Di Agent big-juchte dät ätter de Direktion, un mäd 'n poor Deege keem 'n Bräiw foar Voulke; ju wunderde sick, dat ju 'n ienskriuwe-nen Bräiw kreeg un unnerskriuwe moste.

As ju den Bräiw eepen makede, waas deer 'n Check oane ur fiuwhunnert Maak un 'n Skriuwen deerbi, dät dät Jäild as Bilohnge foar hiere Helpe bi dät Vey rädjen bistimd waas. Well waas wull gluckelker as Voulke, as ju hieren Ver-lobten den Check wise kudde; denn hier-foar kudd ju hiere ganße Utstjur koopje un do Bee kudden bolde hülkje.

Di Herst

Di Sumer is vorbi, do Deege wäide kutter un ju Natur gungt tou Raue. Do Tuffelke sunt al in de Miete un in 'n Keller: so ock do Runkeln, Steckräiwe un Wuttele. Di Roage is säidet un staand al wier gräin foar Toukenjier. As läste Frucht wäide wull do Stoppelräiwe von't Fäild haald. Di Bur foolged aal dät Bau-lound ap, wät fräi wudden is un lät ju rugge Furge de Winter ur so läse, un [= um] trough tou fjoosen.

Gewöhnlik fjust it in 'n Oktober un sunt Anfang November bolde alle Blou-men bit ap do Herstastern verfersen. Dät Weder wät kaller, dät Vey kummt ap de Staal un Fjurnge foar de Winter wät herien haald. Dat Gärs is nogh wull gräin, man deer is neen Gehalt mor oane as in de Maitied.

Vor füftig Jier waas dat Dröüselke fangen in de Herst 'n lohnenden Sport. Do Skoulbäidene un ock allere Ljude hied-den Strieke sett. In do Strieke wieren two Hangstehierliede un 'n Truust Kranz-bäije (Maibäije). Do Dröüselke (Drossel) heere me tou do Wanderfugele un luke in de Vorjier ätter Skandinavien: in den Herst kemen se wier ume, wudden fangd un foar tjon bit aghtin Pennige verkoo-ped. Luke do Wonderfugele ädder wech, rekend man mäd 'n äddern Winter. Eenige Sorten bliuwe hier as do Lüneke, Gould-ammer, Patrießen, Kudderhannen u. s. w. Ju ganße Natur rusted sick ap den Win-ter vor. Do Immen knülje sick touhope um woarm tou bliuwen. Do Poggen bloasje sick ap un verkjope in do Water-poule.

Do Manskene häbbe dubbelde Surgen. Erstens surgje se alle Jiere foar de Win-ter, un twäidens surgje se hiere ganße Liuwen long foar den oolde Day un foar hiere Seele ätter 'n Dood. So as de Lü-neke nit foar den Winter surgje, rakt it Manskene do nit foar hiere ewige See-lenheil orbeidje un surgje.

Spreekwoude

1. Free erneert. Unfree verteert. Aijenlob stjunkt. Tadel däd ßeer. Wogjen wint. Wogjen verljust. Untjugh vergunkt nit Aermoud schaandet nit. Altoufuul is uun-gesuund. Taanke sunt tollfräi. Versjoon is maanselk. Umsunst is di Dood. Drome sunt Schume. Stillstounden is Träggong. Swiegjen is 'ne Kunst.

2. Di lieke Way is di bäste. Stromme Heeren regierje nit longe. Een goud Ge-wieten is 'n wooked Rauekäßen. Elke Nar gefaalt sien Kipse. Elke Dingen häd two Siden. Neen Rousen sunner Stiekele. Un-tonk is de Warelds Lohn. Lediggong is di Biginn von alle Laster. Goddesfurcht is di Biginn von Kloukigheid.

3. Nood bräkt Irsen. Uebenge maked den Mäster. Läip Säid drägt läipe Frucht. Een Swoalke maked nogh nan Sumer. Slicker-jen maked loose Taasken. 'N blienden Foaks fankt neen Hanne. Den Orbeider staand sin Lohn tou. Ju eene Hounde waaskt ju our. Den Gluckelken slaght neen Ure. Di Klouke verstaand tou swiegjen.

4. Elk feege vor sien aine Doore. Mäd-dentied häd Gould in de Mule. Fatt swimmt boppe. It faalt nan Mäster von 'n Heemel. Man konn neemens int Haat kiekje. Ge-duldige Skäipe gunge fuul in een Kowe. Godd lät do Boome nit in den Heemel waakse. Kieke man nit tou hogh. Bilge di nix ien.

5. Hoghmoud kumpt tou Fall. Verstand kompt mäd do Jiere. Man schäl den Day nit vor den Eeuwend lobje. Ap Rien foul-ged Sunnenschien. Di oolde Godd liuwed nogh. Man mout toumäts een Oog tou-taije.

6. Man kooped man [=naan?] Kat in 'n Säck. Ite mäd Wile. Mäd den Houd in de Houn-de kumpt man trough dät ganße Lound. Fulln Buuk studiert nit jädden. Ut fraamd Leder is goud Gjoomen snieden. Ma[n] säi-det um tou arnjen. Den Fugel kaant man an sien Fuggen. Um aan dooden Tacke wät nan Boom umehauen. Man durt nit ur aan Sprick faale.

Spreekwoude un Riemsele

1. Di tousommenleekene Rige

Molk un Brod maked Sooken rod. Dum-megeid un Stolt waakse ap een Holt. Or-beid, Maitehooldnge [= Mäite-] un Raue slute den Dokter de Doore tou. Erste dwo un dan bitaanke, häd monige al groten Kummer broaght. Orbeid verkuted do Uren un ma-ked dät Liuwe[nd] langer. Narrenhounde bi-smeere Disk un Woogen. Höfelke Woude konnen full utgjuchte un kostje min. Oolde schell man ehre, Junge bilehre, Klouke fräigje, Narren duldje. 'N munter un ge-suund Bloud is beter as Jäild un Goud. Lust un Ljowe tou 'ne Seeke maked Meute un Orbeid littik. Wöüste Ljude un dulle Huunde schell man ut de Way gunge. Neemens schell sick wegen sien Oolden un sien Hondwierk schoomje. Full soadlje ädder un riede leet. Vor tritigh tou Hangst un ätter tritigh tou Fout. Baal min, aber weer, bitaale min, aber fluks. Ut Sälwer wäide Lätsen maked, man ock ut Blick. Di Bonge häd Nood vor de Wiend un sien aine Schieme.

2. Di touhopesette Rige.

Di Manske taankt it un Godd lenkt it. Aeijen Lob stjunkt, Fründe Lob hinked, Framde Lob klinkt. Aghte di littik, hoolt di scheen; weß jädden mäd di un Godd alleen. Erste bisinn, dann biginn; erste urlai, dann woge. Den Klüftigen aghtet man, den Holtenen konn man nit bruke. Monige liuwje um tou ieten; aber do maste iete um tou liuwjen. Monigaan maate liuwje un iete, aber am ljowsten ju Or-beid verjeete. Kwäd nit aal dät, wät du waast: aber bitaanke immer, wät du kwäst. Binutze gaau den Oogenblick: vergehne Tiden kume nit wier träg. Trjofach is ju Tied: longsomm kumpt ju Toukunft her-an; so as di Piler von den Flitzebogen dät ,,Nu" entflucht: ewig still staand ju vergehne Tied. Ock ut den kloren Heemel konn it grummelje; deerum taank bi flugge Tieden, dät alltied 'n Uengluck kume konn. Hannen, do full kakelje, läse min Eiere. Do Hangste, do den Hawer vertjonje, kri-ge him säilden. Nix is so bidröüwed, as 'n Monn, di alles woll, un daag nix konn.

Verschedene Spreekwoude

Di nit heere woll, di mout fäile. Di do our nix gonnt, is säilden bliede. Wät ik nit weet, maked mi nit heet. Wät 'n Hake wäide woll, beeget sick ädder krum. Do us lehre, mouden wi ehre. Wät man wons-ked, leeuwd man jädden. Von dät, wir dät Haat von vull is gunkt de Mule ur. Den nit tou räiden is, den is ock nit tou helpen. Wir nan Klager is, is nan Gjuchter. Wir nix is deer häd di Kaiser sien Gjucht verlädden. Wir ju Orbeid dät Huz biwaaked, kumpt ju Aermoud nit herien. Wir dät Gluck apgunkt, gunkt ju Demoud unner. Wenn dat Bäiden ver-seepen is, dann wät di Sood tichtdeckt. Wenn ju Nood am grotsten is Goddes Helpe tichte bi. Man mout nit ehr fljoge wolle, bit aan do Juuken waaksen sunt. Taank an dät Eende, bifor du wät unner-nimmst. As ju Orbeid, so di Lohn. So as man in den Busk rapt, so hallt it wier. Elke Fugel sjunkt, as him di Snabel waak-sen is. So as man 't drift, so gunkt it. Spar in de Tied, dann häst du ap 't Aaler. Von orbeidjen, sparjen un woarjen kumpt häbben. Moonige junge Monn wät deer-trough verdurwen, dät hi läipe Selskuppen bisäkt. Goddes Wille tou bifoulgjen, waas nit so swer, wenn bloot di Aijennutz nit waas. Litje Bäidene, litje Surgen; grote Bäidene, grote Surgen. Wir Glowe, deer Ljowe; wier Ljowe, deer Free; wier Free, deer Sägen; wir Sägen deer Godd; wier Godd, neen Mood [Nood?]. Bit tou 'n Eeuwend schient neen Mäddenrood, deerum spare bi Tieden foar Aaler un Nood. Dät Liu-wend sunner Orbeid, is as 'n Roome sun-ner Bielde. Smäidens staand di Riene-bogen in't weste: säiwens aber staand hi in't aaste. Di ju Weerheid bigreeuwe wüll, moste fuul Schuppen häbbe. Ljoogen häbbe kute Beene. Ljauer Häb un Goud verljoose, as 'n falsken Eed swöre. Mäiten un Wechten, do nit stimme, kumme vor Goods Gjucht. Di brukte Ploug glimmpt, stillstoudn Water stjunkt. Fatte Kökene maked 'n meegeren Jäildbüddel. Dät Wiuw konn mäd de Schorte mor ut Huz drege, as di Kerl mäd den Roggewaijen herien-fiert. Gluckelk is di dät verjät, dät nit mor tou anderjen is. Di Prophed jällt nix

in sien Lound. Ju Wareld woll bidraijen wäide. Ju Wareld is vuller Swindel, un di nit appased, wät biswindelt. Di den Schade häd, brukt foar den Spott nit tou surnjen [= surgjen]. Di urswell 'n Dobbe gräft, faalt sälwen deeroun. Di eene Kiel drift den our. Ju eene Hounde waskt ju our. Wenn it den Iesel tou goud gunkt, gunkt hi ap dät Ies un bräkt sick 'n Been. Trough Schaden wät man klouk, man nit riek. Ju Gesuundigeid aghtet man erste, wenn man se verlädden häd. Wir de Sunne nit wai kumpt, kumpt di Dokter bolde wai. Kopp koold, Fäite woarm, dät maket den bäste Dokter ärm. Di ap den ljowe Godd vertrjouwd, di häd ap feste Gruunde baud. It is nit licht, sogen Pog-gen unner aan Houd tou krigen. Alltou trurig is biswierlik, alltou bliede is ge-foorlik, alltou gluckelk is uunmugelk. Klouke Hannen läse ock moal in de Barn-eedle. Aetterher kakelje do Hannen. ,,Nix foar Uungoud", kwad di Düwel, do stickte hi den Bur dät Huz inne Bround, um sick tou wörmjen. ,,Nix foar Uungoud", kwad di Foaks, do hied hi den Hohne bi de Kopp un slurrde him wech. Di goud sitt, schell nit räggels schicke. Wenn dät mouten is, dann is di Wille deer urig. ,,Dät gunkt dät it stufft", kwad dät Wucht, as ju de heete Aeske utgoot. Lichtloo-pende Mour, sittende Dochter. ,,Ai is 's [= 'n] Ai," kwad di Bur, do nohm hi dat Gäiseai. ,,Full Gedruus un min Flüß," kwad di Bur, do schärde hi dät Swien. ,,Wenn ik kume, dann kume ik mä 'm [= 'n?] Foart," kwad di Pa-stor, do keem hi mäd den Predstoul deel. Drömen is 'n Drogg, all vor dusend Jier un dälig nogh. Man konn den Pogge so longe trede, dat hi quaked. Jun 'n Back-ougen konn man nit jahnje. Di long häd, let long hongje. Grot spreeke un wied striedje, is nix foar aan, di dät goud konn. ,,Dät waas man sun Urgong," kwad di Foaks, as jo him dät Fell ur de Ohre loken. Do Rieke häbbe 'n grote Omme. Litje Däiwe wudden aphonged, grote liet man loope. Godd is Vormund ur alle Gäcke. Bäte do fluggste Gardinen wäide ofte do tjuckste Troonen huuld.

Do Rowere

In biergige Gegenden is di Iesel dät brukbarste Diert foar Lastendreegen un rieden. So waas di Iesel ap den Balkan in oolde Tieden un ock dägligh [= däligh] nogh dät bäste Transportmiddel. Vor füftigh Jier wud 'n Film wised ut dät biergige Lound un wenn dät domals ock nogh neen Tonfilme raate, so wieren do daag al gjucht interessant.

Di Wiend weihede. Do Buske, Tacken un Bleede biwegeden sick just so, as wenn't wuddelk so waas. Trough 'ne Slucht keemen ien den Birigh hoog. As jo naier nunner ien den Biriegh hoog. As jo naier keemen, kud man aghte Stuck telle, do twiske gräine, sick lebhaft fiwegjende [= biwegjende] Un-nerholttwigen trough slingerden. Do Iesele wieren mäd swere Säcke bileeden un wud-den elk von 'n Kerl driuwen. Dät liet as wenn deer 'ne Hondelskarawane den Birigh hogh keem; man dät wieren Ro-were, do mäd hiere Büte ätter hiere ver-buurgene Höhle wüllen.

Aan Bur wieren in de läste Tied full Säcke mäd Järste wechhaald wudden. Di litje Knecht Hamid hied se biluurd, as jo de twäide Naght wierkeemen un do Iesele mäd fulle Säcke bileeden wier wech-looken. Hamid gehn deer bäte ien, man so dät do Rowere him nit bimerkden. Trough ju buskige Slucht biwegede sick ju Kolonne den Birigh hogh. Un as jo vor 'ne stiepe Felsenwooge Hoolt makeden, tried di Rowerhaupmann vor, spratte siene Irme ut un rup: ,,Sesam gung eepen." Do trahlde sick 'ne grote Steendoore long-som eepen un do Kerle looken mäd do Iesele in ju grote Höhle. Hamid in sien Schül kud sien Haat tuck-jen heere un täiwde. It duurde nit longe do keemen do Kerle mäd hiere Iesele wier ätter buten. Aan spatte [= spratte] sien Irme wier ut un rup: ,,Sesam slut di." Deerap gehn di Steen wier rund un von ju Höhle waas nix mor tou sjoon. As ju Bande wäche waas, keem Hamid ut sien Schül, gehn ätter den Steen un rup mäd utspratte Irme: ,,Sesam gung eepen." Di Steen trahlde sick. Hamid gehn gau in ju Höhle un saag do Säcke in longe Rigen stounden. Deer wieren Kisten un Kufferte

mäd allerhound Liuwensmiddele. Hi ronn ferre un keem in 'ne Komer mä Kuf-ferte. In aan Kuffert stud 'n Säck mäd luter Goulstucke. Hi stoppede sick alle Taasken vull ronn wier ätter buten, sprat-te siene Irme ut un rup: ,,Sesam slut di". As hi saag, dät ju Höhle wier ticht waas, biielde hi sick um wier ätter Huz tou kumen.

Tou Huz ankeemen, vertelde hi alles genau, wät hi biliuwed hiede. Di oolde Stallknecht Amelek gehn stülken ätter buten; him hied ap eenmoal dät Gould-fieber packed. Hi ronn in den Staal, steeg ap 'n Iesel un roote him do Sporen. Vor den Steen rup hi mäd eepene Irme: ,,Se-sam gung eepen." Hi ronn in ju Höhle, un wunderde sick ur den gewaltig groten Vor-rat an alle mugelke Seeken. Hi ronn ferre in ju Komer mäd al do Kufferte un foond ock den Säck mäd Gould. Hi greep in den Säck, smeet grapsefulle Gouldstucke ap de Gruund, as wenn hi mal waas. Hi packede sien Taasken vull. Hi wüll ock den ganße Säck mee häbbe, man di wass tou swer. Hi smeet de Haldeel in den Kuffert un straide deermäd um sick tou. Un just as hi den Säck ap de Puckel hiede, keemen do Rowere herien un do gehn ju Grieperei los. Amalek wüll sick verstopje, hi sprong bäte Kuf-ferte un Säcke. As jo him packed hieden, kreeg hi 'n Strick um de Hals, keem ur dät Haublock un mäd 'n krumen Tur-kensoabel und [= wud] him de Kopp ouhauen.

Den twäide Day keem di litje Knecht Hamid wier ätter ju Höhle mäd 'n Koppel Drägunere, Suldoaten un Buren. Hi spratte sien Irme ut un rup: ,,Sesam gung eepen." Sesam gehn wier eepen. Do Suldoaten geh-nen mäd hier Schjootere in de Höhle un rupen: ,,Hounde hogh," Aetter 'n litje Schooterei keemen do Rowere herut, wud-den buunden un oufierd. Deer hieden do Rowere nit mäd reekend, dat Hamid him dät Eepenjen von Sesam ouluurd hiede. Amaleck hied neen Gluck. Gouldfieber is ock 'ne Kronkheid un deer moste hi an stierwe.

Di grote Bround in Scheddel

Di grote Bround waas 1821, ap 'n Sunn-day, den 26. August. Di Scheddeler Pastor waas den Sunnday verreizt un bolde alle grote Ljude wieren in de Romelster Cerke ätter de Hoghmisse. Ju Romelster Cerke waas ganß vull von Ljude. Eenige Wente studden bute vor de Dore. As jo de Scheddeler Broundklocke heerden, saagen jo buppe Scheddel Rook apstigen, as wenn deer 'n Grummelschur studde. Jo raaten Alarm un Hals ure Kopp biielden sick do Scheddeler un ock Romelster ätter den Bround tou kumen, mäd Hangst un Waijen, ap de Spritze un tou Fout. Do Sträidack-huze studden ticht binunner. In 'n August wieren Taaken ganß drug un so hied di Wiend in een por Minuten morere Huze in fulle Petalje.

Wo mai dät do Cerkgungere wull tou Moude wesen häbbe, as jo trough den Läi-wekekomp Busk Scheddel läsen sjo kudden. Do Huze ligen platt. Tou leet! Will deer blot oolde Ljude un Bäidene tou Huz wieren, waas bolde dät ganße Vey, Klo-dere, Möbeln, Räiskuppen un di ganße Aren verbadnd. Di Wiend hied do Flam-men man so vor sick unjaged [= ounjaged] un so hieden do oolde Ljude blot sick sälwen, do Bäi-dene un Kronke rädje kud. Dät waas 'n hachelge Bielde wesen, wo in do sogenun-twintigh Huze dät Vey, do Bäiste an de Ketten, do Swine in do Kowen un do Hangste in de Stale badnd hiedden.

27 Huze an de Hauptsträite wieren ou-badnd, wir schulln do Ljude nu wai? Foar de erste Tied, foonten se Unnerkumen bi do Fründe in do Naberterpe un do poor Huze do nogh stounden bliuwen wieren.

Di domalige Amtmann Bartel in Aythe makede dät Ministerium in Ooldenburigh 'n Vorsleek mäd 'n Andrag, nit mor as twelif Oubadnde wier in Scheddel baue tou läiten. Sin Vorsleek waas, dät do our utsiedlnje schullen ätter Barenbirigh. Ju Flur heerde tou de Scheddeler Märk, waas goude Gruunde un hied blot den Aetterdeel, dat se urdel bit two Ure von Scheddel owe liegh. Dät wud dann ock so maked.

Do twelif, do in Scheddel wier baue dor-sten, wieren: Ahlr. Fugel, Lübbert Heyen, Hinr. Brands, Joh. Brands, Gerrelt Thoben, Bern Büter, Joh. Remmers, Hinr Kanne, Hermann Schulte, Conrad Awick, Dedde Awick un Dedde Meyer. Do Bausteeden wud elk anwised. Di Hauptway wud von twintigh ap fjautigh Fout verbradert un do bee Siedwege ap aghtuntwintigh Fout.

Aetter ju Flur Barenbirigh wüll so gjucht neemens wai. Dät waas unkultiwierd Lound un wied wäche von 't Terp, dät waas di gjuchte Gruund. As sick man erste aan entsleeten hiede, do wieren se all fiuw.

Do erste, do ap den Barenbirigh bauden, wieren: Wanke Thoben, Gert Ummen, Bohle Henrichs, Dedde Spanjer un Vogt Heidhaus. Do our Oubadnde bauden sick vor dät Terp an den Ayther Way an. Dät wieren: Herm. Hanekamp, Wilm Elsen, Ben-ke Gerdes, Ww, Dedde Frerichs, Johann Lindemann, Ww. Wilke Lübbers, un Bern Macke. Elk kreeg een Juk Gruunde as Ousleek foar hieren Märkdeel tou den Huzbau. 'N Striepen von twelif Fout bleeuw an de Way läsen. Elk moste an ju sälge Side baue. Deer wudden fjauer-kantige Placken oumeeten un elke Huz moste gjuchtwinklig in de Midde baud wäide, mäd fjautigh Fout von de Wayst-riepe.

Dedde Brandes wüll sick vor sin Fahn anbaue un kreeg Gemeenheitlound tou-deeld. Deertrough dät Dedde Brandes in ju Vermeetungsliste mäd two oubadnde Huze iendraijen waas, so wieren foar do 27 blot 26 Biwerbere, as ock ut do mee-deelde Nomen tou sjoon is.

Trough den Loundmeter Hoffmann-Bär-ßel wudden 28 Steeden bi den Barenbirigh oumeten. Di erste Siedler kreeg sex Juk Soundgruunde bi de Hnz, un fjautin Juk fahnerge Gruunde. Deer jo oolde Märkdeel-häber wieren, kregen jo mor Lound; in de Rägel wud domals blot tjoon Juk toudeeld. Dät wieren an de 16 ha. Aetter do erste Siedler keemen nogh alwen von do ,,litjere Ljude" von Sched-del ätter den Barenbirigh. Ap den 21. November 1821 wudde ju näije Koloni ousticked. Um ju Koloni liuwensmugelk tou makjen, surgede di Staat foar näije Anbauersteeden ap den Tertiagruund. Mäd do Jiere looken deer immer mor An-bauere ätter ju näije Koloni. Ju Gruunde wudde umsunst anwised; man dät waas ock 'ne sture Orbeid, bit dät Lound ur-bar maked waas.

Deer wieren 1832 all 48 Wohnhuze, 1855 wieren dät all 67. Do nödige Domme, Ouwater-Sloote un Tillen, wieren in den Bauplan festlaid. An den 19. November 1821 bistimmde di Herzog Peter Friedrich Ludwig, dät ju Näisiedlnge ,,Näischeddel" heete schull. Näischeddel waas von ju Tied an 'ne aine politiske Gemeende un 1859 as 'ne aine Pfarrgemeende von Sched-del oudeeld.

Do Siedler mosten stur orbeidje, bit dät umebrekene Lound genough apbroaghte, dät deer 'ne Familje von liuwje kudde. Do erste Huze wieren baud as 'ne Scheep-kowe mäd Heede aw Plaggen as Taake. Bi litjen wud dät beter. Mäd tjoon Jiere waas dät Läipste ursteen.

Um do Gemeendekosten aptoubrangen, baude man touerst trough Hounde un Spontjoonst 'ne Tichelei (Steen un Pon-nebackrei) ju gouden Urwindst ienbroaghte. Leeter wudde ju Gemeenheidsmälne baud, ju ock 'n Urwindst foar de Gemeenheids-kasse ousmeet. 1878-79 waas Näisched-del 'ne ganß aine fräije Gemeende. Dät Näischeddel sick in ju domalige Tied so gau un gluckelk entwickelje kudde, as it nogh nan Kunstdunger rate, waas mugelk trough Schäipe un Boukeden Lound badn-jen. Scheepmjucks un smeelen hol-pen dät Lound urbar makjen; as dät ur-liuwed waas, do keem gluckelk di Kunst-dunger.

So keem neen stillstounden in ju Ent-wicklnge. Ju Gruundbenutznge in Näi-schäddel waas 1928 : 365 ha Aeckerlound, 362 ha Wisken: 36O ha Weeden; 12 ha Tunlound = Kulturgröte 1O99 ha. 10 ha Huz- un Hoawrum; 240 ha unkultiwierden

Fahn; 63 ha Domme, Irsenbahn, Water usw. tousommen 1412 ha. So schreckelk di Bround in Scheddel ock waas, so häd hi ock goude Foulgen häiwed. Erstens wudde ju grote Sched-deler Flur Barenbirigh in kute Tied urbar maked, ju dag tou wied von Scheddel owe lieg. Twäidens wud in dät Terp Scheddel Ruumte maked. Wo dät Terp vor den Bround utsaihen häd, konn man sick vorstaale, wenn man nogh sogenuntwintigh Huze deer twiske taankt. Ju Sträite waas man holigh so breed as dälig un do our Wege wieren gjucht smell. Do Huze stud-den so ticht binunner, dät neen Haage-steede urrig bleeuw foar elk. Ofte hied-den twäin Buren een Hagesteede. Do Ljude fäilden sick bikniepen, un so is ock nit tou verwunderjen, dät do Sched-deler wegen dät staatlike Oungriepen in dät Apdeelen von ju Tertiagruunde nit protestierden. Ju Tertia marcalis wudde von de Staat, blot von de Scheddeler Deelnge, foar sick verlonged. Dät waas all vor den Bround.

As in Näischeddel ju seelter Sproake blot in sogentien Familijen baald wudde, un in do our füftigh plattdütsk, do gehn ju twäide un träde Generation ock tou dät plattdütske ur. Do Bäidne baalden bi de Skoule plattdüsk un dät waas dät Eende von de seelter Sproake in Näi-scheddel. In do seelter Stammhuze wät nogh wull seeltersk baald, kumpt deer aber 'n Framden in't Huz, dann wät fluks platt baald. Di katholske Glowe häd sick aber in de ganße Gemeende heelden. As bi Krichseende ju Cerke trough Fjur deels vernäild wsss, waas di Schade bolde reparierd. Do naiste Bahnstationen sunt Säidelsbirigh un Ayth. Von deer konnen do Ljude mäd de Wajen ap de Sträite do Produkte herhalje un läwerje. Ju Tichelei is nit mor. Ju Wiendemälne wät nu mäd Motorkraft andruiwen [= andriuwen]. Wenn an do longe Winteräiwende do Oolden do Bäidene ver-telle, wo do Grotoolden erste ärmselig un bidröüwed ounfangd sunt, dann luster-je do junge un merke sick do Nomen von do Grotoolden, un sunt stollt ap hieren Familjenstamm un dät flugge Näischeddel, as it dälig is. Foutsetnge foulged

Wofuul hät dät rienen?

Klima-Station Romelse notierde Rienfall in Milimeter foar

	1952	1953
Jan.	64,9	34,4
Febr.	29,7	32,7
Merte	54,7	24,0
April	27,4	29,2
Mai	35,9	78,3
Juni	88,5	150,5
Juli	70,5	95,5
Aug.	70,8	131,6
Sept.	56,2	58,4
Okt.	67,5	17,3
Now.	82,2	32,8
Dez.	55,9	40,4
Sa.	704,2	725,1

Wenn di Rienfall foar do bee Jiere ock bolde gliek is, so häd dag dät Jier 1953 'n Missaren broaght bi do Tüffelke trough dät fuule rienen, 150,5 mm in dät Junimound. Do äddere Tuffelke wieren in 'n Juni all utwaaksen un broaghten goud. Do leete Tüffelke in läig Lound verfulden all vor de Blöüte un broaghten knap dät Iensäid wier. Tou dät fuule Water keem ock nogh dät kool-de Weder mäd min Sunschien. Di August mäd 131,6 mm Rienfall verurseekede gro-ten Schaden ap do Hawerjierwen. Di leete Hawer is maast verdurwen trough ut-waaksen.

Dann keem dät flugge Herstweder. Bi de Heckfruchtaren staalde sick herut, dät do Steckräiwe beter geroaden wieren, as do Runkelräiwe. Foar Runkeln waas dät Weder wull tou koold wesen. Leete Tüf-felke broaghten ap dät hoge Lound nogh eenigermäiten goud. Foar do Wehden waas dät fuchtige Weder goud. Di Rogge straide goud. Stoppelräiwe keemen longsom, aber sicher, un wieren bit tou Näijier goud tou fodderjen. Wät an Tüffelke un Hawer trough den Rien verdurwen wud-de, wud trough Rogge, Wehde un Heck-frucht wier utglickt.

So sunt do Buren im allgemeenen mäd dät Jier 1953 toufree. Boomfruchte rate 't genough. Ju Heede hunigede bisunders goud, man do Imen kudde[n] wegen dät oftere

rienen ju goude Dracht nit utnutsje. Bi dät drugger Herstweder kud di Bauäcker goud biorbeidet wäide. Di junge Rogge staand goud un bistaand goude Utsicht foar dät näije Jier. Dät Fahnlound waas in August un Juni tou wäit. Di ädder säidede Rogge wud ap Fahnlound von de Snigge oufreeten un moste deels wier näi säidet wäide. Dat Eed wud touläst bi dät flugge Herstweder ock noch drug.

Spreekwoude

Hi waas so unrauelk, as wenn hi ap de Hietsele siet. Dät barnde him ap de Naile. Ju kud den Düwel wull von de Korre falln wese. Hi kud wull trough de Reepe leeken wese. Dät waas 'n gou-den bi de Ate. Hi kikede mäd dat gjuch-ter Oog in de linke Westentaske. An him wass nix verjeten. Mäd den is neen goud Plume ieten. Di eenmoal ljucht, den leeuwd man nit un wenn hi ock ju Weerheid kwäd. Di ljucht, di stält. Ju Kruke gungt solonge ätter den Sood, bit se breckt. Fetskene brange Gluck. 'N släipenden Huund fangt nan Hase. 'N dringsjende Ku kricht immer wät, un wenn't ock mäd 'n Stock is. Dät rakt nan Pott so scheeuw, deer pased ock 'n Decksel ap. Mäd 'ne Wust ätter 'ne Siede Speck smiete, is ock nit dumm. Wät dät Oog nit sjucht, dät Haat nit kwält. Godds Mälnen mälnje longsomn. Twäin hädde Steene mäln-je nit goud. Ik weet, dät ick mi ju Noze nit oubiete konn. Ljauer 'n Lünek in de Hounde, as 'ne Duwe ap dät Dack. Ver-föüge nit ur dät, wät du nit in Hounden häst. Di in vorut reekend, mout twäije reekenje. Twäidens kumpt it ours as man erstens toaghte. Di longe släpt, den Godd ernährt; di ädder apstaand, full verteert. Di Klockwedeer [= Klockweeder] gungt vorut un di Koppel bäte him ien. Bi alles ist [= is] wät; bi 'n Sliepsteen is 'n Traler. Wenn di Rout ut den epene Schorsteen faalt, dann wollt riene. Aetter Ljachtmiss trojouged [= trjouged] di Foaks dät Ies nit mor. Do Swalken luke wech tou Mreigeburt, wenn di Sumer so longe durt. Wenn it rient un ju Sunne schient dan wondert di Düwel bäte Pel-lebirigh un backt Ponnekouken. Man is blot aan Dood scheeldig.

Spreekwoude

Man mout so Ionge lehre, dät aan alle Fingere glieke long waasken [= waaksen] sunt. Nix gungt ur ju Gemütlighkeid. Kopp as 'n Knicker, Buk as 'n Bicker un Beene as 'n Stork; 'n Tonge is 'ne nutzelke Reewe. Hi waas so slonk as 'n Jagdhuund. Hi hied 'n Liuw ass 'n Amtmann. Aal mäd Mäite, kwad di Snieder, as hi sien Wiuw mäd ju Ellne bilook. Di Aerme di do Rieke ätteraped, maked sick so lächerliek, as di Pogge di sick apblasede um so grot tou wäiden as 'n Bulle. 'N Imesworm in 'n Mai, is sofuul wäid as 'n Fouger Ho. Elke Ounfang is swer, blot nit mäd 'n Plunnesäck. Ehrliek durt am longsten. Di lieke Way is di bäste Wey. Di Springint-fäild kieked den Heemel foar n Dudelsäck oun. It, un biet di nit ap de Tunge. Goud kauwed is holigh verdaued. Di sick nit säd iete konn, konn sick ock nit säd lickje. 'N goaren un 'n saltergen Kock wät nit ousett. Dät mout man gunge, wenn do Bäidene wät ärwje schälln. Allerhilgen is di Winter ap do Wielgen. Erster Ge-winn is Kattengewinn. Bur haalt dur. Stud-diged drupjen maked den Steen holl ,,Blot nit tringe, ji kume aal heran", kwad di Kaiser tou do Kriechsfräiwillge. Klo-dere makje Ljude. Di Snider maked den Jickel, un di Jickel den Snider. Di sick foar 'n Pogge utrakt, wät deer ock foar apieten. Die Kuckuck rapt sin aine Nome. Hi konn baale as 'n Bouk. Foar 'n Mal konn man wull jun 'n Amtmann teere. Dou wät du nit läite koast, man dräg ock do Foulgen. ,,Ik mate wull ätter Skoule gunge," kwak [= kwad] di Went, ,,wenn di Koster blot nit so näischierig waas un immer fraigede. "Hi siet ap 't Räd, as 'n Ape app 'n Slipsteen. Dät pased ock binunner, as 'n Haspel ap 'n Kohlpott. Je gelehrder, je verkierder. 'N jungen Huund in de Wonne kraßelje [= kranßelje?], um him grell tou maak-jen. Wier Godd aan bi find, deer let hi aan bi. Man mout ju Cerke in 't Terp läite. Een Ungluck is säilden allenig. 'N Swien wät nit fatt von aasten Wiend un Späilwater. Elke Grummelschur häd sin aine Wiend. Goud Swien fret alles. Dät gungt herien, as in 'n Stöäwel. Hi waakst as Kohl in de Tun. Rode Hiere un ellern

Holt, waakse nit ap gemeene Gruunde. It is stur bi de Bur. Den eene sin Dood is den our sien Brod.

Hünensteene in Seelterlound

Ju Froage, aw it in Seelterlound ock Hünensteene rat häd, so as in 't Münster-lound, is foar ju Geschichtsforsknge von grote Bitjudnge. Foar ju Bisiedlnge von Seelterlound in vorgeschichtliche Tieden ap ju eene Siede un ap ju our Siede, wo dät mäd do fuule Sagen tou vereenbarjen is, is 'ne genaue Aetterforsknge unbidingd nö-dig. Düsse Froage is ganß kut un dütlk biontwouded in ,,Die Entwicklung des Kar-tenbildes Oldenburgs und seiner Küste", von Dr. Behrmann, Assistent am Geographi-schen Seminar der Universität Leipzig.

Deer is ap ju Korte ,,Monasteriensis Episcopatus" bi Romelse foulgenbe Ien-skrift: Hic et in vicinis locis plurima sunt antiquitatis monumenta ex congestis inu-sitatae magnitudinis lapidibus." Ju Ursetnge von ju latinske Ienskrift is: Hir (Romelse) un Umgegend sunt gjucht fuul Denkmalere ut ju Vortied, do ut touhopedraine Steene von ungewohnde Gröte sunt. - Do Ut-drucke ,,Denkmalere ut ju Vortied, do ut touhopedraine Steene von ungewohnde Gröte bistounde," wise ap megalitiske Denkmaler aw Hünensteene wai.

Hirtrough sunt do Bihauptnge wirlaid, dät it in Seelterlound neen Hünensteene rat häd. Do Skriftstaler sunt wull tou ju Meenunge keemen in ju Tied, as do Hünensteene all sprengd, un as Flintsteene von do Bootjere ätter Fräislound verfrach-ted wieren. As us do Grotoolden verteld häbbe, wudden do Spengungen [= Sprengungen] ganß foar den Vertjonst bidriuwen. Gate wudden in de grote Steene boord un mäd Pulwer kleeuwd. Do Fäildsteene wieren 'n sick lohnende Utfuhrweere. Ju münsterske Staatskasse notierde 1779 an Toll ut ju Fäildsteenverschippernge ut dät Amt Mep-pen 215 Doaler, ut den Bicirk Cloppen-burg 23, deerjun ut den Gjuchtsbicirk Ayth 301 Doaler. 1825 wudde ju Utfuhr ver-beden, um nogh in do aine Terpe Sträiten tou läsen. Do ap do Losselsteeden tou-hopefierde Steene wudden nogh fräi rat.

As dann do Sträiten in do Terpe klor wieren, do wieren do Steene ape. 67 Bootjere bisurgenden ju Utfuhr ap ju Seelter-Amse ätter Ubbehuzen tou 'n Um-leden in gratere Schiepe. 1852 wudde

bi-gjucht, dät jierliks ur dusend Bootsleednge ap de Seelter-Amse verfrachted wudden. Ut ju Tied hondelde it sick wull um Frachten von Ellerbrok. An Hound von dusse Mee-deelnge ist it licht tou verstounden, wie-rum neen Fäildsteene in Seelterlound tou fienden sunt.

As 1898 ju oolde Romelster Cerke oubreken wudde, wudden in dät Fundament gewaltig grote Steene blotlaid. Aan Steen waas bi aghte Fout long. Ap aan Eend träi Fout hogh un bred. Do our wieren kuter, aber ock so hogh un bred. Do Steene wudden wier unner ju näije Cerke as Fundament brukt. Flintsteene wudden ock brukt bi Burenhuze unner do Stonnere. Sogar unner do Stonnere von ju oolde oubrekene Wiendemälne ap de Leiweke-komps Birigh; do grote Steene wieren deer nogh vor füftigh Jier tou sjoon.

Dät do Gräbsteeden ut oolde Tieden nit erheelden bliuwen sunt, lait wull deeran, dät dät Lound nödig brukt wudde. As do Hünensteene man erste wäche wieren, do wudden do Greebe gou verjeeten. Urnen-greebe wudden feststaald bi Scheddel,

Par-zelle 299 Fl. 32, Ennehaw, un Parz. 148 Fl. 7 Blankelde. Hir wudden nogh in näi-jere Tied Urnen fuunden.

Mäd do Denkmaler ut grote touhope-draine Steene, hongje ock do Steeden touhope, wir Doden bigreeuwen wudden. Sucke Steeden sunt in Baaljene: Henne-tun (von hun- hen- Dodentun) Flur 9, Parzelle 279/SO; Hennefan FI. 12, Parz 81/90.

In Utende: Hennekomp (Dodenkomp), Flur 4, Parz. 94/114.

In Romelse: Hennesch Flur 3, Parz 166-60; Henneblock Flur 3. Parz. 501/513.

In Hollen: Houene-Cerkhaw Fl. I, Parz. 511/516; Havestuck (Have bitjut iunske Kult ock Gräbsteede) Pnrz. 862/63.

In Bokelesk: Haveland Flur 2. Parz. 107.

In Scheddel: Lewekomp von Liuend, Le-ben un Hleokomp von hleo = Gräbhügel,

somäd Komp mäd Gräbhügele Flur 1, Parz. 39/66.

Butendem rakt it nogh Flurnomen as ,,Oldebarg", un ,,Oldebült", do in Fräis-lound Gräbsteeden bikundje schellen.

As ju christelke Religion 7OO/8OO Jier ätter Chr. ienfierd wudde, heerde dät Bi-greeuwen in do oolde Gräbsteeden ap. Um do näibaude Cerken wudden näije Cerk-hawe anlaid, do twelif bit trätinhunnert Jier as allgemeene Gräbsteeden tjoond häbbe. Erst in de läste Tied, as Seel-terlound an den Wareldsverkier ansleten wudde, un ju Bivölkerung sick mor as verdubbeld hiedde, wudden näije Cerkhawe buten do Terpe anlaid. In Romelse wud um 1933 di näije Cerkhaw buten Terp anlaid un häd do Nomen kriegen ,,Näije Cerkhaw" un ,.Berns Komp". In Scheddel wud um 1951 di ,,Näije Cerkhaw buten Terp anlaid, will di oolde tou littik waas. Do oolde Ljude wülln jedden as hire Ool-den bi de Cerke bigreewen wäide. Ju näije Tied häd ock hir oungriepen; wegen Mangel an Rumte moste di näije Cerk-haw buten Terp ap de Iesk anlaid wäide. In Strukelje häbbe se ock vor, 'n näijen Cerkhaw buten Terp antouläsen. Wenn deer ock anschienend nogh Rumte is ap den oolde Cerkhaw, so mouden bolde do oolde Greebe von näije wir brukt wäide. Wenn ap sun littjen Cerkhaw alle hun-nert Jiere vorne wir ounfangd wäte, so sunt do selge Greebe in twelifhunnert Jier, ock toumindest twelif Moal brukt wudden.

As Kultsteeden mugen do Bausteeden von dö Cerken in Scheddel, Romelse, Struckelje un Bokelesk touerst in Froage kume. Dann do bikoande Steenden as in Bokelesk dät Herrenholt un di Klasterbusk; in Utende do Wietsbirge; in Baaljene an't Romelster Scheed di Huddenjebom: in Ro-melse di Steensbirig, di Steenhuzisk un di Juddecerkhaw; in Hollen di Pellebirig, di Hollebirig, di Buddenjepoul, Tornblock, Sur-busk un Helle. In Scheddel bi Lindbirgs-meer, Felsum, Kretseldobbe, twiske do Steene, Mälnekruz, Rothebirig, Juddercerk-haw un bi Sedelsbirig di Iesbirig

Hilarius

In ju Hutte von den Helge Wüsten-biwohner Hilarius trongen Rowere ien. Jo raten sick nit tou erkannen, man hire Mienen un Biwernge verrätten him. Jo lieten hire Ogene gonge ätter alle Sieden, aber as jo nix seegen, do wülln se him dag nogh bong makje.

,,Häst du neen Nood vor Rowere in disse Wüldernis," fräigeden jo him mäd 'n dull Gesicht.

,,Wierum schul ik Nood häbbe, ik häbe ja nix?" lachede di Helge. ,,Hir sunt neen Schappe mäd Jäild un Leegerrume mäd Korel, neen Kellere mäd Win. Mien Wut-tele un mien Waterkruke stounde elk tou 'n fräijen Gebruk."

,,Man jo konnen di dag dät Liuwend nieme," kwieden do Rowere dull un rö-kelden mäd hire Waffen. ,,Dät is weer, aber wät nieme jo mi dann? Mi haalt nix touräg ap disse Wareld. Gould un Sälwer häbbe ik nit, Lorbeer un Myrte makje mi nit blide, neen Familje bind mi an de Wareld, un Wareldsvergnöügen häbbe ik ganß outäld. Also konnen Rowere un Mördere mi nix nieme, as miene Aermoud, miene Pienen, miene Versäiknge, miene Aalergebrecken un aal Wareldselend. Deerfoar raten se mi groten Riekdum, bäste Gesuundigeid, bliuwende Jugend, ewge Gluckseligkeid, aw mäd two Woude, den Hemel." Eenige von do Rowere lacheden, do our gehn 'n Stääk trough 't Haat, un aan Jungmonn rate den oolden Eensiedler stül-ken de Hounde. Mäd 'n Jier keem hi wir un wohnde bi him in ju Wüste as sin Sköüler.

Schöäweljen

As vor füftig Jier do Fane kultiwierd wudden, wudden joope Sloote anlaid, um do grote Fane drug tou läsen. Ju Foulge deervon waas, dät dät Rienwater gau ou-lope kudde. In sex bit tjoon Uhren waas dät Water von 'n Grummelschur all in de Aai [Aei], wät fröüher morere Deege durde.

Fröüher wiren do Nieden in de Winter unner Water, un wenn it dann frooz, dann

rat it grote Flächen mäd Schöäwelies. Oold un jung un ju ganße Skouljugend wieren ap de Schöäwele. Dät waas 'n Vergnöügen, roupen un sjungen, so longe jo sjo kud-den, bi Moundschien wud it leet bit elk vergnöügt un wurig ätter Huz gehn. So gehn dät alle Deege so longe dät Ies nogh heelt. Elk kud schöäwelje. Litje Bäidene fehrden [lehrden] dät bäten 'n Stoul. Elk moste schöäweljen lehre. Do nit wülln, wudden von do Oolden twongen, denn do nit schöäwelje kudden, goolten as Sunderlinge.

Domoals rate it ock nogh strommere Wintere as nu. Do bäste Schöäwler ma-keden Touren ap de Aei ätter Lier un haalden deer Weere her. So wät nogh verteld von Oltje Bernd. Hi waas an 't Brodbaaken un hied do Brode all klor formd, as Antje him vertelde, dät jo gorneen Salt mor bi do Koopljude kriegge kuden un wülln uttenemäiden slaghtje. ,,Dann stick dät Fjur in de Ougend man oun, ik woll iuwen Salt haalje von Lier." As Antje dät Fjur ounstickt, bind Bernd do Schöäwele unner, un as dät Fjur ver-barnd waas, do waas Bernd deer all wir von Lier, in Hollen mäd trütig Pund Salt ap de Schullere. Antje hied just dät Fjur ut de Ougen leeken un Bernd kud dät Brod ounschuwe. So gehnen in longe strom-me Wintere eenige Artikele tou Eende, do ours mäd 't Schip von de Städ haald wud-den. Reede wirenn nogh unbekaand. So konn man sick vorstaale, wo di lichte Frachtverkier von kräftige Schöäwler bi-surged wudde.

Nu ist dät aal vorbi. Do Nieden sunt ock nogh wull blonk foar 'n poor Deege, man dät Water lapt gau wech un do Fane läwerje dann neen Water mor. Iesflächen as touvorne rakt it nit mor. In Scheddel un Romelse lehre do Bäidene bolde neen schöäweljen mor. Ap litje Poule, Toghten un Sloote sjucht man nogh Bäidene glits-kjen un schöäweljen. In Utende is nogh flugh Ies ap do Kanale un Wieken. Ju Seelter-Amze is foar den Iessport nit mor tou trjougjen.

Do Bremer Städmusikere

Deer hied 'n Mon 'n Iesel, di all longe Jiere do Säcke ätter de Mälne drain hied-de, den sien Kräfte ap 't Aaler aber tou Eende gehnen. Sin Heer wüll him jedden los wäide, will hi do Säcke nit mor drege kudde. Dät hied hi merkt un ronn wech. Hi wüll ätter Bremen: hi meende deer kudde hi Städmusiker wäide. As hi all 'n gouden Eende waije waas, saag hi an den Way 'n oolde Jagdhuund läsen. Hi hied de Tunge ut de Bäk hongjen un hichede, as wenn hi sick wurig ronne[n] hiedde ,,Nanu, wät is dann mäd di los?" fräigede di Iesel. ,,Och, ik ben oold un gebreckelk un konn ap de Jagd nit mor ur Fäild. Min Heer wüll mi doodschjoote, do ben ik wech ronnen: man wir schell ik nu min Brod vertjonje?" ,,Och", kwad di Iesel, ,,ik gonge ätter Bremen un wäide Städtmusiker: gong man mee un melde di ock bi do Musiker. Ik spidel-je ju Laute un du haust do Pauken." Dät waas den Huund all gjucht un gehn mee. It durde nit longe, do siet deer 'n Kat an de Way un makede 'n Gesicht as träi Deege Rienweder. ,,Nu, wät is dann mäd di los?" fräigede di Iesel. ,,Deer ik oold wudden ben, mien Tuske stump sunt un ik ljauer bi dät Fjur sitte un spinne, as tou musjen, wüll man mi in 'n Säck versuppe: ik ben ben nogh juust wech-keemen, man wir schell ik nu wai?" ,,Du koast ja ok flugge Musik makje, wi gonge ätter Bremen as Musiker, deerum gong man mäd us," kwad di Iesel. Di Kat waas deermäd ienversteen un gehn mee. Deerap kemen do träi an 'n Burenhoaw vorbi. Deer siet di Hohne ap ju Poute un schräi-wede wät deer oane siet. ,,Wät is mäd di los?" fräigede di Iesel. ,,Ik heerde, dät tou Pingstersunday groten Besäik keem un deerum schuul ju mi in 'n Pott krige. Nu schäiwe [= schräiwe] ik so longe ik nogh konn!" ,,Dät häst du ja gornit nödig, ik weet, Räid. Du häst 'ne goude Stemme; wi gonge as Musiker ätter Bremen un du diest goud, wenn du mäd us gehnst." Di Hohne urläide sick dät nit longe, hup-pede von ju Poute un trappelde mee.

As dät Eeuwend wudde, kemen jo in 'n Busk. Di Iesel meende, dät it beter

waas hir in den Busk tou urnaghtjen, denn bi Naghttied kud man in de Städ daag nix wäide. Do our träi wieren deermäd ienversteen. Di Iesel un di Huund lieg-gen sick unner 'n tjucken Boom deel. Di Kat klawerde in den Boom un di Hohne floog buppe in de Spitze. Bifor hi iensliep, kikede hi nogh 'n Moal rund un seeg in de Fierte 'n Lucht barndjen. Hi ruup sien Gesellen tou, nit wied von hir moste wull 'n Huz wese, denn deer waas noch Lucht tou sjoon. Do kwad di Iesel: ,,Läit us man deerwai gonge, denn dütt Leeger is man schlucht. Jo gehnen ap dät Lucht tou un kemen vor 'n hellerljuchted Ro-werhuz. Di Iesel kikede trough dät Fin-ster. Do our fräigeden him: ,,wät sjuchst du deer?" ,,Do Rowere sitte bi 'n fullen Disk un konn 't nit ap." ,,Dät waas wät foar us," kwad di Hohne. Jo heelten Räid, wo jo do Rowere deerut jagje kud-den. Dann wudden jo sick eenig un make-den dät so. Di Iesel staalde sien Vorder-fäite ap dät Finster, di Huund ap den Iesel, di Kat ap den Huund un di Hohne ap den Kat. Ap 'n Teeken makeden jo hire Musik: di Iesel schräiwde, di Huund bliekede, di Kat miaude un di Hohn kräide. Dann brieken jo trough dät Finster, dät dät Gläs klirde. Do Rowere leeuwden an Gespenst un fluchteden in den Busk.

Nu setten jo sick an den Disk un frietten, as wenn se fjauer Wieke smaghtje schuulln. As jo kloor wieren, makeden jo ju Lampe ut un elk gehn ap sien Steede tou släipen. As do Rowere seegen, dät dät Lucht ute un alles still waas, kwad di Hauptmonn: ,,Wi hiedden us daag nit verdriuwe läite most." Hi saande aan, dät Huz tou unnersäiken. Di gehn in de Kökene um Fjur tou makjen. Hi heelt 'n Swiuwelsticke an den Kat sien glöü-nige Oogene um Lucht tou maakjen. Di Kat sprong him in 't Gesicht, sputterde un kratzede. Di Huund beet him in 't Been, di Iesel rat him 'n gouden mäd sin Houw un di Hohne schräiwde. Di Rower ronn un vertelde: ,,Sun Hexe kratzede mi in't Gesicht, 'n Kerl statte mi mäd Saks in't Been, 'n swott Ungetüm häu mi mäd 'n Peel un buppe rup ock noch aan: ,,Brang mi den Kerl".

Sylvia

Ut do fjautig Städdeele Roms strömden do Manskene ätter dät Amphiteater von den Vespasian. Ju Sunne scheen so woarm, as wenn ju sick ock an dät Schauspill bideligje wüll. Dat Spill schul biginne, un dät Foulk trong sick mäd Ungestüm ätter de Arena, wier Maanskene, un-scheeldige Christen do wülde Dierte as Fodder tjonje mosten. Do näischierige Bi-säikere nomen rangmäßig hiren Platz ien, ap do grote Arenatrappen. Unner do Trap-pen in do grote Rume wiren do Löwen un Tigere, do all 'n poor Deege smaghted hiedden, bäte Gitterdoren ouschöteld. Ap eenmoal wät it still, as ju Dore tou 'n Loge eepen gungt, ju de kaiserlike Loge bolde gliek is. Sex, ganß in wiet klodede, versleierde Pristerinnen; do vestalische Si-stere nieme in ju Loge Platz. Bisunders ju eene von do sex, ju jungste wät von ju Masse mäd Interesse biwundert. It is Sylvia, ju Dochter von Sulpicius. Ju sit twiske do our, un let hire Oogene gau gonge ur dät prunkfulle Teater mäd aal do verschedene Maanskene. Do Bronce-un Marmorstatüen kikeden von hiren Sok-kel herdeel: do Springwater-pipen sprit-zeden 'n perfumierd Water umher: ju Sunne scheen so woarm tou dät ganße Spill un ju Musik von verscheedene In-strumente liet ju Luft trillje. So wud dät Dodesfest fierd! Touwilen heerde man ju Stemme von 'n Löwe un liet den Spetakel von do Ljude still wäide. Dann heerde man ock roupen: ,,Do Christen vor do Dierte!"

Ganß trurig bikikede Sylvia den ganßen Vorgong. Ju waas foar dät erste Moal in de Arene un hir Biniemen moste wull apfale. Hire Gedanken verrätten wull den Vorgong in hire Seele; denn Cäsonia, hire ljowste Fründin, flüsterde hir tou; ,,Wät is dann mäd di? bäst du trurig; gefaalt di dät Fest nit?" ,,Dät is jun mien Na-tur, ik fiende it tou gräzig dat Monnljude, Wiuwljude un Bäidene in de Blöüte von hire Liuwend von wülde Dierte kutrie-ten un apfreten wäide schellen." ,,Aber disse Maanskene sunt ja Christen, sunt Stoastfäinde [= Stoats..] ." ,,Ljowe Cäsonia, leeuw dät nit. Miene Amme, 'n ehrenfull Maanske, ju ik kanne, wenn se ock 'n Sklawin is, bikaande sick tou den christlke Glowe un häd mi ofte von ju näije Religion verteld." ,,Sister, kwed dät nit so lud; dien Woude sunt unklouk un ju Vestalin Fulvia bukked sick tou us herur um tou lusterjen wät wi kwede." Sylvia taide hire Fründin de Hounde un kiekede wir ap dät Amphiteater. Deer wud just 'ne Dore epen maked, un in 'ne longe Riege ke-men do toun Dod verurdeelde herut. Do wud it allgemeen still; alle Oogene waan-den sick näischierig ap do Ungluckelke, do, toun stierwen klor, unner ju Loge von den Kaiser vorbilooken un him gröüte-den. Dat wiren allerhound, von alle Liu-wensaalere un verscheedene Rassen tou-hopekemen. Do Wiuwljude Gesichtere wiren bleek von ju Kerkerluft un von do Pienen von do Torturen. Jo fellen ap twiske do Monnljude un Oolde mäd hire stromme, ietenste Gesichtere: hier waas ju Hoopnge von de Cerke: dät wiren do gelehrde Gäistlike, do köüne Bikannere. do Ordenssistere un helge Dia-konissinnen, biwährd trough 'n Liuwend full Tugend un Opfere. Aber nit blot Ergebung in Godds Wille waas in do Oogene von disse Martyrer tou lesen, ock ju hemelske Bliedskup von 'ne stärke Hopnge deertou.

Sylvia hire Haat, dät von Nood klop-pede, waas wät rauelker, as ju den Moud sunner Prahlerei, disse Rauhe sunner Stolt un ju Seelengröte, ju so sicher ur alle Natur-verlongjen staand saag. Ju fäilde, dät mäd disse Maanskene 'n Godd wese moste, di him Kraft rate. Elke Oogenblick di ver-gehn, versette hir Gemöüd mor un mor in ju Steede von disse heldenmöüdige un geduldige Slachtopfere. It kem hir vor, as wiren dät Brure, Sistere, trjoune [= trjoue ] Frün-de, ljowe Deele von hire aine Seele, do hire Bloud man nu verjoote wüll. 'N Un-wille urkem hir, ju hied deelstige maat tou do Ungluckelde um se tou rädjen aw mäd him tou liedden. Un as do Christen eenmöüdig ounfängen tou sjungen, do wud hir lichter um 't Haat.

In Sylvia hire Seele briek 'n Lucht-straal von 'n näijen Day un ju Biwun-dernge bahnde den Glowe den Way. Ju kikede ätter do Figuren do dät Amphite-ater smukden: ,,Deer stounde do ver-bliekte Godde Merkur un Bachus, Venus un Mars," kwad ju tou sick, ,,ik häbbe deer sielärge nit an leewe kud, blot an Vesta alleenig. Und daag, well von us wüll foar Vesta stierwe, so as do Chri-sten bliede in den Dod gonge foar hiren gekjusigden Godd?" Ju versonk immer mor in disse Bitrachtnge; un so as ju Sunne den Dook verdriwt, un den ver-dwälne Wonderer den gjuchte Way wised, so gehn ju Weerheid in hire Seele ap. Ju murmelde: ,,O unbikaande Godd, wüllt du mi ock unnnieme [= ounnieme]!"

Cäsonia trahlde sick ätter hir un kwad ,,Nu woll man do Löwen ap do losläite, ik häbbe Nood." ,,Jo alleenig, jo häbbe neen Nood," ontwoudede Sylvia, ap do Christen wiesjend, do, in ju Midde von den Cirkus binunner wiren un bededen. Aan Löwe mäd 'n bitjen rode Mohne, mäd 'n majestätske Stierne, mäd glänsjende Oogen, kem longsom ut 'ne Gitterdore, un waas anschienend bliendet von dät helle Daysljaaght. Hi slug mäd den mächtige Stäit um sick, un von Smaaght driuwen gehn hi liek ap do Verurdeelde los. Sylvia saag as trough 'ne Wulke 'n Monn unner den Löwe sien Tatze faalen: dät bliede Gebrüll von den Löwe gellde hir in do Ohre un dät waas hir, as wenn di Löwe mäd den spatteljenden Körper in sin blou-derge Rachen ticht an hir vorbilook. Dann foulgede dät Bifallklatskjen. Ju kikede ap; do Christen bebeden [= bededen] wider. Ap Bifehl von den Kaiser, di, ap siedene Käßen von pur-purrode Fawe liende, dütt Schauspill mäd Wohlgefallen un tyransked Gniffeljen bi-trachtede, wud 'n twäiden Staal epen ma-ked, un 'n groten Tiger mäd vergouldede Bikloknge [= Biklodnge?], sprong herut, kroop 'n Eende as 'n Kat un sochte mäd sien gierige Oogene siene Büte ut. As hi siene Woahl treffd hiedde, sprong hi mäd 'n Satz ap sien Slaaghtopfer, drosselde it mäd siene Tatze un smeet it ap ju Soundgruunde deel. Man herde 'n lichten Seufzer un den Nome Jesus Christus, di mäd 'n haatelk

Vertrjouen utspreken waas. Sylvia heelt hire Oogene stiuw ap do Martyrer: dät Schauderjen vor dit Schauspill waas foar hir vorbi. Ur dät Bloud un Dodesstroafe wech saag ju, as do Christen, den Hemel epen un ju ewge Seligkeid ap hir täiwen. Hiere Oogene gjuchten sick ap two Wiuwljude, Muhr un Dochter, do, sick fäst umiermd hiedden, mäd Bigäisternge den naijen sicheren Dod trotsje tou wol-len scheenen. So as ju Muhr von do sogen makabäiske Brure munterde ju hire Dochter ap, trough fromme Spreekwoude un Bilehrnge. Ju Dochter, knap sextin jiere oold, scheen hire Muhr swöre tou wollen, bit in den Dod trjou uthoolde tou wollen. Sylvia bitrachtede do Bee mäd Biwundernge. Ju kwied tou hire Fründ-in Cäsonia: ,,Wät sunt wi daag grausom, sjuch dät junge Wucht deer, dät man do wülde Dierte pris rakt: ju bedet, jo sunt nit bong. Do hire Godd maked do Swecke stärk. O, di Christengodd is 'n mächtigen Godd; un us Godde? - - Cäsonia! Cä-sonia! Di Tiger - hi springt ap zu [= ju] Doch-ter los - hi slieped ju wech. Ik leeuwe ock an Jesus Christus, Cäsonia.

Ju Vestalin Sylvia kwad dät un stud app mäd selge [helge?] Entcücknge un fjurigen Glowensmoud in hire Oogene. Ju ver-dutzde Cäsonia wüll hir träg hoolde; aber bolde nogh gauer, as do Gedanken säl-wen, reet Sylvia dät Gitter von ju Loge eppen un waas ock all unner in den Cirkus. Do Diertebändiger jageden do Dierte unner Liuwensgefohr träg in hire Staale. Do Toukiker wiren bistatt un bute sick. Jo sprongen ap von hiren Platz. Do Aine, do Fründe. ju Selskup von ju Familie Sulpitius reckten hire Irme ätter Sylvia un ruppen hire Godde an; man ju, rauelk un mäd Touversicht, gehn mäd flinke Trede ätter do all minner wuddene Christen. Sogau as ju bi hire näije Brure ankemen waas, heelt ju hire Hounde hog; 'ne Dodenstille rundumher tried ien, un ju spriek mäd feste, klore Stemme: ,,Ik ben Christin. ik leeuwe an Jesum Christun, ik woll foar him stierwe: denn hi is 'n weeren Codd. Di Glowe von disse Un-glückelke is min Glowe.

Ik leeuwe ap den Godd, di Kraft tou de Tugend rakt, un ik telle mi los von do Bieldere deer sunner Macht, do ut ju Städ Rom ju Schande von do Völkere maked häbbe. Min Fahr! - kwad ju tou 'n oolden Monn mäd wiete Hiere, den ju foar den Anführder von do Christen heelt - is it genough an din Godd tou leeuwen, him ljow tou Labben, um bifräid un redded tou waiden? Ik leeuwe an him, ik häbbe him ljow, ik woll foar him stierwe. ,,Mien Dochter", ontwoudede di Oolde mäd Tro-nen in do Oogene, ,,ik kwede as di Mäster: Weerlik, sun Glowe häbbe ik in ganß Israel nit fuunden! Du krichst mäd dien aijen Bloud ju Döpe, ju di von alle Sänden scheen maket. Sylvia fell ap hire Kniebbele deel un gjuchte hire Oogene mäd Verlongjen un Touversicht tou 'n Hemel. Do Christen staalden sick um hir mäd Biwundernge: do Stierwende verjie-ten hire Qualen, riskeden sick ap in dät Sound, dat jo all mäd hire Bloud traonkd [= troankd] hiedden, un sägenden ju näije Christin mäd hire lästen oustierwenden Blick. Ut ju twiske Meeliden un Dulligeid deelde Masse entstud 'n troughnunner Roupen un Roorjen. Do Vestalinnen hiedden dät Ge-sicht verdeckt, rupen hire Goddin Vesta an un huulden ur dät Schicksal von hire Sister. Di Präfekt von dät Amphiteater birate sick in ju Loge von den Kaiser, um 'n näijen Bifehl tou haljen, wät hi dwo schul. Di Kaiser Domitian bisinde sick gao un kwad: ,,Nu ju Vestalin Syl-via sick tou do Fäinde von dät Riek bikaant, do Godde verunehrd un bilei-digt, so mout ju mäd do Goddloze hir Schicksal deele. Läitet do Dierte los!" Sylvia siet nogh immer iunske den oolde Monn ap hire Kniebbele un nohm sick elke Woud von den oolde Monn tou Haaten. Hi kwad tou hir: ,,Mien Dochter, jo läite do Dierte wir los; du krichst nu den Pris foar din Glowe an Jesus Christus, buppe in 'n Hemel täiwe ap di aal do selge [= helge] Wuchtere mäd 'ne Kroune un Siegespolmen." ,,O, min Fahr, in mien Seele is Free un Hopnge. Mei di weere Godd dag aal do bikiere do ik ap de Wareld am ljowsten häbbe." Deer sprong 'n Löwe mäd 'n Satz ap ju junge Christin;

di Oolde sag se an sien Siede tou de Gruund rieten un mäd do Bloudströme hire edle Seele apreeken. Hi spratte sien Hounde ut ur hir un rup: ,,Weß dögt [= döpt] in de Nome von de Fahr un de Suhn un de helge Gäist." Ju heerde nogh disse Woude, un flüsterde mäd swäcker wäidende Stemme: ,,Weere Godd, ik habbe di ljow un leeuwe an di!" Dät wieren hire läste Woude, wirap ju Tatze hire Brust kut-reet.

Seerouwere in Seelterlound

It schell in ju Tied twiske 500 un 580 ä. Chr. wesen häbbe, as do Seerowere mäd litje Schiepe ap de Seelter-Amze in Utende festmakeden. Wofuul Schiepe dät wesen sunt, kud nit genau feststaald wäide; dät ganße Joop waas full wesen von Schiepe von de Klasterbusk ätter de Utenjer Bräg. Do jo mad hire Schiepe nit unner de Bräg trough kud hiedden, hied-den jo mäd do Utenjer Boote Romelse un Hollen bisoaght.

Schwer biwehrd brieken jo in do Buren-huze ien, un twongen do Ljude aale dat fatte Vey, Swine un Bäiste ätter do Schiepe tou brangen. Hannen un Eiere, Rogge, Hawer, Boukede, alles kudden jo bruke, un dät mosten do Ljude ap 't Schip brange. Gould un Sälwer mosten do Ljude binunnersäike un ouläwerje. Do Seelter hiedden sowät nogh nit bi-liuwed un wirn nit rusted foar 'n Krich von 't Water her. Do eenpelde do nit ouläwerje wülln, do wudden deelhauen un do Huze in de Bround statt. Do Sched-deler kemen do Hollner tou Helpe, man jo kudden ditmoal blot do Boote, do ätter Scheddel wülln, wirume twinge. Dat waas ju erste grote Rowerei von Seerowere ut Skandinavien. Touglieke Tied schälln jo ock Rhaude un Umgegend utplunnert häbbe. Gespensterhaft hiedden hire litje Schiepe let, as do Wickinger, mäd 'ne Gäisebrust: ut stafierd wiren jo wesen mäd Saile un Rudere.

Von do an wudden Steenburge mäd Sound walle an de Seelter-Ey anlaid, um bi näije Urfalle den Kampf apnieme tou konnen.

Di ehrlike Daylöhner

As Napoleon ut Russlound fluchtje moste, un sick bi Leipzig jun Prüssen, Russen un Oestriker tou Weer sette, do looken do Franzosen ock ut Ooldenburig, Ostfräis-lound un Westfalen wech un setten sick in ju Festung Venlo in Hollound wir fäst. Von deerut makeden ju Urloope ap do Naberterpe, plunderden un rowden wät jo bruke kudden. In een Terp wohnden twäin unverhülkede Brure do um hire Jäild gjucht bisurged wiren. Do Franzosen kudden him ock elke Day urfale, un deer-um bislooten jo hire Schätze un Jäild in Sicherheid tou brangen. Ap 'n leeten Eewend, as wull alle Ljude tou Bäd wiren, gehnen jo, di eene mäd 'n Spade un 'n Schienfät, un di our mäd 'n Pott in bee Hounde in den Tun bäte dät Huz, um hiren Riekdum tou bigreewen. Di Naber, 'n ärmen Daylohner siet tou-fällig bäte in sin Tun. Nood un Surgen hiedden him ätter buten driuwen, um sik an de friske Luft tou verhaaljen. Hi wudde trough dät Lucht von dät Schienfät in den Naber sin Tun ut sien Aettertaanken apschreckt. Hi wiste erste nit, wät do deer nogh wull so leet tou dwon hied-den. Näischierig gehn hi sinnig ätter de Häge um do bee tou bilurjen; hi wüll daag wiete wät deer vor sick gehn. Von dät Lucht kud hi trough ju Häge sjoo, wät do diedden un sick sälwen nit tou verräiden. As hi den Spade un den sweren Pott saag, do gehn him 'n Lucht ap; un di Tocht an aal dät Jäild, dät in den Pott wese moste, brochte him de Brust so in Apregnge, dät hi bolde neen Luft haalje kudde. Hi bimerkde, as do bee tichte bi him wiren an de Häge, di ooldste ap 'n pasende Stede wiesede un den our tou-flusterde: ,,Der gräw man oun". Di jungere gruw 'n joop Gat in de Gruund un dann lieten jo den Pott sinnig deelsackje: smee-ten dät Lock wir ticht, triedden ju Gruunde wir fäst, makeden alle Spure wech un straiden nogh wät Bleedewirk ap, so dät nix mor tou sjoon waas. Dann kiekeden jo sick nogh moal schjou ume ätter alle Sieden un gehnen wir in 't Hus.

Nu stud di Orbeider an de Häge ap. Hi waas ganß apgerägd; dät Bloud rullde him trough do Aedere, un 'ne framde Gewalt scheen him toutouflusterjen: ,,Nu ist [= is] it Tied, 'n Sprong ur de Häge tou makjen". As hi de Hounde all ap ju Häge laid hide, stud hi ap een Moal still. ,,Du schäst nit stehle," kwad hi sinnig tou sick sälwen; un just as wenn di oolde Knecht mäd den Hangstefout him all bi den Jickel heelt, reet hi sick mäd Gewalt los un ronn ätter aien litje Huz tauräg.

Sien Maanske, dät just von 't Spinnwäil ap studde, fräigede him: ,,wät is mäd di, wät failt di, wirum lapst du so? Du sjuchst ja ut, as wenn du 'n Spouk blou-ked häst in do Naber Tune! Wät häst du?" ,,Mäd din Spouk!" ontwoudede bistimmt un fester di Bonn. ,,Dum Tjugh! mi failt nix. Man kum, läid us tou Bed gonge! It is all leet genough wudden, un ik ben ock ganß wurig."

,,Wät häst du so leet maked deer bäte? Ik wüll all ätter kiekje wir du bliuwen wierst. Du makest di in de läste Tied so fuule Surgen, min ljowe Monn!" kwad ju mäd woke Stemme. ,,Immer Kopp hog un gouden Moud; Godd schäll us wull nit verläite. Wenn du di nogh mor ur use Nood ärgerst, so wädst du nogh kronk, un wät schäll dann ut mi un do Bäidene wäide?"

Di Monn beet sick in de Lippen. ,,Use ärme Bäidene," murmelde bi dann, as sien Maanske 'n Oogenblick wäche waas, um do Dooren tou sluten un nogh eeni-ges tou rägeljen. ,,Je, do ärme Bäidene!" Dann tochte hi wir: ,,Jo kudden nu riek wäide. Aber. - It is daag goud, dät ik ut den Tun ben. Well weet, wät pas-sierde, wenn di Düwel mi noch een Moal so ticht bi sick hiedde!" So gau as sien Maanske wirkeem, be-deden jo dät gewohnde Eeuwendgebäd un gehnen tou Bed.

Di Daylohner sloot sien Oogene un ver-sochte tou släipen. Aw hi sien Oogene sloot aw eepen heelt, aw bi eick [= sick] gjuchts aw links trahlde, immer hied hi den Pott mäd Jäild vor sick. Dann keem him di Ienfall, ,,un wo waas dät, wenn du man 'n bitjen Jäild herutnohmste. Du brukst ja dät ganße Jäild nit tou niemen. - Un wenn du ock alles nohmst, do bee sunt ja so riek, jo häbbe so fuul Göüdere, Fäildere, Wisken un Busk: deertou häbbe jo ock nogh Jäild utlehnd, jo hoolde nogh mor as genough foar sick." Dann mohnde ju betere Stemme in him, ,,ist [= is] it nit stehlen un blüft it nit stähln? Godd bi-wahre mi vor Däiwerei!" Un nu bedede hi wir um in Släip tou kumen.

Do rup ap eenmoal een von sien Bäi-dene, dät bi him in ju sälge Komer sliep, in Drom lud ut: ,,Babe! Babe!" Hi riskede sick gau ap un lusterde, man di Went sliep rauelk wider. ,,Och je, ji goude Bäidene! Ji släipe nogh surglos un kanne do Surgen un Plogen von jou ärme Oolden nit. So orbeitsom un sporsom wi sunt, wi konnen blot dät Nödigste ver-tjonje foar den Unnerhoolt. Deer brukt us blot 'n littik Ungluck tou treffen; aan von us brukt blot kronk tou wäiden, un it is us nit mor mugelk, jou tou klod-jen un tou ernährjen; mouden jou dan von Dore tou Dore seende um tou bädel-jen. Bädelje! Na! Ljauer woll ik . . . Jo sunt unverhülked, jo häbbe foar neen Bäidene tou surgjen. Jo fäile it nit, wo dät is foar 'n Fahr, wenn hi do Bäidene smagtjen sjucht. Wät dwo jo ock mäd aal hire Jäild? Schell ik .. .? O Godd, o Godd, brang mi nit in Versäiknge!" - Dann wud him wir touflüsterd: ,,Nan Maanske wät it gewahr, du koast ja an ju our Siede ur de Häge stige, dann nogh 'n Eeende [= Eende] ur dät Fäild in our Richtnge loope, um deertrough elke Ver-dacht von di ou tou schuwen. Un wahr-schienlik bale do bee gornit deervon ut Nood, von do Ljude utlached tou wäiden. Nu, Gefohr is deer nit bi; sowied ju in

Froage kumpt, konn ik dät rauelk dwo. - Deer slacht ju Klocke een Uhr. Alles is still un släpt! In tjoon Minuten häbbe ik den Pott hir, ben riek un konn mien Bäidene ehrlik ernährje . . . Wät häbbe ik kweden? Ehrliek? Waas dät ehrlik? Un wenn dät ock neemens sjucht, sjucht Godd dät nit, mi[n] Gjuchter?! Na, na," kwad hi dann entsleeten, ,,ik dwo dät nit! Min selge Fahr häd mi dag as ik nogh jung waas, immer lehrd: ,,Ehrlik durt am long-sten. Godd verlät sien Bäidene nit." O Godd verläit ock mi nit!"

So smeet sick di ärme Monn, von Ver-säiknge verfoulged, wai un wir, un as it ljaght wudde, ju Sunne apkeem, do hied hi nogh nan Släip in de Oogene häiwed. ,,So konn dät nit ferre gonge, ik mout deer ours mäd an. Un so as hi dät toaght hiedde, hondelde bi ock fluks. Hi sprong ut dät Bäd, look sien Klodere oun un gehn sinnig ut Huz. Bi sin Naber kloppede hi fell an de Dore.

Do Nabere, do ock wull nit rauelk sliepen hiedden, makeden fluks epen. Do wunderden sick ur den ädderen Bisäik un fräigeden aw deer wät passier[d] waas, wirum hi so apgeregd waas un wät hi wüll. ,,Heerd moal her," kwad hi, kut un scherp. ,,Ji häbbe yersen Ewend in jou Tun 'n Pott mäd Jäild begreewen. Ik häbbe dat blouked in [= un] kud ju ganße Naght nit släipe dervon. Bolde waas ik tou 'n Däiw wudden. Nu bidje ik jou: grewed dät Jäild wir ap un verbierged 't ap ours 'ne Steede ju ik nit kanne, so dät ik wir in Free liuwje un rauelk släipe konn."

Dät waas 'n hedden Kampf mäd gäistige Fäinde. Hi häd sieged ap jum [= ju] ganße Lienje jun aal do Versäiknge un sick just so tapfer maked as 'n Suldat di mäd de hochste Tapferkeidsteeken deko-rierd wudde. Wudden alle Bäidene in hire junge Jiere von do Oolden di feste Glowe an Godd so lehrd, dann saag it beter ut in de Wareld.

Ju Kunst, riek tou wäiden

Deer waas moal ap 'n Vergantung 'n Koppel Foulk touhope kemen un as di Notar un di Utrouper nogh nit deer wi-ren, fängen do Ljude oun, as dät bi sucke Gelegenheiten wull Rägel is, ur ju läipe Tied tou klagjen. Aan jungen Monn waande sick an 'n oolden erfahrnen Monn un fraigede [= fräigede] him: ,,Leewe ji nit ock, dät do hoge Stjuren un Ougawen dat Lound ganß utluke."

Di oolde Monn mäd 'n wieten Full-boart stud ap un kwad: ,,Mien goude Ljude. Do Ougawen an den Staat sunt hogh un man kud dät Jäild ours goud bruke. Man wen wi ours neen Ougawen hieden, dann kudden wi deer licht mäd kloor wäide, wi häbbe aber nogh fuul mor Ougawen do us fuul swarer falle. Name wi as Exempel ju Leeuigeid, ju kosted us twäije so full as do Ouga-wen an den Staat, use Luxus träije un use Dummegeid fjauer moal so fuul. Von disse Ougawen konn us nan Foulksver-treder befräije. Deervon konnen wi us sälwen bifräije, wenn wi do goude oolde Rägele bifoulgje: denn Godd helpt do, do sick sälwen helpe. Reekenjed moal ju Tied, ju mäd ledig gongen, dät hat mäd Nixdwoon verbroaght wät, un ji sjo dät ik gjucht häbbe. Lediggong is di Biginn aller Laster: hi brangt us Kronk-heiden un verkutted ap disse Wise us Liuwend. Lediggong is 'n Rust, di mor oungrippt as ju Orbeid. Die Kaije, den man alle Deege brukt, is immer blonk. Häst du dien Liuwend ljow, so vergeude nit ju Tied, denn ju is dät wirut dät Liuwend bistaand. Wofuul verljose wi al-leenig deertrough, dät wi langer släipe, ohne tou bitaanken, dät wi nogh longe genoug ap 'e Räg läze konnen tou Stierne tellen. Verlädene Tied lät sick nit wir-fiende. Deerum läitet us de Hounde bruke, so longe wi nogh Kraft häbbe. Leuigeid maked alles swer un Fliet alles licht. Di leet apstaand, wät nit kloor; denn wenn hi erste gjucht an de Orbeid is, is dät all wir Eewend. Ju Leuigeid gongt so longsom, dät ju Aermoud hir bolde ienhaalt. Driuw dien Geschäft, so dät dät Geschäft di nit drift. Wät helpt it ap betere Tieden tou hoopjen un tou täiwen. Wenn wi us sälwen an-derje, dann anderje sick ock do Tieden. Fliet häd nit nödig betere Tieden tou wonskjen. Di sick mäd Hopnge toufree rakt, lapt Gefohr, in 't grote Huz tou kumen. Sunner Orbeid häd man nan Vertjoonst. Di 'n Hondwierk aw Ge-werbe häd, häd ock Vermugen; un di 'n Beruf aw 'ne Anstalnge häd, häd ock 'n lohnd Ehrenamt. Di orbeidje woll, find immer Brod. Den flietige Monn kickt wull ju Aermoud in 't Huz, woged sick aber nit herien. Den flietigen schaankt Godd alles. Orbeide dälig, denn du koast nit wiete, wät di deer mäiden von auhaalt. Een Dälig is mor wäid, as two Mäiden. Griep ju Orbeid kräftig oun; mäd Hands-ken fangt di Kat neen Mus. Aber Fliet alleenig ist nit genoug, wi mouden ock Utdur häbbe un nit lichtsinnig wese, wi mouden sälwen 'n Ooge ap ju Ar-beid häbbe un us nit ap our Ljude verläite; denn 'ne Familje ju ofte utlukt, kumpt nit so wied as een ju ap hire Steede blift. Träimoal umeluken is so fuul, as eenmoal oubandjen [= oubadnjen]. Verläit dien Wierksteede nit, so mei di dien Wierk-steede ock nit verläite. Wollt du diene Seeke goud utgjucht häbbe, dann gong sälwen. Di trough den Plough riek wäide woll, mout him sälwen ounpakje. Dät Ooge von de Heer gjucht mor ut, as sien bee Hounde. 'n litje Gliekgiltigeid konn 'n groot Malör angjuchte. Will 'n Spicker failde, gehn 'n Howiersen ver-lädden, an dät Failjen von dät Howiersen di Hangst un will di Hangst failde, di Rieder. Die Fäind haalde him ien un un broaght him ume: dät waas nit pas-sierd, wenn hi ap den failjenden Spieker aghtet hiedde.

Di nit iuwen so goud tou sparjen ver-staand as tou vertjonjen, di konn sick tou Dod quäle, sunner aan Pennig bäte tou läiten. 'ne fatte Kökene maked 'n meger Testament. Sieden do Monnljude ur Spill un Sellskupdräinken Aexe un Homer, un sied do Wiuwljude ur den Koffje un Teebisäik dät Spinwiehl un ju Breidelse verjeeten häbbe, sunt monige Vermugen tou nix gehn. Wollt du riek wäide, so lehr nit bloot tou vertjonjen, sundern ock tou sparjen.

Ji leewe vielicht, 'n extra schölken Koffje aw Tee, 'n Gläs Win aw Bjor, touwilen 'n fatten Biet, Klodere ätter de näiste Moude un dann un wann moal 'n extra Vergnöügen, dät häd nix tou bitju-den; man merked jou: een Bitjen, dät ofte vorkummt, maked 'n Fuul. Waarjed jou vor do immer wirkumende unutze [= unnutze] Ut-gawen. 'N littik Gat versinkt 'n grot Schip, un Slickerjen kosted fuul Jäild. Wenn Ji 'n Paat ock billig koopje konnen, man nit bruke, dann is hi nogh tou jur. Wenn man kooped wät man nit brukt, so konn man bolde verkoopje moute, wät man brukt. Di Klouke wät trough framden Schaden klouk, di Dumme bolde nit trough sin aine.

Dät rakt Ljude do sälwen smaghtje, un hire Bäidene dät nödige Brod entluke, um sick unutze [= unnutze] flugge Klodere tou koopjen. Side un Samt maked dät Fjur in de Kökene ut. So wied is it kemen, dät dät Jäild foar luxiöse Sellskuppen utraat wudde, un do Schouster un Snider Reekngen nit bitoold wäide kudden. Trough sucke un derartige Dummigeiden sunt rieke un vor-nehme Ljuede ap 'n Huund kemen, un mosten bi do um Orbeid fräigje, wir jo fröüher hoghmöüdig ap herdeel kiked häb-be, do aber trough Flit un Sparjen tou Vermugen un Ounsjoon kemen sunt. 'N Bur ap sien Fäite is beter, as 'n Edel-monn ap sien Knibele.

Monig aan, di 'ne goude Erwschaft ma-ked aw 'n groten Gewinn leeken häd, toaghte, nu konn it wät lide. Litje Ut-gawen bi so een grot Vermugen konn man sick wull leistje. Wenn man immer ut dät Mehlfät nimmt un nix wir deeroun däd, dann kummt man bolde ap den Bou-dem. Wenn di Sood drug ist, weet man erste wät dät Water wäid is. Wolln ji wiete wät dät Jäild wäid is, dann gonged wai un burgjed. Surgen foulje [= foulgje] ap Burg-jen. Häst du een froi Stuck in 't Huz koo-ped, so most du nogh tjoon deertou koopje, so dät alles tousommen pased. It is lichter ju erste Lustjammergeid tou ver-biten, as aal do foulgende. Di litje Monn, di do Rieke ätteraped, maked sick so lä-cherlik as 'n Poage, di sick apblasede,

um so grot tou wäiden as 'n Bulle. Grote Schiepe duren sick ap den grote Ocean wogje; litje Fahrtjuge mouden sick an 't Ouger hoolde. Wät 'ne Dummigeid Scheel-den tou makjen, foar Seeken do man nit brukt. Di sick in Scheelden statt, rakt do our 'n Gjucht ur siene Fräigeid. Kon-nen ji nit ap 'n Datum bitahlje, so

mou-den ji jou schoomje, wenn jou Jäildleen-der jou junkumt. Ji bale schjuchtern mäd him un brange unweere Uträden an 'n Day. Bi litjen verljose ji Glowe un Trjoue, dät Schoomgeföül un ljoge. 'N apgjuchten Monn schul elk liek in 't Gesicht kiekje dure; verscheeldede Aermound [= Aermoud] aber nimmt him dät fräije unscheeldige Aptreden. It haalt swer, dät sick 'n lozen Säck ap-gjucht stounden haalt. Di immer kooped wät him gefaalt, di verjet licht dät bi-tahljen: di Verköper häd 'n goud Memorije un kumt ädder genoug mäd de Reeknge. Di Vertjonst konn von kute Tied un un-sicher wese, do Ougawen aber sunt sicher un durhaft. It is lichter twäin Schor-steene tou bauen, as aan worm tou hool-den. Ju Erfahrnge is 'ne jure Skoule, it is aber ju eenßigste wir Toren wät lehre."

Litje Froagen

• Wecke Klocke häd neen Reede?
• Wecke Schou is nit von Leder?
• Wecke Föt [= Fät?] häd gorneen Beende?
• Wecke Hangst häd nan Stäit?
• Wecke Hüsken häd neen Dack?
• Wecke Mälne häd nan Bach?
• Wecke Hohne häd nan Koum?
• Wecke litje Klocken nan Ton?
• Wecke Mure is nit von Steene?
• Wecke Ku häd gorneen Houdne?
• Wecke Ku [Rouse?] häd gorneen Toudne?
• Wecke Busk häd gorneen Twiege?
• Wecke König häd nen Riek?
• Wecke Monn häd neen Gehör?
• Wecke Bur tielt nan Aecker?
• Wecke Bom häd neen Kroune?

Berlin vor fjautig Jier

Wenn wi dälig 'n Bräiw aw Korte mäd Bräiwmarken fräi makje, dann duren wi ju twäin Pennigs Marke ,,Berlin" nit ver-jeete, denn wenn ju failt, dann nimmt ju Post do Bräiwe un Korten nit oun. So mouden wi elke Moal, wenn wi ju Marke sjo, an Berlin taanke. In do bee Wareldkriege sunt wull alle Suldoaten troug ju Städ kemen. Foar do, do deer all wesen sunt, un ock foar do, do ju Städ nogh nit blouked häbbe, is it wull von Intresse ju oolde Biskriunge vor fjau-tig Jier wir ätter tou lesen.

Wenn wi touräg taanke bit int fjau-tienste Jierhunnert, do waas Berlin nogh 'n Fiskerterp: wir touvorne an de Spree do ärme Hutten von do Wenden studden, stounde nu (1914) prachtvulle Palaste un Steeden wir Kunst un Gelehrigeid unner-broaght sunt. Berlin bistud erste ut two Terpe, ut Berlin un Kölln, wir ju Spree twiske trough gehn. In dät 14. Jierhun-nert wählden do bee Terpe aan Gemeende Rat un do entstud ju Städ Berlin. Um dät Jier 1550 wieren do sträiten nogh Sound-wege: vor do Huze lieg nogh Mjuks un Ougefall, un an ju Steede, wir dälig di Lustpark do Bisäikere anlukt, waas 'n Sump mäd Reit. 'N groten Apstieg nohm ju Städ sied 1815, un bisunners ätter den lästen Krich 1870 häd ju Städ sick gau utdehnd. In dät Jier 1864 tälde Berlin 633.000 Ienwohner un twintig Jier leeter hied sick ju Tall bolde verdubbeld. Ju Riesenstäd häd nu wied ur 2 Millionen Biwohner.

Berlin is riek an grote Kunstbauten, an prachtvulle Sträiten un grote fräije Steeden. In de Midde staand dät könig-like Slott, dät von den Kaiser biwohnd wät. Dät oolde Slott waas 'ne Burig an de gjuchte siede von de Spree, mäd Muren, Toudne un Gräften. Eenige Deele as di runde Toudn is dälig nogh tou sjoon. König Friedrich häd al do eempelde Bauten tou een grot Slott umebaue lät. Ju Slottkapelle an de Westsiede liet Friedrich Wilh. di fjoode apbaue. Dät Slott is 'n long Fjauerkant mäd jiuw [= fiuw?] Portale un fiuw Binnenhawe. Von do 700

Rume is di wiete Saal di flugste. Goude, aber ock läipe Deege häbbe do Muren von dät Slott blouked. Hir wudden do Siege von Friedrich den twäiden fierd; hir hied Napoleon sien Quatier, as Prü-ßens Macht breken waas; hie wudden do Lieken von do Könige vor dät Bigreewen utstaald; hir wudde di Tron foar dät näije dütske Riek apgjucht. Ju kaiserlike Familje wohnde in dät erste Stockwierk in den Utbau ätter den Slottplatz wai. Hir keek man ap den sprudeljenden un rus-kjenden Springsood, den ju Städ den Kai-ser as Geschaank widmed hiedde. Ap ju Slottfräiheid staand dät Denkmoal foar Kaiser Wilhelm den ersten, as Geschaank von dät dütske Foulk. It staand hog in ju Midde von ju Pilerhalle un Figuren as 'n Riederdenkmoal.

Dät Slott junur latt di Lustpark mäd däd Riederdenkmoal von Friedrich Wil-helm den träden tou 'n Bisäik ien. Muntere Bäidene spielje hir, twiske do Gärsflächen. Springwateranlagen biliuwje ju Bielde, un 'ne geschäftige Maanskenmasse kume sick jun ap disse Scheedpunkte von träi Städ-deele. Prachtvulle Bauten umromje den Platz: di näije Dom mäd siene Kuppeln un Toudene, do bee Museen un ju Natio-nalgalerei.

Gungt man ut den Lustpark ur ju Slott-bräg, so sjucht man gjuchts ju Ruhmes-halle. Deer iunske laid ju Königswache. Hir häd Friedrich Wilhelm di träde Denk-maler sette lät foar do Generale Bülow un Scharnhorst. Deer junur stounde Fürst Blücher mäd York un Gneisenau.

Tou do flugste Cerken Berlins heerd ju katholske Hedwigscerke, ju ätter ju Teeknge von Friedrich den twäiden baud is. Tichte bi stounde, dät königl. Opern-huz un ju Friedrich Wilhelm Universität. De Wache junur laid dät eenfache Slott von Kaiser Wilhelm den ersten. Bi dät grote Riederdenkmoal Friedrich den Gro-ten fangt ju 60 m brede Sträite ,,Unner do Linden" oun. Disse flugge Sträite bi-staand ut morere Domme un sunt biplon-ted mäd fjauer Rieggen Linden un Kasta-nienboome. Ap ju Sträite unner do Linden kumpt man an grote Bauten vorbi tou dät Bran-denburger Tor. Twelif Loge Pilere dreege ap hire Bikrounge den twojoligen Waijen, wirap ju Siegesgoddin hiere Ientoag haalt, fjauer grote Hangste, do iunske nunner spond sunt, luke den Waijen. Gungt man trough dät Tor. so kumpt man noudlk ap den Königsplatz, wir in de Midde ju 61 m hoge Siegessäule staand. Ju is as Er-innernge an do Siege von 1864, 1866 un 1870/71 baud wudden un drägt ju Ien-skrift: ,,Dät tonkbare Foulk foar do sie-gende Heere." Sextig eroberde Knun-nen dekorierje den Pilerschäft, di mäd een, von aghte Adlere draine Deckplaate ouslut. Ur disse Plaate reckt sick nogh huzhog ju vergouldede Siegesgoddin, ju mäd hire gjuchte Hounde den Lorbeer-kranß hogh haalt. In de Naite laid dät grote Rieksdayhuz un deervor dät Bismarck-denkmoal. Sudelk von ju Siegessäule sjucht man ju Siegesallee mäd 32 Marmordenk-malere ut de dütske Geschichte. Ap den suddelken Eend von de Siegesallee spru-deld di Rolandsod.

Von dät Brandenburger Tor ut kumpt man to den Dierte Park; dät is 'n froijen ur 250 ha groten Park. Deer gunge fuul Sträiten un elektriske Bahnen trough un dät liuwed deer von Bäidene, Riedere un Waine. Deer rakt it ock rauelke Stee-den wir do Fugele sjunge. Kostbare Denk-malere sierje den Park ap. Grosartig as ju Städ is, is ock dät Liuwend in Berlin. All ädder ap 'n Mäiden fangt dät Liuwen un di Verkier oun un mäd elke Ure wät dät Gewoge von Maanskene un Fuhr-wirke gratter bit Midday. Am lebendig-sten is it wull Under do Linden, ap ju Leipziger- un Friedrichsträite. 'n ticht Gewöül von Maanskene sjucht man vor do grote flug apmakede Glässchiuwen von do Koopmanns Winkele.

Eene Ringbahn, ju in 'n groten Bogen um ju ganße Städ fiert, verbind aal do fuule Bahnhawe. Ju Städbahn fiert ap 'n hoge Urbrägunge trough do Huzrieggen; ju tjoont den Verkier twiske do eempelnde Städdeele unner sick. Ap do Sträiten fiere

dusende Fahrtjuge un elektriske Bahnen von den äddere Maiden bit leet in de Naght wat [= wai]. Foar tjeon [= tjoon] Pennig konn man wull two Ure wied fiere. Eene bisun-dere elektiske [= elektriske] Bahn, ju Hog- un Unner-gruundsbahn, fierd bolde ap Brägebogen ur dät Gewöül wech un bolde wier trough de Gruund unner do Sträiten un Huze. Den Wiedverkier bisurgje trättien Irsen-bahnen un ap do Spreeirme un Kanale fahre ur 30 000 Waterfahrtjuge.

Berlin is ju erste Hondelsstäd in Dütsk-lound. An Industri sunt bisunders ver-treden Maschinen-, Irsen-, Sälwerweeren-, Boomwullfabriken. Di Halldeel von aal do Ienwohnere liuwed von Hondel un Ge-werbe. As Haupt- un Regierungsstäd von Prüssen un Dütsklound häd Berlin ock do hoghste Bihörden.

So saag dät ut in Beriin tou Bigin von den erste Wareldkrich 1914/18. Je länger di Krich durde, je stiller un een-sommer wud dät Liuwed [= Liuwend] in ju Grotstäd. As wi 1915 toun ersten Moal von Ruß-lound ap Urlaub fierden un bi 'n Backer um Brod fräigeden, do fräigede dät Wucht in den Backerwinkel: ,,Haben Sie Brot-marken?" Un in den Slachterwinkel fräi-gede dät Maanske: ,,Haben Sie FIeisch-marken?" Sucke Dingere kaanden wi nit un gehnen ap 't Märked. Deer waas ock nix ietbares tou koopjen, as swäite ur-riepe Serßen mäd litje Wurme.

As di Krich tou Eende gehn, do packede di Kaiser siene Kufferte un fierde ätter Hollound. Ju monarchische Herlichkeid waas tou Eende. Di Satlermäster Ebert wud Präsident Von Dütsklound. Aetter him kem Hindenburg un immer wüll ju goude oolde Tied nit wier kume. Erste as Hitler an de Regiernge kem, liuwede ju olde Herlichkeid wier ap, man dät waas ock as 'n Sträifjur, erste 'n Stoltfjur un dann 'n Kooldfjur. Dann wudde Berlin ätter den twäide Wareldkrich in fjauer Paate deeld un wo dät nu wäide schell, mai di Kuckuck wiete.

Oolde Rätselfroagen

Alles häd Tied, man wät mout me kittig dwo? - dät Fleefangen.

Wo konn me Water in 'ne Siuwe drege? Wen dät Water färsen is.

Wirume hongje do Klocken in den Tou-den? - jo hongje um den Kneppel.

Wirum häbbe se neen Hanne foar 'n Hohne in Steede ap de Cerke sett?? -dann moste di Koaster alle Deege ap den Klocktouden un dät Ai herunner haalje.

Wät is fatter as fatt? - Mjux.

Wät is lichter, 'n Puund Fugge aw 'n Puund Lood? - dät is glike sweer.

Wät is dät Bäste an de Klocke? - dät se slacht un nit smit.

Wirum kickt di Hohne in den Wiend? - hi haalt fuul fon frisken Wiend un scheene Luft.

Wirum häd di Hohne de Oogene tou, wen hi kräit? - deerum dät hi sien Lexe fon buten kaant.

Wo kumpt dät, dät di Hohne [= Kuckuk] nit vor Midday rapt? - hi rapt Kuckuk man nit Vormidday.

Wät is bunter as 'n Akster? - sien Fuggen.

Wofuul Fleehe gonge in 't Krus? - gor neen, do hupje deer aal wir ut.

Wofuul Aate gonge in 'ne Krusmäite? - gor neen, man mout se deer oun dwo.

Wät is dät Bäste an 'n Maanske? - ju Häid, ours fell hi utnunner.

Wir sunt do Hansken un Wonten am wormsten? - um de Hounde bi 't Fjur.

Wirume haut di Muller den Steen? - um 't Gat.

Well häd so fuul Oogene in de Kopp as Deege in 't Jier? - elk un een, an den twäide Day vor un ätter Näijier.

Touvorne, do waas deer 'n Kerl, di fell de Klocktoudntrappe herdeel un briek trjo Beene, wo gehn dät tou? - hi briek two Beene un dät Nosenbeen.

Wanner häd di Muller dät maaste in de Mälne? - wen hi den Kopp ut de Mälne stat.

Wir häd di Oxe dät maaste Flask? -twiske Stäit un Kopp.

Wecker Diert haalt am maasten ap Sche-nigheid? - di Hohne, di drägt immer 'n Koum bi sick.

Wecker Diert is dät trjoueste? - ju Lus, ju gongt mäd aan in 't Gräw.

Deer gongt aan wai mäd sex Beene un gongt dag man mäd fjaur ap de Gruund, wät is dät foar aan? - 'n Hangst mäd 'n Rieder.

Deer is 'n König di konn fljoge, wät is dät foar aan? - 'n Neddelkönig.

Wirum lapt di Hase ur den Birigh, wen di Huund bäte him inne is? - will hi deer nit trough konn.

Wirum kickt di Hase ume, wen di Huund bäte him inne is? - will bi bäte neen Oogene häd.

Wanner häd di Hase Tuskepiene? -Wen di Huund him mäd de Tuske tou packjen häd.

Wanner häd di Hase do maaste Gate unne sick? - wen hi ur do Stoppele lapt.

Wo fuul Wege gunge in de Cerke? - goar neen, do bliuwe aal bute läsen.

Wät is am dristergsten in de Cerke? -ju Mäge, ju sätt sick den Pestor ap de Nose.

Wat glimt am fluggsten in de Cerke? - di Nosedruppe.

Wät maked di Koaster, wen hi lät? -krume Fingere.

Wät wärt in de Cerke drain? - dät Bäiden dät dööpt wäide schel.

Wät kumpt twärs in de Cerke? - dät Baiden dat dööpt wäide schell.

Wir fljucht di Rouk wäi, wen bi two Jier is? - in 't träide Jier.

Well is sturwen un dag nit geborn? -Adam.

Wecker Stock wud tou Flask un Bloud? - Mosjes sin Stab, deer wud 'ne Slange ut. Wät foar Hiere hied di Bernhardiener-huund? - Huundehiere.

Wofuul Aiere kud di Riese Goliath noch-tern iete? - Man een, bi dät twäide waas hi nit mor nochtern.

Wät did Pilatus, as hi sick de Hounde wasken hide? - hi drugede se ou.

Wierum konn di Hangst nit as Snieder brukt wäide? - hi frett dät Fodder ap.

Wir smaked di Tzis am bästen? - ap de Tunge.

Well häd it am lichsten, ju Koffje aw di Tee? - ju Koffje konn sick sette, man di Tee mout luke.

Wät foar 'n Houd sett man nit ap 'n Kopp? - den Fingerhoud.

Wät foar 'n Diert is am stärksten ap de Wareld? - ju Snigge, ju drägt hire ganße Huz ap 'n Räg.

Honged di Huund an den Stäit aw di Stäit an den Huund? - dät kumpt deer ap an wo du him ophangest, aw bi den Stäit aw bi den Kopp.

Wofuul Gate häst du in din Kopp? -sogen.

Hi is gratter an 'ne Lus un litjer as 'ne Mus, un häd mor Finstere as 'n Königshuz, wät is dät foar aan? - 'n Fin-gerhoud.

Ik konn it mäd 'ne Wonne bidecke un dag schell it atter Meppen recke, wät is dät! - 'n Waijenspur.

Deer staand well in dät Holt un rapt, un kricht gorneen Ontwoud, well is dät? - di Pastor ap 'n Predstoul.

Wir gehn Abraham wai, as hi fjautig Jier oold waas? - in dät eenunfjautigste.

Twobeen siet ap 'n Trjobeen, do keem Fjauerbeen un wüll Twobeen bite; do nohm Twbeen den Tyjobeen un wüll Fjauerbeen deermäd smite, wät sunt dät foar wäcke? - Wiuw, Melkstoul un Huund.

Hi sit as 'n Radfahrer ap 't Räd un trahlt un kumpt nit ut de Steede, wät is dät foar aan? - 'n Ape ap 'n Sliepsteen.

Fon binnen rug fon buten rug un fiuw Aellne in 'n Pans rug, wät is dät? -'n Höbält.

Grise, grise grau, staand elke Naght in 'n Dau, häd neen Flask aw Bloud un

däd dag alle Maansken goud, wät is dät? - 'ne Mälne.

Deegens is hi full Flask un Bloud, bi Naght staand hi un japped, wät is dät? - 'n Hosk.

So rund as 'n Block, häd nan Monntel aw Rock, nan Schou aw Houd, neen Flask aw Bloud, neen Liuwer aw Lunge, un dag brott hi Junge. Well is dät? -'n Tsis.

Hi sprinkt fon Tacke tou Tacke un is dag nan Fugel, wät is dät foar 'n Diert? - 'n Kateker.

Aan Fahr hied fjauer Wuchtere un elke Wucht twäin Brure; wofuul Bäidene hied di Fahr? - sex.

In een Huz, deer sunt Aane [=oane] un Bäsje-babe, twäin Fahre un aan Went, un dät sunt tousommen dag man träi: wo gongt dät tou? - dät sunt: Bäsjebabe, Fahr un Suhn.

Di Koaster un sien Wiuw, di Pestor un sien Suster gehnen insen in 'n Tun un foonten een Näst, mäd fjauer Aiere: elk nohm een Ai deerut un dag bleeuw een Ai in dät Näst: wo gehn dät tou? - den Koaster sien Wiuw waas den Pestor sien Suster.

Huzeferräiden

Touvorne do kaanden do Ljude elk un een in 't Terp, Jung un oold un ock bi Nome. Wenn ju Familje 's äiwens um dät eepene Fjur siet, waas dät Huze-ferräiden me di fluggste Tiedverdriuw. Dät gehn di Riegge ätter, elk moste an 'n Huz taanke un do Biwohner aptelle. Exempel 1: Wiuw un Kerl, Widewiuw, trjo Wuchtere un fjauer Wente. Dät wieren ju Grotmuhr as Widewiuw; Fahr un Muhr as Wiuw un Kerl: Möije un two Dochtere as trjo Wuchtere; aan Knecht, twäin Sune an 'n Köljed [= Köijed?] as Wente. Exempel 2: Widekerl, fjauer Wente un fjauer Wuchtere. Di Fahr as Widekerl, twäin ledige Ohme, twäin Suhne as fjauer Wente. Een Huzholderske, 'n tachentigjierige Möije un two Dochtere. Exempel 3: Went un 'n Wucht. Dät wie-ren di Pestor un sien Huzholderske.

Riegen ut oolde Tieden

Liederlike Alere brange goddlose Bäi-dene.

Ik sitte ap mien Aien, kwad di Schou-ster, do smeet hi dät Schoufell in den Heemel un gehn derap sitte, as Petrus him deerut jagje wüll.

Den konn man ock ap 'n ersten April vorloope läite.

Kommandierjen un fräigjen, dät lät sick wull dwo, man orbeidjen un ontwoddjen jält.

Man mout foar Däiwe un Lediggongere meerorbeidje [= meeoarbeidje].

Ljauwer arm [= ärm] in Ehren, as riek in Schande.

Deer woll ick mi nan Puckel an ärgje.

Hi switte as 'n Otter.

Di jungste Bödler mout den Püt dreege.

Ick woll dät Bäd wull fiende, kwad di beseepene Jan, do gehn hi in den Swinstaal.

Wess longsom in 't baalen un kittig in 't heeren.

Di fuul baalt, baalt säilden wät Goudes.

Bäte ut klarjen dwo do Hannen.

Dät is de Mule vorbi baalen.

'n Bäiden dät sick eenmoal badnd häd, schjout dät Fjur.

Wen do Bäidene hiren Willen kriege, dan huulje se nit.

Dät nimmt ock moal 'n sinnigen Dod.

Beter is beter, kwad di Went, do straide hi Zucker ap den Siroop.

Hi beetert sick fon 'n littik Swien tou 'n groot Swien.

Do häbbe sick eenouer bidraien.

Mäd 'ne litje Bile konn man fuul Holt kleewe.

'n Biseepenen mout man mäd 'n Fouger Ho ut de Way fiere.

Hi is nit bisnieden; hi es mäd de Aexe bihauen.

Hi beet fon sick, as de Needer ut dät Gat.

Di sien Scheelden bitaalt, konn wir buurgje.

Hi is betou as de Muster bi de Mäil-tied.

Elk meent, sien Bräid is de froiste (fluggste) Bräid.

'ne rieke Bräid göngt [= gongt] ädder ätter de Cerke.

Du meenst wull, dät ick 'n Bremer ben, un mi dät Wierk ut de Hounde nieme läite.

Long buurged is nogh longe nit schaankt.

Ik mei neen täne Buutere, wull tjucken Tsis.

Hi släpt bäte un ju häd de Buxe oane.

Kredit is so goud as bar Jäild.

Deer ben ik däge (mons) gneug [= gnoug] tou.

Bong makje jält nit.

Hoolt din Beck, dät is just as wen du Akster Eiere ieten häst.

Näije Bäisene feggje goud.

Allerwegens wärt Brod baaken.

Deer is neen drug Brod bi tou ver-tjonjen.

Him steete do Brodkreumen.

Oolde Bucke häbbe stiuwe Houdne.

Hi gongt deerap loos as di Buck ap de Hawerkiste.

Bur blift Bur, un wenn hi ock bit Mid-day slept.

Well 'n Bur bedrjoge woll, mout ädder apstounde.

Hi is deerbi kemen as Jan bi den Kloudstock, de[n] hi 's nachents stäln hiedde.

Wät kricht man aal tou heeren, hied di Dowe kweden.

Oolde Ljude in Docters Hounde un Fu-gele in Bäidens Hounde, do sunt it gau.

Hi is so dumm as Ho un Sträi.

Aan Dummen konn mor fräigje, as tjoon Klouke biontwoudje konnen.

Man mout it him as Dummigheid tou-reekenje, ours wüll ik it him iuwen oulere.

Hi is deer so bong vor, as di Düwel vor 't Krüs.

Hi lapt sick dod as 'n Ail in 't Saalt.[] Hi lapt sick dod as 'n Aeil in 't Saalt.

Elk mout sälwen wiete wat hi däd.

Elk häd sien Fründe un sien Fäinde.

Elk schrabet in sien aine Püt.

Di jun 'n Backougend pustje woll, di mout 'n groten Beck häbbe.

Rieke Ljude Bäidene un ärme Ljude Oxen kume ädder ap 't Märked.

'n läipen Fründ konn aan fon 't Bäd ap 't Sträi helpe!

Di eene maked dät Bäd un di our gongt deeroun läze.

Aal tou mien Bäste, kwad Jan, do slugen se him den Stock ap 'n Puckel kut.

Hi faalt ur sien aine Beene.

Hi is märligh mäd dät verkierde Been ut dät Bäd kemen.

Beter heet pustje, as de Mule verbadnje.

Hi is so bikaand as 'n bunten Huund.

Well sien Scheelden bitahlt, vergrattert sien Vermugen.

Ik woll 't him bitjude, kwad Jan, do ronn bi vor den Snieder wech.

Den konn man mäd 'ne Bläise full Bone wech jagje, wen me deermäd krantzelt.

'ne bliende Hanne fint ock wull nogh insen 'n Korel.

Man mout den Boom liekbegje, wilst hi nogh jung is.

Di Boom woll sien Fall häbbe, un wen hi ock den Bur in den Schoasteen faalt.

Di Bräi wärt hatter apschept, as hi ieten wärt.

Deer is 'ne Bräid in 't Spill, hied di Spilmon kweden, do waas him 'ne Quinte sprongen.

Dät Brod wärt ungliek vertiond un ock verteerd.

Dät is 'n juren Bround, hied di Kerl kweden, do laide hi ju Viole ap 't Fjur.

Wir Damp is, is ock Fjur, hied Ulen-spegel kweden, do wüll hi sien Pipe an 'n Hangstekötel ounsticke.

Bruist du mi, so brui (ärgje) ik di wier.

Do läipste Bucke häbbe do krumste Houndne.

Ljauer dät di Buuk berst, as dät dät Mäil verderft.

Wet di Bur nit kaant, dät it hi nit.

Dät is 'n fjauerkantigen Bur.

Ju Boukweete is nit eher sicher, as wen si [= se] in 'n Mage is, kwad di Bur, do fell him di Ponkouke in de Aeske.

Ik mout Helpe häbbe, kwad di Bur, do dronk hi 'n Oud Fusel.

Dät hied ik nit toaght, kwad di Bur, do fell bi fo[n] 'n Wayen.

Je, je, kwäd di Bur, dan weet hi nit mor.

Elk woll ju Buutere ap sien Brod strieke.

Hi strick [= strickt] him Hunig um de Mule.

Dät is 'n smeerig Butje, hied di Went kweden, Buutere buppe un Buutere unner.

Wir 'ne Buxe is, deer jält neen Wenken.

Ik woll him sien Courasje oukoopje.

Hi is so darten as 'n Fole.

Ledige Deege mouden sterke Beene häbbe.

Hi staant deerbi as di Kat bi di Wurst.

Ik mout deer ock bi wese, hied di Däiw kweden as hi aphonged wäide schul, un dät Foulk ätter sin Galge roan.

Elk is 'n Däiw in sien Hondwierk.

Elk is 'n Däiw in siene aine Neernge.

Deerum kumpt di Ploug nogh nit ap de Hielde.

Moundeegs Mounde un eensigst Dochter sunt gans läip aw gans goud.

Juur mout it wese, ours doogt dät nit.

Hi woll du our dokterje un konn sick sälwen nit heelje.

Di dod woll 'ne Urseeke häbbe.

Hoopedod liuwed longe.

Dumme Ljude mout me loope läite, so longe, dät se fon sälwen klouk wäide.

Hi woll ju Hexe bi den Düwel ver-klagje.

Wir Jäild is, deer is di Düwel, un wir nix is, deer sunt twäin.

Dät is goud, dät du deer nix mäd tou dwon häst, kwad Jan, do beeten sick twäin Huunde.

Wir di Düwel nit wai kume konn, saand hi 'n oold Wiuw.

Läit di nit bidüwelje, hoolt di an dät erste Geboad.

Beter tou ädder as tou leet.

Ehrlike Hounde gonge trough dät gantze Lound.

Ehrlik trough de Wareld aw nummernit.

Ik waas bolde faalen, kwad di Went, do lieg hi ap de Noze.

Gouden Day ji aal, hied di Foaks kwe-den, do hied hi in dät Gäisehuck kieked.

Hi faalt deertou ien, as ju Flooge in den Bräi.

Bäte den Fahn wohnje ock nogh Ljude.

Dät Fatt woll buppe in den Pot weese.

Di Foaks häd mor Gate as een.

Dät Fäild häd Oogene, un di Busk häd Ore.

Man konn sin Fäind ock tou sweck ounkiekje.

Ik woll di Beene makjen lehre.

Man mout do Beene nit ferre utsteete, as man se bidecke konn.

Hi häd däd male Fell oane, hi is nit däge (gescheit).

Man durt nemens däd Fell ur de Ore luke.

Wät du bi 'n ouern veraghtest, most du sälwen nit dwo.

Wir twäin sick ur verdrege, gongt den träde nix oun.

'n meegern Vergliek is beter as 'n fat-ten Proces.

Hi keem tougoag, as de Mutte in dät Judenhuz.

Di Verräider slept nit.

Versjoon is ock verspield.

Hi häd sick versäin as di Bootjer, di wüll 'n Puund Tabak koopje un stul dät Puund.

Hi vertörnt neen Bäiden.

Finstere do goud ienljuchte, do ljuchte ock goud ut.

Wät wied herkumpt, is alltied beter, as wät nai kooped wärt, mene do Ljude.

Jo sunt bäte eenour inne as do Fiske in in 't Water.

Di inn 't Fjur lapt, badent sich licht.

Ut 'n littik Glumerke konn 'n grot Fjur wäide.

As dät Fjur ap de Hielde waas, do waas dät Huz in de Bround.

Di Fugel konn nit eher fljoge, as dät hi Fuggen häd.

Do klattergste Folen wäide ofte do bäste Hangste.

Trough fräigjen wärt me klouk.

Mät fräigjen wärt me wies, mäd 't Aler wärt me gries.

Fräigjen is umsunst, versäiken is dät gnaueste.

Hi konn iete as 'n Tersker.

Hi woll it mäd froi baalen goud makje.

Allemons Fründ is licht allmons Geck.

Do naiste Fründe foulgje den Dode.

Wen me in Nood is, dan lehrt me sien Fründe un Fäinde kannen.

Elke Fugel gefaalt sien Näst am bästen.

Do wiesde ick him, wo ju Furke ap de Steel siet.

Olde Fuhrljude heere ju Swiepe jedden knappen.

'n oolden Fuhrman weet, wier di Way waigongt.

Bi Godd jält di Litje so fuul as di Grote.

Godd help us alle trättin, kwad di Potte-bakker, do fäl hi mäd twelif Potte von de Been.

Wen it kumpt, dan kumpt it ap een-moal, hied dät Wiuw kweden, do waas hir ju Molk urseeden.

Deer laid Godds Woud in de Aeske, kwad dät Wiuw, do hied se dät Bede-bouk in 't Fjur faale lät.

Do ronn mi de Galle ur.

Uungeleedene Gaste wäide bute de Dore sett.

Foar 'n Gaudäiw konn me de Dore tichtmakje, man nit foar 'n Bidrjoger.

Wen do Gecke ätter 't Märked kume, vertjonje do Märkedsljude.

Bi dät lachjen kaant me do Gecke.

Di sick in ju Gefohr birakt, kumpt 'r ock oun ume.

Wen do wülde Gäise fljoge, dan woll it Winter wäide.

Ik häbbe deer nan Genäit fon, deerum woll ik deer ock nan Verträit fon häbbe.

Mäd gelehrde Ljude is nit goud Sersen ieten.

Mäd Gewalt konn me 'ne Viole an 'n Boom kuthaue.

Mäd Gewalt konn me wäil wät nieme, man nit reeke.

Mäd Gewalt konn me wäil 'n Oxe twinge, man nit tou 't Supen.

Gisjen is misjen.

Hi is so gläd, as wen hi licked is.

Is din Fahr 'n Glösker wesen, so kwed man, wen us wel in dät Lucht staand.

Di glumed fon unnern trough 't Oogen-hier as 'n Hannedäiw.

Di dät grote Lott luckt, di häd Gluck.

Dät Gluck lapt him tou de Dore un Fin-stere ien.

Dät waas 'n bliend Gluck.

Den eene sien Ungluck is den our sien Gluck.

Fon sick ut däd hi neen Goud, dät mout al wese, dät hi deer tou twongen wärt.

Di wät rakt is goud, di fuul rakt is di Bäste.

Di deer goud sit, di läit dät schickjen.

Goud dwoon wärt mäd quood dwoon bi-loond.

Ock goud, hied di Kerl kweden, do hied hi ap de Fleejagd 'n Lus fangd.

Our Ljude Goud is ourmons Surge.

Al tou goud is ock nit goud.

Alle goude Dingere sunt trjo.

Al tou goud is ourmons Nare.

Mäd sinnig gongen kumpt me ock in de Städ, hied Uhlenspegel kweden, do hied hi 'ne Snigge bikieked.

Do wudd mi gräin vor de Oogene.

Ik weet wät ik häbbe, man ik weet nit, wät ik wier krige.

As ik den Haase apwakede, do wisede hi mi do Häcken.

Ik sjo fon him ljauer do Häcken as do Tonen.

Do paasje binunner as Hake un Nouse.

Häd Holt rakt 'n goud Fjur.

So as me in 't Holt ourapt, so klingt it deer ock wier ut.

Wät is dät häd Holt, kwad di Oxe, do hied hi mäd den Stäit an 'n Boom hauen.

Wen dät ock nit helpt, dän schadet it ock nit.

Wät helpt dät, ju Ku rakt 'n Ommer full Molk un smit him wier ume.

Dät Haamd is mi naijeer [= naijer] as di Jickel.

Fon Harten jedden, kwäd di Bur, wan hi mout.

Hi häd dät Hart ap de gjuchte Stede.

Do fäll him 'n Steen fon 't Hart.

Ik häbbe dälig 'n woarm Hart, kwad di Bur, do lieg hi in 't Bäd tou switten.

Man konn den Hase nit eer fille, as man him häd.

Wen du di fille läite wollt, dan hoolt du di an den Mäster, dan haalst du dät Fell heel.

Hi haut deer monken as male Aljet monken do Huunde.

Ljauer 'n litjen Heer, as 'n groten Knächt.

'n flietigen Heer maket flietige Tjonste.

'n jungen Heer, 'n oolden Böädler.

Dät is nan gouden Heer, den di Knächt leere mout.

Grote Heeren ruke ock nit ätter Wirook, wen se dood sunt.

Heeren Bifehle sunt Knächte Orbeid.

Wät helpt dät heeren, wen me dät nit verstaand, kwad dät dowe Wiuw, as se ut de Pretenje kem.

Do kem Herodes ut de Säck.

Do moste ik loope von Herodes ätter Pilatus, un kud nogh nan Utslötel kriege.

Toun Hilkjen here twäin.

Do studden him do Hiere tou Bierge.

Hi schell swöre, dät him do Hiere tou Bierge kume.

Hoväidigheid kumpt tou 'n Fall.

Hofart mout Piene lide.

Hi sprinkt herume as 'n Hohne sunner Kop un lapt as 'n sponden Haze.

Hi traalt de Hoike ätter de Wiend.

Sjuch, di Hohne maked do Oegene tou, wen hi kräit.

Wi sunt nog nit mädnunner klor, kwad di Hohne, as ju Eize (Rienwurm) in 't Gat kjope wüll.

Hi hostet un prustet, snuft un knuchet, ik leeuwe, hi is läip verkaald.

Vor dät Hilkjen hied hi do Houdene in de Taaske.

Di den Huund targed, mout feersun (foarljow) nieme, wen hi him bit.

Di deer 'n Huund smiete woll, di fint ock säft 'n Steen.

Wen 'n Koppel Huunde sick bite, dan faale se aal ur den unnerste her.

Di ur den Huund kumpt, di kumpt ock ur den Stäit.

Man mout mäd alle Huunde bliekje, dan biete se nit.

Wen man 'n Huund mäd 'n Bunke smit, dan galpet hi nit.

Dät Wiuw un ju Snigge drege dät Huz ap de Räg.

So konn me mäd Janhagel tou gong kume.

Foar goud Jäild konn me alles koopje.

Do grote Jole here bäte an den Waijen.

Man mout dät Irsen haue, willt it heet is.

Ik ben so koold as 'n Poage.

Oolde Ljude mouden stierwe, junge Ljude konnen stierwe.

Ap den konn man sick so min verläite, as ap den hunnertjierge Kalenner.

Ock mäd goude Korten konn man dät Spill verljoze.

Hir sitte ik goud kwad di Kat, do siet hi ap 'ne Side Speck.

Wen di Kat ap Reize is, spidelje do Muze ap 'n Disk.

Je mor man den Kat stroket, je hag-ger haalt hi den Stäit.

Wen me mäd 'n Kat ounfangt, wärt me hierig.

Wen man 'n Kat ap 'n Speck bind, dan woll hi nit freete, wäil wen hi deer stülken bigonge konn.

Wen di Kat muset dan miaut hi nit.

Hi gonht [= gongt] deerume tou, as di Kat um den heete Bräi.

Wen Huunde un Kate Gärs freete, dan woll it riene.

Wen di Kat den Räg ätter dat Fjur haalt, dan woll it fjoze.

Wen ju Bräid ätter de Cerke gongt un it rient, dan kwäd man: ,,Ju häd do Kate nit goud fodderd."

Verdreeget jou, as Kat un Huunde hert tou dwoon.

Hi spitzede de Oore as 'n Kat, di deer grummeljen heert.

Dät hat nit altied: ,,Pus, Pus, dät hat ock mongens: ,,Kat".

Elke Kater pasje ap sin Kat.

Häst du den Kater bi den Stäit, dann hoolt 'n fäst.

Je aller di Kater, um so stiuwer is di Stäit.

Di dät Kjus häd, di sägend sick tou erst.

Elk häd sien Kjus, man di Muller häd dät grotste.

Ik häbbe mien Kjus ap mi numen, hied di Kerl tou den Pestor kweden, do hied hi sien Wiuw ap 'n Räg.

Deer helpt neen kjusmakjen mor, wen di Düüwel aan bi de Käle häd.

Klinkt it nit, so klaapt it dag.

Dät Klood maket de Säister, un ju Säi-ster maket dät Klood.

Hi is so klouk as dät Schiethuz tou Bremen, dät is vor Kloukegeid umefalen.

Elk is klouk in sien aine Seeke.

Di Bisepene is klouk sunner Verstand, riek sunner Jäild un sterk sunner Kraft.

Di Kloukste rakt it tou.

Bäte ätter is me altied am klouksten.

Di Franzose is 'n Kloukschieter, hi gongt mäd de Fäite buppe ap 't Aptrid sitte.

Dät is 'n drömigen Kock, di erste den Sljow seckt, wen di Bräi ursjut.

Fuul Kocke verdierwe den Bräi.

Deer kume so goud Koolwerfelle as Ku-felle ap 't Märket.

Deer stud mi de Kopp nit ätter.

Dät woll mi nit in de Kopp.

Hi häd 'n Kopp, ju häd 'n Kopp un ik häbbe 'n Kopp; dät sunt träi Koppe.

Hi häd 'n Kopp foar sick.

Hi häd sin aine Kopp.

Dät staand elk nit vor 'n Kopp skrieu-wen, wät hi is un wät hi däin häd.

Koop is Koop.

Ljauer tou jur as nit tou koop.

Dät is nan gouden Koopmann, di sien aine Weere veraghtet.

'n oolden Köätel mout me nit röäkelje, ours fangt hi oun tou stjunken.

Bi den Koum kaant man do Hannen, man ock an do Beene.

Hi gongt räggels as 'n Kräbs, hi gongt 'n Kräbsgong.

Ik ben so kronk as 'n Hanne, ju 'n Pips häd.

Hi sett it in de Tied as di Krepel dät Haze jagjen.

Ljauer 'n Kribbelkopp as 'n Dullkopp.

Hi waas so dull as 'ne Swinnelus.

Oolde Bäiste likje ock jedden Salt.

Swotte Bäiste reke ock wiete Molk.

Deer wärt nen Ku Blässe heten, aw ju häd wät wietes vor de Kopp.

Den ju Ku heert, di packed se bi de Houdne.

Di um 'ne Ku procesje woll, di reke flux ljauer nogh een tou.

Riegjet jou, hied di Bur kweden, do hied hi een Ku häiwed.

'n drinsjende Ku kricht alltied wät, un wan 't ack [= ock] aan mäd de Gaffele ist.

Di gongt wai un wier as 'n Kustäit.

Hi kricht den Kukuk ock nit mor tou heeren.

Hi is full von Komplimente as di Huund fuller Fleehe.

Hi kumpt wier oun as 'n Huund sunner Stäit.

Hi gongt deerume tou, as di Kuper um de Tunne.

Hi häd 't al kut an kleen maked.

Hi is man wät kut anbuunden.

Hi lachet un weet nit wierum.

Beter dät se um mi lachje as dät se um mi huulje.

Ju Traonlampe barnd, as wen di We-wer dood is (Doodenwewer).

Di am longsten liuwed, den schell ju ganße Wareld here.

Je langer hir, je leeter deer.

Di longsom gongt, kumpt ock ätter Huz.

Hi lät nix läze as Mälnsteene un glöü-nige Bolte.

Wät aan tou heet un swer is, mout me läze läite.

Ledig gongen kostet fuul Lehrjäild.

Hi häd läiden heerd, man hi weet nit, wier do Klocken hongje.

Dät häd mi Lehrjäild rat.

Dät let as 'n Haspel ap 'n Kolpot.

Di licht leeuwed, wärt licht bidraijen.

Hi mout dran leeuwe.

Wel mi nit lide mai, wen ik ut 'n Ku-stal kume, kwad dät Wucht, di houged mi ock nit tou liden, wen ik ut de Cerke kume.

Litje ljude sunt ock Ljude.

Dät is al longe unner de Ljude.

Ieten un dräinken haalt Liuw un Seele touhope.

Man mout liuwje un liuwje läite.

Hi is fon de erste Löägene nit borsten.

Dät is in Weerheid 'ne Löägene.

Hi staand sick sälwen in dät Lucht as 'n Hoskemaker.

Do gehn hi lukstäitgen [= lukstäitjen] ätter Huz.

Hi konn neen Lus fon de Trappe stete.

Man mout sick neen framde Luse in 'n Pels sette, man häd mäd sien aine gnoug tou dwoon.

Di deer lusterd häd, häd neen scheen Gewieten.

Alle Baote helpe, hied ju Mäge kweden, do hied se in de Aei miegen, as dät Boot fäst siet.

Hi s [= is] fon alle Märkede wierkemen.

Wen me fon 't Märked wierkumpt, is me klocker, as wen man deer waigongt.

Hi smit mäd 'n Mätwurst ätter 'n Siede Speck.

Tjusterge Mäidene rakt klore Deege.

Mäd ju Mäite wier du mäd utmätst, wärt di ock wier toumeeten, häd Chri-stus kweden.

Hi is sick sälwen nit Mäster.

Ju Middelsträite is de bäste.

'n gräinen Middewinter rakt 'n soren Pasken.

Röäkele nan Miegelkebält un röge neen Hespenäst.

Hi schell sin Monn weil stounde.

'n verlainen Monn däd säilden 'n gou-den Koop.

'n Maanske is nan Poage, dät hi altied huppje mout.

Wen me mout, dan mout me, mouten is ock Twong.

Hi nimt neen Bläd vor de Mule.

Hi is nogh nit ferre wesen, as bi Muurs Pot.

Dien Muur hougest du dät Bäidens-jungen nit tou leeren.

Dät schell mi nit wier passierje, dät mien Muur stärwt un ik nit deerbi ben, hied di Went kweden.

Well konn murje, dät ewig konn durje, hied di Murmonn kweden, do waas him ju näije Mure wier umefalen.

Hi kiekede ut as ju Mus ut de Meel-kiepe.

Dät is aber 'n lustigen Musikant, kwad Jan, do hied hi'n Farag [= Farig] in 'n Säck.

Mäd de Mutze deerätter smiten helpt nit mor.

Hi häd ju Mutze verkierd ape.

Dät is him nit ätter de Mutse.

'n läipen Naber baalt nix Goudes.

Di eene Naber kaant den our.

'n gouden Naber is dät holwe Liuwend.

Di eene Naber mout den our helpe.

Di bäste konn nit in Free liuwje, wen it den läipen Naber nit gefaalt.

Dät is 'n Spiker in sien Dodenkiste (Huzholt).

Well woll umesunst ourmonns Nare wese.

Ik woll din Nar weil wese, wen du mi deerfoar bitaalst.

Ik woll mi nit langer narje läite fon di.

Wät Näijes is säilden wät Goudes.

Do Hollner sunt näischierig, do fäile an.

Di nix is un nix wäide woll, is twäije nix.

Di nix häd, konn nix reeke.

Wir nix is, konn me nix haalje.

Man mout it nieme as it kumpt.

Aan Niemmee is beter as twäin Haal-ätter.

Nood häd neen Geboad.

Wier wollt du mäd do Schäipe wai? fräigede di Bur den Went, ätter 'n ganß näischierigen Hannirs, waas ju Ontwoud.

Nood maket kittige Hounde un Fäite.

Hi häd sin Nome deer nit bisett.

Aal as 't faalt, kwad di Went, as n' [= 'n] oold Wiuw mäd 'n Nozedruppe him fräi-gede, aw hi Bräi me ite wüll.

Bolde ut do Oegene, bolde ut de Sin.

Di do Ooge mit eepen däd, mout de Püt eepen dwo.

Hi häd Oogene in 'n Kopp as Buuter-näpe.

As do Oolde sjunge, so pipje do Junge.

Hi häd it bäte do Ore.

Wen ji mi ock ap de Kopp staale, faalt mi dag neen Ortje ut de Taske.

Deer is nix mäd ountoufangen, wät jo wollene, dät wolln jo. Deer stounde do Oxen an de Aei un konnen der nit trough.

Dät gongt him as den Kerl mäd do bee Oxen; hi hied twäin kooped un liet den eene as Unnerpound stounde, un wen hi den lästen ouhaalde, dan wüll hi se bee bitaalje.

Hi is von 'n Oxe ap 'n Iesel kemen.

Pak haut sick, Pack verdrägt sick.

Hi häd so min Jäild, as 'n Poage Hiere häd.

God sien Barmhartiggeid un den Bur siene Unbischuftiggeid durje in alle Ewig-geid.

Hi gongt deerap los, as Paulus ap do Korinthere.

Man konn eer 'n Pestor krige as 'n Kö-ierd.

Di mäd Pick ummegongt, maked sick keetig deermäd.

Wo gongt it di, och dät platte von do Fäite is nogh unner.

Wen di Ploug nix doogt, dan schälln do Hangste Schäild häbbe.

Gert, häbbe do Plumen ock Beene? fräigede di Fälinger, do hied hi 'n Poage deelsleeken.

Di Pot ferweet den Seetel, dät hi swott waas.

Pretjen is neen Kunst, man wir utschee-den, dät is 'ne Kunst.

Verspreeke konn sick weil 'n Preetstoul ap 'n Pestor.

Hied ik mi sälwen nit prised, dan waas ik ungeprised tou dät Lound utgehn.

Jo procesje um den Kaiser sin Boart (um nix).

Hi quält mi mor as mien Jäild.

Hi wärt quäld as 'n Arte in de Pot.

Wiuwljude konnen urelong binunner stou[n]de un quätelje.

An de Quelle songen do Wente.

n 'lastigen Naber konn me am bästen quode unnerhoolde.

Deer mout 'n Poagedobbe weese, quad di Stork, ik here quakjen.

Dät lapt him bi de Räg ap as koold Soodwater.

Hiere un Rante släipe nit bi Day aw Naght.

Hi häd 'n Rappel (is rappelkoppsk).

Di erste Räid is di bäste.

Oolde Ljude wieten altid Räid.

Gouden Räid kumpt ur Naght.

Den nit tou räiden is, den is ock nit tou helpen.

Hi reekend sick riek un tält sick ärm.

Hi is trough de Reepe foddert.

Aetter Rien kumpt Sunnschin.

Wen 't rient un tougliek ju Sunne schient, is't in de Hälle Heilgeday.

Vor den Rien hougest du nit bong tou weesen; it rient neen Baksteene aw oolde Wiuwe.

Hi is in Rom weesen un häd den Papst nit blouked.

Je tichter bi Rom, je leuer do Christen.

Di eene Rouk picked den our do oogene nit ut.

'n Rouk is foar steelen bikaand.

Hi soaght den Hangst un sitt deer ap.

Gliek säkt sick, gliek fint sick.

Deer wärt ock weil 'n Säck toubuunden, eer hi full is.

Den konn me in 'n Säck verkoopje un biende him buppe de Kopp tou.

Dät waas Saalt in sien seere Ooge.

Us Babe häd mi bifellen, ik schuul nit in grote Sälskupen gonge, deerum gonge ik nit ätter de Cerke.

Ju Cerke is fon Stucke, di Düüwel is von Hucke, di deer nit oungongt, den faalt se nit ap 'n Kopp.

Di touläst in de Cerke kumpt, konn deer ock touerst wier utgonge.

Je tichter aan bi de Cerke wohnt, um so leeter kumpt hi.

Sunner Schaden wärt me nit klouk.

Mäd Schade mout me klouk wäide, hiede Uhlenspeegel kweden, do hied hi sick mäd näije Klodere in de Keete walterd, willst do Toukiekere bistäln wuden.

Een schurig Schäip konn den ganße Koppel ounsticke.

Deer gonge fuul mäke Schäipe in een Kowe, man wülde nogh mor.

Märkde Schäipe wäide ock stäln.

Uum de Wulle wäide do Schäipe schärd.

Läit do Schäipe blärje, jo kume glieks ut wen 't Tied is.

Hi lapt herume as 'n verdmäln [= verdwäln] Schäip.

Deer is altid een läip Schäip monken de Koppel.

Hi häd tou longe bäte de Schäipe gehn.

Wen do Schäipe den Kohl insen pröü-wed häbbe, wolln se deer jedden wier oun.

Ik mei dät jedden scheen häbbe, kwad dät Wiuw bi dät Ponkoukebaaken, do snow se in de Aeske.

Deer heert 'n Scheper bi 'n Koppel Schäipe.

Hi reckt sick as 'n Scheperhuund.

Bäte ätter schjooten trefft nit wied.

Ap do grotste Schiepe sunt do maste Muse.

Gungt deer ock 'n Schip fon 't Ouger, deer kumpt ours een wier an .

'n Schipper mout ap 'n gouden Wiend täiwe.

Wier neen Schoomte aone is, deer gongt ock neen oun.

Man konn nit alle Schoue ur een Lai-ste slo.

Nemens weet it beeter, wier do Schoue taije, as di se aone häd.

Hi mout ap bee Schulere dreege.

Deer schäll hi neen Side bi spinne.

So häd dät seeten, kwede do Bäidene, wen se 'n stucken Schölken wier touhope sette.

Man konn elk nit ätter sin Sin dwo.

Hi lapt me as 'n Siphundjen.

Du bäst me as di Siroop ap de Gorte.

Hallala di der dallala, Sluck is goud foar de Colera.

Di in de Keelde 'n Schluck dräinkt, dät is just so goud, as wen hi de Buxe wäit maket: erst worm dan koold.

Di Wersmon is 'n Schluukhals, kwad di Went, do hied hi bi him 'n holwen Stü-wer verteerd.

'n Schlumpschjoter is geforlik, di konn aan licht treffe.

Dät waas 'n schlauen Kerl, erste häd hi Godd un alle Maansken bidraijen, un tou-läst ock nogh den Düwel.

Smaght is 'n schärp Swäid un de bäste Kock.

Smaght leert den Kat dät musjen.

Di Smaght schell it 'r weil oundriuwe, hied di Suldat kweden, do hied hi Buutere ap Speck smerd.

Smaghtige Wulwe sunt schärp ap Schäi-pe.

Den Eene mout me smeeke um sien goud dwon, den Our um sien quod dwon.

Wen it snäit, dan kwäd me weil: nu sunt do oolde Wiuwe an 't ribjen.

Wen it snäije woll, dan prustje do Bäi-ste.

Di wät konn, den gongt wät oun, hied di Scheper kweden, do hied hi sick 'n Buxe säid.

Dät is 'n läipe Sod deer man Water oundrege mout.

Di dälig wät spoart, da [= di] mäiden wät häd.

Harm is 'n fixen Kerl, man mäd spar-jen un bitaljen most du him nit kume.

Dät is ours wät, as Speck ap 'n Fräin-day.

Godd help mi, rup di Schipper, as hi fon 'n Mäst fell, un as hi in de Takeläi hongjen bleeuw: brukst nit mor, konn mi sälwen helpe!

Deer staand hi as wen ju Hanne him dät Butje numen häd.

Hi staand deer ap, as di Backer ap 'n Stute.

Di apstaand is sien Stöwken quit.

Aan worje sick vor Stäifbäidene un Winterswine.

Hi is ap 'n Stäit treden (bileidigd).

Wen du wät stälst, dan häst du wät, man läit ourljude wät him heert.

Di eenmoal stält, is immer 'n Däiw.

Dät waas een sunner Steen, kwad di Kerl, do hied hi 'n Snigge foar 'ne Plume ieten.

Twäin hädde Steene makje säilden goud Mehl.

Di der sterft, wärt ruumd, di der hilked wärt veraghted (bibaald).

Wen dät Stjur bäte dät Schip wäche is, dan mout it ätter den Wiend siene Fleut-pipe donsje.

In 't Goude is di Stock 'n Helper, man in 't Quode fangt hi oun tou prügeljen.

Di nit ap 'n ganßen Stoul sitte woll, di mout ap 'n holwen.

Dät Wucht hied so fuul Fräiere, un tou-läst keem ju twiske twäin Stoule in de Aeske tou sitten.

Hi haalt 'n grot Stuck ap him.

Ik wüll dät it alle Deege Sunday waas un ieten un dräinken mien Hondwierk waas, kwad ju Fauene, as hir ju Orbeid vertrette.

Elk surged foar sick un Godd foar us aal.

Man surget sick eer oold as rik.

Hi mei weil orbeidje, man sien aijen Sweet nit ruke.

Wen do Swine säd sunt, dan kiere jo den Troag ume.

Do megere Swine krige den Troag am fullsten.

Wir do läipe Swine öüle (wroute) is ju Gruunde altied häd.

Di dät Sine ringjen ounnumen häd, di mout sick dät gierjen gefalle läite.

Hi konn swimme as 'n Backsteen.

Hi haalt fon fierjen un swierjen, fon Märked un Fästeläiwend.

Deer lapt nan Huund sogen Jier, dan wärt hi scheeten.

Di sick nit tou helpen weet, di is nit wäid dät hi holpen wärt.

Deer waaz noch Gluck bi 'n Uungluck, fell deer 'n Kerl von 'n Boolke ap de Taale un do Hoske bleewen heel.

Bisepenen Kerl häd sogen Schutzengele.

Orgelpipen in de Brust, Heck ap de Noze un 'n Baromäiter in 'n Räg, dan is me bolde rip foar dät Tserkhoaw.

Dou mi man her, du häst dag neen Anung fon tutjen un blaasjen.

Dät hied ik nit toaght, kwad di Bur, as hi fon den Waijen fell.

Fon Tonk konn me nit liuwje, hi is aber goud foar Seele.

Hi häd 'n gouden Tauel an 'n Kopp krie-gen.

Mäd de Tied kumpt di Bur Jan ock nogh in 't Wams un Gräitje in Rock.

Ju Tied häd longe un kittige Beene.

Ju Tied fljucht man so wai, as wen se Juken häd.

Wir is ju Tied wull bliuwen, kwad di oolde Mon, vor tachentig Jiere keem ik ätter Skoule, un ik weet it nogh so gnau, as wen it järsene waas.

Ju Tied is de bäste Dokter.

In kute Tied konn sick fuul anderje.

Kumpt Tied, kumpt Räid.

Ju Tied is nit läip, man do Ljude dooge nit.

Wen ju Tied sljucht is, mout me ap betere Tieden hoopje.

Ju Tied is nit an 'n Peel buunden.

Dät waas Tied dät ik ätter Huz keem, ours hied it grummeld.

Di deer nit kumpt ap de gjuchte Tied, di is sien Mäiltid quit.

Tied is Jäild, kwad di Jude, do hied hi sick 'n gouldene Haloosje kooped.

It waas Tied dät ju Ku storw, dät Fod-der waas ape, kwad di Bur.

Ock 'n litjen Tjonst is Tonk wäid.

Di deer tjoont is so goud as di 'r loont.

'n gouden Tjoonst fint ock sin Loon.

Hi ronn herume as 'n Tiddeltop.

Man mout it him toudeele, as do Kol-were dät Ho un dät Supen.

Hi keem tougong as ju Mutte in dät Ju-denhuz.

Hi trät so hog as 'n blinden Hangst.

Hi gongt as 'n Dautreder.

Di sick ur den our sien Uungluck fraut, den sien aijen staand vor de Dore un blöüt.

Ik leeuwe den is it ock trough nunner ronnen in 'n Kopp.

Wir dät Schott am läigsten is, deer kliuwe se al ur.

Di Eene helpt den Our ur de Tuun in den Tun. (Zaun, Garten).

Aan Twinger is beter as sogen Biddere.

Hi seet deer monken us, as ju Katule twiske do Rouke.

Hi gehn wier ume, as hi säiwens ap den Kjusway wät swotet sitten sag.

Uungjucht goud tiged (vergrattert) sick nit.

Een Uungluck is säilden allene.

Do Wente kjoope trough de Häge, wen do Apele un Peren riep sunt.

Beter Uungjucht lide as Uungjucht dwo.

De Eene sien Uungluck is den our sien Gluck.

Uungluck maked klouk.

Uungluck maked scherpe Oogene.

Wen deer 'n Uungluck wese schell, dan faalt me ap de Räg un breckt sick de Noose.

Unnerfiendnge leert am bästen.

Do Uunscheeldige mouden mäd do Scheeldige herhoolde un lide.

Uuntonk is de Warelds Loon.

Uuntonk is 'ne Bileidnge un däd seer.

Verspieljen is ock spideljen.

Verseepene wieren mongs Biseepene.

Veraghtest du dien Aalern, dan ver-aghtje dien Bäiden di.

Versäiknge is Bisäik fon 'n Düwel.

Erst mout me dät wadjen un dan dät swimmen leere.

Di an 'n Way baut, di häd fuul Touki-kere.

Den Way mouden wi aal gonge, hied dät Wucht kweden tou ju Bräid, man ju hied nemens krigen.

Di Wajen durt nit brader wese as ju Sträite.

Di lieke Way is di bäste.

Krakjene Wajene hoolde am longsten.

Smerde Wajene loope licht.

Di den Wajen nit smeert, di mout do Hangste do Ribben smeere.

It woll waje, do Swine dreege mäd Sträi.

Ju Wareld is fuller Pine un elk fäilt sine.

Dät Water is dät bäste un billigste.

Stille Water sunt joop.

Beter in de wiede wareld as in 'n engen Buuk, kwad Jan, do liet hi ann [= aan] gonge.

Wook Waax konn me taije as me woll.

Hi waaxt all ätter de Gruund as 'n Ku-stäit.

It rakt goud Weder, do Swoalken floge [= fljoge] hog.

Ju spidelt goud Weder mäd him.

In so 'n Weder schul me nan Huund ätter buten jagje.

Ju Weerheid kumpt wier ätter buppen, as dät Fat in den Pott.

'n Maanske fraut sick al wen it man so wät is.

Our Wiend, our Weder.

Di goude Wind wait nit longe.

Man mout de Mälne in de Wiend traale.

Hi häd 'n Gat in de Wiend ronnen.

Wir di Kat waiklared, deer woll den our Day di Wiend herkume.

'n stilken Wierk duren twäin nit wiete.

Deer gongt erste nogh 'ne hagere Wise ur.

Oolde Wiuwe baale jedden.

'n goud Wiuw is am ljowste in Huz.

'n lommen Hangst un 'n kronk Wiuw sunt nit full wäid.

Di deer wät woget, di deer wät wint.

Hi konn wonskje as 'n Bootjer.

Dät Woud gongt ferre as di Monn.

Di eemnoal dät läipe Woud häd, bi den heert 'r wät tou, dät hi dät wier quit wärt.

Ju Struckeljer näije Broundspritze

Fon S. Schröer

Spielere: Elske, bäte de Teke; Wustjan; Posthaye; Ellert, Bur; Libeth, Fründin fon Elske; Mina, Ellert sien Wiu.

Erste Aptoag

Elske: Dät sjucht deer ja ut, lepper as in in 't Swinehock! So 'ne Superäi häbbe ik nog dit [= nit] memaket. Man jo hieden deer ock Gruund tou, wud dag järsene ju näije Struckeljer Broundspritze ienwäid. Un dät häbbe jo goud maked. Erste raat dät Fräibjor foar do Weermonnere. Deertrough kemen jo goud in de Foart. As do nogh di Schluck deer tou kom, gehn dät Kopp unner Kopp ur.

Jan: Meun Elske! Bäst du al wier so flü-tig?

Elske: Dät mout man, dät sag deer ja ut as in Sodoma un Gemora. Wo gongt di? Koast du deer al wier jun an?

Jan: Dät is man sowät, mi is so flau in 't Liu, schaank mi is flucks 'n Kloren oun!

Elske: Dan prost du ärme Bloud!

Jan: Di badnt in 't Liu, man it rakt Luft. Och mi brummt di Kopp as wen hi ut-nunner gonge woll.

Elske: (meedlidig) Wollt du 'n Pulver häb-be? Ik haalje di een.

Jan: Ik wollt fersäike. Waste di Sprit woll utregierje. Man flugg waas dät dag jär-sen Aeiwend.

Elske: Den maste Spoas häbbe ik häiwed an Wäis Ellert. Di fäilde sick aber, as hi toun 'n Haupmonn utrupen wudde.

Jan: Hiest him moal vor de Front sjo moast, so keck as 'n Offisier fon do Drä-gunere.

Elske: Man ätters waas deer nit fuul fon urig bliuen.

Jan: Jo hieden dät 'n bitje ap him fer-säin. Elk statte mäd him an, un deerbi kreg hi deen Kopp ap do Heckn.

Elske: Joo? Du, du häst de grotste Scheeld me. Man is hi weil goud ätter Huz wai kemen?

Jan: Wi Bee, Posthaye un ik häbbe him in Smis Groupekoare paked un ätter Huz wai schäuwen.

Post-Haye: Meun! Näiste Bläd!

E. u. J.: Meun Haye!

Jan: Ik fertelle jüst den Spoas mäd Wäis Ellert. (tou Elske). As wi dan mäd him vor de Kökenfinster longs kemen, fangde di Huund oun tou bliekjen. Do kom ju Oolske ut de Dore setten un waas bolde ur ju Koare mäd hiere swäite Lednege [= Ledenge] faln. Wi utgenäided, so gau as dät gehn. Ju rup us ätter: Ji Suplappen! Karo his!

Elske: Häd di Huund jou bieten?

Jan: Ha, di snow an ju Koare herume.

Haye: Man bi al den Iwer häbbe ik mi in de Hagesteede urwaded.

Jan: Ik wüll al kwede, dät it hier so krüd-dig ruckt.

Elske: Nu drifft hi ock nogh Güchel mäd di.

Haye: ik ben märlich bi Wäis wesen. Ju Oolske waas nogh an 't brumm-jen un sien Suster Antjemöi kud dät nogh iuwen so goud. Dät wudde El-lert tou fuul. Hi häd Haud un Stock numen un is in de Isk stormd. - Hi ma-kede 'n Gesicht as 'n Grummelschur.

Elske: (kiket ut dät Finster) Deer kumpt hi. Man wät woll hi mäd do bee Schäi-pe, do hi deer an 'n Bom bunen häd?

Haye: Mout sicher kleen Jäild bruke.

Jan: Dät sunt en Poor Goude. Deer meien wäil trittich Puund Ungel oane wese.

Ellert: Gouden Day!

Aal: Gouden Day Ellert!

Ellert: Wät stounde ji hir den ganße Day herume. Elske schaank us träi Schluck oun un foar di 'n Konjak aw wät du maist.

Haye: Du luckst deer ja gjucht vor longs!

Ellert: Prost!

Aal: Wät häst du mäd dien Schäipe vor? Wollt du do verkopje?

Ellert: Dät sunt nit mied'n! Do häbbe ik in de Isk apgriepen; jo slurden mäd do Ketten ur de Roage.

Elske: Dät konn ock ja nit angonge. Do Ljude kuden ock 'n bitjen beter appas-je.

Ellert: Un jüst dät woll ik do bibrange. Do Schäipe kume bi jou in 'n Schät-stall. Reek us nogh 'n Schluck un Bjor un 'ne Cigare! Skriuw it aal foar do Schäipe ap, wät wi hier fersupe. Prost!

Jan un Haye: Prost!

Ellert: Un wen di Kerl nit bitalje woll, sette wi 'ne Fergantnge an!

Haye: Brawo, dan rakt it nogh mor!

Jan: Un ik woll se slaghtje. Ellert du bäst 'n Boaskerel!

(Vorhong faalt)

Twäide Aptong [= Aptoag]

Libeth: (Elskes Fründin kumpt herien) Ik ben dät. Toun Gluck is deer nix los.

Elske: Gouden Äiwend, Libeth wät häst du foar 'ne Drockte?

Libeth: Dät meist du weil kwede. Mi blifft ock bolde de Puste wäche. Man ik wüll ock ädder noug kume tou den Spoas.

Elske: Wät is deer dan los?

Libeth: Häd Wäis Ellert sien Schäipe al ouhaald?

Elske: Dät sunt nit Wäis. Wäis Ellert häd se bi us in 'n Schätstall broaght.

Libeth: Je, je! Hi häd sien aine Schäipe hir apschätt.

Elske: Dag weil nit mugelk! Sien aine Schäipe! Di woll Oogene makje! 'n gan-ßen Doaler häd hi al ap do Schäipe fersepen!

Jan un Haye: Goud'n Aeiwend, Wuchtere!

Do Wuchtere: Goud'n Aeiwend!

Elske: Wiete ji al dät Näiste, well do Schäipe heere?

Jan: Al longe! Ik hied dät märlich al sowät in de Mick, den ik wiste dag nit, well do Schäipe weil touheere kud-den. Aettermidday ben ik fare ap 'e Isk an 't Kaante häkjen wesen un häb-be deer sun bitjen ap agted. Siet trjo Ure snow hi al um 't Huz herume. Je-den Sloot keek hi ätter. As ik ätter Huz gehn, heerde ik nogh so iuen dät hi Smis Haye fräigede, aw hi sien Schäi-pe blouked hide. Dät heerde di litje Jan un rup: ,,Besbabe! Do häst du märlich dag ätter Türkens Huz broaght." (Aal laachje se).

Haye: Reek us elk nog 'n Sluck! Den häd Ellert märlich je nogh foar us fräi ma-ked!

Libeth: Ji meien dät aber ock dwo!

Jan: Prost!

Haye: Prost! Jan hid mi straksene den Spaos ferteld. Wen ji swigje konnen, woll ik jou nogh mor fertelle. Ik ben deer iuen vor de Finstere wesen tou lusterjen. Deer gehn dät her. Hi wül do Wiuwljude los häbbe, man deer kom hi goud an. Jo wülln him wät fleutje! Hi hied se wechbroaght, hi schul ock sjo, dät hi se wir kreg. Sien Knippe hiden jo him al wechnumen, dät hi nit nogh mor fersuppe kudde. Ik häbbe nummer wist, dät Wiuwljude so schäil-de kudden.

Jan: Goud dät wi nogh nit ferhilket sunt!

Elske: Waas dät so läip?

Libeth: Dät Kerlsgöütje doogt aal mädnun-ner nix. Deer konn me gornit strankil nough mäd wese.

Haye: Mäd do Wuchtere is dät, as mäd do Katte. Wen man se froi stroket, sunt se still un ljow. Man wen 't jun 'n Striek gongt, konnen jo fix krabje. -Elske! Schaank us nogh 'n Litjen oun!

Libeth: Gongt dät nogh al foar do Schäi-pe?

Jan: Aber sicher! Ellert häd ja so bi-staald.

Elske: Still. Hi kumpt.

Jan: Hoolt jou tuk un läited jou nix merke.

Ellert: (brummt) Gouden Aeiwend!

Aal: Goud'n Aeiwend Ellert!

Haye: (schelmsk). Wi stounde jüst deer vor, wollt du aan medräinke?

Ellert: Ik häbbe dät deer gornit grot ap, aber man tou!

Jan: Ellert! Dan kwäd wät! Ellert: lk? Wo kumpt 't?

Haye: Je! Wi supe nogh ap do Schäipe.

Ellert: Nu schielt 't dag tou fuul. (Bisint sick, mäd swäitsure Miene kwäd hi "Prost").

Jan (bitont harmlos): Well heere do Schäi-pe dan weil tou?

Elske: Is nogh nemens um wesen.

Haye: Un ik häbb 't nogh allerwegenße anteld!

Ellert: Je, mäd do Schäipe is dät so 'ne Seeke. Ik weet well se here, man ik woll den Nome nit name.

Libeth: Dät mate ik dag tou jedden wiete.

Jan: Dan kwäd dag Ellert! Deer is dag nix bi!

Ellert: Na, na, nix tou makjen. - Man mout sick sälwen in ju Lage roun taan-ke. - - Elske! Ik makje dät ape Steede an nime do Schäipe mee. - Hir sunt Aiere (wiest ap 'n toubuund'n Kopp-douk). Wät tou min is, wärt mäiden bi-taald, an dät our gongt nemens wät oun.

Haye: Soo? Man deer kumpt dien Oolske!

Ellert: Dag weil säft nit.

Mina: Ju, ju is deer al! Sunt ji Suplappen al wir tou gong?

Jan: Mina, bidoar di. - Meist du 'n Kon-jak?

Mina: Dät failde nogh, jou nogh mäd de Läipigheid foudhelpe? Konn dät deer so wai? Mädnunner supe, in 'ne Groupe-koare ätter Huz wai; smäidens do aine Schäipe apschette, do gehnen do weil fe-rirjen, säiwens wir supe un so ferre. Niks, niks! Supt ji so fuul as ji wolln, man läit us ut 't Spil!

Ellert: Haal do Schäipe un dan flux ätter Huz. (Mina stutzt, als sie auf dem Tre-sen ihr Kopftuch entdeckt.)

Mina: Elske wo kumpt min Koppdouk hirher?

Elske (schaut verlegen umher und sagt

schließlich): Häd Ellert me oursaand mäd Aiere.

Mina: Mäd Aiere? - Foar Sluck? Nu gongt mi 'n Schienfät ap. Sluck foar Aiere! Un ik wunnerje mi, dat do Han-nen so min läze. Wen dät deer so wai konn, woll ik mee helpe. Ik häbbe ja dien Knippe. Reek do Kerle 'n Gläs Bjor un 'ne Cigare an us Wiuwljude 'n Konjak un Schokolade.

Jan: Bäst dag 'n fernünftig Maanske! Mi-na.

Ellert: Fuuls tou fernünftig!

Seeltersproake

Fon Gesina Siemer

Wi Seelter baal us aine Spoake; Froamd lutt 'n Froamden elked Woud. Mäd elked Woud dwo wi ju aagtje, Ju Sproake fon dät Seelterlound.

Du bäst us Stolt du Seeltersproake; Dien Woude sunt so klor un sljucht. Un wen wi baale, aw wi toanke, Dät lutt us ain, so flugg un gjucht.

Du häst Woude us tou trasten, Dät us ju Trurigheit fergongt. Dien Woude spreke gans fon Haaten, Wen't Gluck aw Uungluck ur us kumpt.

Dien Woude wolln wi nit ferleere; Dan an do Bäidne Bäidensglidd, Wolln wi do wieder wier fererwje, Dät ju so long as 't Foulk ock blifft.

Un elked Woud schell in us klinge, Nogh gauer as dät ljowste Woud, Nogh japper schäln do Woude tringe, Tou liujen alltied in us foud.

Anmerkung: In der Sater-Sprache spricht man das s = ß oder ss und das z wie im englischen = sieh.

Dät Wucht an di Fräier

Fon Gesina Siemer

Wucht: Heeret is, well bute gongt? Aw deer wäil well binne kumpt? Gongt vorbi, hi is dät nit, Wir hi wäil so longe blifft?

Hied al longe kume kud, Sien Ferspreken hoolde schuld. Hied dag äuerg ours nix voar, Täiwen dät is wuddelk roar.

Täiwe all den Aiwend long, Aw hi wäil nit kume konn? Wät mien Oolden taanken dwo, Wen jo him hir nog nit sjo.

Mi woll dät nit in den Sin, Häb' so jädden toaght an him. Häb' mi fraud den gansen Day; Nu is mi dät huuljen nai.

Heeret, well gongt deer ur 't Paad? Wät slagt mi so lud dät Haat. Häbbe jüst ju Dore heerd. Wir kumpt hi so leet nogh her?

Went: Deer ben ik, mien ljowe Wucht! Kum ik di nogh äuerg gjucht? Kud nit eer, ronn mi wät jun, Frau mi, dät 'k nogh kume kud.

Wucht: Goud dät du nogh kemen bäst, Dien Ferspreken heelden häst. Man du kumpst al rikelk leet, Häst mi longe täiwe lät.

Went: Wucht mien ljowet, heer is her, Kud nit äuerg kume eer, Kud nit eer, leeu mi dät ou, Ben di gans fon Haaten trjou.

Wucht: Bliw mi owe, ben di dull, Häb' fon di de Noze full. Konn di leeue un konn nit, Well weet, wo dät wuddelk sit

Went: Wäs nit dul, wäs nit nogh frech; Hoal ju Ponne, bräid dan Speck; Slo mi deer 'n poor Aire ap; Dan weet ik, mi heert dien Haat.

Wucht: Speck un Aire in de Ponn', Ik di nit mor bjode konn Speck un Aire is vorbi, Bloot 'n Ponnkouke baak ik di.

Went: Wät is dät nu dag 'n Ferträit, Häbbe wuddelk gornen Schäild. Leeuwst mi nit, dan gong ik wier, Bliue nit mor langer hir.

Wucht: Leeu di dag, du häst nen Schäild, Häb' di bloot wät taagje wäild. Kumm touräg un bliu bi mi. Speck un Aire bräid ik di.

Bee: Jung sunt wi nogh un fergnöügt; Wonskje, dät dät Gluck us blöüt; Wonskje wi us alle Bee, Dät 't so blifft, wi sunt toufree.

Seelter Jungfoulk!

Wan me langere Tied in de Fraamde ferbroaght häd, dan mate man jedden moal wier ätter Huz, ätter de Heimat. Bolde alle Deege stounde aan do Bielden vor Oogene fon ju Steede wir me geborn is. Mäd de Tied häd me leerd, wät aan de Heimat wäid is. Wir di Fugel ap de Wareld kemen is, deer fluggt [= fljuggt] hi dät our Jier wier wai. Ap ju wiede Wondernge ätter 't Sude häd hi fuul Loundere blouked. Un wenn dät deer unnerwayens ock nogh so flugg waas, dät waas aal fraamd. Just dät litje Terp wir hi ge-born is, deer is dät Paradies foar him. Deer wir hi flogen [= fljogen] un sjungen leerd häd, deer mout hi wier wai un deer woll hi den twäide Sumer ferbrange; deer is foar him ju fluggste Steede ap de ganse Wareld.

So gong[t] dät us Maansken just; waas dät Terp ock nogh so ärmselig an mosten do Aalern ock nogh so stur orbeidje um do Bäidene groot tou krigen, it is un blifft ju Heimat. Monige do utwondert sunt un häbbe sick in de näije Wareld Fermugen fertjoond, konnen sick goud helpe, häbbe aal dät wät se sick wonskje konnen, jo sunt nit toufree. Eens failt him, ju Hei-mat. Dät Ooldenhuz maten jo so jedden wier sjo, ju Skoule, ju Terke [= Tserke], do Iske un Weeden mäd do Bloumen; den Busk mäd do Bome, wo grot do weil wudden sunt; ju Äi wir jo swimmen leerd häbbe un ju Uumgägend; do Naber Terpe mäd do hoge Tserktoudne. Heimweh, dät is di quälnde Wurm, di do nit tou Raue kume lät.

Inssen mouden jo deer nogh wier wai, dan, aber ock nit eer, dan rakt it Raue. Jo fiere wier ur dät grote Water un häbbe do Bielden näi vor de Oogene alle Deege un sunt toufree mäd hire näije Heimat. Do nogh nit in de Fraamde wesen sunt un dät Ooldenhuz alle Deege vor Oogene häbbe, do wieten nit, wät ju Heimat wäid is. Jo wolln herut, ju grote Wareld sjo un kannen leere. Deerwai wir fuul Jäild fert-joond wärt, wir it mor tou sjoon rakt, - in de Grotstäd.

Kume se aber erste in de näije Wareld an, dan fangt ju Orbeid oun. Un häbbe se deer erste een Jier orbeided, dan kumpt dät Iensjoon an Ättertaanken: wen me in de Heimat tou Huz so orbeidjen diedde as me hier mout, dan kud man deer ock goud liuje.

Seelter Jungfoulk! Taank an dan Re-fräng fon dät oolde Seelter Läid: ,,Seelter läitet us hir bliue; hir an de Äi in Seel-terlound. Hir kau wi am bästen liuje. Hir häb' wi Water, Fahn un Soun."

Wied in de Wareld mout me 'ne framde Sproake leere un balle. Framd Jäild, framd Radio un Tseitungen, framde Sit-ten un Gebruke. Alles is framd in de Framde. Deer failje aan do Fründe. In de Tserke koon me den Pestor nit ferstoun-de, nit me sjnuge [= sjunge] un beedje. Dät wärt man erste aal gewoar, wen me in de framde is. Dan balle do Ljude fon de oolde Wareld as wied touräg in de Kul-tur. Is dät wuddelk so? Use Vorfahren hiedden ap hire Art un Wise al Kultur

vor twodusend Jier, as hire Lound nogh wüldwest waas. Um use Heimat aghtjen tou leerer [= leeren], wolln wi us moal unnerhoolde ur ju ooldeste Geschichte fon Seelterlound vor twodu-send Jier. Dan mai di Heimatgedanke weil wir mor Intresse fiende. Anslutend wolln wi ju Froage utfürlik biontwoudje, wir dät seelter Foulk herkemen is.

Ut ju Ur-Siedlungstied

skrift Landwirtschaftsrat Schulte-Friesoy-the in sien Bouk ,,Die Besiedlung des Am-tes Friesoythe', S. 93:

Ju vorgeschichtliche Tied deelt me weil ien in ju Steentied un ju Metalltied. Ju Steentied foulged flux dät Diluvium un di Maanske liude an 'n Fout fon do Iesglits-kere tousomnen mäd Dierte do utsturwen sunt aw in our Gegenden ferleeken as Renntiere, Mammut un Rhinozerus, Höh-lenlöwe an Höhlenboar. Di Maanske woon-de in Höhlen aw gruw sick Gate in de Gruund. Huzdierte hied hi nit. Aeckerbau bidreeuw hi nit un ju Pottebackerei was nogh uunbikaand. Weerrewen wieren tou-erst Kneppele un Steene wir se fuunden wudden, dan wudden se maked ut Knoken, Houden un Fjursteene. Fjursteenschalfere brukte man as Saakse. Di Unnerhold kem fon Jagt un Fiskeräi. In ju allere Steen-tied stud di Maanske ap ju unnerste Kul-turstappe.

Ap hagere Kulturstappe staand di Allu-vialmaanske. Dät Alluvium is ju Warelds-periode wir wi nog aone sant. Dät ätter ju Iestied herskjende druge, koolde Step-penklima wud oulösd fon 'n milder, fuch-tiger Klima (Fahnbildn-ge) Bom un Gärs-wuks. Di Maanske ut ju jungere Steentied verstud den Steen tou bihauen, tou slipen un polierjen. Hi is Äckerbur wudden, baut Korel, backt Brod, säidet Flaax un ver-staand tou spinnen un weeuen. Huund, Schäip, Säge, Swien un Hangst sunt tommd. Hi formet Potte. Woonsteeden sunt ofte fuunden in düsse Tied, deels in Ter-pe. Ock an 't Water ligen do domalige Maansken Wooningen an. Do Doden wud-den tousommenbeged bigreeuen un kregen Bigawen (Kruke un Weerrewen). Mongs bidekden grote Steene do Greewe. Ju Steentied eendiegde 2000 Jier vor Christi Geburt.

Aetter ju Steentied kem ju Metalltied. Touerst wud Brongse (Kooper un Irsen) brukt an deerum wäd ju erste Metall-tied ock Brongsetied naamd. It entstud dät erste Swäid un ju erste Aexe mäd 'n Dille (Röhre) toun Fästmaakjen ap 'n Steel. Immer mor näije Seeken wudden herstaald as Blashoudne, näije Pottfor-men. Di Maanske gehn gau 'ne hagere Kultur jun. Erste Jierhunnerte leeter leerde di Mannske den Gebruk fon Ir-sen kannen. In ju Irsentied sunt wi sied njugende bit fjode Jierhunnert vor Chri-sti Geburt. Bisunners trough do Reewen ut do fuundene Gräwsteeden is ju Bi-sidlnge fon 'ne Gägend fetsstaald [= feststaald]. Wud-den in 'n Gräw bloot Steenseeken as Bi-gawen fuunden, so stamde dät Gräw ut ju Steentied, wüllt do Greewe mäd Biga-wen ut Brongse aw Irsen ut de Brongse aw Irsentied stamden.

In ju erste Tied ätter Christus wonden an de Noudsee twiske Ams un Elbe do Chauken un westlk deerfon in Nieder-lound do Friesen. Noudlk fon de Elbe an de Westkuste fon Schleswig Holsteen woonden do Saxen un Angeln. Noudelk fon de Harts bit toun Teutoburger Forst waas ju Heimat fon do Cherusker. Twis-ke do eenslne Foulstamme [= Foulkstamme] waas ofte Uuneenigeid. Deerum kudden do Römer se unnerjochje un bit tou de Noudsee vor-tringe. As Spuren ut ju Tied rakt it nogh do Boolenweghe, do do Römer trough sumpige Gruunde laiden. Dät sunt kleeu-de Bomstamme, do ap Longswellen laid sunt. Do Boolenweghe sunt leeter fon Fahn urwaaksen. Sucke Boolenweghe wudden ap morere Steeden fuunde[n,] so bi Varel, Lohne un Damne. Ock wud romsk Jäild fuunden in de Gruund. Mäd dät Jälld kopeden do Romske fon do Ger-manen Felle, Wulle un our Seeken. Ju romske Herskerei wudde Anno 9 ätter Christus trough Armin (Hermann) Hert-sog fon do Cherusker trough dät Gemät-sel in den Teutoburger Forst bieendiged.

In Foulge fon Liuensmiddel Knapheid trongen do Saxen in dät twäide an träide Jierhunnert immer ferre ätter Westen ur de Elbe vor. Jo fermiskten sick jun Eend

fon dät träde Jierhunnert mäd do Chauken, Cheruskker un ouer Stamme, un so entstud di grote Foulksbuund fon do Saxen.

Do Saxen hiedden dät Lound fon de Noudsee bit Middeldütsklound, un fon de Elbe bit tou de Ems binne. An de Noud-see waas nog nan Dyk. Ganß ärglos hied-den jo sick in do Marschen ansiedeld un as moal 'ne grote Stormfloud kem, mo-sten jo fluchtje. Jo foonten 'ne näije Heimat in Englound. Do Angeln foulge-den do Saxen ätter Englound um 450.

Do Friesen wieren fon jeher Marsch-biwooner un kaanden do Stormflouden un wisten wo me sick tou ferhoolden hiedde. Jo woonden ap Terpe. Dät sunt, mäd Kurige touhope draine Aeidhügle (litje Bierge) un hager as ju Stormfloud steeg. Dät waas 'ne swere, longwilige Orbeid, ju Utduur un Kräfte ferlongede. Deerap bauden do Ljude dät so namde Stilpenhuz, gans mäd Reit teckt. Wen moal 'ne Storm-floud in de Sumer dät Gäers ferdorw, so hiedden jo oold Ho foar 'n Jier in vorut un brukden dät Lound nit tou ferläiten. Do Saxen deerjun, do fon Aeckerbau, Jagd, Fischerei, Schäipe un Imen, Bjor un Meede liuden, kudden in de Marsch nit räide. So is it tou ferstounden, dät do Friesen dät ganze Marschlound an de Noudsee biwoonje kudden, dät do Saxen ferlät hiedden. In do fon do Saxen ferlätte Gägenden looken dan do Friesen fon Niederlounde (Hollound) aastlk. Do westlk fon de Amse woonjende Friesen hieten Westfriesen un do astlk fon do Amse Astfriesen. Dät Astfräislound fon dälig is bloot 'n Deel fon dät fröüere. Do Vorfahren in do Geestbisirke sunt so-mäd troughwech do Saxen un in do Mar-schen do Friesen.

Di Gruund fon ju Wondernge fon do dütske Foulkstamne kem sunner Twiuel fon ju Loundnood bi do germanske un bisunners do Noudseestamme her. Di Buräibidriuw waas so primitiv, dät immer wier Foulkstamme näie Woonsteden sochten un uunrauelk uumherwondern[-] den. Busk un Forst roodjen waas nogh uunbekaand.

Ut ju Römertied

Um ju Tied vor Christi Geburt, as di Kaiser Augustus den Bifeel rate, dät alle Juden sick ounskriuwe läite schulln, elk in sien Geburtssteede, hiedden do Römer ock in Germanien do Foulkstamm[e] unner-juckt, will jo sick sälwen uuneenig

wie-ren. Wi sjunge nogh ut ju Tied: ,,Als die Römer frech geworden, zogen sie nach Deutschlands Norden." Kaiser Augustus saande den Fäild-Marshel Varus ätter Nouddütsklound. Augustus hied grote Ide-en. Hi wüll [dät] Riek utdeenje ur gans Eu-ropa. Sien Schiepe bifahrden den Ocean, ju Noudsee un Baltiske See. Do Römer hiedden den Wareldhondel ud [= un] ju Seeher-schaft in hiere Hounde. Englound un Skandinavien wieren sweck biwoonde aber goude Hondelsloundere. Do romske Krichs[-] un Hondelsschiepe wieren grote Sailschiepe mäd Ruderanlagen, so dät se ock bi Wiend-stillte faare kudden. Vor do grote

Water-lope Mündungen as Rhein un Amse hied-den jo utbaude Ankersteeden. Ap do Waterlope wieren litjere Schiepe un Boo-te iensett uum Hondel tou bidriuen un uum ju Lound un Seemacht tou fersurg-jen. Ju upperste Ankersteede schell ju Bucht von Dokkum in Westfräislound we-sen häbbe. Fon Westfräislound ut schelln do grote Schiepe Farten maked häbbe ät-ter Englound, Skandinavien, Weser un Elbemündnge.

Uum den sick loonjenden Warelhondel apgjucht tou hoolden un tou fergratterjen, wudden neen Utgawen schjoud, den Hon-del tou sicherjen. Ap gouden Fout geen dät am bästen. Do Westfriesen mäd hiere fuule Binnenseen wieren goude Sailere un wudden fon do Römer jedden goud bi-taald ap hiere Schiepe. Englound, Irlound, Skotlound un Skandinavien wieren nogh min biwoond; wegen hiere Sicherheid hiedden,[,?] jo fon deer nogh neen grote Ge-foor tou bisurgjen. Aber in 't Binnenlound mosten jo sick all moor sicherje. So läst me fon Römer Heersträiten in Germanien. Germani[kus?] schell sogar Anno 15 ätter Chri-stus 1000 Schiepe baue lät häbbe, um deermäd fon 'n Rhein ätter de Amse tou

kumen. Nieberding schreeuw fon Stran-dung fon 'ne romske Flotte bi Utende, wät weil mugelk waas. Ju Seelter Aei schell foar de Schipfart utbaggerd wud-den wese. Bi Utende häd di Struckeljer Pastor Trenkamp romske Jäilstucke fuun-den. Forskere häbbe feststaald, dät do Römer fon de Amse in trjo Richtun-gen ätter de Weser looken. Een geen den Lüdeway entlong bi Aeskenterp. In 't Scheedgebiet in Wilsum wudden 1858 'ne Masse romske Jäilstucke fuunden, so ock tou Bingum bi Lier. Ju Seelter Aei is fon Natur nit schipbar wesen. Stedenwies bi-stud dät Joop ut twäin un in Hollen

so-goar ut träi Irme. Di midlere Waterloop is utbaggerd. Twiske Pellebirig un grote Bräg sjucht man nogh an bee Sieden hoge un brede Ougere, do fon Joopgreeuen herstamme.

Den Anschin ätter ligen do Römer fuul Ferkiersweghe an um Germanien de Kul-tur tou brangen. Ju romske Kultur waas wuddelk vor de dütske wied vorut. Armin, 'n dütsken jungen Went, hiedden do Rö-mer menumen ätter Rom un hi kem lee-ter as Leutnant wier. So bildeden do Römer ock junge Friesen ut ap hiere Hondels un Kriechsflotte. As 'ne Romske Flotte vor Utende strandede ätter Nie-berding, do häd sick dät weil hondeld um Mutschiepe fon ju Gröte, do fon Lier ät-ter Utende fare kudden. Deer ju seelter Amse aber stedenwies tou floot waas, will se morere Irme hiedde, kudden do Schiepe nit ferre. It is bistimt ountouniemen, dät ju seelter Amse me ap de Korte steen häd as Ferkiersway, um fon Lier ätter Mark-hnzen tou kumen. Nix laid in de Way oun-touniemen, dät do Römer den Bifeel roat häbbe, ju seelter Amze so gau as mugelk schipbar tou makjen. Ountounie-men is ferre, dät do Römer Foulk haald häbbe ut dät bifründede Westfräislound, wir jo hire Hauptflotte läsen hiedden, un ju Gägend tou fuul Foulk hiedde, will do wegen de oundurjende Floudgefoor fon de epene Noudsee sick neen näije Woon-steede baue kudden.

So sunt ätter ju Urläwernge Westfrie-sen ut ju Gägend von Dokkum, um ju Tied vor 2000 Jier in Seelterlound Ienwon-dert. Wo ju Bisiedlnge fon Seelterlound vor sick geen häd, konn me sick am besten vorstaale, wen me sick ju leetere klore Siedlung bikickt.

Utende as Terp mit 16 Schips-Helgen (Werften) surgede foar den Bau fon pas-sende Schiepe un Boote, um den Ferkier ap de seelter Amse tou genöögjen. In Baljene gjuchts fon de Amse bideeligden sick,[,?] do anbaude Buren ock an de Heglen-orbied [= Helgenorbeid]. In Romelse links fon 't Joop wir nu de Tserke staand wud 'n romsk Leeger baud uum den Utbau fon den Wa-terloop tou fersurgjen. In Hollen wir ju maste Orbeid waas, bauden morere Bu-ren links fon de Amse. Ju midlere Aei wud ap Jüpte greewen un dan do butere Irme, as ju Ooldsmeets Aei en Dille, tichtset. Mäd do primitive Baggere in ju domalige Tied geen ju Orbeid man longsom vorut. In Scheddel baudn do Bu-ren gjuchts an de Aei. It durde Jiere bit ju Aei schipbar waas ätter Ellerbrouk un Markhuzen. Do our bee Waterloope do mäd de seelter Aei gliek loope, ju Lang-holter Aei un ju Söste wudden nit bisie-delt un farbar maked uum ju Tied. Aetter ju mündlike Urläwernge sunt do Siedler ut Westfräislound ap Schiepe mäd Vey un Räiskuppen herien kemen. Bi den Bau fon do Huze schell dät romske Militär holpen häbbe. Deerfor mosten du Friesen den Waterway mee utbaue helpe. Do Römer schelln ju Siedlnge ,,Siatutanda" binamd häbbe. As do Römer mäd do Westfriesen dät Lound in Binutznge nomen, schelln deer bloot eenige Chaukenfamiljen woond häbbe, do in de Hauptseeke fon Schäipe, Jagd un Fiskeräi liued hiedden.

Foar do Terpe wudden do passende No-men fuunden. Utende, deer waas ju Schip-foart ut un tou eende. Deerum ju Stran-dung fon ju romske Flotte, will se nit ferre kudden. Baljene ätter den erste Bur Bollinga. Romelse ätter dät Romske Lee-ger. Do wudden namd Romelse. Hollen waas un is dälig nogh holl. Deer laid 'ne

Soundhöchte rund um dät läige Lound un trough ju Soundhöchte is ap two Steeden 'n Sloot smieten, so dät dät Water oulope kudde. An ju ouer Side fon de Aei lait Hollebirig, dät is dät sälge in 't litje as Hollen. Scheddel wud binamd ätter Scheed (Grenze) un do Ljude hieten erste longe wai: do Scheedeljer, wirut di Terpnome Scheddel wudde, so as it dälig nogh hatt.

Alle fiuw fon do Römer ansiedelde Bur-skuppen läse an den Waterway fon 't Nou-de äter 't Sude: Utende, links; Baljene, gjuchts; Romelse, links; Hollen, links; Scheddel, gjuchts.

An bee Sieden fon de Aei wud 'n Lien-pad anlaid; di eenßigste Foutway trough dans [= gans] Seelterlound fo[n] Boukenesk ätter El-lerbrouk.

Wegen ju fanerge Gruunde is bloot di Waterway utbaud, nit aber di Loundway. Deertrough waas Seelterlound foar Hangst un Waijen ousleeten fon de Wareld. Ous-leeten in 't Aaste un Weste trough do hoge, brede un wäite Fane. In 't Sude un Noude trough fanerg Niedelound an bee Siden fon de Ai [= Äi]. So schelln use Vorfarn, do Westfriesen kweden häbbe tou hiren Regent: ,,Wi luke in 'n Lound wir du us nit ätterkume koast mäd Hangst un Wai-jen." Use Vorfarn wieren nogh Heeden un leeuden an Wodan. Jo häbbe ock gluckelk un in Free liued ätter strom-tue religiöse Gesetze an de 700 Jier long in Seelterlound, bit Kaiser Korl di Grote un di helge Luidger ju christlike Religion ien-fierden.

Vor ju christlke Tied waas di Heit, Babe (Vater) di alleenige Hersker in sien Familje. Hi goolt, so tou telln, as Prie-ster un König, di in Privatseeken sälwen trough dät Lott ju Goddheid bifräigede, un ur aal, do him unnerstaald wieren, herskede. Sien Riek waas dät Huz, Lound un alles wät deer tou heerde. Buten sien Riek waas hi sin Naber gliek un unnder-heelt goude Naberskup. Do Nabere heelten Touhopekumen ou, stickten dät Paskefjur oun, fier[den] ju Sunneweendnge un do our Feste.

In do Touhopekumen goolt elke Huz-heer gliekefuul, aw ätter den Rang fon sien Steede. Persönlike Vorgjuchte hied nemens, bloot di Wäid un ju Gröte fon sien Steede goolt. Wen moal 'ne Steede unnr Brure deeld wudde, so wud weil di Rang ferminnert, nit aber do persönlike Gjuchte.

So kem bi do Friesen ju Fräigeid an erste Steede. Naberflichten wudden gnau bifoulged un wen se ock Orbeid un Tied kosteten. Naberskup waas dät erste wät do Seelter fläged häb-be, as jo sick in Seelterlound ansiedel-den. In Tied der Nood wud um Helpe rupen. So häbbe do wülde Dierte sick ofte an 't Vey fergriepen. Do Wulwe an do Schäipe un junge Foolen; Foaks, Marder un Uelke an do Hannen, Gäise un Aanten; Wüldswine an do Fruchte; Boaren an do Immekurige, usw. Roure tou schjooten roat it nogh nit. Tou do Driujachten hied elk sien aine Weere-wen. Dät wieren: Flitzebogen, Aexen, Saißenspere, longsteelde Furken, Knep-pele un Huunde. Leeter kem di Eed-spade deertou as 'n geforlike Rewe tou hauen un steeten.

Ock nogh as do Friesen al longe in Seelterlound ansiedelt wieren, heelten jo nogh immer den König fon do Friesen as hieren buppersten Hersker in religiöse Seekeen [= Seeken]. Di läste, König Radbod, schell sien Lound dauernd bereist un do Seel-ter ock ofte bisoaght häbbe. Dät Famil-jenliuend waas ätter do stromme Rägeln bistimd fon ju religiöse Siede. Ap ju In-sel Helgelound (Heiligesland), domals namd dät helge Forsiteslound, hied di Forsitter fon do Godde, woarschinlik Wo-dan[,] siene Woonsteede. Heilig waas ju Waterquelle un al dät wät mäd religiöse Hondlungen tou dwon hiedde, wogede nee-mens antoufäilen. So häd sick di König Radbod ofte ap Helgelound apheelden. Hi aghtede stromm ap do oolde religiöse Gesetze un as di helge Willibrord ap Hel-golound fon dät Water ut ju helge Quelle bruckde un ju christlike Religion pretede, do schul hi ap sin Bifeel den bileidigden Godd opferd wäide. Träije wudde dät Lott ur him smieten, aber nit eenmoal dät Dodeslott leeken, so kem hi mäd 't

Liuend deerfon. Bloot aan fon sien Ljude träfde dät Dodeslott un moste den Mär-terdod stierwe. Ju Bikiernge fon do Helgo-lounder Friesen, ju Willibrord nit gluckde, kem trough den helge Luidger (Loutje) tou stande. Dät waas um dät Jier 800 ät-ter Christus. So is ock in Seelterlound, di Heedenglowe ju eenßige Leere wesen, ju dät Liuend wirtschaftlik un familiär bistimde. Do Doden wudden ferbadnd un ju Aeske in Urnen bigreewen. Urnen Gräbsteeden sunt fuunden wudden bi Scheddel Parz. 299 Flur 32, Ennehoaw uinamd [= binamd] un Parz. 148 Flur 7 Blankelde. Hir wudden nogh in näijere Tied Urnen fuunden. Foulgende Flurnomen wise Gräbsteeden ut oolde Tieden ätter. In Romelse: Hennesch Fl. 3 Parc. 166/60 fon hu hen (Toter), Henneblock Fl. 3 P. 501/ 13, Houene (Friedhof) Fl. 7 P. 51I/516. Bi Hollen: Havestucke P. 862/63. Have bijut [= bitjut] iunske Kult ock Bigräbnis. Bi Scheddel: Leiwekomp, Leben fon hleo (Grabhügel) somäd Komp mäd Gräbhügele. In Utende: Hennekomp Fl. 9 P. 279/80 un Hennefan (Totenmoor) Fl. 12 P. 81/90. Wegen Lound-knapheid sunt do Gräbsteeden al ädder foar de Kultur brukt wudden. Wo gau 'n Gräbsteede ferjeeten wärt, dät sjucht me nu op do oolde Tserkhoawe, wen deer 'n näijen anlaid is. Un dät do heedniske Gräbsteeden fon de Tserke mit [= nit] in Ord-nung heelden wudden is weil tou fer-stounden. Kaiser Korl di Grote häd dät Dodenferbadnjen unner Dodesstroafe fer-beeden. Von ju Tied an sunt in do trjo Terpe Schedddl, Romelse un Strukelje Tserkhoawe bi do Tserken anlaid un do Doden in Huzholte bigreewen wudden. Ur tjon Jiere long schelln do Römer in Seel-terlound ap den Romelster Tserkhoaw hir Leeger unnerheelden häbbe. Jo surgen-den deerfoar, dät di Waterferkiersway far-boar wudde un bleeuw un ju Siedlung klor bibaud wudde.

As do ju Aettergjucht kem, dät Her-mann di Bifräier Dütsklounds den Krich in den Teutoburger Wald gewonnen hied-de, do briken do Römer hir Leeger in Ro-merse (Romelse) ou un looken sick ap hire Flotte touräg. Nu wieren do Seelter hiere aine Heeren.

In Romelse wud dät erste grote Tou-hopekumen ouheelden. Ut alle Huze mos-te di Familjenfar ätter Romelse kume. Seelterlound wud tou 'ne fräije, ainstän-dige Friesengemeende utrupen. Do Ver-waltungsrägeln wudden utorbeided un festlaid. Romelse, ätter do Römer binamd, wud as Middelpunkt foar Ferwaltnge un Märked bestimd. In do Jieren, as do Rö-mer in Seelterlound den Utbau fon de Aei rägelden, wieren fiuw Burskuppen bibaud: Utende, Baljene, Romelse, Hollen un Scheddel. Ur den Baustiel fon do Huze wärt ounnumen, dät jo sick ätter dät friesiske Stilpenhus gjucht häbbe. Dät wieren epene Huze, ganß mäd Reit teckt. Wil in do Waldterpe morere Sor-ten Vey heelden wäide moste buten Ku-vey un Hangste, as Swine, Sägen, Schäi-pe, Hannen, mosten deer ock Hucke foar ounbaud wäide. In de erste Tied liuden do Ljude fon Hondel un Schipfart, fon Bäiste, wir genoug Ho un Gärs foar wuuks in de Nieden. Schäipe hiedden genoug Weede in de Heede. Eken Holt wud mäd 'ne longe Soage tou Plonken snieden un ap morere Helgen bi 'n Schipbau feror-beided. Seelterlound waas as 'ne Insel in de Fan. Hondelsjude do Seelterlound bisoag-ten, kemen ap 'n Schip herien. Trough ju Schipfart kemen do Seelter ätter Eller-brouk in 't Sude mäd Weere ut Fries-lound as Saalt, Tsis, Rewen usw. un broagten Weere ätter Lier un Hollound as Korel, Felle, Wulle, Steene usw. Do Seelter namden do Saxen un Humlinger: do Bupperloundske un do namden do Seel-ter: dei sagter Fräisen. Do Bupperlounds-ke kudden do Seelter nit ferstounde ap seeltersk, ma[n] do Seelter kudden framd (platdütsk) balle.

Ma[n] kon sick dät dälig nit goud mor vorstale, wo dät vor twodusend Jier ut-säin häd as use Vorfaren sick hir deel lät häbbe. Aetter ju Biskriunge fon Tacitus ut ju Römertied waas gans Dütsklound wegen do Waldungen, Sumpe un Fae [= Fane] ouskreckend un skauderhaft. (Germania c. 5. Terra in universum aut silvis horri-da aut paludibus foeda.) Disse Charakte-ristik dorste ock weil ap Seelterlound tou-treffe. Wilst in ju Steen[-] un jungere Brongcetied dät worme, drugge Klima hersked häd, wudde trough dät deerap fouldjende [= foulgjende] kallere un fuchtigere Klima, dät Woaksdum fon Busk, Fan un Sumpe stärk bigünstiged. Do Nieden un Fane wieren nogh unbiwoond un unbirürd, wil jo stärk fersumpt wieren un di deer-an läsende Gruund waas troughwech mäd Urwald biwoaksen. Do hagere Steeden, wir nu Iske sunt, wieren mäd Heede bi-waksen.

Do grote Nieden mäd saftig long Gärs, wieren weil dät weerdigste, dät use Vor-faren in Seelterlound mäd grot Intresse biwunderd häbbe. Ju fatte Niedengruunde brukde neen Mjuks un wuuks just as Kleigruunde. Ju Gruunde moste weil 'ne Oulegernge wese ut ju Iestied, as dät Ur-stromwater fon do Sudeten un Karpaten-bierge ätter de Amse dreeuw, wil ju Aast un Noudsee mäd Iesbierge ur du-send Meter hog bideckt wieren. Dät Gärs-lound waas 'n Riekdum, den do Friesen kaanden. Jo bauden do Huze sleeten bin-unner in Terpe do deer dälig nogh sunt. Ekenholt waas deer in Hülle un Fülle. Wilgen tou Wogen floagten un Leem tou kleemen.

Wen deer neen Reit genoug waas toun tecken, so wud Heede un Sträi numen. Wen ju Kleigruunde in Frieslound ock fatter waas un 'n bitjen moor Gärs lä-werde, so wieren do Siedler mäd Seelter-lound jädden toufree, will jo erstens mäd de Noudsee Flouden nix mor tou dwoon hiedden un twäidens neen Warften (Hü-gele) touhoopedrege hougeden uum 'n näi Huz deerap tou bauen.

Oolde Seelter Nomen.

Ur do Nomen fon do Ljude ut ju oolste Tied is leider nix mor hondskriftliked tou fienden. Deer mout me al ut näijere Tied, ut Urkunden un Stjurlisten, Nomen herut säike do nit fon den christlike Ka-lenner stamme. Wen wi do Schatsungs-rullen fon dät Amt Ayt ut do Jieren 1535 un 1674 urkiekje, do in dät Ooldenbur-ger Loundes Archiv apwoard wäide, so fint me nogh Nomen ut ju ooldste Tied.

Hir is ju Stjurrulle foar 't Troughkiekjen wierraat ut dät Jier 1535: [just soo bi Schulte, Besiedlung .., 1930]

1535 Scharrel. Sagiken Hermann, Goldschmith Dedde Schroer Berendt, Lutert Elsen Molner Johann, Steneken Gese Brockhoff Eylk, Antbecken Bole Bole Hermann, Schewe Frerik Gerdes Hermann, Block Else Lutet Tabeke, Kremer Johann Wietet, Lutedes Ubbe Edsard Brun, Sivedes Wendeln Siverdes Else, Smys Folerth Gerdes Folken, Alwerth Hermanns Wilke, Auken Hemmeke Hemmecke Jocke, Kuper Wilke Koper Lübbe, Udden Frerik Hermanns Folken, Kromer Abde Awick Clauwes, Steven Helmerich Fuger Enne, Schruder Tobe Reineke Remme, Droste Mernink Deddo, Wylmes Meme Koper Umme, Wylkehn Rykense Eylhaerdt, Herke Boden Gerdt, Bols Tale Schmith Lübben, Old Gerd

1535 Ramsloh Ortmann Hayge, Ennyck Hayge Galtedes Abel, Eilerdes Hayge Kruse Eylhardt, to Ramsloh Jakob Schudde Wübbe, Renstes Uko Schudde Wiltet, Rippens Grete Meygert Tonnen, Kyp Lübbert Galtedoch Hayge, Brochhoff Fokko Ubben Fobrich, Enters Dido Taleken Memmedt, Schenen Tiedo Francks Hayge, van Vreß Herm. Wylke Ubbe, Remmers Angela Elsken Entto

1535 Hollen Hemko, Hayge Deddo Fastenau Joh., Moders Remmer Holken Tiedoh, Helmerkes Deddo Winseborg Joh., Mulde Gert Tieden Eilert, Iwesme Remmer Iwesme Henrick, Remmers Wichmann Folqwen Eilert, Weigedes Willo Schenen Folken, Winseborg Gerdt Lutetets Ludzert, Prul Hinnerk Eiledes Meme, Schüdden Assele

Remmers Alka, Uben Tela Folqwen Ubbo, Alderikes Moder von Lorup Joh., van Emden Elgelko Wichmanns Vossa, Winseborg Helmerick

1535 Strücklingen Memedes Aeyled, Tamele Fokken Menne, Schudde Frerk Wiltet, Schudde Renseke Groten Gerlo, Pelsers Mette Ernedes Focke, to Boldingen Ubbe Deddo, Golyken Hemmeke Evert, to Boldingen Berndt Raper Hermann, Wendele Enken Gerld, Luttecke Hayge Hoeyke, Engelen Focke Wylm, Edßert Klene Bole, Goldschmidt Hayge Klene Hermann, Wilmes Focke Mande Gerd, Schomacker Berend Grakenborg Hermann, Okke Else Kuper Gerd, Golke Hayge to Strücklingen Okke, Brockhoff Eilert Bunne, von Bersenbrock Else Memme Eylhardt, to Utende Evert Ryke Johann

Fergliekt man do Nomen fon de Städ Ayt, ju fuul leter fon Hondelsljude ut Frieslound schell apbaud wese, so fint me min oolde Friesen Nomen ut de ooldste Tied deerunner Toun Fergliek sunt do hir ap fierd:

1535 Friesoythe Brockmann Joh., Moormann Wempe Ortmann Gerdt, Ducke Helmerick Bussing Hinrick, Cordes Dirick Wybruck Wilke, Schomacker Joh. Budde Wilke, Wreßmann Werneke Nygemann Reiners, Winter Duke Fyrks Meinard, Tyme Hermann Kremer Herbord, Schomacker Ebbecke Schmidt Gruwe, Bleys Frerick Schroeder Berndt, Tolesche Wobbeke Fyrks Gerdt, Sobink Hinnerk Kyne Johann, Wulpfs Wilke Tolink Dirick, Koster Johann Lübbing Lübbert, Tolen Gerd Wilken Hermann, Siwers Geseke Noest Dirick, Schüdde Herm. Weskemann Gert, Tydeker Burchart Timmerlo Dirick, Struwink Berendt

Bleygs Arendt, Later Reinert Hempken Albert, Tolen Fennerke Wilkens Dirick, Krose Johann Molliner Joh., Glup Hinnerk Wreßmann Herm., Hardinck Derick Seebom Dirick, Wybruck Dirikus Oldarp Helmerick, Wittinck Joh. Barners Taleke, Bodick. Wilkinus Brunner Berendt, Köster Johann Rolfus, Wolken Hinnerk

1670 Scharrel Deddens Joseph Klaus, Remmers Enno Borgmann Hermann, Remmers Koep, Wilkens Johann, Gerdes Beneke, Awick, Herm, Hanekamp Focke, Henrich Wilke, Addens Johann Hermans Helmerich, Meyer, Büter Dedde, Borgmann, Hanekamp Eilert Awick Garlich, Hannekamp Ebbeke Brands Lautet, Wiltiens Dirich, Wiltiens Gerd, Wilken Remmer, Janßen Gerd, Eilers Henrich, Hermanns Venne, Gerlitz Dedde Janßen Henrich.

1670 Ramsloh Koop Wilke, Ubbens Etto Block Ahlrich, Kolde Folke Henrich Venne, Elsens Haye Kolde Henrich, Folken Hermann Eilers Henrich, Remmers Haye Edsards Herm., Gerdes Arend Remmers Vieth, Abeln Gebbeke, Wichmans Ahlert, Edsars Herbert Dayers Foulke, Edsars Enne, Addens Bette, Herbers Grete Sievers Remmer.

1670 Hollen Remmers Wichmans, Eibens Vieth Alrichs Dedde, Lautetz Herm. Hayens Henrich, Hanekamp Wichmann Borgmann Herm., Gerlichs Mene Wichman Dedde, Wilkens Ubbe Dirichs Hayke, Ahlrichs Joh. Janßen Hermann, Eilers Vieth Block Focke, Janßen Wilke Sievers Kop, Fockens Focke Lautitz Haye, Janßen Dirich Hayens Kop, Janßen Hermann Sievers Eilert, Elsens Dirich Wilkens Vone, Kerkhoff Gerd Ahlrichs Joh., Hermanns Gerd Godewichs.

1670 Strücklingen Hayens Ahlrich, Hermans Memet Hayens Adde, Addens Haye Addens Eilert, Frerichs Dutie Kruse Haye, Frerichs Henrich Mertens Joh., Frerichs Egge Mertens Luke, Boels Enno Tapken Gerd, Alrichs Focke Eilers Haye, Wibben Foulke Eilharts Dütie, Janßen Ollig Eitiens Folke, Remmers Ewen Boels Folke, Janßen Remmer Gerolds Renitz, Aglitz Memet Remmers Ubbe, Remmers Focke Remmers Alrich, Wilms Focke Hayens Alrich, Renitz Erik Janßen Bette, Wilkens Vone Gerlichs Focke, Wenken Wenke Tiedens Eilhard, Tiedens Oltmann Altlers Engel, Janßen Henrich Krakenborg.

Bokelesch 1549 Komtur: Herr Gheerath; Fratres: Rolf und Hermann; Sorores: Rike, Geske, Rike, Wybeke, Hylle, Stine, Aleke, Wobeke, Taleke; Knechte: Werneke, Gerolke, Abel, Johann Hinnerk, Remmer, Bernth, Jo-hann Hinnerk und Immecke.

Familjennomen ap ju fröühere Johani-ter-Komende sunt nit fuunden wudden. Do vorstoundende Nomen stounde ap 'n los Sädel, dät in Cloppenburg in dät Schatzregister fuunden un in dät Loundes-archiv in Ooldenburg apwoard wärt.

Apfalend is dät do träi Tecklenburger Ministere Awick in Scheddel, Block in Romelse-Hollen un Kerkhoff in Struckelje in dät Jier 1535 nogh nit in ju Schatzungs-rulle apfierd sunt mäd Utname fon Awick di woarschinliek 'n Oukümling fon den Minister wezen is. Dät jo in de Rulle fon 1535 nit stounde, is weil deerap touräg tou fieren, dät jo nogh fräi wieren fon Ougawen. In ju twäide fon 1670 fint me do Nomen Awick Garlich, Awick Herm. in Scheddel. Block Focke, Block Ahlrich in Hollen-Romelse. Kerkhoff foar Struckel-je failt; di schell bi Scheddel bi de Ihlen-bräg in 'ne Sloherei dod kemen weze.

Do Familiennoomen ut Friesoythe fon dät Jier 1674 sunt al Nomen do deer nu ock sunt, mäd Utnamen as: Graele Joh., Ronden Henrich, Dieker Henrich, Noest Joh., Witting Wilke, Rolefs Gerdt, Gans-ke Wittick, Kiehnen Ocke, von Wahden Oldick, Rapken Beke, Tabri Detert, Glup Lodeke, Wreesmann Ebbecke, Muhlen Ta-lecke.

Platdütsk un Latin as Kultursproaken

Wierum waas ju platdütske Sproake iunske dät Latin ju offiziell[e] Schriftsproake in Seelterlound?

Dät waas um ju Tied as Kaiser Korl di Grote regierde 700 bit 800 ä. Chr. as use Vorfahren ju christlike Religion ounno-men. Di hl. Ludgerus saande Benediktiner Mönke ut dät Klaster Visbek ätter Seel-terlound. Do häbbe sich deellät in Romelse un woonden ap Paters Komp, dät waas twiske Dr. Jünemann un Jan Danneboom. Do Seelter häbbe do Patere nit fründlik apnumen; jo häbbe him nit moal Pott un Ponne leende, un bolde neen Liuensmid-dele ferkoopje wöild. Wierum nit? Will dät Framde un neen Friesen wieren. Do Patere pretenden op plat dät do Seelter ock ferstounde kudden, aber ju näije Re-ligion wüln jo nit ounnime fon do Framde. Erste as Kaiser Korl di Grote Seelterlound as 'ne fräije Friesengemeende mäd 'ne aine Ferwaltnge erklärde un fräije Jagd, Fis-keräi un fräi fon Loundfoulge skriftlk raa-te, do nomen jo den näije Glowe oun.

Deer do Patere platdütsk preteden, wud ock ap platdütsk skriuen. Somäd wud ju platdütske Sproake ju skriftlke Amts-sproake. Seeltersk bleeuw ju Foulkesproa-ke bit dälig.

Erste as do Patere ju Bikiernge glucked waas, wud in Romelse ap ju oolde Kult-steede, wir nu de Tserke staand, ju erste christlke Tserke baud, un as Jakobus Pa-tronstserke foar gans Seelterlound ien-wäid. It schell 'n Holtbau wezen häbbe un so longe steen häbbe, bit ju grote Steen-tserke Anno 1100 baud wudde. Do erste Patere schelln nit bloot preted häbbe, sun-nern ock Fruchtboome, Apele, Peeren un Bäijebuske anplonted häbbe. So staand nog in Romelse bi Frers Huz 'n Peereboom

un wärt ju Sorte as Paterspeere binamd. Do Boomfruchtsorten do do Seelter hir foonten wieren Mispele, Hazelnuten, Agten (Mirabellen) un sure Sersen, wülde Apele un Peeren. Hazelnuten schelln in den Ur-wald as Unnerholt groten Ertrag broaght häbbe. All in de Meerte blöit di Hazel-struk as erste Weede foar do Imen. Vor füftigh Jier sag me in de Hierlassen ap Heselbirig nogh fuul wüldwaksende Hazel-nuten Strucke as läste Urbliusel ut ju ool-de Tied.

Deertrough dät do Patere in do Tserken ock do Aettergjuchten un Vorskriften fon do Bihörden oulezen diedden, wud plat-dütsk ju Amtssproake. As moal do Seelter mäd do Boote in Markhuzen wät leter an-kemen sunt, kemen jo unner de Pretenje in de Tserke. Alle Baanke wieren full un so staalden jo sick in den Gong. Do wised di Pestor ätter do junge Wente un rapt: ,,Gi Markhüzer Bücke, gi Aeppeldiebe, stoat up un laat dei Fremden sitten" Do hiedden him in de Naght do Appele fon sien Boome haald. Dät kudden do Seelter nit wier ferjeete un fertelle dät dälig nogh. Erste ätter ju Tied as Hollound fon Dütsk-lound oudeeld wudde, is bi litjen

ju hogh-dütske Sproake as Kultursproake ienfiierd wudden in Noudwestdütsklound. Do sunt ock moal Seelter ur de Fan in 'ne Tserke wezen, un deer hied di Pestor preted fon de Sundeeges Raue: ,,O, wie wird es euch ergehen, die ihr an den Sonntagen den Böcken die Klöße ausreisset und am Sonn-tag mit neuen Klumpen zur Kirche geht, da ihr noch gute alte habt." Sucke Sätze kudden do Seelter ock bit dälig nogh nit ferjeete.

Di gjuchte Gruund aber, dät seeltersk neen Kultursproake wudde, is weil, dät do Seelter hire Sproake sälwen bloot balden un nit skreeun; Skoulen raat it domoals nogh nit. So is tou ferstounde dät do Seel-fer nit skriuwe un lese kudden. Do stu-dierje kudden leerden Latin un Platdütsk as Skoulsproake. Friesisk wud nit leerd, will it nogh neen friesiske Skriftsproake raate. Ju friesiske Skriftsproake wud erste fon den friesiske Dichter un Skriftstaler Gijsbert Japiks in dät 17. Jierhunnert in 'n Skriftsatz fästlaid.

Somäd kon ju Bihaupnge, dät Seelter-lound erste fon Platdütske bisideld un apbaud, un do Seelter erste leeter ienwon-derd weze schelln, nit stimme.

Latin un Platdütsk wieren foar do Seel-ter Kultursproaken un Seeltersk waas ju Foulkssproake. As Schippere kemen do Seelter immer wier mäd do Platdütske touhope un balden bee Sproaken.

Ours waas it mäd do Wiuwjude. Do ke-men säilden ut Seelterlound herut un kud-den deerum ock nit goud framd balle. As moal 'n Hondelsmon bi Taale Mette kumpt un fräiged, aw jo wät in 'n Hondel häbbe, do kwäd ju' ,,Ik kan nit fremd bellen. Dan möt je ätter us Haye gaon, di is deer buten up de Haage." Un ours 'n Wiuw Bäike hied kweden: ,,O, wät is ju Wareld dag grot." Do waas ju ätter Esterwege wezen ur de Fahn. Do häbbe liuwed as Inselbiwooner, un wen deer mal 'n Fraamden herien kemen is, so is dät wät wezen. Zeitungen rat it nog nit. Wät it Näis rate in de Wareld, broaghten do Monljude me, wen se fon ju Schipfart tou-räg kemen. Sundeeges pretede di Pestor ur Religion un fertelde ock fon do näiste Vorfalle in de Wareld. Dät genöigede dan foar de ganße Wiek.

In de ooldste Tied hieden do Seelter min Korelbau. Anbaud wudden Jerste un Hawer. Deer wud Brod fon baken un Bräi fon seden. Deerfon dät oolde Spreck-woud ,,Bräi un Brod makend [= maked] Soken rod". Jerste un Hoppe brukden jo toun Bjor bjouen. Erste in dät 8. Jierhunnert fier-do Benediktiner Mönke den Roage, Ate un Bonen, Appele, Peeren un Bäijen ien. Ock häbbe do Mönke dät betere Biorbeidjen un mjuksjen fon dät Baulound leerd. Jo leer-den do Ljude dät Steene baken; Flaaks un Wulle verorbeidjen mäd betere Reewen. Skoulen häd it leider bloot in grattere Steeden rat un in do Klastere. Deer wie-ren bloot eenige do sick dät leistje kud-den, in 'n Städ 'ne Skoule tou bisäiken. Eenige bisoaghten 'ne Klasterskoule un eenige hiedden Uren bi den Pestor. So is tou ferstounden, dät dät algemene Foulk neen skriwen un lesen leerde. Do aber ap 'e Skoule gehnen, leerden neen seeltersk skriuwen, do leerden Platdütsk un Latin.

Somäd is ju Meenge, dät Seelterlound erste fon Platdütske bisiedeld un apbaud weze schell, un do Seelter erste fuul le-ter ienwonderd weze schelln, as 'n Irtum tou biwertjen. Ju Meenge birapt sick ap ju Platdütske Sproake as Amtssproake in Seelterlound. Wi häbbe weil genoug ut-nunnersett wo dät kemen is. Allenig al di Ferkier mäd do utloundske Bihörden un Hondelsljuden ferlongede 'ne bikaande Schriftsproake un mosten alle Schriftstucke ap Latin aw Platdütsk skriuwen weze. So gehn in dät 8. Jierhunnert in Seelter-lound ju Heedentied tou Eende. Trough den näije Glowe tried 'ne grote Feran-nernge ien un is mä ju Tiedweende 1900 tou fergliken. Wen do Moansken sick ock nit flux an dän näije Glowe waane kud-den, so wiren jo dag bliede mäd al dät Näije dät deer ienfierd wudde.

Radbod di läste Friesenkönig

Di 32jierige Krich twiske do Saxen un Kaiser Korl di Grote von 772-804 een-digde mäd Kaptulation fon do Saxen.

In Frieslound hied di Frankenkönig ock 'n sweren Stand um den Krich tou ge-winnen. Touläst wiren do Friesen sick nit mor eenig. Frieslound lieg foar de Ferdägenge nit gunstig. It waas 'n lon-gen aber bloot 70 Klm in 'n Troughsleek breeden Seekanntestripen, deertou do fuule Inseln un Binnenseen. König Rad-bod waas in 'ne swirige Lage un kud sick nit mor ap sien Foulk ferläite. Reeke wül hi sick nit vor den Frankenkönig, un as ju Lage utsichtslos wudde, schell hi bolde hir, bolde deer, Touflucht soaght häbbe um sick nit tou reeken. In de läste Tied schell hi sick in Seelterlound fer-burgen häbbe un ätter ju Urläwernge in Baljene bigreewen läze. Deer wärt fer-täld, dät ätter ju Merkdeelnge, as di Way astlk fon de Ticheläi in Baljene in de Fahn anlaid wudde, statten do Orbeider ap 'ne hädde Steede, so fäst as Irsen un häd ock lät as Irsen. Ju Steede mate eenige Trede long un breed wezen häbbe. Do ljude wülln ju Plaate apbreke, man di Burenvoogt stjurde do un kwad: ,,Di Hü-nenkönig lait deerunner, läitet him in Raue." Sied ju Tied is ju Steede nit wier berürd.

Erste 719 ätter König Radbod sin Dod kud di Frankenkönig gans Frienslound [= Frieslound] bisherskje un ju Christianisirnge trough-sette. Dät dät nit so licht wesen is, sjucht me an den Urfall ap den hl. Bonifazius in Dokkum.

Do Faane. (Die Moore)

Aetter ju Steppentid foulgede ju Rintid. Mäd de Tid wuksen allewegens Plonten in Foulge fon dät fuchtige Weder. It fäng ju Periode oun, as sick dät Alluvium bildede. Un disse Alluvialtid sunt wi nu nogh. Tou dät Alluvium wäide do Fane, do jungere Weihsounddünen, do Marschen un do Soundoulegerngen fon do Waterlope ätter de Iestid rekend. Deer di grotste Deel fon Seelterlound ut hoge Fane bestaant, wolln wi us 'n bijen [= bitjen] ur do Fane unnerholde.

Wo sunt do Fane entsteen? In do Läich-ten mäd stoundend Water fäng dät Moas un do our fanbildjende Plonten touerst oun tou wasken [= waksen]. Dät sunt do Stee-den wir do Fane am läigsten sunt. Von disse läige Steeden ut fängen do fanbildjende Plonten oun tou wasken [= waksen] ätter buppen un alle Siden, wir neen lopend Water dät Waksdum störde. In de Naite fon do Waterlope wud dät Waksdum trough Ouwaternge bihinderd. Hir failde dät stagnierjende Water. Will hir fon do Iske fatted un lopend Water kem, kudden hir do Wiskengruunde ent-stounde, somäd 'ne Fanbildnge ju twiske hogen Fan un Gräinlound studde un ock weil as Fanplacken un Bredelngen binamd wäide.

Bifor ju Fanbildnge ounsette, hied di Wald dät ganße waterfraije Lound bi-waksen, sowied di Fan him nit toufor kem un fon our Hemmungen, bisunners ock fon Maansken Hounde, nit bihinderd wudde. Busk un Struckwierk muks [= wuks] bisun-ners in do Nieden, sowied dät Floudwa-ter dät touliet. Bisunners an do Iskkan-ten mout sick weil 'n tichten Busk ut-deend häbbe. Do hoge Steeden wät nu do Iske sunt, sunt woarschinlik säilen [= säilden] biwaksen wesen wegen dät Weihsound. Deer häd sick as erste Plonte ju Heede breed maked. Ap un tou 'ne ferkrepelde Dann'ne (Pinus syvestris) un Brom. Do

Fanflächen wudden al eer mäd Moas bi-deckt as di Boomwuks stärk ounsette.

As Tjuggen fon den eenstmaligen Ur-wald find me nogh dät Käinholt in do Fanplacken un bisunners in de swote Fan bi Näischeddel so ticht, dät me ap 'n tich-ten Urwald slute mout.

Do Boome, do me unner de Fan fint, läze fon Noudwest ätter Sudaast. Nouwestlke Storme mouden weil in oolde Tiden ur us Gegend brused un Boome umeweihd häb-be. Di oolde hisige Waldbistand mout ock sterk trough Bround fernäild weze. Bi dät Ouspritzjen fon de Fan foar den Bau fon dät Küstenkanal fon Kampe ätter Säidels-birig waas di oolde Waldbround dütlk tou sjoon. Anbadnd Holt, Aeske un Holtkohle unner de Fan wieren Tjuggen deerfoar. Di Wald bistud in ju ooldste Tid ot [= ut] Dann 'ne (Kiefer). In ju geschichtlike Tid schell dät gorneen Nädelholt mor raat häbbe, un is erste in dät 18. Jierhunnert wier hee-misk wudden. Do Fanwäldere wieren al ädder wäche; deerap waas ju eeke am maasten fertreden.

In do Wäldere wuks dät Moas un do our fandildjende [= fanbildjende] Plonten immer mor. Jo surgenden foar fuchtige Luft un holpen do Boome ädder outoustierwen. Gewalti-ge Massen fon fandbildjende [= fanbildjende] Plonten häb-be sick mäd do Jierhunnerte ansammeld un use Fane bilded. Rekend man foar aan mm Fanwuks een Jier, so häd di Fan fon 1 Meter Höchte 1000 Jier nödig. Unner de Fan is Sount as dunkle Heedegruunde aw Waldgruunde, dan bruur [= bruun], jeel un wit Sount. Twäin Meter japper fankt di swot-blaue Leem oun fon circa 30 Meter.

Di upperste Fanbildner is dät wite Shag-num Moas, dät fähig is grote Watermas-sen fästtouhoolden. As 'n Dächte in de Lampe kon di Fan dät Water fon unnern ätter buppen haalje. Dät Moas wakst bup-pe immer fere un sterft unner ou. It is 'n studdiged waksen un stierwen, solange do Waksdumbidingungen nogh deer sunt. Trough dät Oustierwen fon do Plonten bil-det sick di Fan, wen dät Water ju Luft ouslutt. Bi dät Eedgreewen fint me bup-pe ju jungere Schicht (Gris Eed). Dan 'n Sode aw twäin Splint; dät is holig gris un holig swot.

Nu kumpt dät swotte, dät gjuchte Fjur-eed. Di erste Sode is wät dunkler. Dan kumpt dät brune speckige woke Eed mäd 'n bitjen Taks. Di unnerste Sode is maast Taks un is sweer tou greewen, dät hatt mäd de Sticke trough tou hauen. Taks kumpt fon häd Gärs. In de erste Wa-reldskrich wud Taks sammeld un as Fa-sere tou Textilweeren ferorbeided.

Use Aast- un Westfane sunt hoge Fane. Jo sunt ap de schluchte [= sljuchte] Grunnde apwak-sen. Di swote Fan mout fon ourse Plon-ten apwaksen wese as di grise Fan. Di grise Fan bistaand weil ut 99% Shagnum Moas mäd 'n bitjen Dopheede un eenige Gärssorten. Di swote Fan häd 'n our Kli-matied troughmaked, is longsommer wak-sen un man find fuul fon bee Sorten Hee-de, Erika un Caluna, Waldmoas, Dannen-apele, morere Sorten Gärs, Bjunt (Pfei-fengras), Räsken (Binsen) usw. Wüllt do Plonten fon den grise Fan blot fon Rien-water bewaterd wudden dat Neerstoffärm is, sunt do Plonten fon de swote Fan an-fangs nogh weil mäd neerstoffriek Water biwaterd wudden, as Floudwater un in drugge Tieden trough Broundäske mjuk-sed wudden.

Erste as do Maansken ounfängen mädn Spade Gruppen un Sloote tou smieten, wud dät Waksdum minner, un dälig, wir joope Sloote dät Water outapje, is dät Waaksen däin in do hoge Fane. Jo sakje sogar 'n Meter un mor deel. Trough ju Ouwaternge fiende our Plonten nu Liuensmugelkeiten, as Riesene Boome, Riesheede, Bjunt, Räs-ken, wülde Bloumensorten usw. Di ent-waterde Fan is nu eene schiere Humus-masse un foar Kulturplonten goud tou gebruken.

Wiskengruund, Niedefan is nogh fon our Plonten apbaud. Wüllt fon do Iske fatt Water, un fon de Aei neerstoffriek Wa-ter dät Lound urfloudede, kudden ock our Plonten waakse as: Reit, Seggen, Schilf, Räsken, Wülgene, Ellern, Hoonepooten, Buterbloumen, Seerousen un our Sump un Waterplonten. Use Nieden häbbe oulee-gerde un waaksene Fangrunnde. Eedgree-we kud me in Holln in de Meetje, Kop-pelhelle un Koppele.

Nogh dit [= nit] Apklord is ju Froage, wirum do Flächen an de Aei ungliek grot sunt an bee Siden. Do Wisken an de Westside sunt gewönlik fuul gratter as an de Aast-side. Woarschinlik stammt dät nogh her ut ju drugge Steppentied, as do ounhool-dende aastlke Wiende do Wonderdünen bit ticht an de Aei heran driuen häbbe. So do Soudhöchten [= Soundhöchten] in Fermesound, Longhärst bi Scheddel; Ooldemäidsdannenbirige bi Hollnerfan; Schwalebirig bi Romelse un Baljener Isk un Wietsbirge. Aetter de Ies-tied rat it 'ne öde Loundbielde. It waas 'ne grote Sountwüste. Floote, ofte deelde Waterströme, dot [= do] dät Ieswater bifördert hieden, slingelden trough ju Gegend. Hü-gele un longe Sounthöchten wieren bil-ded as in Scheddel Aeisbusbirg twiske Ohe un Marka, Fermesound un di Holt-iesk Birig bi den Kretzeldobbe; di Dan-nenbirig in Hollnerfan; Ooldemäidsbirig un Pellebirig in Hollen. Dät Smiltwater hied dät Sount ofte wechspäild un joope Steden ut de Gruund waasken. Ap disse Wise entstudden do Höchten un Läichten, Plounten un Dierte rat it nogh nit. In ju Steppentied weihede di drugge koolde Wiend erste fon 't Aaste un leeter fon't Weste. Dät biwise do Soundhöochten do tou Dünengruppen un Soundräge apweihd sunt. Do ursprünklike Formen sunt aber ofte wier umegestalted. Wiend un Water gestaltje nu ju Form fon de Gruunde ock dälig nogh, man nit mor so as touforne.

Do Fane bihinderden in oolde Tieden nogh nit dät Entstouden fon do Dünen. Do Steppenwiende häbbe ock ofte ju Gruunde, ju unner do Fane is, ouweihd, so dät vor ju Tied fon ju Fanbildnge grat-tere Jüpten entstudden. So kon man sick do Meere in do Fane vorstale, wo do ent-steen sunt. So häbbe do bee Bullemeere in de Aastfan un Longholter un Burlager-meer in de Westfan ock Soundhöchten an de Aastsiede flux deeran. Dät wieren ur-sprünklik litje Meere un sunt bi ju

Fan-bildnge longe wei epen bliuen. Dät Lang-holter Meer an de Langholter Wey wuks erste ticht, as dät Idafentjer Kanal gree-wen wudde.

Dät Burlager Meer, Noudwestlk fon dät Haupthuz ,,Moorgut Ramsloh" waas nogh 'n epen Water fon 8 X 15 Meter as dät Moorgut 1913 deer 'n joopen Sloot an-laide. Dät Water ronn wech un dät Meer wuks ticht. Ap ju Soundhöchte sunnden sick Needere un Kjusotter un looken alle Forjiere ju oolde Häid ur de Ore. Häs-luper (Eidechse), Kiewit, Läiweke, Water-fugele, Haazen un Patrishannen hieden deer hir Paradis. Moasbäijen wuksen deer immer genoug.

Dät Burlager Meer lig ap ju hochste Steede in de Fan. Dät waas deeran tou sjoon, dät dät Water ut do Gruppen fon dät Boukweten Lound sick deelde. Ap den eene Eende fon den Boukwetenäcker ronn dät Water westlk ätter de Lagholter [= Langholter] Äi un ap den our Eend aastlk ätter de Seelter Amse. Dälig is dät Burlager Meer nit mor tou sjoon. Trough ju Fankultiwiernge wud it drug laid un wärt mee utgreewen.

Twodusend Jier toräg, as use Vorfarn hir ienwondert sunt, konn di Fan al twäin Meter hog wezen häbbe. Dät genöi-gede um Seelterlound fon de Wareld outousluten mäd Utname fon de Seelter Amse. Two Waterpouten, ju Eene int Noude twiske Ubbehuzen un Potshuzen, un ju our bi Ellerbrouk, kon me sick forstaale as Ienfart ap de Amse un dät Lienpad deer iunske foar Foutgungere. Seelterlound waas um ju Tied, man bisun-ners an ju Westside fon Urwald biwak-sen. Di Fan waas al in den Busk heroun waksen. Do Maansken häbbe, so as Pli-nius bigjucht, ju Gruunde druged un as Fjurnge brukt. Dät Woud ,,Fjurplagen" is dälig nogh bikaand. Dat wieren tjucke Fanstucke do bäte dät eepene Fjur sett wudden um Fjur tou hoolden un dät Holt-fjur deervor. Eedgreewen waas nogh nit nödig, will deer genoug Holt waas. Erste as dät Holt minner wudde kem dät Eed-greewen in de Moude.

Do erste Reewen wieren di Eedspade, wir smols aan Sode mäd loshauen un utsmieten wudde. Di waas so long as 'n Sode Eed, ock so breed un schärp as [= an] alle Siden mäd 'n holtnen Steel un 'n Hilt. Dan di Wodnjesteeter. Dät waas 'n schär-pen Spade in Haatform mäd 'n longen

iersenen platten Steel un 'n foutlongen Hondgriep. Mäd bee Hounde wud dät lon-ge Hilt ounpacked un di Spade fiuw bit sex Soden joop, twers vor do Soden, deel-statt. Dät wieren do ooldste Reewen do use Vorfaren al brukt häbbe un leeter fon Sticker un Jager oulösd wudden. Use Vorfaren häbbe ferre nan Nutsen häi-wed fon de Fan as Eedgreewen foar den aine Gebruk. Eedgreewen foar den Fer-koop fäng erste oun in ju geschichtlike Tied. In do Bredenjen, Fanplacken mäd faner-ge Gruunde wuks Heede, Gärs un Moas. Deer wudden Plagen stat un bi de Huz in Stuckebälte rootje lät. In een bit two Jier, wen alles rooded waas, wudden do Stucke un Plagen ap de Hage ural häcked un ock weil in de Staale straid. So wud di Sumerhage lagenwies bit tou 'n Meter touhopesett. Aan Paat Sträimjuks un twäin Paate Stuckebält Äide. Di Hage waas weil 10 X 12 Meter un nogh gratter, sodät me mäd de Waijen deerap trale kudde. Di so klore Mjuks wud in de Herst ap dät Roagenlound fierd. So bolde as di Haagemjuks in de Herst wechfierd waas, fäng ju Orbeid bi den Winterhage wier oun. Di Wintermjuks kem in de Vorjier ap Hafer-, Jerste-, Tüf-felke- un Tunlound. So sunt in do 2000 Jier do Sountiske mäd Humus 'n Meter un mor aphöged wudden. Wen deer dan in de Vorjler nogh Mjuks toumin waas, wud nogh di Breuhaage sett. Di wud la-genwies fon Sräimjuks [= Sträimjuks] un Aeide apschich-tet un waas man 2 X 3 Meter in 't Fjauer-kant un bit 2 Meter hog. Di waas gau heet un klor tou 'n Gebruk.

So sunt do fangerge [= fanerge] Gruunde ouplaged un as Mjuks ap do Iske fierd. As it nogh nam [= nan] Kunstmjuks rate, do waas di Hagem-juks dät eenßigste Middel um Lound tou kultiwierjen un in Kultur tou hoolden. Dät hagere Gärslound wud in de Winter mäd Sträimjuks urmjused [= urmjuksed] un in de Vor-Jier wier utriued. Ju drugge Riuelse wud nogh eenmoal in do Staale straid. Wen do Wiuwljude mäd hiere wite Flürhoude ap de Kop an 't Gärslound riujen wieren, dan waas it Vorjier un ju Orbeid fäng wier oun.

Wen in oolde Tiden bi Winterday do Fane festfersen wieren, dan wogeden sick do Schepere mäd de Schäipe wied in de Fan heroun. Fründe un goude Bikaande wudden ur de fersene Fan in do Naberterpe bisoaght. Geforlik wieren sucke Turen trough de Fan bi Dook un wiendstill Weder.

Wen di Day ock nogh so flugg waas, so lieg sick mongs di Dook bi Sunnunner-gong as 'n Sleier ur de Fan. Wehe do, do dan nogh wied in de Fan wieren un den Kompas ferjeeten hieden; do wieren flux ferdwäln un him bleeu nix ours urig, as ju ganße Naght tou wonderjen bit ju Sunne wier apkem. Bi Frostweder in de Fan tou släipen waas geforlk. Di ganße Fan waas in oolde Tieden 'ne swonkjende Gruunde wen hi nit fersen waas. Bi dät gongen geen ju Gruunde deel un dät Water quoll aan um de Fäite. Mäd Stöä-welhoske dorsten sich fankundige 'n Een-de in de Fan woogje, den jo kaanden do fäste Steeden un ock den wooke Morast. Di in so 'ne wooke Steede rakede, di fersakkede un kem allenig nit wier her-ut. Deer waas nit aan Sloot in de Fan, nit aan Struk aw Boom; nix as dät wite Shagnum Moas, Doppheede un eenige Gärssorten so wied as do Oogene sjoo kudden. Do Schäipe dorsten nit in de wooke Fan, den do sieten flux fäst. Do bleeuen ap ju fäste fanerge Sount-gruunde.

Erste as Kaiser Korl di Grote in dät njugende Jierhunnert den Bifeel rate, den Urwald outoubarnjen wegen do wülde Dierte, wudde dät Fjurholt minner. Dät Eedgreewen kem in de Moude. Di erste Eedspade wudde smieded. Sloote un Gruppen wudden in de Fan smieten. Eed-greebe mosten alle Jiere wier sljuchted wäide um as Sleekfäild tou tjoonjen. So entstud dät dät Woud Breednje (Bree-delnge), dät herkumpt fon spreeden. Dät Eed wud ural sprat tou drugjen. Ut do Fanplakken waas ju Fangruunde al ou-plagged un ferbrukt. Dät tjut ap den Nome Bround bi Holln (Hollen Brand); deer in de Bround wudden do bäste Broundseeden statt.

Merwürdig [= Merkwürdig] is, dät in do dusend Jier nit mor fon do hoge Fane utgreewen is. Deer mout dag nogh fuul Holt as Fjurn-ge brukt weze. Dan wieren ock nogh longe nit alle Fane an 'n Snitt. Do Fane wieren nogh longe wai Meentegruunde un wudden erste bi de Märkdeelnge amtlik fermeeten. - Aetter 'ne Ur-kunde fon 1359 schaankte Bole to Bol-dink

(Bollingen) 'ne Fanstuck an dät Kla-ster Langen bi Aamde. Den Anschin ätter wud in Utende touerst Eed greewen toun Ferkoop. Wen deer in Baljene wegen Loundknappheid ock al ädder Fane fer-meeten wiren, so träft dät weil nit tou foar do our Terpe. Do Fanstriepen fon two bit trjoodusend Meter Longte un 25 bit 100 Meter Bratte wieren so tou tel-len nix wäid. In de Bround wud bi dät Mäerdeelen [= Mäerkdeelen] 'ne Tochte smieten twärs un-ner do Fane. As do anläsende Buren vor hire Fan ju Tochte scheen makje schuln, un jo dät nit wüln, wil di Fan ätter hiere Meenge nix wäid waas, fängen hiere Fane erste 100 Meter von de Tochte oun. Do 100 Meter an de Tochte wudden um-sunst an litje Ljude ferrat, do Willens wieren, ju Tochte jierlik scheen tou mak-jen. Sucke Fane rakt it dälig nogh, wir Kompäckere vorläze. Um ju Tied wissen do Ljude den Wäid fon do Fane nit tou bireeknjen. Jo wissen, dät dät swote Eed wät wäid waas, man do Buren hieden ours Orbeid genough; dät griese Eed ko-stede bolde nix, moste aber erste oubun-ked wäide, um an dät swote Eed heran tou kumen.

Wo ju Eedgreeweräi trough do Jierhun-nerte hondhabed wudde, läst man in Dr. Julius Bröring sien Bouk ,,Das Sater-land" 1897 Druck und Verlag von Gerh. Stalling, Oldenburg. Hi skrift Side 53: Ju Eedgreeweräi waas foar do Seelter touforne iunske ju Schipfart di äigent-like Fertjonst foar den Liuensunnerhoolt.

Eed waas al in oolde Tieden bekaand: dät it so licht barnt, deertrough foont it Biaghtnge. Dät Eed wärt al erwänd fon den Römer Plinius in sien naturalis historia (16,1): ,,Mäd Sumpgärs un Räsken fer-biende do Barbaren (do Chauken) do Stricke, um do Fiske do Nette juntoustrai-jen un drugje den mäd de Hounde herut-numenen Slamm mor an de Luft as an de Sunne un wörmje mäd disse Aeidart dät Ieten un hire fon den Noudwiend stiue Liede."

Iunske disse Eedgewinnge trough Ba-ken, ju weil as ju ooldste jeelde durt, deer se iuen neen bisunnere Rewe ferlongede, wärt mäd ju Ferbeternge fon do Rewen apate deer wir do Fane toumindesten hire Ougere 'ne fäste Masse apwieseden, dät Steeten aw Hauen fon Fansoden (Se-den, Schullen) apkemen weze.

Nu gongt dät Eedgreewen in folgender Wise vor sick: In de Vorjier mäd dät Sneesmilten fangt dät Eedgreewen oun. Toun Eedgreewen sunt mindestens twäin Monn nödig, die Greewer un di Korder. Smäidens um 6 Ur fankt ju Orbeid oun un durt bit 6 Ur säiwens; unnerbreken wärt se trough ju Mädden-, Middeeges-un Fespertied. Um an dät swote Fjureed tou kumen, wärt ju Heede un dät Griese mäd 'n Spade oubunked aw ouroded. Dan gong dät Eedgreewen in disse Wise vor sick. Di Greewer stat an ju Kante fon dät Eedgräb mäd 'n schärpen Sticker in de Fan ap 'n Longte fon 30 bit 40 cm un Bratte fon 10 bit 12 cm deel, stat in de Tjukte fon 10 bit 12 cm mäd 'n Jager twäin Eedsoden los fon unnern un smit se ätter buppen ap de Kante fon dät Gräb. Fon hir laid di Korder do wäite Soden mäd 'ne Prikke (dät is 'ne Furke mäd fjauer platte Tienen) ap de Eedkorre un schufft se in de Spredenje, wir se an de Luft un Sunne drugje. In 'n gjuchten Winkel tou dät Eedgräb wärt 'n Rige So-den long wai laid, aan Rege [= Rige]

Soden schräg deeran un dan dät Eed mäd de Korre deerjun kipt. Is dät Sleekfäild klor mäd twelif Rigen Soden aw sex Dubbelrigen, dan wärt wier 'n näi Sleek ounfangd. Sunt do Soden nu eenigermäiten drug, so dät se dät Ounpakjen häbbe konnen, wäide se ap Ringe sett, d. h. in twäin Longsrigen. So kume erste fjauer bit fiuw Poor kjuswise urnunner mäd 'n Houndebred Twiskenrum, dät Wiend deer tough [= trough] kon; leter wärt dät drugge Eed in grote Bälte smieten.

Do Eedgreebe häbbe in de Rägel 'ne Jüpte fon 12 un 'ne Bratte fon 30 Soden; ju Longte nimt ju ganße Fanstuck Bratte ien. Wen dät Water nan gouden Outoag häd, stand dät Eedgräb smäidens mongs full fon Water un dan mout wier 'n näi-jen Oundobbe maked wäide.

Bi do Kanale wärt an een Orbeidssteede mäd 4 bit 8 Monn Eed greewen un man namt sun Gewerkschaft ,,Ploug'. Sun Ploug gräft in 'ne Orbeidstied fon 10 bit 12 Ure 40 bit 50 Kubikmeter aw aghte bit 10 000 Soden.

Oniemer [= Ouniemer] fon Eed sunt ju Irsenhutte in Augustfehn mäd jierlik 3000 Deegewirk (a 10 000 Soden) Eed. Ju ooldenburgiske Ir-senbahnferwaltnge fierde in do sogenti-ger Jiere ju Eedfjurnge ien um do Fehn-kolonieen tou helpen (jierlik 100 000 Cent-ner). Beter as dät Houndeed is dät Pres-seed. Man prest ju Eedmasse, so as ju ut de Fan kumpt trough Maschinenkraft in Form un druged it ap 't Fäild.

Ju Qualität is bi be Sorten ferschieden. Presseed is swarer un häd mor Hitskraft. Houndeed is lichter un brukt mor Rum tou legerjen. Wienddrug Eed wächt sowät 4 Centner pro cbm. Minner wäid is dät Splinteed mäd 'ne hellbrune Fawe; dät Gewicht is bolde gliek as dät swote. Dät grise Eed is man holig so swer; as Fjur-eed wärt it min brukt; maast wärt it tou Mull ferorbeided.

'n rationelle Ferwertnge fon Eed trough Ferkokenge häd sied 1894 ju ,,Internatio-nale Gesellschaft für Torfverwertung" in de Hounde numen. In erste Lienje wärt 'n grotstuckigen, gjucht fästen Koks mäd min Askegehalt un fräi fon Swiuel her-staald, ätter de Analyse mäd 'n Kalorien-gehalt fon 7124, un deerum ju fuul jurre Holtkole foar Metallsmilteräien, Smiede usw., ersette kon. Di Koks barnt sparso-mer, entwickelt 'ne grattere Hatte un spratzt nit in 't Fjur as ju Holtkole. Ock wärt di Eedkoks bi de Entfuselung fon Sprit, bi dät Entfawjen fon Plontensafte un dät oufalnde Kokspulver tou Desinfek-tionsswecke binutsed un wirked hirbi stärker as Holt un Knokenkole. Wärt di groawe Eedkoks fluks bi dät Utjooten mäd Salpäiter inprägnierd, so kon hi Eed un Holtkolenbrikette usw. wegen Rook un Geruchlosgkeid bi dät Ferbarnjen, sunner bisundere Lufttoufur aw extra Ougende, fertringe, will hi sowied aal do our in den Hondel broaghte Produkte an Billigkeid un Fästigkeid urträft.

Di bi de Ferkoknge gewonnene Taar wärt as in de Brunkoolen-Schwelleräi tou Gasoulje, Parraffin, Kreosotnatron un Gon-dron ferorbeided, man tou bimerken is, dät Gasoulje un Parraffin ut Eedtaar do ut Brunkoolentaar wied urtreffe. Dät Taarwater enthaalt fuul Ammoniak un Es-sigsure un lät sick deerum lukrativ tou swiuelsuret Ammoniak un essigsuren Kalk ferorbeidje. Bee Produkte sunt as räije Chemikalien soaghte Artikle un wäide fon do bitreffende chemiske Fabriken trough Raffinaden tou chemisk scheene Präperate ferorbeided.

Dät just ju Eedferkoknge foar Seelter-lound fon grote Bitjudnge is, is nit outou-stridjen. Ju erste Kokeräi und bidriuwen fon Friz Lanwer in Swonnebirgerfan un dan leter fon ju Firma Strenge & Co. in Elisabethfehn.

Tou our Tswecke seckt man ock ap ähnlike Wise do gewaltige Eedleeger in Seelterlound tou ferwertjen. As erste waas dät Romelster ,,Maschinenwerk Saterland (W. Bitter & Co.)" mäd dät Ferorbeidjen fon Grieseed in de Aastfan tougong. Dät drugge griese Eed wud maschinell kutrie-ten un in Ballen fon twohunnert Puund pressed. In disse Form läwerje do Fane 'n fullwäidiged Stalestraimiddel dät dät Sträi urlajen is; den it is ferhältnismäßig billig, wook, elastisk, nimt min Rumte ien; spart Orbeid, bint Ammoniak un our Stal-gaze un sucht as 'n Swam ju Jauche ap.

Ju Eedgreeweräi waas fon jeher ganß bijudent [= bitjudent] in Seelterlound. Ju boomloze, deerum an Fjurnge äerme Ebene fon Aast-fräislound hied weil grote Fanflächen (1/4 fon dät ganße Lound), man kud nit gjucht utnutsed wäide wegen sljuchte Ferkiers-weghe; it failden do schipbare Waterweghe. So wieren do Anwoonere an de unnere Amse anwisen an do Fane an de Seelter Amse un de Söste; wüllt ju Söste mäd hire läige Ougere en wegn hire brede un sumpige Wiskengruunde dät Ferleden gjucht biswierlik makede, wiren do Fer-ledeorbeiden an de Seelter Amse fuul

een-facher un lichter, will an elke Bräg 'ne Leede- un Losselsteede waas, wir do Fou-gere Eed bit an dät Schip heran fier[d] wud-denx. Deertou kem nogh, dät do Fane in

de erste Tied man eenige hunnert Trede fon de Ferleedesteeden ouwe wieren. Wo hog do Seelter Fane in Reeknge wieren, sjucht man deeran, dät dät Eed as 'n bisuu-ners wäidige Fjurnge tou fromme Tswecke (ad pias causas) ounkiked wudde. Aetter ju al erwäände Urkunde fon 1359, schaankte die Bole to Boldynk (Baljene bi Utende) 'n Fanandeel an dät Klaster Langen bi Aamde ,,to nüttigheid un de bederf"; 1415 un 1459 raten our Buren ut Seelterlound iuenso ,,stücke phanes (Moor), dar men eede (Torf) uppe graven mach" um God-des un hire Familje Seligkeid willen an dät sälge Klaster. Aber dät Klaster Langen moste 1472 um dät Aijendumsgjucht pro-cesje un wud dät Klaster 1475 in 'n Fer-gliek as Aijendum touspreeken.

Bit tou 'n 30 jierigen Krich, sunt den Anschien ätter, do Seelterlounder do een-sigste Eedläwerer foar Aastfräislound we-sen. Ubbo Emmius (1547-1627) skrift in siene ,,Frisiae orientalis descriptio choro-graphica pag 41" fon de Seelterlounder dät do hire gjuchte Orbeid dät Eedgreewen waas, ju alleene ju Quelle fon hirer Riek-dum waas, un dät se dät Eed mäd Schip ätter Lier, Jemgum, Oldersum un our Steeden an de Amse, bisuuners aber ätter Aamde broaghten un tou 'n hogen Pris ferkopeden; hi bitekend den Eedbidriuw fon Seelterlound nit blot as 'ne Liuens-frage foar do Seelter, sunnern ock as 'ne swerwegende Jäildfrage foar ju unnere Amdegegend.

In den trütigjierigen Krich kreeg ju selter Eedgreeweräi 'n gewaltigen Sleek. Do wülde mansfäildske Horden, do ap 'ne entsetzlike Wise in Seelterlound huse-den un do Biwoonere tou Bälder [= Bädler] make-den, ligen ju Eedindustri lom un broagh-ten se tou 'n Unnergong. An den 26. Febr. 1626 saanden do Seelter 'ne Iengawe ät-ter Münster um Helpe bi do swere Krichs-tribute, wiroun jo bisunners bimerkden, dät ,,nunmehr etliche zeit die gewerbs-handlung ahn aller orteren geschlossen, dahero wir unsere nahrung mit verkauf-fung des torffs in Friesland und der endts nicht treiben und uns einigergestalt ent-setzen können." Ju deertrough entsteene Knappegheid an Fjurnge, do deermäd ferbuundene Eedpri-se, un ock weil ju Biobachnge dät do

Seel-ter just trough den Eedhondel riek wudden wieren, mai ju Prifatspekulation tou do domoals nogh uunbihaande [= uunbikaande] Fehnanlagen fierd häbbe. Emmius häd al do günstige Oufurbidingungen ap de Seelter Amse gans gjucht herutfuunden, un nu foonten sick, as Foulge fon dät Utbliuen fon dät Seelter Eed entsteene Fjurngenod, klauke unnerniemende Heeren, do disse Gelägen-heid utnutzenden, 'ne biquemere Oufur foar do our nit binutsde Eedfane tou bi-schafjen. Fon do schipbare Waterweghe ligen jo Kanale an, do in de Fan foar Ouwaternge surgeden, Kolonisten Ansie-delgen um dät biqueme Eedferleeden mu-gelk tou makjen. So kudden do Kolonisten de Eedhondel in hire Hounde nieme un do Ouniemere an de Amse biläwerje.

Di münsterske Drost fon dät Amzelound Diedrich von Pelen liet 1631 ju Papenbor-ger Fehnkolonie anläze, 1634 wud dät Timmler aw Grote Fehn anlaid, 1633 lieten eenige Aamder dät Bookzeteler Fehn an-läze usw. Bi aal disse Anlagen kem di fon Emmius foar 'n lonenden Eedbidruiuw apstaalde Gruundrägel ,,biqueme Oufur-weghe" tou Anweendnge. Al disse Anla-gen wieren foar do Seelter toun Aetterdeel, den jo ligen ferre owe fon do Ferbruker-steeden. Do Seelter blewen ut Gewoonheid nogh ant Eedgreewen, man di Fertjoonst wud immer litjer. In ju Iengawe fon den 20. Febr. 1700 an den Biskop fon Mün-ster wärt ju trough do Fehnkolonien ap-steene Konkurenz biskriuen: ,,da in Fries-land etliche torffmöhrte, so der Timlar, newe und mehr torffmöhrte angestochen, auß welchen sie jährlich über etliche tau-send last torffs graben benebenst auß Al-tenburger landt täglich schiffe mit torff und holtz in Friesland fahren, deßwegen unsere nahrung will beliggen pleiben, wei-le ein bohtvoll unseres besten torffs, so sich an vier fuhder belauft, in Frieslandt nur für 35, 38, 40, 42, oder höchstens 43 stü-wer müssen loßschlagen." In disse Iengawe name do Seelter hir Eed ,,Waijen un Ploug." Ju Ungunst fon disse Utfurbidin-gungen stegen fon Jier tou Jier; so fier-den dag do Hollounder 1789 foar 300 000 M. Eed in Aastfrieslound ien, so dät ju prüske Regiernge it foar nödig heelt, ju Eedienfur fon Hollound tou ferbjoden as Schuts foar aine Fehnkolonien. Aw do Seelter deertrough wir hog kemen sunt, deerur failje do Aettergjuchten. As nu 1822 ju hannowerske Regiernge ock dät ut dät ooldenburgske ätter Aastfrieslound ferfrachtede Eed mäd 'n Ienfurtoll fon aan un holwen Daler foar een Leednge fon 10 Fouger bilaide, wud disse Toll dät Een-de fon den seelter Eedhondel, den se 1700 nogh hiren Waijen un Ploug namden.

Bi dät Märkdeelen wudden do Water-ferhältnisse hi stärken Rienfall foar de Schipfart uungünstig biienflust, un so heerde di seelter Eedhondel um 1850 so goud as gans ap.

Ju Eedgreeweräi liude gans unferhoft wir ap un ock ju Schipfart as do Kanale in Seelterlound anlaid wudden; so rakt di Fan, dät fon Natur so fräigawig rate Ge-schaank, Seelterlound fon näijen wier 'n loonenden Fertjoonst.

Ju Boukweetekultur in de Fan

Nit alleene trough ju Eedgreeweräi sunt do Fane foar Seelterlound fon groten wirtschaftliken Wäid, sundern ock wegen ju kulturfähigkeid. Boukweete is 'ne Kul-turplonte ju ap ju Fangrunnde sun-ner Humusmjuks woakst. Dät Lound-biorbeidjen is ours as ap Sount-grunnde un gnogt [= gongt] in foulgende Wise vor sick: Trough Gruppen (litje Sloote) wärt di Fan in je 4 bit 5 Meter breede un 100 Meter longe Aekere deeld. Ju ganse Fanstuck Bratte wärt in sucke Aekere ien-deeld un man namd ju Fläche ,,Kläpp". Ju Heedeschicht wärt mäd do Gruppestuk-ke kut un kleen häcked mä 'n groten Häk-ker. Do Gruppen wieren in de Rägel 30 bit 40 cm breed un two Stucke joop. Dät gruppjen un Näilound häkjen wud in de Herst un bi Winterday bi wook Weder ut-fierd. Dät Näilound wud in de Vorjier trough fienhäkjen klor maked tou smee-len. In de Merte, April aw Mai, wen di drugge Wiend dät Lound utdrugged hiede, haalde man 'n Schin fon de Burenfogt. Di Fjurkurig aw 'ne outonkede Kökenpanne wudde mäd litje grise Fanstucke fullpak-ked un ounstickt.

Di Fjurkurig aw Ponne mäd dät Fjur wud in de Wiend heelden un wen goud in Gloud, den ganßen Aecker entlong hir un deer 'ne Koole Fjur fale lät; bi gou-den Wiend ron dät Fjur ur den ganßen Aecker. Wen di Wiend ouflauede, dan moste ätter holpen wäide. Dan moste man in den Rook orbeidje dät do Tronen ur do Soken rulden un do Luftrören un de Lunge ap de Probe staald wudden. Wen so an de twintig Aeckere barnden, dan liet dät as wen deer 'n Grummelschur an 'n Hemel studde. Wen dät Fjur ut-barnd waas, dan wud ätter den 15. Mai ju Boukweete säided und mäd 'ne ume-kirde Aide mäd Buske ounslurred. Wen di Fan fäst genoug waas, kem aan Hangst ap Bricken vor de Aide; wenn ju Gruunde nogh tou wook waas, mo-sten do Ljude ju Aide sälwen luke. Trough dät drugjen un barnjen wud ju Gruunde entsund; Kali, Phosphor un Stickstoff tou 'ne gau wirkjende Form apsleeten, wät foar ju Boukweete gün-stig waas, will ju gau waakst. Lound barnjen hiet sofuul as Lound mjuksjen. Eene wiet-jeele Lage Aeske lieg ur dät Lound un swote Anbarnlse an fuchtige Klüten biwirkeden dät ju Boukweete sick gau un üppig entwickelde.

Dät Smeelen waas goud foar,[,?] ju Bouk-weete man nit foar ju Natur. Wen ju gjuchte Smeeltied deer waas, dan smeel-de nit aan, bolde elk waas tougong. Ju Smeeltied waas ja bi hogen Luftdruck un deerum steeg di Rook hoog in de Luft. Deer heelt hi sick so longe bit 'n Grum-melschur kem un him vor sick herdreew. Dan liet it as wen ju Wareld fergonge schul; di Rook waas dan so tjuck, dät man ju Sunne bloot nogh as 'n litjen ro-den Bal sag. Ur do Grummelschure is nough tou bimerken, dät jo in de Smeel-tied nit as in normale Tieden vor de Westfan stounden bleewen un sick dan deelden ätter Lier in 't Noude un ätter Ooldenburg in 't Aaste, somäd um Seel-terlound umetou looken. Trough dät barnjen wud ju Luft un ock ju Gruunde warmer as Sountgruunde. It is ja bi-kaand, dät do Grummelschure ap Warmte luke un deerum alle Grummelschure in

de Smeeltied direkt sunner apenthoolt ur do Fane looken, Rook, Mäilm un Stuw-sount vor sick her fegeden, sodät me bi Day do Laampen ounsticke moste. Aet-ter den Schur waas ju Luft scheen; man kud so gjucht wir troughomje un ju Sun-ne liet nit mor rod sundern sälwerhell.

Aetter den 1. Juni dorste nit mor barnd wäide; man elk waas nit bi de Hand we-zen un hied dät Fjur vor den Grummel-schur nogh ounstickt; do mosten hiren Schien ferlangerje läite. Wät foar 'ne riesige Rookmasse in ju upperste Smeel-tied in de Luft steeg, kon me sick vor-staale, will nit bloot do seelter Fane barnd wudden, sundern tou ju glike Tied ju ganße Fangegend in Amslound as Borger-, Bockhorster-, Klaster-, un do Papenborger Fane mäd do holloundske Fane in Westfrieslound.

In do Fanplacken un ap utgreewene Breednjen waas dät smeelen geforlik we-gen den Pulwermäilm. Bi sträwigen Wiend floog dät Fjur ur do Sloote un ron wied ural, sodät de Meente aprupen wäide moste, um Eedgreeweräien, Schep-kowen un Huze tou rädjen.

Wen dät Vorjier rienerg waas un dät Lound gornit drug wäide kudde, kikede Babe in den Kalenner aw it al tichte bi den 15. Juni waas. Dät waas 'n Märkel-day: Sankt de Vit, Boukweete säidel [= säidje?] un Boonen sette hochste Tied. Läipe Naght-froste wieren säilden in do hoge Fane, will jo nogh 'n hogen Watergehalt hie-den. Lepper waas dät in do Fanplacken un utgreewene Gruunde. Leeter as do Fane mad joope Sloote drug laid wud-den, ferfroos ju Boukweete ofte. Bouk-weete wuks gau un kem ädder in Blöü-te. It waas 'ne Lust so 'n Boukweeten-kläpp in fulle Blöüte tou sjoon un tou bi-wunnerjen. So in de wulde Fan, twiske do Heedefäildere so'n groot Bloumenmeer tou sjoon. Imen flogen ofn [= fon] Bloume tou Bloume, as wen 'n Sworm flog. Ju Läiwelke jubilier-de in de Luft. Di Schepper orbeidede sick twiske do Bloumenfäildere trough mäd sien Schäipe; Siep, die Scheperhuund holp him deerbi un pasede ap, dät nit een Schäip in de Boukweete ron.

Boukweete wuks gau un wud bit 'n Me-ter hog. Ju Rägel hiet: in alwen Wieke ut 'n Säck un wier deeroun. Wen ju Bouk-weete rip waas. wud se mäd de Saiße mäind, wir 'n extra Toujager aw Heck apstat wudde; utnumen wud mäd 'n Bick (holtene Padriue).

Ju Boukweete wud in Jierwen deellaid un moal waand. In wäite Tieden wudden do longe Jierwen ock weil hocked; jo wud-den mäd Sträi buunden un dan two Jier-wen junnunner set. Do Waijenfeelngen wudden weil mäd Sträi umwickeld will do Feelngen smell wiren un di Fan wook waas. Tjoon Jiere long kud dät Bouk-weeten Kläp in Kultur heelden wäide; dan waas dät Kali ferbrukt un ju Swode oubarnd. Ju Boukweete broaghte dan bloot licht Korel un Waterjood (Acker-spörgel) wuks touläst as unrentable Kul-turplonte fonsälwen. Do Gruppen wieren mäd tjoon Jiere gornit mor deer; so joop waas di Faan deelbarnd. Dät Kläp bleeuw 50-60 Jiere as Heedelound läsen foar do Schäipe un Imen. Wen alle tjoon Jiere 'n Kläp näi anlaid wudde fon 100 Meter Longte, so wieren dät 1000 Meter in 100 Jieren. 'n Fan fon 3000 Meter Longte waas dan in 300 Jiere utbrukt. Fängen do Buren dan wier fon näijen buppe dät Eedgräb mäd Boukweetenlound oun, so wud dät Kläp as ,,Ooldmakenäi" bitee-kend, d. h. dät dat Lound foar dät twäi-de Moal in Kultur waas. Westsiede fon Holln un Schäddel wir do Fane am long-sten wieren, kud me wegen Mangel an Ouwaternge do bupper Eenden nit in Kultur nieme. Deer laid dälig nogh dät ,,Näije" d. h. di unbirürde Fan. Ju swierigste Orbeid waas bi de Boukwee-tekultur dät Oufiieren [= Oufieren] fon de Fan. Deer wieren läige Steeden in de Fan do erste urplaged wäide mosten un [= um] den Waijen buppe tou hoolden. Hangste un Bäiste mosten holtene Bricken unnerbuunden wäide um boppe tou bliuen. Trotzdem kem it vor, dät dät Väy bit an de Pans in den wooke Fan fersackede. Loundna-bere kemen dan tou Helpe un statten Heedeplaggen um dät Väy wier ap de Beene tou brangen. Am fruchtbarsten

waas di Näischeddeler swote Fan; ätter tjoon Jiere kud dät Lound al wier in Kultur numen wäide.

Nit alle Jiere wieren goude Boukwee-tenjiere. It rate mongs wäite Vorjiere, so dät mäd Fjur nix tou makjen waas; dan rate it bloot Waterjood (Spergula arvensis) as Fodder. Mongs kemen leete Naghtfro-ste un it rate holwe aw ganße Misarne. Säilden entstud Schaden trough Hail, mongs aber trough Storm just wen dät Korel rip waas. Im groten un gansen waas ju Boukweetekultur gjucht loonend. Ansiedler do sälwen nan Fan hieden, hierden Lound fon do Buren um den träde Hocke, d. h. di träde Paat fon den Aren heerde den Bur foar de Pacht. So wud ock dät Eedgreewen ferpachted an Orbeider un Siedler, do nan Fan hieden, um den träde Sode, brukten aber bloot tou greewen. Aetter den erste Warelds-krich ferlongeden do Buren, dät dät Eed ock drugmaked wäide moste.

Ju Boukweete wud in do Wiendemäl-nen rinseld, mälnd un trough 'ne fine Weweräi (Gaze) büüld. Sücke extra An-lagen foar Boukweetenmeel hieden alle seelter Mälnen un ock do Mälnen in do Naberterpe. Boukweetenmeel waas 'n groten Stön in de Huzhonge; wud dag smäidens un säiwens foar elk 'n Bouk-weetenponkuuke boaken mäd Speck, Un-gel aw Smolt un ock weil mäd Apel-schiuen. Boukweetenponkouken smake-den beter as fon Weete un Roage. Ju Fanboukweete hied 7-8% Eiwietstoffe un 45% Stärke. Wen ju Maangelse dan nogh mäd Molk un Eiere un Salt an-rürd wudde, waas di Ponkouke kräftig un smakhaft un goolt as bäste Kost foar Swerorbeider as Eedgreewer, Tersker un Näiloundhäcker.

Ju Boukweetekultur waas nit bloot foar de aine Huzhonge 'n groten Stön; 'n gro-ten Deel wud utfierd ätter Hollound wir se toun Deel tou Boukweetengorte (Grüt-ze) ferorbeided wudde. Mäd ju Fankultiwiernge um 1900 geen ju Boukweetekultur tou Eende. Eenige Buren kudden sick nogh nit goud deer-fon scheede; jo fersoaghten dät mäd Kunstmjuks un hieden ock touwilen Gluck, aber maste Tied makede di Frost alle Orbeid umsunst. Fon ju Tied an waas ju Vorjiersluft fräi fon Fanrook. Ju Luft waas in de Maitied klor un scheen. Foar de Natur is it 'n grot Gluck, dät dät smeelen ut de Wareld kemen is.

Do Heedschäipe

So longe as Seelterlound bistaant, schell it deer ock Heedschäipe raat häbbe. In ju erste Tied as do Fane nogh tou wook wie-ren foar do Schäipe, schell it in elke Burs-kup bloot aan Koppel Schäipe raat häbbe. Ju Scheepweede waas knap un lig twiske do Terpe un Fane, as fanerge Sount-gruunde unner do hoge Fane. Do Iske wieren foar den Korelbau un do Nieden foar do Bäiste bistimd. Leeter as do hoge Fane foar dät Boukweetenlound drug grupped wudden, do wudden in elke Burs-kup twäin un mor Koppele Hedschäipe heelden. Wen in de Maitied do Loumere bi de Koppel kemen, dan dreeu di Schee-per smäidens um tjoon Ur mäd,[,?] do Schäipe in de Fan. Unnerwayens ätter de Schep-kowe kumpt him 'n Went jun un sjunkt: ,,Scheper, Scheper, hüt un tüt, wät häst du in din Ranselpüt? 'n Eende Brod un 'ne Buuterdöise, 'n Apel un 'ne Bräidelse."

Do Schepkowen wieren grot genough baud foar mindestens 150 Schäipe. Elke Kowe hied 'ne twodeelige grote Dore, so-dät 'n Waijen räggels ounschäuwen wäide kudde um den Mjuks herut tou fieren. Ju Dore waas ap de Side aw ap de Eend. Twäje in de Wiek wud di Schepmjuks mäd 'ne Lage Sountäide urstraid. Di Mjurks [= Mjuks] wud in de Herst op dät Roagenlound fierd un in de Vorjier ap dät Tüffelkelound. Deer waas 'n goud Quantum Mjuks in so 'ne Schepkowe fon 5 moal 12 Meter Grö-te wen di Mjuks fjauer bit fiuw Spit hog waas.

Dät waas 'n Geblär wen do Schäipe ut-lät wudden; do Loomere soaghten do,[,?] Ouen un do Ouen blärden um do Loumere. Di grotste Weder hied 'ne Klocke ume-buunden un ju grotste Oue 'ne Schelle. In

ju erste Tied hieden do Schepere dät Gjucht, do Schäipe allewegens fräi tou weedjen. Um 1880 kem dät näije Flur-gesetz un wud dät fräije Weedjen so an-derd, dät elk ap sien aijen Lound bloot weedje dorste. Do slooten sick do Buren touhope, so as do Fane annunner ligen un hoolten 'n Koppel Schäipe in Gemeenskup. Wen 10 Buren elk 15 Schäipe bi de Koppel hieden, so mosten do 10 ock foar Weede surgje. Wen in stromme Wintere di Snee so fäst fersen waas, dät do Schäipe mäd do Vorderfäite ju Heede nit mor fräi kratsje kudden, dan moste elke Bur sien Schäipe ätter Huz haalje un Ho fodderje. So gau as dät Weeder wier wook waas, wudden do Schäipe wir ätter 'n Koppel broaght.

Wen do erste Loumere kemen, wudden do Ouen ätter Huz haald, bleeun deer bit Midde Mai un kemen dan wier mäd do Loumere ätter 'n Koppel. Um mäd den Koppel Schäipe twiske de Boukweete trough tou kumen, mosten do Schepere 'n gouden Huund hoolde. Dät wieren litje, middelgrote un ock grote Huunde fon al-lerhound Sorten, do wudden binamd as Siep, Spits, Pudel, Karo, Prins, Pollo, Max usw. Di dütske Scheperhuund waas do-moals nogh nit bikaand in Seelterlound.

Um Sänt Jans wudden do Schäipe schärd. Do Schäipe wudden vortied ap 'ne floote Steede trough de Aei swimme lät, aw ju Wulle wud in 'ne Boalje mäd heet Sodo-water tichtdeckt weeke lät, un dan in de Aei utspäild. Ju späilde Wulle wud in de Sunne druged un bi Winterday krased, sponnen, ferbreided tou Socken, Hoosen un häkeld tou Rocke; ock weil as Ounsleek mäd Flaaks weeud. Suck Wullinnen Klo-dergöitjen wud tou Orbeidsjickele, Buxen un Rocke ferorbeided.

Ju urige Wulle wudde ferkoped. Do twojierige Wedere wudden ferkoped un kosteden 12 bit 14 Maak. Ouen kosteden bi de 10 Maak un moor. In de Herst wud-den morere oolde Ouen bi de Bäiste in de Fattweede lope lät. Eenige Buren slagh-teden in de Herst 'n holig Dutz Schäipe. Do maste Buren trjo bit fjauer Schäipe. Dät longede dan bit Midde December; dan wud ju tjucke fatte Mutte slaghted. Dät Heedschäip Flaask is 'ne Fienkost, d. h. wen do Schäipe goud fatt sunt. Mo-rere Schinken kemen in de Schornsteen tou rookjen; dät waas dan in de Winter un in de Vorjier dät druge Naogelholt. Wen Memme dan den Schinken ut de Wime noom un mäd dät scherpe Saaks ounfäng tou sniden, dan wud weil kwe-den: Memme is ant Violespieljen.

Do Imekurige wudden buppe un forre tichtdeckt. Wen in de Herst ju rugste Or-beid däin waas, as Tüffelke in de Dobbe un Roage wier in de Gruund waas, dan wud di Hunig utbreken un pressed. Dät waas 'ne Orbeid wier elk Intresse foar hide just us bi 'n Schlaghtfest. Elk holp me un kud säd Hunig iete, sofuul as hi mate. In goude Jieren wieren do Kurige fon 40 bit 100 Puund swer, dan roat it Hunig in de Tunnen un weil dusend Da-ler in de Knippe.

Wät häd sick dät anderd in do läste füftig Jiere. Do Imkere häbbe hoped fon Jier tou Jier ap betere Hunigjiere, man jo kemen nit. Jo sunt deerbäte kemen, dät it mäd ju Kurigimkeräi forbi is. Do mäd Imen apwaksen sunt, konnen sick deer nit fon scheede; jo sunt tou ju Kasten-imkeräi urgeen un hoolde trough, ock in läipe Jieren. Heede un Boukweete sunt oulöst fon our Kultur un Wüldplonten un do Imen duren hire Tied nit mor mäd dät fuule swormjen ferbrange. Näije Sor-ten Imen do nit so swormlustig sunt, sunt herantuchted as Nigra, Carnica usw. Elke goude Dracht wärt al bi Sumerday trough sleuderjen arnd un bi läip Weder wärt wier mäd Sucker fodderd.

Wi wieten dät Imen foar ju Bifruchtnge in de Plontenwareld nit tou entberen sunt. Sunner Imen konn ap de Durte nan Bur un Boomfruchttuchter existierje. Wen it neen Imen mor roate, dan waas ju Wa-reld öde un kaal. Mäd ju Blöütenfaawe-pracht waas it forbi, wiel bloot eenige Sorten Plonten sunner Imen imstande wi-ren, hire Art tou erhoolden. Aetter hun-nert imelose Jieren waas use Heemat nit wiertoukannen. Use bäste Nutzplonten wieren maast utsturwen un as Foulge deerfon use Veybistant littik un meger. Ruinierd wieren do Buren, Tuunker un

Boomfruchttuchter. Wen dät so ferre gongt mäd dät Ouschaffjen fon Imen, dan sunt wi ap den Way deerwai.

Ju Gruundloage foar 'ne Imkeräi is ju Imeweede. Foar ju Boukweete un Heede mouden our Hunigplonten as Ersett an-baud wäide. Elk di Lound,[,?] häd kon un woll ock weil meorbeidje un foar do Imen goude Weede bisurgje, wen hi man weet fon wo un wät. Ju Kastenimkeräi fer-longed Hunigdrachten fon Feber bit mid-de September wegen dät Hunig sleuder-jen bi Sumerday. Wät konnen wi säidje un plontje foar do Imen? Foar use Ge-gend kume weil foulgende Sorten in Fraoge.

Erste Dracht: Haselnuten in Sorten un Waldhasel (Feber), Stachel- und Johan-nisbäijen, Sersen, Plumen, Apele, Peren, Räiwsäid, Raop, Löwentuske, Wülgensor-ten un Alhouden.

Sumerdracht: Hiembäijen, Wiskenblu-men, Linden (bisunners ju Winterlinde mäd litje Bleede), Akatsien, Fulboom, Brummelbäijen, Wietkleewer, Schoten-kleewer, Schaandelken (Kornbl.) un Fäild aw Hangsteboonen.

Läste Dracht: Seradella, Imefründ (Phacelia tanacetifolia) un Heede.

Buten disse bikaande Sorten sunt nogh goude Hunigplonten foar use Gegend: Eske, Kastanie, Goddeboom (Ailantus altissima), Ellern, Berberissorten, Hoge Buxboom, Atestruk (Calagana), Ietka-stanie, Schirmboom (Catalpa), Wülden Win, Jap. Quitte (Chaenomeles), Bläise-struk (Colutea), Bloudwülgene (Cornus mas), Zwergmispel (Cotoneaster), Häge-toudne, Brom, Oiljestruk (Eleagnus angu-stif.), Pastorenhoud (Evonymus europ.), Christustoudn (Gleditsia), Efeu, Dulle Huunde aw Hülsen (Ilex), Liguster, Ma-honien, Paulownia, Fiuwfingerstruk (Po-tentilla), Sierplumen un Sersensorten, bi-sunners Prunus serotina as leetblöüher, Fjurtouden (Pyracantha), Eekene fo-ar Blädhunig, Kifern (Pinus sylv.), Rhus, Wülde Rousen, Fugelbäijeboom (Sorbus), Sneebäije, Pingsterboom (Syringa chinen-sis), Tamarix usw.

Gewürz un Bloumenplonten: Gurken-krud (Boretsch), Reseda, Nemophilla, Ara-bis, Gouldrute, Huundetunge (Cynogls-sum), Etagebloume (Monarda), Herstas-tern usw.

Heete Sumere mäd fuul Sunne sunt do bäste Hunigjiere. Eenige Plontensorten hunigje bloot bi heet Weeder. Wietklee-wer fankt erste bi 22 Grad Celsius oun tou hunigjen; in de koolde Sumer 1954 häd hi gorneen Dracht läwerd.

Ju Kurigimkeräi

Ju Kurigimkeräi waas fon jeher in Seel-terlound 'ne loonende Orbeid foar 'n

uri-gen Mon. Maste Tied foar 'n Ohm un de Bäsjebabe, man wud ock weil fon den Bur sälwen bidriuen.

Do Imen wudden bloot in Kurige tuch-tet; Kastenimkeräi kem erste in de läste Tied in de Moude as ju Boukweetekul-tur tou Eende geen un ju Heede trough dät kultiwierjen minner wudde. Deer wud bloot een Sorte Imen heelden, ju echte Heedeime. Ju echte oolde Heedeime, ock weil as Lünebruger binamd, waas sworm-lustig un flitig. Je eer di Vorsworm kem, je beter waas dät. Imesworm in de Mai, is wäid 'n Fouger Ho, hiet dät Sprek-woud. Aan Vorsworm, twäin Aeter-sworme

un 'n Jungfersworm fon den Vorsworm, dät wiren fjauer Sworme fon aan oolden Winterkurig. Wen 'n Imker trüttig Standkurige hide, fon elk fjauer Sworme deelsette, dan hid hi in de Herst 150 Foulkere. Dät waas mugelk in ju Tied, as Boukweete un Heede ap hiren hoghsten Punkt anlonged wiren. Leeter as ju Boukweete minner wudde, reekende man mäd twäin un 'n holwen as dät maaste fon aan oolden Winterkurig; dä-lig sunt aan un 'n holwen (urell) genough.

Smäidens um tjoon Ur ap 'n heeten Day mäd Sunnschin waas di Imker bi sien Imen un aghtede ap dät swormjen. Wen 'n Kurig swormje wül, dan fängen do Imen un do Dronen oun gau ut 'n Kurig tou fljogen. Dät sag un heerde di Imker fluks un stickede gau 'n Swormfuke vor dät Uelgat. Mäd 10 Minuten waas di Sworm in de Fuke fangd; ju Fuke buppe 'ne lose Täine ut-schedded un ju Täine apdouked. So as ju

Orbeid däin waas, fäng 'n our Kurig ou[n] tou swormjen un as hi just ju Fuke vor-sticked häd, fankt di träde Kurig oun tou swormjen. Dan moste di Imker ju twäide, mongs ju träde Swormfuke vorstickje. As di Imker drock tou gong is mäd do trjo Fuken, do kumpt di füfte Sworm; den mout hi al fljoge läite. Di sett sick an 'n riesnen Struck. Toumäts woll di Sworm sick nit sette un fljucht wech. Wen sick 'n Sworm in Biwegenge sät, dan wärt hi ferfoulged so longe as it gongt. Wärt hi apraat, dan is di Sworm heerenlos un heert den di him fint; hi mout ätter dät oolde seelter Imkergjucht 'n Klodung-stuck bi aphongje aw deelläze, den dät bijut [= bitjut] so fuul as dät di Sworm al well heert.

In de Vorjier looken do Imkere mäd hire Imen ätter ju Rapsgegend bi Aamde. Wenn ju Rapsblöüte vorbi waas, kemen jo wier um ju Boukweeteblöüte uttounutz-jen; ock ju Dopheede raate al um ju Tied un leter ju Riesheede in de Fan. Ju Ries-heede wärt mongs läip mäd Spinnenschä-relse ursponnen, so dät do Imen biswier-like Orbeid häbbe um do Blöüten tou bifljogen; do Schäipe keeme mäd hire Beene ju Spinnenschärlse wech wen se trough ju Heede gonge un helpe so do Imen. Um Schutzengelsfest den ersten Sunday in 'n September wudden do Imen an 'n Enster waien aw jo nogh tounomen un ju our Wiek, Maria Nomensfest wud-den se dod maked.

As Standkurige wudden do Aeterswor-me numen fon 22 bit 32 Puund Swerte. Jo mosten 'n froijen lieken Mortenbau häbbe un fon dät Uelgat ätter bäten lope. Standkurige hiden bloot een Apsetlge aw gorneen. In goude Jieren kem it vor, dät do lichste Aetersworme fjautig Puund un mor wogen. Dan mosten do Morten so wied touräg snieden wäide, dät jo as Standkurige hire Swerte hiden. Toufuul Heedehunig schell nit goud wese foar Standkurige, deerum wud in de Herst un Vorjier so an de twelif Puund Houdsucker fodderd pro Foulk. Ock foar de Roweräi waas de Sucker fodderjen beter as mäd Hunig; trough Roweräi geene ofte goude Foulkere tou Gruunde.

Do Imeschüle wudden in de Rägel in de Tune anlaid, un so dät do Kurige mäd dät Uelgat in't Sudaaste kikeden. Dät Schül waas long foar aan Rige Kurige. An de bäter Side waas 'n Wal fon Soden aw Sträi, buppe mäd twäin Rigen Huz-ponnen täkt un foare epen.

Ju Kastenimkeräi

Touforne baalde man fon Naturdrach-ten, dälig kon me al eer fon Kultur-drachten balle do ock goude Hunigaren brange konnen, wen do gjuchte Hunigplon-ten anplonted un ansäided wäide. So as ju Heede as Naturdracht oulöst is fon Wiet-kleewer, so sunt ock do Imekurige ou-löst fon do Kasten (Beuten). Alles häd sien Tied un so läze do Imetäinen ap de Been un wäide säilden mor brukt. In twäin aw träi Rigen stounde do Kasten nu in 'n extra baud Imehuz. Elke Kasten häd 'ne Nummer. It rakt morere Modelle fon Kasten; ju gongborste Sorte is di Eenheitskasten un mät: Höchte 0,56 m, Bratte 0,51 m un Jüpte 0,60 m. Ju Ro-menmäite is: 0.22X0,37 m. Unner is di Broudrum mäd 10 Romen un buppe is di Hunigrum ock mäd 10 Romen. Twiske do be Rume is 'n Ouspergitter wir do Or-beitsimen trough konnen, ju Muur un do Dronen aber nit trough konnen. Unner links iunske den Broudrum is twiske do dubbelwogen di Foddertroagh ounbaud; di wärt bi dät fodderjen utleeken, full-geeten un wier ounschäuen. Bäte is ju Dore ju epen maked wärt, wen man den Kasten ätterkikje mout. Di Broudrum is nogh wir ousleten mäd 'n Gläsromen un di Hunigrum mäd 'n Wierträidrome.

In de Herst wudden do Standkurige ut-soaght, do swere un lichte Kurige dod maked. Dät is bi ju Kastenimkeräi ours. Nit een Ime wärt mor dod maked. Di Imker häd alle Nummern in sien Bouk un weet wo elke Kasten sick maked häd. Elke Kasten wärt wier 'n Standfoulk, wen deer 'ne goude Muur oane is. In de Herst wäide buppe ut den Hunigrum alle Morten utnumen; do Imen luke aal ätter unnern in den Broudrum wir jo mäd ju Muur urwinterje. Di Imker nimt ock unner alle fulle Morten wech bit ap trjo bit fjauer un schuft lose utbaude

Morten wier oun. Is di Kasten stärk bi Foulk, dan haalt hi sien tjoon Romen. Do minner Foulk häbbe[,] wäide ap minner Morten heelden um worm tou bliuen in de Winter. Nu fankt dät apfodderjen oun; elke Kasten kricht 12 Puund Sucker in form fon tjuk Suckerwater.

Is dät apfodderjen däin, wäide do Ka-sten bäte mäd Fils- aw Sträimatten, ock buppe di Hunigrum worm ienwinterd. Di Imker häd sien Orbeid däin; do Imen hoolde hiren Wintersläip, wärt weil kweden. In de Vorjier fankt ju Orbeid wier oun. Al in 'n Jannuwar aw Feber wen di erste worme Sunnschinday kumpt, hoolde do Imen 'ne grote Flucht; deerbi wäide do Exkremente ätter buten broaght. Wen in 'n longen koolden Win-ter nan wormen Day kumpt, mouden do Imen touläst binne oulede; dan entstaant licht ju Ruurkronkheid wir fuul Imen an dod gonge.

Midde Feber fankt bi goud Weeder dät Broudgeschäft wier oun. Hazelnuten blöüje un läwerje do erste Säidpollen. In de Merte kume al morere Plontensor-ten in Blöüte; 'n gaau un goud Vorut-kumen honged fon 'n worm Vorjier ou. Is dät Vorjier koold un wäit, dan kume do erste Sworme erst Midde Juni.

Di Kastenimker häd dät swormjen in siene Gewalt, wät di Kurigimker nit häd. Fon do swormlustige Heedeimen lät hi am bästen aan Sworm oukume. Do näije Sorten swormleue Imen konnen sunner swormjen tou. Ju Fermernge gongt just so vor sick as in 'n Kurig, man deer is Rumte in den Kasten. Is unner di Broud-rum full fon Imen, dan sett di Imker two Morten mäd sletene Broud ätter buppen in den Hunigrum un unner schuft hi wier Romen mäd Woaksbleede in Steede oun. Dan häbbe do Immen wier Orbeid un neen Tied tou swormjen. So hoalt di Imker do Imen so longe an Orbeid, bit unner un buppe neen Rumpte mor is. Is alles full dan sett hi sletene Broudmor-ten in our Kasten mäd minner Foulk, so longe dät alle Kasten glike stärk sunt. In goude Jieren kon ock morere Moale sleuderd wâide; deertrough rakt it wier Orbeid un Oulenknge ton 't swormjen.

Wi sjo dät di Unnerscheed twiske Ku-rige un Kasten grot is. Kastenimen kon-nen Hunig drege, wült do Kurige sick dod swormje. Kasten läwerje trough de Sumer Sleuderhunig un in de Herst ock nogh Heedehunig. Kurige häbbe ju bäste Tied mäd swormjen toubroaght un lä-werje in de Herst man eenmoal Hunig.

In do Kurige häbbe do Imen flitig ap Fermeernge orbeided man nit ap Hunig dreegen, wir it just um gongt. Dät is ock ju Urseeke wierum do Kurigimkure tou de Kastenimkeräi urgonge.

Klimaentwiklung kon ap do Blöüter-mine Ienfloud häbbe. In Seelterlound, dät fon Fan umraat is, kumpt dät Vor-jier an de trjo Wieke leter un brankt mongs läipe Naghtfroste. In de Herst aber blöüt ju Heede in de Fan ock trjo Wieke langer as in Gegenden wir neen Fan is. Wietkleewer blöüt un drägt ap Klaigruunde leter as ap Sount, man ju Sountgruunde wärt eer worm un hunigt al, wen ju Marsch nogh gornit deeran tankt. Aan Deel Plonten hunigt al bi läige Temperatur. Di grotste Deel huing't [= hunigt] erste bi midlere un aan Paat erste bi hoge Temperatur. So fankt di Wietklee-wer erste bi 22 Grad Celsius oun tou hunigjen.

Heete Sumere sunt do bäste Hunigjiere as uns ju Erfoarnge leerd häd: aber ock do Troopengegenden bewise dät, indem jo dän Hunig so billig läwerje konnen. Hir rakt it äddere un lete Vorjiere mäd un sunner Naghtfroste, deerum mouden mugelkst fuul Hunigplontensorten an-plontet wäide, dät deer immer wät blöüt. It rakt ock Plonten do immer blöüje as Fulbäijen un Sneebäijen, do blöüje ock dan nogh wen do erste Bäijen al longe rip sunt.

Dät Imeliuend as Naturwunder

Di Imekasten is tou fergliken mäd 'ne Städ fon 40 000 Ienwooner. Bute is Win-ter mäd Snee un Frost, aber in den Ka-sten is it 24 Grad Celsius. Do Imen fer-longje ätter de Sunne, un daag woonje se as in 'n tjustergen Keller; deer mou-den jo alle Oarbaiden in de Tjusternge makje. Unner ap den Bouden sjo [jo] 'n ble-ken Luchtschimmer fon 't Uelgat her. Jo

wogje sick nit deerwai, den bi ju Keelde waas dät sichere Dod. Ju Uelgat-wache häd sich touräg leken vor do 15 Grad Frost. Do Sträiten in hire Städ sunt nit woage sundern lood baud. Jo häbbe neen Bäd un Ougen un daag ferfjoose jo nit. Jo wörmje sick sälwen deertrough dät jo ticht annunner kjope.

Do Moasimen, Hespen un Dornen stier-we in de Winter bit ap 'n poor nai; do Imen kume as ganßed Foulk trough de Winter. Jo konner [= konnen] dät, will jo so eene richtige Städ häbbe un organisierd sunt. Von so aan Stoat mäd so stromme Rä-gele un Gjuchte konnen wi Maansken nogh wät leere.

Do Imen surgje foar de Winter. Bi goud Weder moakje jo do dusende Vor-ratskomer full fon Hunig un Blöümte, un wen it koold wärt, luke jo sick tou-räg twiske do Morten un wörmje sick ticht annunner. Jo nime den Mur in de Midde dät se worm blift, den fon hir honged alles ou. Wen it gjucht koold wärt, makje jo mor Warmte trough trill-jen mäd do Muskeln un Juken, un makje deertrough nogh 12 Grad Warmte extra. Deer wärt kweden dät do Imen Winter-släip hoolde, man dät is nit soo. Imen släipe hire ganße Liuend nit een Minute un am minste in de Winter, wen it ap Liuend un Dod gongt. Immer lusterje se un stounde klor tou Weer. Wan wät passiert, is it wät Läipes, wät Goudes brangt di Winter nit. Jo waane sick an aal dät Lude wät bute vor sick gongt as Ir-senbaan, Autoferkier, rummeljen fon Fa-brikmaschinen, Terskmas-chinen usw. Is deer aber 'n Mus ant knabberjen bi dät Uelgat, dan fangt dät Foulk oun tou brumjen un schat nit eer ut bit ju Mus dät tourakt. Kumpt ju Mus aber herien un frät fon dee [= den] Hunig, dan wärt se dod stat. Touwilen slacht dät Weder goo [= gau?] ume; fon druge Keelde ap wäite Keelde un umetraald. Dan stierwe do oolde un swecke Imen un fale deel, weil hunnerte deeges. Do liuwjende kjope wir tichter touhope. Di Winter is ja Stierwetied foar do Imen, dät wieten jo un makje sick nix deerut, un wen ock di Halldeel stärft.

Midde Feber wen di Winter ouswecked un worme Vorjiersluft in 't Lound luckt, ommet dät Imefoulk wier ap. Bi sogen Grad C. hoolde do Imen Spielflucht un ju Mur wärt ap eenmoal gjucht lebendig. Ju seckt ju Midde fon de Broudmorte un 'n Koppel Imen sunt um hir tou drock an de Orbeid. Jo makje do Doppe scheen mäd hire Fäite, Russele un Fäilere. Ju Mur laid dät erste Ei in 'n Dopp.

Dät Ei is tän as 'n Milimeter longen witen Stift, deerum balle do Imkere fon bestiftjen. Do Orbeidsimen häbbe it drock mäd dät schneemakjen [= scheenmakjen] fon do Doppe, den alle 15 Sekunden laid ju Mur enn [= een] Ei, dee-ges weil dusende. Do Imen gonge nu bi do Pollendoppe, do mäd swäiten Blöü-tenstoaw in de Herst fullmaked sunt. Jo miskje him in hire Mule mäd Hunig un Drüsenslim un makje deer dät bäste Kraftfodder ut foar de Mur. Dät brukt ju Mur ock nödig, den hire grote Tied is wier deer, ju Fermerungstied.

Wen deer worme Deege kume un nogh min Plonten blöije, dan is dät ganße Foulk an 't scheen makjen. Unner ap de Bouden läze dusende dode Imen, do bi worm Weder ju Luft ferpestje kudden, un ock do Waaksdecksele fon do doppe [= Doppe] un our Ougefall is 'ne Broudsteede foar Maden do licht Süken brange konnen. Do Imen pakje do Doden, sliepse [= sliepje] se ätter bu-ten trough dät Uelgat un läite se in 't fljogen fale. Dät rakt neen Raue eer bit alles scheen is.

Di Winter is vorbi. Dät näije Imejier is ounfangd. Do Morten wäide wier schär-ped un hergjucht foar de Broud, Hunig un Pollen. Elke Ime häd hire Orbeid, it is aal organisierd. Well bifäält un regiert dät Foulk? Ju Königinmur is it nit. Ju is de Mur fon dät ganße Foulk un lait trough dät Imejier ur 150 000 Eiere. Ju mout goud ferfleged wäide um hire Ap-gawe tou erledigjen. Deeges laid ju dät dubbelde Gewicht an Eiere as ju sälwen wächt. Ju Mur is neen Königin, ju is eer 'n Sklawin. Ju häd immer 'n Apsichts-rat um sick toue. Ju wärt kommandierd. Do Orbeidsimen um hir toue sunt hire Vormunder. Ju kon mäd hire swere Liuend nit floge [= fljoge] as do our. Hire Mule is ferkümmerd; ju kon neen Hunig it [= ut] do Bloumen sugge, nit moal Hunig ut do

Morten. Ju kud hire aine Broud nit fleg-je. Ju häd nan utwaksenen Brainkasten, somäd helplos un dumm. Do Imen wie-ten dät un nutzje hir ut foar hire Tswek-ke. Ju wärt kommandierd foar den Staats-huzholt tou orbeidjen, so as jo sälwen ock dwo. Do Orbeidsimen sunt unfrucht-bar, aber jo konnen sick sälwen ernärje, jo konnen sälwen hondelje un bistimme. Hire Braingen sunt hogentwickeld. Wir ju Brainge un ju Kraft is, deer is ock ju Autorität ju deer regiert.

Do Imkere un Forsker biwunnerje dät planfulle Touhopeorbeidjen fon do Imen, hire Vorutsicht un Foarsurge, hiren Or-beidsgäist un Moud bi de Ferdägenge,

al-les foar dät Bäste fon den Staat. Jo fräig-je sick, wo konnen do Imen dät Nutzelke un Nödige dwo un Orbeidsleistungen full-brange, do bloot nogh fon Maansken ur-träft wäide konnen. Fon well häbbe do Imen ju Architektur, genau ätter Mili-meter Morten tou bauen un ju Orbeids-deelnge, dät elk sien Orbeid häd as in 'ne Fabrik. Neemens weet it. Is it nit 'n Naturwunder dät alle Jiere regelmäßig wier vorkumpt. Is it nit ur de Natur, so as do Imen alles organisiert häbbe. Herskt deer nit 'n Gäist di alles so lenkt. Do Imen liuje man 'n holif Jier un konnen nit as wi Maansken sogen Jier ätter Skoule gon-ge un nogh trjo Jier bi 'n Mäster in de Leere gonge. Deer mout 'n Gäist weze, di trough den Raat fon do Orbeidsimen bi-stimmt ur Geburtenkontrolle un Geslecht. Di dät swormjen bifäält. Di ju Mur twingt, hire letere Konkurens dät Liuend tou reeken. Di ju erste junge Mur bi-fäält, hire jungere Suster ap Liuend un Dod tou 'n Duell tou staalen. Di dan, wen ju Swormtied vorbi is, den Bifeel rakt, ju ganße Königinbroud uttouritten.

Do Winterimen do fon de lete Herst-broud stamme, häbbe de longste Liuens-dur, ma[n] jo häbbe ock nit fuul fon hire Liuend häiwed. In de Vorjier, wen se Spielflucht hoolde, sjoo jo dät Dayslucht foar dät erste Moal un sunt al oold. Do Sumerimen deerjun orbeidje sick in fiuw Wieke tou Dode. Jo häbbe ock ours liued; jo frauden sick ur dät flugge Sumerwe-der, den worme Sunnenschin, ur ju froije Natur un den Hunigaren.

Ju Mur staand in de Insektenwareld eensig deer. Ju is nit Wiuw aw Monn, ju is bee Pate touglik. Ju häd 'n Eierstock un 'ne Säidbläise. Longe is derur rät wud-den wo ju dät makede trjo Sorten Eiere tou lääsen.

Touläst is man deer bäte kemen, dät ju Mur nit derur bistimmt, dät däd di Hof-stoat aw Städroat. Do Orbeidsimen ent-scheede wofuul Eiere ju Mur lääse durt un wät deerut wäide schell. Jo rägelje ju Geburtenkontrolle in dem se ju Mur mäd Foddersaft fersurgje aw nit, aw do Doppe klor maked wäide aw nit. Do Orbeids-imen bistimme sogoar dät Geslecht. Jo baue trjo Gröten Mortendoppe, een litje Sorte foar do Orbeidsimen, een grattere foar do Dronen un een grote Sorte foar do Mure. Do Eiere foar do Orbeidsimen wäide bifruchted trough den Druck ap ju Säidbläise wegen den engen Dopp. Do Eiere foar do Dronen wäide nit bifruchted, will di Dopp grot genough is un nan Druck ap ju Mur rakt. Do grote Doppe foar do Mure wäide buppe just so eng maked as do Doppe fon do Orbeidsimen. Trough den Druck ap ju Säidbläise fon de Mur wärt dät Ei ock befruchted. Trough dät königlike Fodder wäide do Eiere in do Grote [= grote] Doppe aal Mure. Dät is ju Ontwoud ap dät Rätsel räiden. Wen ju Mur sterwt aw ours ferlädden gongt, dann rakt it Aprur in den Kasten. Aber dät murlos wudene Foulk kon sick sälwen helpe, wen deer ut do Eierdoppe nogh Eiermaden unner träi Deege Aaler sunt. Träi Deege brukt dät Ei um 'ne Made tou wäiden, un träi Deege long kon ut ju bi-fruchtede Made ätter den Willen fon do Orbeidsimen 'ne Orbeiderimen aw 'ne Mur wäide. Do Imen makje ut den litje Dopp 'n Murdopp. Ut Vorsicht makje jo flux fiuw bit sex Murdoppe klor. Alle Or-beiderinnenmaden krige träi Deege long uunbikaanden geheimnisfullen Foddersaft mäd do wunder wirkjende Drüßensekreten. Dan krige se bloot tänen Hunig mäd Blöü-tenstoaw. Aber do Maden do Mure aw Dronen wälde schälln, krige bit tou de Ferpuppnge bloot Foddersap di him tou Geslechtsdierte maked. Do Amen surgje deerfoar, dät do Puppen in Foddersap

swimme. Aetter aghte bit alwen Deege spinne do Puppen sick ien, just as 'ne Siedenrupe in de Wickelse. Wen jo deer mäd klor sunt, dan slute do Broudimen do Doppe mäd lufttroughläitend Waaks ticht. Nu bruke do Puppen nix ours as Raue.

Do Orbeidsimen bruke fon den Day an, as ju Mur dät Ei lieg, 21 Deege bit tou 'n Utloop; do Mure bruke man 15 bit 17 Deege; un do Dronen bruke 24 Deege.

Dät do Imen ju Geburtenkontrolle un ju Geslechtsbistimnge fon je her exer-cierd häbbe staant fäst.

Wen dät Vorjier woarm un nit tou wäit, dan is di Imker den erste Sworm al Ut-gong Mäi ferwachtjen. Sid Midde Feber stiftet ju Mur, un sid trjo Mounde lope deeges as [= an] de dusend junge Imen ut de Dopp. Di träde Paat fon dät Foulk is bi goud Weder flietig ant sammeljen fon Hunig un Blöümte. Di Kasten is full fon junge Imen. Fon do oolde Winterimen liued al longe nen mor. Bi ju Mur is dät ours, ju kon fiuw Jiere oold wäide. Dät Foulk is stärk, gesund un riek; it failt an Ruumte.

Do ooldste Imen makje sick klor tou 't swormjen. Jo swormje um Ruumte tou makjen foar ju junge utloopende Broud. Di Sworm täiwt ap flugg drug We-der. Wen ju Ure deer is, dan suge jo sick full fon Hunig un wät jo ours nogh nö-dig bruke. Di Sworm fljucht ut. Do Dro-nen makje ju Musik deertou. Alles tringt Hals ur Kop trough dät Uelgat ätter bu-ten. Bute fljucht 'ne Wulke fon Imen un foulget den Klong fon de Mur. Wir ju sick sett, deer sette sick do Imen.

Nit allenig dät swormjen, ock dät or-beidjen in den Kasten is tou biwunnerjen. Elk orbeidet ätter Iendeelnge. It rakt Ar-chitekten, Murljude do do Morten baue un do fulle Doppe ticht murje, Waksswit-terinnen un Warmtemakerinnen do foar 35 Grad C. Brodwarmte surgje, Water-dregerinnen un Fächlerinnen. Sträitenfe-gerinnen do alles scheen hoolde, Doden-grewerinnen do do Doden ätter buten brange un ju Uelgatwache ju foar Sicher-heid surget.

Bute fljoge do Imen in grellen Sunnen-schin, aber binnen orbeidje se in 't Tju-sternge. Chemikerinnen do den Hunig durhaft makje deertroug, dät jo Migel-keätik in den friske Hunig fale läite; jo makje ock den Hasskitt toun ferkittjen un fästkliujen. Häd 'ne Ime 'n däije [= näije] Hunig-weede fuunden, dan maked ju hire Suste-re deerap apmerksom trough donsjen un switten fon Drüsendufte. Do Imen wäide deertrough apmerksom un foulgje hir ät-ter ju näije Weede. Elke Ime häd hire Orbeid ätter Aaler un Kräfte toudeeld kriegen fon den Gäist di dät Foulk bi-herskt. Ju erste Orbeid foar 'ne junge Ime is dät Doppe scheen makjen. Is deer nix mor scheen tou makjen, haalt se ju Broud worm un täift deerap Flegerin tou wäiden un helpt dan mee fodderjen. An do 20 000 Eiere un Maden mouden deeges ur dusendmoal foddert wäide.

Mä füftien Deege sunt hire Sluntdrü-sen ferbrukt un do Waaksdrüsen sunt so-wied, dät ju bi dät Waaks helpe kon. Aetter träi Deege helpt se allewegens wir it nödig däd.

Wen se twintig Deege oold is, kumpt se ap de Uelgatwache, klor tou weer as 'n Suldoat. Hir maked ju de erste Ueben-ge in 't fljogen un so bi litjen flucht [= fljucht] se ock ap 'ne Bloume.

Mäd 21 Deege is ju Ime stärk genough uuum Hunig tou sammeljen un orbeidet sick in trjo Wieke tou Dode.

Wen di Kasten all sowät full is in de Mai, wäide 4-5 hunnert Dronen tuchted. Wen wi ock meene, dät dät bloot uunnut-se Freetere sunt, so häd ju Natur daag hiren Gruund deerbi. Wen di Sworm ut-flaijen is, hoolde do Dronen ju Broud worm; di gjuchte Tsweck aber is ju Bi-fruchtnge fon do junge Mure. Bi heet Sunschinweder heert man touwielen den Dronensong hog in de Luft. Dät is 'n Bi-fruchtungsfoart. Ju befruchtede junge Mur fljugt wier in den Kasten toruäg [= touräg] um silärge nit mor uttoufljogen ours as mäd 'n Sworm.

Jier foar Jier mout ju an de 200 000 Eiere lääge [= lääse]. Wen it dan vorkumpt, dät ju Mur utlaid häd, surgje hire Vormün-dere ädder genough deerfoar, dät deer

stilken uumeweiselt [= uumewikselt? nee!!] wärt. Jo tuchtje ut gewönlike Eiere 'n holif Duts junge Mure. Ju oolde ärme Mur wäd fersmagtje let aw umebroaght; ju weert sick nit moal trots ju 'n gratteren un stärkeren Stiekel häd as do Orbeidsimen. Fon hiren Gift-tießel maket ju ours nan Gebruk, as wen ju hire Konkurens umebrankt.

Dät swormjen is iuenso wunderbar as aal do our Vorkumnisse in den Kasten. Wen deer neen Ruumte mor is in den Kasten, orbeidet dät Foulk ap swormjen. Is di erste Murdop sleeten, dan kon di Vorsworm kume. Di Vorsworm täift ap 'n fluggen heeten Day un swormt vormid-deeges.

Wen in den Kasten ju erste Mur ut den Doop [= Dopp?] krauelt, fraue sick do Imen un fod-derje se. Man ju junge just ut 'n Dopp krepene Mur merkt ock flux Unnräid un lapt kjus un quer ur do Morten. Ju seckt ju ferhaste Riwalin. Wierum di Dodeshas. Do Imen häbbe al Vorsurge träft, indem jo ju oolde Mur deeges man aan Murdopp bistiftje lieten. Nu tobet ju erstgeborne Mur herume un woll alle Murdoppe utriete. Do Imen aber bidecke alle Murdoppe, sodät se nix utgjuchte kon. Do Imen treffe hir Urdeel ätter Swormbidarf un Weeder. Is dät Weeder worm un flugg un fuul junge Broud in do Doppe, so läite do Imen nogh aan[,] twäin aw träi Aettersworme utfljode [= utfljoge]. Ju wütjende Mur kon sick man toufree reke. Ju stemmt 'n Krichston oun. Man heert 'n fienen Trompetenton di lutt as 'n So-pran in h, dät do Imen lusterje. Ju Mur tutet. Ju fordert hire Suster ap toun Kamf; man dät tutjen bitjut ock 'n Ap-fordernge tou swormjen. Ju rapt Day un Naght. Do our fjauer Mure in do Doppe sunt ock al klor un ontwoudje hier mäd quak-quak. Ju tütjende Mur kricht bi so-fuul Konkurrens Nood un wen dät Wee-der eeniger Mäiten goud is, swormt ju ut. Do Imen läite ju twäide Mur ut den Dopp, un nu fankt ju oun tou tütjen. Ock ju fint 'n Swormanhong. Toumäts flojoge [= fljoge] in den Iwer ock weil alle Junge Mure mäd den Sworm, so dät di Kasten mur-los wärt.

Is dät Weeder aber koold un wäit sied-dem di Vorsworm utleeken un do Imen nogh langer läip Weeder bisurgje, dan reeke do Imen dät swormjen tou. Jo läite ju tütjende Mur hiren Willen, ju dan ur do Murdoppe herfaalt, wir do Imen hir toumäts ock bi helpe. Ju rit ju Kappe fon den Murdopp, traalt sick ume un boort hiren Giftstiekel in ju junge nogh in den Dopp woonjende Su-ster. Dan nimt ju den twäide un aal do our Doppe so her, wir do Imen hir bi helpe. Is dät nit gräsig? Mout ju Natur so orbeidje? Hire Erwgedächtnis, hire Instinkt drift hir deertou, den wen ju do Sustere utkjoope liet, dan moste ju dät Duell ap Liuen un Dod ounnieme un utfechte. Dät weet ju, un deerum di gräsige Hass jun hire aine Sustere. Wunderbar sunt do Organe bi do Imen ingjucht. So do Oogene mäd elk 2000 Sjoostifte. Jo kiekje tou glieke Tied mäd hire bee Oogene ätter buppen un unnern, ätter bäten un forne. Di Sworm kon nogh so ticht fljoge, silärge nit sjucht man, dät Imen jununner steete in 't fljogen. Jo konnen nit alle Fawen so unnerscheede as wi un nit so heere as wi, man jo fer-nime elke Luftbiwegenge un dergliken beter as wi. Am stärksten reagierje jo ap Dufte. Den Hunig ruke jo al fon wie-den. Di Bloumenduft locked se an. Di

Ge-ruch fon ju bifruchtede Mur rakt dät ganße Foulk ju Sicherheid, dät it mur-fäst is. Jo ruke mäd dusende fon Poren-platten un Sinneshiere an hire Fäilere. Wen in hire Naite 'n Geruch is di se ekelt, sunt jo flux kribbelg un wolln steete.

Wi Maansken konnen nogh fuul leere fon do Imen, man touerst dät flietige or-beidjen un sparjen foar läipe Tieden. Ordnung maked ju Orbeid licht un Scheenigeid haalt Süken un Kronkhei-den fon de Dore.

Di Flaaksanbau

In de Vorjier wud 'n Stuck Lound, 'n oolde Trjaarske Gärslound umebreken

tou Flaaks. Dät umebrekene Lound wud mäd 'n halfslietenen scherpen Häcker fien häcked un eided. Dan wud dät Flaakssäid, dät elk sälwen apnumen hide, säided as wen me Roage säided, aber wät tichter. Mäd 'ne umekierde Eide ju mäd ounflagtene Buske fersäin waas, wud dät Flaakssäid ounslurred. Suk ume-breken Gärslound waas binai scheen fon Joodsäid. Man it rakt eenige Joodsorten do 20 bit 30 Jiere in de Gruund lääse konnen un bliue daag nogh kienfähig. Deerum moste di Flaaks jutt wäide. Een-de Mai, wen do juuge Plonten fiuw cm. long wieren, geen it mäd alle Monn ant judden. Wen dät judden ock 'ne lichte Orbeid waas, so klagede bolde di Eene, bolde di Our ur Rägepiene. Aber dät klagjen holp aal nix, di Flaaks moste man scheen. Erste ap de Knibele, dan in de Hurke, un wen dät nit mor geen, wud deerap lääse geen. Wen dät judden däin waas, dan waas Raue bit tou 'n Arn.

Di nogh neen Flaaksfäild blöühen blouked häd, di kon sick ju Fluggegeid fon sun blaublöühend Flaaksfäild slucht [= sljucht] vorstaale. Bisunners wen bit [= bi?] heet Sunn-schin weeder do Bloumen wied

epen wie-ren, un do Imen sick weerden, dan blee-un do Ljude mädnunner [= mädunner?] ut Oarigeid deervor stounden um ju Pracht tou bi-wunnerjen.

Wen di Sumer tou Eende geen, dan waas di Flaaks rip. Di ripe Flaaks wud nit mäind as Roage, hi wud apleeken un in täne Jierwen, in Tjukte fon 'n Flain-klopp, insen buunden un tou fjauern

hok-ked. Stack in Rigen stud di Flaaks 'n poor Wieke tou ätterripjen ap dät Fäild.

So bolde as di Flaaks drug waas, wud ju Riepele ap de Tale apstaald. Two Baaljene wudden umekierd un 'n Plon-ke deerap laid, as wen 'n Swin slaghted wäide schul. In de Midde ap de Plonke wud ju Riepele fästbuunen. Ju Riepele waas 'n tjuck Stuck Holt fon twäin Fout Longte un breed as 'n Waijenplonke.

'n Duts fingertjucke spitse iersene Tien-nen fon 'n Fout Longte wiseden ätter buppen. An elke Side stud 'n Monn un do Bee häuwen ouwikselnd do eempelnde Jierwen mäd den Kopeend so longe trough ju Riepele (Reepe), bit alle Säid-koppe ap de Gruund ligen. Wen dät rie-peljen däin waas, wud dät Liensäid in de Wonne scheeniged. Dät ouriepelde Floaks-sträi wud tou Buunde buunen un kem in de Reete. Eenige hiden exstra Reete-dobben, man do maaste broaghten dät Floakssträi in 't Eedgräb tou rootjen. Do Floaksbuunde mosten gans unner Water bliue foar 'n poor Wieke bit me dät Holt breke kudde. Wen dät Water worm waas, geen dät rootjen gaauer as wen it koold waas.

Ut de Reete wudden do Floaksjierwen wier ap Gerslound aphocked toun ätter-drugjen. Wen dät Floakssträi drug waas, kem it wier ap de Taale un wud treuted. Ju Treute is 'n fjauerkantigen Holtklos mäd 'n Steel as 'n Bounerklos. Mäd de Treute wud dät Floakssträi wook hau-en as wen me mäd de Floaine ant ters-ken waas.

Ju twäide Verorbeidnge waas dät bree-ken in de Broake. Dät waas 'n Gestell mäd 'n Hondhebel um dät Holt in dät Sträi tou breeken. Dät waas ju groawe holtne Broake. Dan kem ju twäide Broa-ke, 'ne ierserne mäd mor un tichter an-nunner baude iersene Scheede. In düsse iersene Sliebroake kem dät läste Holt herut un man hid den scheene Floaks in de Hounde.

Do läste Schiuen wudden herutribbed un schädded. Dät Ribiersen waas 'n een-fachen holtnen Hondgriep mäd 'n Stuck Iersen fon 10 cm Bratte un 5 cm Höch-te. Ju Möije siet do longe Winteräiwen-de un ock weil bi Day bi dät eepene Fjur un ribbede Floaks. Ju hid 'n Strap Floaks in de linke Hounde un dät Rib-biersen in de gjuchte Hounde. Ap den linke Knibel lig 'n Lederlappe, deerap di Floaksstrap. Ju sette dät Ribbiersen ap den Floaks un look den Strap räggels. Ju ribbede so longe, dät di Floaks wook un scheen waas.

Aetter dät ribjen kem dät hietseljen, (keemen) as läste Verorbeidnge. Ap 'n

Schoot wud dät Floaks utsprat un uum den Diesenstock wickeld. Ju Diesene wud nogh mäd Papier umwickeld un ap dät Wäil opstat. Ju Hietsele is 'ne Bräd fon twäin Fout Longte. Ap bee Sieden fon dät Bräd wieren do bee Hietsele, ju fine un ju groawe. In do Breede wieren luter fine Näddeln as Stopnäddeln wir di Floaks trough kamd wudde.

Dät Floaks spinnen waas bi Winterday 'ne flugge Orbeid wen bute do Sneeflok-ken flogen un ju Gruunde häd fersen waas. Bi dät Fjur siet dan di Kat un waas ap sien Art un Wise ock an't spin-nen. Ju Troanlampe (Dodenwewer) hon-gede an 'n Stock vor dät Fjur, so dät elk wät sjo kudde; do Bäidne sieten bi 't Fjur un leerden hiere Lexe aw wieren an 't Huseferräiden un Geschichten fertellen.

Wen Memme ju Wäilpipe full sponnen hide, wud ju Pipe in den Bouden fon den Haspel stat un dät Jäiden wudde ap haspeld. Di Haspel is touhopeset ut Bou-denbräd, fjauerkantigen Apstock, Oaxe mäd 'n littik Räd un 'n Kamräd un vor de Oaxe 'n Kjus as bi 'ne Mälne. Ap do fjauer Eenden fon dät Kjus sunt do fjauer Hilte, do dät Jäiden apnime. In dät Kamräd is 'n litjen Stift ounboord un elke Moal wen di Stift unner ankem, lichte hi 'ne Holtspoune ap un liet se wier fale as 'ne Feder un ju kwad dan ,,knip". Dät waas dan elkemoal 'n Knip Jäiden un wud elkemoal buunen. Dät geen so longe, bit di Haspel full waas; dät Jäi-den wudde herunner numen un tou 'n Docke traald. Do Docken wudden dan ätter 'n Wewer broaght.

Di Wewer hied 'n grot Gestell wir 'n ganßen Ruum foar wese moste. Tou den Wewstoul heerden so fuul Deele, dät it swer haalt deer 'n Bielde fon tou kri-gen, wen me ock alle Deele apnamt. Do wichtigste Deele wieren weil: dät Gestell, di Wewerboom, do Koume, do Spoulen un dät Schifken. Herstaald wud Gans-linnen un Wulleeken foar Klodere. 1900 wieren do läste Wewere: Sivert Aljerts, Litje Wübens, Krömers Lucke, Haike Gräitje un nogh eenige in Scheddel un in Utende.

Dät Hagenboukee Evangelium

Deer bäte den Aasterbusk waas 'n Bur, di hied träi Suune; di eene hiet Joust, di our hiet Knoust, di träde Jan Berendfent. Di eene waas bliend, di our waas lom, di träde splinterblodnakent. Do geenen alle träi insen ap de Jagt; di Bliende schoot 'n Hoase, di Loome greep 'm, di Nakende stat 'm in de Taaske. Do kemen jo an een grot Woater, un ap dät Woater ligen trjo Schiepe. Dät eene waas leck, dät our waas gebreck, in't träde waas gor nan Bouden mor oane. Deer gornan Bouden mor oane waas, deer geenen jo alle träi oun sitte. Di eene fersonk, di twäide ferdronk, di träde kem gornit wier. Un di gornit wier kem, di kem in 'n groten Busk, deer stud 'ne grote Serke. Un in ju grote Serke deer waas 'n Buskboomnen Pestor un 'n holtenen Koaster. Di Pestor deelde mäd 'n Kneppel dät Woater ut. Gluckselig is di Mon di dät Wäiwoater entlope kon. Ik ron do ut de Serke ut un statte mi vor de Tone. Dät Bloud ron mi bäte ut de Häcke un do waas dät Hagenbouken Evangelium ock ute.

Wiesmakjen

Dät wiesmakjen heerde al in oolde Ti-den in Seelterlound tou dät spoasmakjen. Ousleeten fon de Wareld as dät seelter Foulk liude, wül dät Jungfoulk wät tou dwon häbbe un waas mädunner gans fer-freten un utlet. Dät schell ock ja gorneen ljoogen weese, wen man dät mäd de lit-je Tone fäile kon. Do Seelter wieren ap 'n Träid un lieten sick so licht nix ap-biende. Dät helle taanken wud al bi litje Bäidene ap de Probe staald.

In steede tou fräigjen: ,,Maist du dät Butje weil?" wärt fräiged: ,,Mai di dät Butje weil?" Un so'n fjauerjierigen Schröägel kon 'n oolden Mon al ontwoud-je: ,,Na, mi nit, man di mai dät Butje weil muge.

Do dan nit so fix wieren in 't Taanken, do wudden dan vorlope lät. Spoaß most 'r weese. Do ätter Skoule komen wisten al wät am swersten waas, 'n Puund Wulle aw 'n Puund Irsen; wecke Schäipe am masten frieten, do wite aw do swote. Do grote do ut de Skoule wieren, do kud-den aal do Rätselfroagen biontwoudje do in Seelterlound in Gebruk wieren, un deerfon roat it hunnerte.

Wen it dan man 'n poor mor roate, do sick nogh wät apbiende lieten, wudden do Framde hernumen. As Hoche 1798 ap sien Forskerreise ock dät Seelterlound bisoagh-te, fell hi flux den Heinrich Wilmsen ut Scheddel in de Fingere. Wilmsen waas aan fon do slonkste Bootjere di de Mule ap de gjuchte Steede hide, 'n kompläi-ten Romantiker un Fantast. Aetters schell hi ferteld häbbe. "Junge den häbbe ik aber wecke apbuunen, di kon ätters Wun-derdinge fon Seelterlound fertelle.

Do bee Westfriesen Hettema un Post-humus sunt nit so dull hernumen wud-den, den do kudden seeltersk ferstounde un balle, man wiesmaked wud do Bee dag nogh mor as it nödig däin hide. Do Bee kemen nit gans ut Näischierigeid, mor uum sick ur de friesiske un seelter Sproa-ke tou unnerhoolden un ju Liuenswise fon do Seelterlounder tou Papier tou brangen. Mäd do Bee Hettema un Post-humus kudden do Seelter sick in Fertr-jouen unnerholde, den jo wudden nit as do our Reisende as Froamde ounkieked, eher as Stammesfründe bihondeld.

Deertrough dät do Froamde so fuul ap-buunen wudde, kem Seelterlound in de Wareld in 'n sljucht Lucht. Do wunder-borste Dingere fertelden sick do Ljude deer bute in de Wareld ur Seelterlound; deertrough kemen immer mor Näischieri-ge ätter Seelterlound, um sick dät primi-tive Liuend un aal do Wunderdinge do jo in Zeitungen un Bouke lesen hiden, tou unnersäiken. Un wät foonten jo? Just dät Jundeel. Jo leeuden, dät do Biwonere fon dät litje, fon Fan ousletene Seelter-lound, in de Bildunge wied toruäg [= touräg] bliu-en wieren, do Froamde junur unfründ-lik un ungastlk wieren, dät se trough dät ousletene Liuend wull 'n oustumpeden Charakter kriegen hiden.

Minsen skreeu ur do Seelter: ,,Wät ju Bildunge d. h. den gesuunde Maansken-ferstand anbilonged, so sunt do Seelter deeroun aal hire Nabere wied vorut; bisunners sunt it do oolde Seelter, do 'ne Charakterfästigeid, 'n schärpen Ferstant un 'n klouk Urdeel oureeke, as man it nit fon Ljude ferwachtjen is, do so in de Ousleetenheid opwoastken [= opwoaksen] sunt.

Do Seelter fäilden sick fon jeher as 'n fräi Foulk, dät unner nemens geseten waas. Deerum ju Enigeid unner dät seel-ter Foulk; ock dälig nogh hoolde do Seel-ter trjou touhope un konnen ock dät wiesmakjen nit läite.

As Gert sin Naber Ellert bisoaghte, sag Gert deer 'n apstopped Hoasefell hong-jen. Gert kwad tou Ellert: ,,Wast du wät,

us Naber Bernd is ätter de Komp fierd un kumpt glieks wierume. Wi staale den apstoppeden Hoase in din Kool. Ik ben dag näischierig wät Bernd dan weil däd, wen hi den Hoase sjucht. As Bernd tou-räg kumpt un an den Kool vorbi fiert, kikt hi deer schäerp wai, fiert gau ätter Huz un kumpt mäd dät Rur wier. Hi schjut, di druge Hoase faalt ume; hi nimt den Hoase, lät sick nix merke un brankt him in Jan sin Kool. Hi gongt bi Jan ien un kwäd: "Jan kum gau mäd dien Rur, deer sit 'n Hoase in jou Kool." Jan lurt gau wai - bums - di drugge Hoase faalt ume. Hi nimt den Hoase ap un sjucht dät hi sick wät wiesmakje lät häd. ,,Dät kostet di 'n Buddel Sluck," kwäd Bernd. Jan: ,,Is dät so?" Bernd: ,,Je, elk di ap 'n apstoppeden Hoase scheeten häd bitoalt 'n Buddel Sluck, so is dät Regel. Do fjauer schell 'n gjucht fergnöügten Aeiwend ferliued häbbe.

Wen deer nu Froamde Seelterlound bisäike, so fiende jo nit fuul mor fon dät fröühere primitive Liuend. Dät amerikanske Tempo häd nu ock do Seelter ounstickt. Do seelter Buren kon-nen sick nu mäd do amerikanske Dairy Farmer meete. Libby Molkeräi, midde in Seelterlound, ferorbeidet ju Molk fon do swotbunte fräiske Bäiste. 'n Rige Mull-fabriken ferorbeidje dät grise Eed; 'n longen Irsenbaansug wärt alle Deege bi-leeden mäd do Mullballn un Preseed. Do Buren häbbe elektriske Motore foar dät tersken, mälnjen, Häckelse sniden usw. Sogoar do Wiuwe bruke Elektrisk tou sjoden, striken, Kouke un Stute baken usw.

Tied is Jäild un ju Gruunde mout herreeke wält se leistje kon. Tou wiesmaak-jen is bolde neen Tied moor urig. Man sicher is me sick ock dälig nogh nit, man mout ap 'n Träid bliue. Wiesmakjen un Spoas makjen heert tousommen; apmun-terjen un lachjen kosted nit fuul, ferdrifft do Surgen un ferlangert dät Liuend.

Ju stille Wiek in oolde Tieden

Ju stille Wiek fäng oun mäd Polm-sunday; al 'n Katier vor de Hogmisse wieren do Skoulbäidne all in de Serke um hire Polmstocke wäihe tou läiten. Wofuul Polmstocke, gjuchte sick deer ät-ter, wofuul naije Fründe dät Skoul-bäidn hide. Der kemen do uthülkede Ohme un Möijen, dät Bäsjehus un do Noabere in Froage. Wen do Bäidene mäd twelif Jier tou de hl. Kommunion oun-numen wieren, so hiden jo man twäin Polmstocke mor. Di eene wud den Pestor un di our den Koaster broaght, deer raat it 'ne Bielde foar.

Aetter ju Polmwäihe geenen alle Bäidene mäd hire Polmstocke in de Prosession un songen dät Läid ,,Sion singe Jubelspalme, sieh, dein König kommt zu dier".

Tou Polmstocke wudden slonke Jädde numen fon Wülgene. Do Jädde wudden wiet schrabed un ap den täne Eend spits snieden. Aan aw twäin rodsookede Ape-le wudden ap den Stock stat un sieten dan een aw two Houndebratten fon bup-pen. Buppe ap ju Spitse kem 'n Bünds-ken fon Buskboom aw Immergräin. Dan wud di Bast fon 'ne bloudrode Wülgen-jädde fon den Buskboom bit ap de Hal-deel herunner in Spiralform um den Stock wickeld un in 'n Kleeu fästmaked. Vor füftig Jier wud ock weil Lindbeend aw fawig Papier sljucht aw krus um den Stock wickeld.

In oolde Tieden bildeden do Bäidene ätter de Hogmisse Spalier un deelden do Polmstocke ut an do Fründe. Dät kem ätters ou un do Bäidene broaghten ätter-middeegs do Polmstocke rund, so as it däligh nogh Moude is. Foar den Em-fänger waas di Polmstock 'n Ehrenge-schaank; deerfoar dorsten do Litje hir Paaskeei ouhaalje. Eenige raaten dät Paaskeei flux me; do maste kwiden aber: Paasken wirkume. Di Dööppate rate ock nogh weil 'n Jäilstuck extra.

Di Gebruk häd sick bit dälig erheel-den. Ock nu fraue sick do Bäidene ap Polmsunday un Paasken. Ju Sitte fon dät utbrangen fon do Polmstocke is foar fuul Bäidene fon grote Bitjudnge, will se deertrough an Paaskeiere kume, wir jo ours weil ap fersichtje mosten. Eenige

Polmstocke wudden trough dät ganße Jier apwoard un gelägentlik brukt as bi 'n Kronken fersjoon, unnern Grummel-schur wudd 'n bitsken Buskboom ap 'n Koole Fjur ferbarnd as Schuts foar dät Hus. Erste dät our Jier wen it wir näi-jen Buskboom raate, wud di oolde fer-barnd.

Do träi stille Deege Gräinetunsday, Stillefräinday un Snäiwende vor Paas-ken wieren in oolde Tieden Deege foar do Fersturwene. Do Greebe wudden mäd wäiden Buskboom bisticked un säiwens bit leet in de Naght Prosession geen um dät Hoaw un deerbi eempeld aw tou morere de Rousenkrans beded foar do Fersturwene.

Paasken Mäiden wud toun Andenken an den ut dät Gräb apsteene Christus, in fierlike Prosession um de Serke geen.

Ju ganße Wiek vor Paasken slurden do junge Ljude Buske un Tacken fon hauene Boome touhope foar dät grote Paaskefjur. Elke Bur rate 'n por Schoo Sträi un ock Jäild um lose Tarfeete tou koopjen. Den läste Day wud dät Paaske-fjur fläid. Lagenwis käm dät Sträi twis-ke do Buske un Tacken. 'ne longe La-dere wud an den Buskebält staald um do läste Strucke hog tou brangen. In ool-de Tieden häbbe us Vorfaren dät Paaske-fjur ap bistimde Birige oubarnd. Sucke sunt nogh binamd as di Paaskebirigh twiske Romelse un Baljene. In Hollen di Hollebirigh un in Scheddel Halkouger. Ju Sitte fon do Paaskefjure stamt nogh ut ju vorchristlike Tied un is fon de Serke urnumen as Andenken an den Paaskeday as Christus ut dät Gräb wier apsteen is. Elke Burskup hied vor füf-tig Jier nogh 'n Paaskefjur, man do wud-den immer litjer. In de erste Wareld-krich wud dät Buskwierk al minner; atter den twäide Wareldkrich soaghten de Fluchtlinge elke Tacke Holt binunner um Iten tou sjoden un do Paaskefjure wud-den ferbeden. Nu häbbe wi blot mor ju flugge Erinnernge, wo 'n Koppel Foulk um dät grote Paaskefjur stude un do Paaskeläidere song, wo do Bäidene mäd do bunte Paaskeeiere bickeden un elk pläsierlik ätter Hus geen.

Ju Woaterspinne (Argyroneta aquatica)

Elk koant Spinnen do Nette weewe um Fljogen tou fangen. Man Woaterspinnen kanne nit fuul, d. h. wo do liuje un wir. Wi häbbe weil al Spinnen ap dät Woa-ter lopen blouked, do gor nit wäit wud-den, man ferre kummerde man sick nit deerum. Ju Woaterspinne liued unner Woater in 'ne Dükerklocke (Taucherglok-ke). Naturfründe häbbe dät Liuend fon Woaterspinne unersoaght un Fotobiel-den numen fon do Nästere unner Woa-ter.

Ju Woaterspinne spint unner Woater neen Nette um Flogen [= Fljogen] tou fangen; ju spint un weeut 'ne lufttichte Klocke fon Side wir ju oun woont. Dät Geweeue is so licht orbeided un fäst mäd do Woater-plonten ferbunen un ferankerd, dät deer neen Luft trough kon. Ju weeude Klocke honget in 't Woater un is unner epen.

Ju Woaterspinne liuet in Poule, Fan-slote, floote Meere un oolde Eedgreebe. Ju mout omje as alle Dierte un deerum häd ju sick 'ne lufttichte Klocke maked unner Woater. Ju krault ätter buppen um Luft tou haaljen, jumpt wier ätter unnern un brankt Luftbläisen fon unnern in ju Klok-ke un dät solonge bit ju Klocke sont [= spont] wärt as 'n epensponden Schirm. Dät Wiwken häd 'ne grattere Klocke as dät Mänken, will deer dät Eiernäst un-nerbroaght is, do Eiere utbrott un do

Jun-ge grot maked wäide. Drug ounbädded läze do Junge in ju Dükerklocke un wäide deer grot. So as ju Luft ferbrukt wärt, wärt ock wier Luft fon buppen haald un ju Klocke wier full maked. Ju Woater-spinne is hierig un kon deermäd do Woa-terbläisen fon Buppen ätter unnern in de Klocke brange. Ju Woaterspinnenmur haalt an de Dore Utkiek un liuet fon do vorbikumende Woaterdirte.

Wen ju Woaterspinne ock 'n biswierlk Liuend häd, so häd ju dag wor [= mor] tou ieten as ju Husspinne, ju ofte longe täiwe mout ap 'ne Fljoge. Wo longe ju Woaterspinne al existiert is weil nit bikaand; man ju häd touerst ju Dükerklocke utfunen. Mäd Helpe fon ju Grote Dükerklocke konnen do joopbaufirmen grote Betonorbeiden unner Woater eenfach un sicher herstaale.

Ju Natur träft Vorsurge.

Do wülde Dierte mouden sick mor fer-dägenje as do Husdierte, jo häbbe ja so fuul Fäinde do him ättert Liuend tracht-je. Bisunners sunt it do junge do immer in Gefor sunt. Deer gript ju Natur oun un helpt so goud as se kon. Maast Tid rakt ju Natur do junge Dierte,[,?] ju Fawe ju um do herume is, so dät jo swer tou fiende[n] sunt. Dät Wüldswien mäd 'n Koppel Far-gere is so 'n Exempel. Ju oolde Wüld-swienmur lät grisbrun; do Fargere deer-jun häbbe 'n Sebrafawe. Ap den gries-rötsken Gruund luke sick fon de Snute bit tou 'n Stäit uunglieke jeele Strilpen [= Striepen]. Erste mäd n por Mounde ferljust sick ju Fawe un di Löper kricht ju bikaande Wüldswien Fawe, do swotbrune Bärste.

Ju Natur raate do litje Wüldswiene dät Schutzklood. Ju Wüldswienbache häd bit twelif Junge, un wen se ock nogh so goud oppased ap do Litje, so faalt it hir dag stur, den grote Koppel binunner tou hoolden. Unner dat Struckwierk in den Busk lurje Foakse un Luxe; an 'n utwasken [= utwaksen] Swin wogje se sick nit heran; 'n Farig konnen se aber licht wechgripe. Dät bunte Bäidensklood maket it do Ro-were swer dät Farig tou erkannen.

Dan di Tapir di in Brasilien tou Hus is. Do junge sunt mäd litje wite Placken ganß bunt. Mäd de Tied wäide ut do wite Placken Striepen. Erste mäd two Jier krige do junge dät dunkelbrune Fell as do Oolden. Fon fuul Fugelsorten häbbe do junge Fugele in dät Näst ju Fawe fon ju Umgebunge, as Kiwite, Kuckucke usw.

Ju Natur däd nogh mor foar hire litje Dierte; ju helpt him ap de Flucht, hire Mur in Oogen tou hoolden. So as Autos un Rede bäte Katogen Lucht häbbe, so häbbe ock eenige Dierte as Hirske un An-tilopen an den bäter Deel apfalend ljagte Placken. Hasen un Kaninken häbbe ju Unnerside fon den Stäit wiet. Wen di Fäind kumpt un do Dierte fluchtje mou-ten, hoolde sick do Litje an düsse Siegnal-teeken fon de Mur. So is dät ofte foar do litje Dierie ap de Flucht 'ne gjucht nödi-ge Helpe um dät Liuend tou rädjen.

Diskreewen

Wi iete mäd Lätse, Soaks un Goabel. Man nit alle Moansken iete so ap de gan-ße Wareld. Schul me dät foar mugelk hoolde dät di Unnerscheed so grot is. Deer sunt nogh 740 Milionen do blot mäd de Fingere iete. 530 Milionen iete nogh mäd runde holtene Sticken so as Trummelstik-ken. Wi lachje um do, un do lachje um us. Putsig is dät wi mäd blot 320 Milio-nen, mäd Lätse, Soaks un Goabel iete. Deer-bi bilgje wi uns ien, dät wi dät Kulturfoulk fon de Wareld sunt. Dan kume nogh 19 Milionen do mäd 'n Soaks un Fingere ie-te. Dät Foulk, dät in Europa mäd Lätse, Soaks un Goabel it, mou wi al as Urkul-tur biwertje, d. h. in do Steeden in betere Sellskuppe, in do Hotels un ock ap dät Lound bi Festieten as Tierschau usw., wir do Buren do Stätjer ätteroapje. Deer sjucht me 'n Bur, di mäd dät Soaks in de gjuchte Hounde de Tüffelke kut snit un mäd Soaks un Goabel in de Mule stat.

Deer lachje do Amerikaner um un fer-telle us: Our Grandfather cut his Mouth with the Knife, we do not. Wen jo dät Flaask kut snieden häbbe, dan läze jo dät Soaks deel un iete mäd de Goabel; nieme 'n Stuck Stute in de linke Hounde un stäöne dät Ieten deer mäd. So it in Ame-rika dät ganße Foulk, aw Stätjer, aw Lountjer, aw riek un vorneem, aw ärm. Deer in Amerika kon dät angonge, man hir in Europa leeue wi nogh an trjo Klas-sen Moansken; deerum faalt us dät ume-leren so stur.

Vor tjoon Jier

Di twäide Wareldskrich geen tou Eende un wi in Seelterlound hopeden dät di Fäind hir nit trough kem. Do Fane do us twodusend Jier as Weer umroaten, sunt drug laid un mäd Sträiten troughsniden. Ju oolde Profesäinge wud wier ut de ool-de Kiste hoald: Do Fäinde kume nit fon See, jo kume, ur Lound trough Seelter-lound. Dät ganße Foulk mout in de Fan un 'n holif Brod me nieme.

Di Krich kem naiher, erste fon buppen un dan heerde man fon Hollound her dät grummeljen fon do Kanunnen.

Us erste Truppen kemen trough de Westfan. Two Bataljone Polen unner en-gelsken Bifehl kemen naiher. Dät eene rulde fon 't Sude ap Näischeddel un bleeu vor Küstenkanal läzen. Dät our Bataljon rulde fon Meppen ap Papenborg-Aesken-terp los.

Kanadiske Truppen rulden mäd hire Pansere ap Eit (Friesoythe) un as use Fallschirmspringere sick deer tou Weer setten, do waas ju Städ läwerd. Do To-mis trummelden ut alle Rore; ju Städ barnde, do Flammen sluggen hogh un tjucke swote Rookwulken studden buppe de Städ. Von den 11. bit toun 15. April ligen do Ljude deels in de Fane un um-läzende Terpe un as jo wier touräg ke-men, foonten jo hire Huse nit wier. Sogar do Steene wieren mäd Lastwaine wech-fierd foar Sträitenbau. Alles wät nit trough Bomben un Granaten fernäild waas, wud an den 15. April in de Bround stat; säiwens barnde ock ju Serke ou. Dan kemen grote Motorrümer un swere Bre-ker un laiden do stounden bliune Reste un ock ju Städpoute, 'n oolden Weertou-den ut oolwareldske Steene, deel. Grote Griepbaggere packeden do Trümmere ap Lastwaine, do se ap do Sträiten ätter Ellerbrouk un Edewechterdomm broagh-ten um do wier fahrbar tou makjen. 239 Gebäude wieren gans wäche un 108 läip toujucht. Eit hied al ofte in oolde Tieden tou liden häiwed unner Krich, man so as düt Moal waas it nogh silärge nit fer-näild wudden.

Scheddel lig unner Artillerifjur fon Näi-scheddel her, wirtrough eenige Huse ap barnden. Do maste Huse wudden fon de Luft ut in de Bround scheeten. Do Framd-orbeider as Polen, Ukraier un Russen do in Scheddel un Säidelsbirig in do Eed-wierke orbeided hieden, wudden ätter Romelse broaght.

Ju Baufirma Todt sette in de Aei 'n Woaterstau. Ut Thedrings Ekenbusk wud-den like Stamme haald, anspitsed un in de Aei ramd. 'n dubbelden Rige een an de our, twärs trough dät Joop un di Twis-kenrum mäd Gärsseeden fullpacked.

Wi studden deer bi dät Stauwierk un boalden mäd den Truppfü[r]der. Hi fertelde us fon do grote Planungen do Hitler nogh vor hide. Nemens kwak [= kwad] 'n Woud, elk toachte weil dät sälge: Bäidneräi, ju Aei ouspere wir gor neen Gefälle is. Wi ke-men ätter 'n Bahnhoaw. Deer wud 'ne ge-waltig grote Sprenglednge oungreeuen in de Sträite, as 'n grot Jauchefät. Dät wud ja 'n Sprenggat fon 15 m un bit 10 m joop. Wirum? Do Panßere kudden deer man so umetoufiere un wieren wier ap de Sträite. Ju sälge Lednge wud bi de Villa Thedring oungreeuen. Ik soaghte um den Pionierkommandör um him fon ju Tswecklosigkeid fon do Sprengungen tou urtjugen; man hi waas nargens tou fien-den, hi hied sick ut de Rook statt.

Aal do our Tillen, Sträiten, Irsenbahn un Aeibräge wudden klor maked tou sprengjen. So as di Divisionsstab sick in de Hollenerfentjer Skoule ienquatierd hide, wudden do Weghe trough de West un Aastfan sprengd. Nu mate hi sick weil si-cher fäile mäd Dubbelposten vor de Dore. Man wo longe? Von use Truppen kemen immer mor trough de Westfan, hiere swerte [= swerste] Waffen wieren Panßerfäste un Maschinengewere. Vor Papenborg wud-den do Polen enige Dege apheelden. Von Aeskenterp her kudden wi do Bround-wulken sjo un do Kanunnen here.

As dät deer stiller wudde, herden wi ap 'n Mäiden, dät jo al ap Westrhauderfehn wieren un ap Aasterfehn un Idafehn tou rulden. Trough de Fan kemen jo nit, jo heelten sick an de Sträite atter Struckelje, trots do fuule sprengde Kanalbräge, wir jo flux do bikaande klore Tommibräge urligen.

Use Suldoaten hiden 'ne swäcke Ouwer ap Idafehn an de Aastside fon 't Kanal un ju Foulge deerfon waas, dät di bupper Eend fon Idafehn in Flammen apgeen. Ap Idafehn traalden do fäindlike Panßere int Sude an dät Kanal umetou un hiden Struckelje epen vor sick läzen.

In Utende, Struckelje un Baljene geenen morere grote un litje Huse in Flammen ap. Hir un deer ligen Bäiste dod in de Weede.

Do Kjusweghe un Brägsprengungen kudden den Vormarsk weil ferlongsom-merje man nit aphoolde. Longsom aber sicher kem di Fäind naiher, so as jo do oungreeune Tellerminen fäststaald hiden. Immer mor fon us Truppen kemen tou-räg trough de Westfan. Romelse un Sched-del wudden touläst 'n grot Heerleger. Do swere Waffen hiden use Truppn maast bäte lät. Ju eene Batteri ap Hollnerfan bi Dumstorf raate blot aan Schott ou, wir-trough alle Glässchiuen in Hus kutspron-gen. Ju our Batterie in Scheddel hied nogh orrig Munition un bischoot den Fäind ur den Küstenkanal. Ju Foulge deerfon waas, dät Scheddel deerfoar büsje moste, as ju Batterie ur den Scheddeler Domm ätter Elisabethfehn ouleken waas. Do Ljude in Scheddel merkden Uunräid, jo packeden do nödigste Seeken un geenen deels in de Fan, eenige kemen bi Fründe buten Terp unner, man nogh 'n groten Deel bleeu in Scheddel.

Ap den 17. April 1945 wud di Irsen-bahnferkier stillaid. Do Süge wudden in de läste Tied ofte fon Flogere [= Fljogere] bischeeten, so raate it in Struckelje ap 'n Bahnhoaw morere Dode un Ferwuundede.

Ap den 18. April ättermiddeegs um ho-lif trjo kemen fjauer Joopflogere ur Holl-nerfan, de Chausse ätter, liek ap Scheddel los, Maschinengeweere knatterden un Bomben fällen ap Scheddel; in kute Tied studden tjoon Huse in de Bround. Träi Dode trough do Bomben[,] aan Dode trough 'ne Artilleriegranate.

Al 'n por Deege vorher kundschafteden do fäindglike Fljogere ur alle Tärpe ur den Ferbliu fon do dütske Truppen. In Scheddel träfden jo just do Huse wir us Suldoaten oane laien hiden. In Romelse bischoten Jabobomber ju Mullfabrik fon Westen her. Di noude Wiend dreeu do Raketengranaten 10 bit 20 Meter fon 't Siel ou, un do Naberhuse un Schuppen wudden träft; in de Gärtneräi waas dät ganße Gläs kut un kleen. Di Naber Brok-kamp un sien Maanske kemen deerbi dod. Ju Romelster Skoule kreg ock 'n Treffer.

Di Kriech in Romelse

Ap den 26. un 27. April 1945 lig ju Ouweerlienje in Romelse unner Artilleri-fjur. Di Bahnhoaw un do Naberhuse kre-gen Granattreffere un dät Lound gjuchts un links deerfon, trough de Gärtneräi un entlong de Way ätter Burlage wud swer bischeeten. Ock in Romelse kregen morere Huse Granattreffer. Do Ljude rekenden deermäd, dät Romelse ganß fernäild wud-de; jo nomen dät Nödigste me, soaghten Unnerkumen in de Fan un do Huse buten Terp. Ock do Hollner geenen in de Fan as dät Terp bischeeten wudde. Aan Bur ut Hollen hied 'ne Kiste mäd Speck un ro-kede Wurste in de Tun begreeun, un ju eensigste Granate ju in den Tun fell, träfde just ju Kiste dät it Wurste hailde.

Di Foulstorm [= Foulksstorm] hied in Romelse an de Sträite entlong alle 30 Trede 'n Gat ut-smieten foar do Panßerouweerposten.

Pan-ßerspeeren wieren baud in Romelse twiske Lanwer un Fugel, un in Hollen bi Thedring. Di Foulstorm moste alle Dee-ge orbeidje an do Panßerspeeren un Wa-che staale bi do Sprengleed-ngen. Bom-stamme mosten ut den Busk hoald wäide, Sount moste heranfierd wäide un Schüt-sensloote mosten maked wäide. Tellermi-nen wudden oungreeun in de Langholter un Aasterernborger Way, in den Schedde-ler Domm un an 't Kanal entlongte ap Elisabethfehn.

Ap den 20. April wieren do Polen nogh in Papenborg un ap den 27. 4. wieren jo klor, Romelse tou orlopen [= urlopen?]. Alles tjutte deerap wai, dät di Fäind oungriepe wüll. Us Kommandör hied weil iensäin, dät aal us Ouweeranlagen ferrät wese mosten, un raate den Bifeel, ju Ouweerlienje in Ro-melse aptoureeken.

Ap den 28. 4., foar Sunnenapgong bi dookig Weeder heerden do Ljude in de Fane do dumpfe Detonationen. Elk stud ap 'n Utkiek, man wegen den Dook waas nit fuul tou sjoon. Aal do Bräge ur de Aei mäd Utname fon de grote Bräg twis-ken Hollen und Hollenerfan, ju as läste den Way epen heelt foar do läste Suldoaten do den Tourägtoag deckden. Do Kjusweg-he, Tillen un Sträitenleedngen geenen hog. Bi do grote Sprengungen scheddede sick ju

Gruunde as bi Aeidbiujen un do Huse in de Naite wieren man 'n Wrak mor. Di Fäind hied in de Naght alles klor ma-ked tou 'n Vormarsk. Hi kud do Spren-gungen ock heere un kem longsom un vor-sichtig mäd sien Panßere ounrulljen.

Ju eene Spitse kem fon Idafehn unner de Fan trough de Bround ätter Scheddel; ju twäide fon Struckelje de Sträite ätter trough Romelse ätter Hollen; un ju träde fon Baljene ur Aasternborg ätter Holle-nerfan. Morere Huse studden in Bround. Ju Artillerie ferlig dät Fjur ätter Hollen un Scheddel. As die erste Panßer trough de Bround fierde, statten do Ljude ju wite Flagge ut. Elk waas bliede dät di Kriech ute waas un elk ätter Hus gonge kudde.

As do Polen heerden, dät use Truppen gans wechleeken wieren, staalden jo dät schjoten ien; elk schul ut de Fan kume un wier ätter Hus gonge. Seelterlound waas weil läip hernumen wudden, man do Ter-pe studden nogh. Do trjo Serken wieren stounden bliuen, blot in Näischeddel waas di Touden utbarnd. Us aine Pioniere hi-den weil den grotsten Schaden angjucht mäd hire Sprengungen. Dät Sprengungen den Vormarsk ferlongsommerje is ja bi-koand, man gans sinlose Sprengungen as in Romelse hiden nit nödig däin. Jo Aet-tergjucht fon Hitler sin Dood spriek sick gau herume. Foar Seelterlound waas di Kriech ute, elk ommede ap. Man do Foul-gen fon den Kriech wieren nogh nit tou ursjoon. In eenige Huse waas neen Schiwe Gläs mor heel un ock nix tou kopjen. Toun Brodbaken failde dät Mehl. Irsen-banbräge wieren stucken: nit aan Sug kud mor fiere. Fjurnge failde toun groten Deel. Neen Soalt waas tou krigen, usw. Wi ke-men fon den Rien in de Druppe. Man ju eene Hoopnge waas deer nogh, dät wen di Rien apheerd häd, ju Druppe ock moal utschat. Mäd näijen Moud geen elk wier an de Orbeid. Do Gate kemen wier ticht, un do Bräge kemen wier klor. Wen do polniske Orbeider us ock dät läste Foar-räd wechnomen, dan geenen wi tou Fout. Bitter waas it, dät use Suldoaten nogh jierelong fästheelden wudden in de Ge-fangenskup.

Sunt Drome Schume?

Je un na. It rakt Dromphantasien, un it rakt ock weere Drome un wuddelkeits Drome.

In oolde Tieden wudden do Drome mor itenst numen as dälig in use Tempotied. Taanke wi an dan ägyptiske Josep, di den König Pharao sin Drom tjutte un ock touglik morere ourse rund kreg. Taan-ke wi an Jesus sin Flegefoar, den hl. Josep fon Nazareth. In 'n Drom wud him medeeld, dät Herodes dät Bäiden Jesus dodmakje läite wül; hi schul wech-luke mäd sin Familje ätter Aegypten.

Geleerde, Medisindoktere, Psychologen, Phychiater, man ock monige ut dät ge-meene Foulk sunt deerfon urtjugd trough aine Erfoarnge dät nit alle Drome blot Phantasidrome sunt.

Dät Unbiwuste släp[t] in us nit weder bi Dag [= Day] aw Naght, so häbbe do Geleerde fäststaald. It lät us touwielen wät tou-kume, dät me bruke kon, it woarschaut us, maked us apmerksom ap wichtige Dingere usw.

Weerheids[-] un Wuddelkeitsdrome sunt touwielen Nodroupe fon Bäidene an do Aalern aw goude Fründe, so as dät in Kriechstieden ofte vorkemen is. Monige häbbe sucke läipe Drome häiwed, so [= do?] sick dan leter as weer herutstaalden.

Ik häbbe ock moal so 'ne litje Ge-schichte biliued, ju ik hir as wer fer-telle. In mine Leertied ap Slott Schwar-zenraben bi Lipstäd spidelde ik säiwens ätter Fieräiwend mäd den Förster sin Suun Erich. Wi wudden bäste Fründe trotsdem hi orrig junger waas as ik. Dan kemen wi utnunner un ferjieten us gans. Eenuntwintig Jier leter waas ik in Ame-rika un hied een Naght 'n läipen Drom. Erich stud vor mi, hi waas in Nood, ik schul him helpe. Hi fertelde aber nit wät him failde. Wi geenen wir mädnun-ner in den Park un Busk as vor 21 Jiere un ik fräigede him wät hi dan hiede; hi schul dag ock ätter Amerika kume, deer wieren betere Tiden as in Dütsklound. Elke Moal wen ik wier ien-sliepen waas, stud hi wier vor mi. Ik kud ju ganße Naght nit släipe.

In den erste Bräiw den ik deerap fon Dütsklound kreeg, lieg 'n Tseitungs Ut-snit, wir ape studde: ,,Schwarzenraben, Heute Nacht brannte das Schloß des Frei-herrn von Ketteler ab. Der Sohn des försters kam bei den Rettungsarbeiten in den Flammen um." Dät waas ju sälge Naght as ik fon Erich drömd hiede. Warschienlik häd hi 'n läipen Dod häi-wed un sien Bäidenstied wier urtoaght.

Dan nogh 'n Geschichte ut de Kriechs-tied. It waas 1915 in 'n Mai as wi in Rußlound säiwens in Stellung geenen. It waas nogh tou ljacht um ätter den Busk tou kumen wir use Fäildwache lig. Wi täiweden nogh 'n Katirure, dät it wät dunkler wudde. Do fertelde mi 'n Kamroat, hi hied läste Naght 'n Drom häiwed. Wi Bee wieren 'n Bur bi de Appele wesen bi sien Hus. Do hied hi nogh an mi ruupen, ik schul wechlope; ma[n] it waas al tou leet wesen, di Bur hied mäd 'n Steen smieten un mi bäte an de Kopp träft un dät hied ock läip blät. Een Ure leter brieken do Russen in unse [= use] Stellung oun un min Kamroad di dät drömd hiede, wudde swer ferwuun-ded an sin Bäterkopp just ap ju Stede wir hi vortied waiwised hiede.

Dät 'n Drom nutselke Tjonste dwo kon, sjucht me an 'n Drom fon Josef Mader-sperger, di 1807 ju erste brukbare Säima-schine touhope staalde. Hi hied al aal do Probleme söwied lösd bit ap ju Nädle. Hi kud nit herutfiende wir dät Gat in de Nädle wese moste. Touerst hied hi fersoaght mäd 'n gewönlike Säinädle, man dät geen gornit. Mardersberger gru-belde un grubelde un kem nit ap ju gjuchte Idee. Ferträtelk [= Ferträitelk] geen hi släipen un hied 'n nutselken Drom. Hi sagh 'n Rige ooldmoudsk klodede Suldoaten mäd Lanßen vorbistormjen. Wät him intres-sirde waas, dät do Lanßen an de Spitse 'n Gat hieden.

As hi apwoakede waas dät Rätsel lö-sed. Dät Gat in de Nädle moste an de Spitse sitte um den Säielträid joop trough dät Göütjen tou steeten; dan kud ju Or-beid so vor sick gonge as bi 'n Weeu-stoul, wir dät Schifken trough smieten wärt.

Elisabethfehn 100 Jiere oold

Um 1855 kemen do erste Siedler ätter ju näije Koloni Elisabethfehn, ju ätter ju Großherzogin fon Ooldenburg binamd wudde. Ju Großherzoglike Regirnge, Loundday un Burenkomer hieden dät Un-nerniemen bisleeten. Touerst wudde 'n Sloot smieten foar ju Ouwoaternge an de aaster Side fon de seelter Fan. Di Sloot waas 90 cm breed un 75 cm joop. Dät Lound gjuchts un links deeran in Kanal-ploatse iendeeld un di hoge Fan trough Sloote drug laid. Will di Sloot fon Swoane-birig ätter de seelter Aei bi Roggebirig 'n goud Gefälle fon two Slüsen hiede, kud-den do Kolonatploatse flux drugloope. Um ju Tied waas in Seelterloand min Fert-jonst deerum geenen fuul Orbeider un litje Buren deerrai [= deerwai] tou gruppjen un Eed-greewen. Ap den läige Unnerend wud erste ounfangd mäd dät Kanal greewen, so dät dät Woater flux wechloope kudde.

Wir di Kanal kume schul, wudde erste dät Eed ougreewen; dan kem di Bagger un orbeidede dät Sou[n]t ätter be Siden wai. Sowied as di Kanal klor was, kudden ap dät Ouger lichte Huse baud wäide. Sun Hus bistud ut 'ne Kükene mäd two Bäd-steeden un 'n littik fräisk Bäterhus. Do Huse wudden ap ounramde Peele muurd un hieden neen longe Liuensdur. Mäd de Tied, wen genoug Rumte waas an ougree-wene Gruunde, wud dät licht baude Hus op 't Ouger oubreeken un unner ap de Sountgrouunde 'n gratter fäst Hus baud, deer wir se dälig nogh stounde. 1866 wie-ren al 31 Familjen ansiedeld. Dät Tempo geen tou longsom; dät Ougreewen un ut-korjen noom toufuul Tied wech. Von do an wud mor mäd Maschinen orbeided. So schaffede dät Hodges Eedschip ju Orbeid gauer, un di Kanal kud mäd 41 Jier den Ferkier uroat wäide. 1866 wud al 'ne aine Skoule iengjucht in dät Hirhus fon Hoff-mann mäd 'ne Kosterwoonge. Mäd de Tied wud di Skoulrum tou littik un di Stoat schaankte 1877 'ne Ploats fon circa 4,5 ha Gröte, wir do ock flux 'ne näije Skoule baud wudde. 1891 wud dät Skoulhus fer-gratterd mäd 'n Touden un 'ne Klocke, will di Bau ock as Serke tjonde.

Al um 1900 kudden do evg. Siedler hire aine flugge Serke baue mäd 'n slonken

Touden fon 40 m Höghte un 'ne Pastorat. Tou ju Serke rate di Gustaw-Adolf-Ver-ein 'ne Klocke un 1911 ju Orgel.

Um 1920 kudde[n] do kath. Siedler hire aine Serke ap Romelster Gruunde, an den Romelster Way, ienweihe. Ju Klocke schaankte ju Burskup Hollen. Ju Kapelle junur bauden do Siedler hire aine kath. Skoule un westlk deerfon wud di Serk-hoaw anlaid.

Elke Bigin is stur on [= un] erste gjucht wen dät wülde Lound noch urbar maked wäide mout. Di erste Fertjonst broaghte di Eed-ferkop. Ju swerste Tied foar do Siedler waas um 1880 herume, as jo dät Eed nit los wäide kudden. Kunstdunger kem erste ap um 1900.

Eenige reddeden sick mäd Tuusk fon Eed foar Sliek as Mjuks; eenige ferligen sick ap Boukweetenlound barnjen; eenige fert-jonden utwärts as Schippere un di Rest kem in Twongferkoop. As di Kunstdunger apkem, do kudden do Siedler fon hire Kulturen liuje. Orbeid rate it trough ju Eedkokeräi un Eedmullfabrik.

1908 kem ju Irsenbaan trough Elisa-bethfehn un krüsede den Kanal in de Naite fon de Sträite Seelterlound-Bärßel. Ju Baan waas foar do Kolonisten fon groten Nutsen in Hondel un Ferkier.

Ätter den twäide Wareldkriech sloten sick do Siedler touhope in 'n Bürgerver-ein. Do hir Bistriujen, eene aine Gemeende tou wäiden, is nough [= nogh] nit klor ronnen. Vor-erst sunt jo nu aal an Bärßel ansleeten; deertrough mosten do trjo seelter Ge-meenden hiren Loundandeel an Bärßel oureeke. Ju Koloni tält dälig 3000 Ienwo-ner un wärt mäd de Tied dag nogh weil 'ne aine Gemeende.

Di Elisabethfehntjer Kanal hied den Tsweck, ju Hunte mäd de Ems tou fer-bienden un hiet in de erste Tied Hunte-Ems-Kanal

So natürlik it waas entlong den Kanal luter Huse tou bauen, so swierig is it dä-lig ju circa 14 Kilometer longe Koloni tou ferwaltjen. In Süd - Elisabethfehn krüsed den Kanal ju näije utbaude Sträite fon Romelse ätter Ooldenburg bi de kath. Ka-pelle. Wir vor 100 Jiere nogh di wülde hoge Fan waas, is dälig dät froije Elisa-bethfehn. Foutsetnge foulged

Utstierwende Dierte

As do Europäer Amerika entdekten, seegen jo deer in do U.S.A. bi do Indi-aner grote Koppele Buffalos (Buffel, Buffeloxen). Wen me däligh nogh 'n Buf-feloxe sjo woll, mout me ättern Dierte-park, deer rakt it nogh wäke. Do sunt ap 'n poor utsturwen.

Nu sunt do Moschuoxen an de Rige. Vor 100 Jier wudden jo nogh schätsed ap een Millionen ap de Wareld. Dälig sunt jo ap litje Koppele utrotted. Wät is dät foar 'n Diert? Hi lieket den Buffel, man hi is litjer. Hi is man aan bit urdel Meter hogh. Di Moschuoxe maked 'n gewaltigen majestätsken Iendruk, man hi drjucht; hi wächt man bit 600 Puund. Hi häd 'n tjucken Pelz fon fine Marino Wulle ju nogh wacker is as Kaschmir. Hi lät as 'n oolden Buck, blot do Houdne sunt bolde as bi 'n Buffeloxe un ju Wulle honget bit ap de Gruund. Ju flugge Wulle kon nit ferwerted wäide, den wen me him ju Wulle ouschärde, dan ferfroos hi.

Do Moschuoxen woonje in de kooldste Gegend ap de Wareld, wir ock in de Sumer ju Gruunde bolde nit apdaut. Deer in [= is?] sien Riek, ju Gegend gans eensom, kaal un öde; wied un breed staand nan Bom un wakst neen Gärs. Bi apkumenden Sneestorm täiwe do Dierte, geduldig as 'n Schäip, bit di Wiend sick laid häd. Dan kratsje se as 'n Schäip mäd de Fäite den Snee wech. Jo liuje fon Moas un Flechten. Jo liuje in Gegenden wir our Dierte ume-kemen. Ap Grönlound fon den Scoresby Sund bit tou 'n Petermann Glitsker an de Aastkante is sien Riek. Litje Koppele fint me nogh ap do Spitsbirge, un ap do Inseln twiske Alaska un Grönlound.

Grönlound is dät läste grattere Lound, wir hi sick nogh hoolde kon. Man ock hir häbbe do Jägere un Striekestaler do Koppele littik maked. Dusende fon Dierte wäide jierlik ouscheeten un fangd. Dä-ligh rakt it an de Aastkante fon Grön-lound blot nogh an de 10 000 Moschu-oxen. Dät Jagdgesets rägelt dät Ousch-joten, man it is al tou leet. Di Moschu-oxe stärwt ut. Ju Jagd ap him loont sick, un dät is sien Uungluck.

Ju Art un Wise wo di Moschuoxe sick ferdägend, is sin Unnergong. Tou biwun-nerjen is, wo gau hi sick trough den Snee biwegje kon. Wen jo fon Wulwe oungriepen wäide, lope jo nit wech. Do Bullen nieme do Bäiste un Kolwere in de Midde un staale sick den Fäind. As ap 'n Bifeel, beorbeidje ju do Wulwe mäd hire spitse Houdne un jagje do Wulwe in de Flucht.

Do Jägere kanne düsse Taktik. Jo hisje de Huunde ap den Koppel un hoolde him in Schock. Do Moschuoxen aghtje dan blot ap do Huunde un läite sick so fon do Jägere deelschjote. Wütend fersäike do Bullen do oungriepende Huunde tou fer-näilen. Jo hoolde ut bit di läste utwak-sene Bulle touhope bräkt.

In de Gefangenskup läite jo sick nit apluke; jo konnen blot in de Fräigeid liuje. In Dierteparke, bäte Muren un Git-ter gonge se dod. Touvorne waas dät Woongebiet in Foulge fon de Iestied fuul gratter. Man häd in de Ouleegernge fon de Iestied fersteenerde Urbliussel fon do Moschuoxen fuunden. Hir Liuensrum waas Endlound [= Englound], Frankriek, Dütsklound, Aastriek, Ruslound un Sibirien.

Do Fereenigte Staaten fon Amerika fersäike nu mäd alle Middel, do Moschu-oxen in hiren Staat Alaska hemisk tou makjen. Jo fange se in Grönlound in de fräije Wüldbaan. In grote Kasten wäide jo ferleeden ap de Baan, Trucks, Schiepe un Luftfoartjuge. Aw him ju Uumesiedln-ge glucked, dät mout outäiwd wäide. Ju erste Liuensbedingung is weil: genoug Moas un Flechten as Fodder.

Ju Moschuku brankt man alle two Jier 'n Kolif. Een bit two Kolwere kume jierlik, in 'n Koppel fon tjoon Stuck, ap de Wareld. Dät biswert ju Aptucht, ju nu fon de U.S.A. fördert wärt. It is 'ne Froage, aw jo dät uungesuunde feranner-like Weder ferdreege konnen. So kon di sibiriske Hoase bi us un in Kanada dät Klima ferdreege, aber nit in do U.S.A. Deer is it him tou heet mäd sien sogen Häide; Kanienken konnen it deer goud uthoolde, will jo bi Day in de Gruund kjope.

Utdrucke foar bistimde Liudeele

Ock ap seeltersk wäide ap do eem-pelnde Deele un Liede fon us Liu Ut-drucke

däin, do hiren Sin, Orbeid un Bideelnge Utdruck reeke. Di Maanske bistaant ut Liu un Seele, deerum, uum do Bee binunner tou hoolden, kwäd man: ,,Ieten un dräinken hoalt Liu un Seele touhope".

Deer is di Kopp, di bupper Deel fon us Liu, wo di weese kon. Di aisinnig [= ainsinnig] un diesig is, ,,is 'n Dieskopp aw Dullkopp." Di dät mäd de Nerwen häd un kut an-bunen is, ,,is 'n Dullkopp aw Kribbel-kopp." Di immer an 't nörgeljen is, ,,is 'n Quesekopp." Di Drömer ,,is 'n Dös-kopp." Di Spreeker ,,is 'n Quätelkopp.' Di Dumme ,,is 'n Dummkopp." Di jädden junorbeidet, ,,is 'n Twärskopp." Di Dräinker ,,is 'n Spritkopp.", Di Slaue ,,is nit ap 'n Kopp falen." Di Stiusinnige ,,wohl [= woll] mäd de Kopp trough de Mure," un di Trurige lät den Kopp hongje.

Ju Mule wärt ock ofte namd. Wen well swiegje schell, ,,hoolt dien Mule, hoolt din Beck, hoolt dien Snute, hoolt din Tjafert." Di deer fuul sabbelt, ,,häd imner den Tjafert epen." Bi oolde Klatschwiue ,,gongt ju Mule as 'n Lou-merstäit. Di ferlaine ,,lät ju Mule ap de Hoske hongje."

Ju Noose nit tou ferjeeten. Di tou-gong kemen is, ,,häd de Noose full." Tou den Uunbileerbaren kwäd man: ,,Packe di sälwen man an de Noose." Di Schalk maket bäte ourn Räg ,,'ne longe Noose." Di Näischierige ,,stat ellewegens [= allewegens] sien Noose oun." Di sien Noose schaant, ,,schaant sien Gesicht." Man häd nit eer Raue, ,,bit me den Decksel ap de Noose häd." Hi häd 'n ,,Hauksnoose." Hi häd 'n ,,Brill ap de Hoose." Rode Noosen sunt maste Tied ,,Supernoosen."

Di Räg, Puckel, Schullere un Häcke wäide ock ofte binamd. Di sick fer-schreckt, ,,lapt it koold ur de Räg." Di urscheelded is, ,,häd 'n Puckel full Scheel-den." Den it koold tou is, ,,stat de Puckel ap." Hi gongt so liek in 'n Räg, ,,as wen hi 'n Ellne fersleeken häd." Di mäd twän [= twäin] Monn Free hoolde woll, ,,mout ur two Schullere dreege." Wen ju Orbeid wier losgongt, wärt weil kweden: ,,Nu mout de Siele man wier ur de Näcke."

Un dät Ooge? Di meeliedeg is, ,,tait moal 'n Ooge tou." Di Went, di 'n Wucht lide mai, ,,häd 'n goud Ooge ap hir." Wen well gans grote Oogene häd, wärt weil kweden: .,Hi häd Oogene in de Kopp as 'n Buuternäp." As Jan him ap de Käise fäilde, ,,smeet hi him aber Oo-gen tou." Di deer schielt, ,,kickt mäd dät linke Oog in de gjuchte Westentaske."

Dät Bullemeer

In de Aastfen bi Hollen lieg dät Bul-lemeer. As do Fane nogh wook un sum-pig wieren, do waas dät Bullemeer 'n litjen See in de hoge Fan; deeriunske lieg dät litje Bullemeer. Wülde Aanten, Snippen, Kiwite un our Woaterfugele hi-den deer hir Paradis. Ju Läiwelke song hog in de Luft. Patrishannen, Kudder-honnen, Hoasen un Foakse beliuden ju eensomme Gegend.

Wir dät Meer den Nome fon krigen häd, fertelden du oolde Ljude so. In gans oolde Tieden as di Düwel nogh fräi schaltje un waltje kudde ap de Wareld, waas in Seelterlound 'n Monn, wir di Düwel ounleeken waas. Di mäd den Düwel bisetene Monn makede so fuul Alarm un Specktakel, un bigeen so-fuul Dummigeiden, dät do Ljude dät nit mor uthoolde kudden bi him. Ju lieten den Pestor fon Romelse kume, den di waas deerfoar bekaand, dät hi sucke Ljude helpe kude. Man dät makede den Pestor fuul Meute, ur den Düwel Heer tou wäiden, man touläst moste di Dü-wel wieke. As di Düwel den Monn fer-lät hide, fräigede hi den Pestor, wir hi wai gonge schul. Di Pestor waas gornit ap sun Froage fertoaght un kikede uum sick tou. As deer flux iunske him 'n Bulle an de Kette studde, kwad di Pe-stor so unfersjons: ,,mit [= mint] wayn gong wai wir du wollt, un wenn du ock in den Bulle kjupst."

So as di Pestor dät kweden hide, siet di Düwel ock all in den Bulle. Di Bulle wudde wüld, hi reet ju Kette stucken, statte ju sleetene Dore kut un kleen, un ron liekut in de Fan bit tou 'n grot Woater dät deer in de Fan waas. Hi ron liekut in 't Woater un fersoop. Do waas dät dät Bullenmeer.

Bräiw ut Brasilien

Sao Paulo. Wen ock nit fuul Näis tou bigjuchten is, so kon ik jou düttmoal fertelle fon use 400 Jier Fier.

Hir wir vor 400 Jier nogh Urwalt waas, staand nu ju flugge Grotstäd Sao Paulo. Domals kemen twäin Missionare, Nobrega un Anchieta ut Spanien un bikierden do wülde Indianer tou 't Christendum. Wir jo hire Missionsselt apsloan hiden, ent-stud mäd de Tied 'ne Koloni ju Sao Paulo binamd wudde. Nu, 400 Jier leeter ist it 'ne Städ mäd 2½ Millionen Iewoo-nere [= Ienwoonere]. Do Näibauten schjote as Poggestoule ut de Gruund. Jo häbbe birekend, dät alle 27 Minuten 'n Näibau klorwärt. In de läste two Jiere wudden ur 40 000 grote Bauten klor. Dät bauen is hir lichter as bi jou in Dütsklound. Elk kon baue as hi woll. Wi bruke hie neen Teekenge un Bau-genemge. Elk baut as it praktisk foar him is un sofuul Jäild as hi anläse kon.

Tou ju 400 Jierfier sunt grote Utstaal-bauten extra ap dät grote fräije Utstaal-lound baud wudden. In Dütsklound wäide foar Utstaalngen ock grote Dingere baud, man wät hir baud wudden is, sunt sun-derbare Bauten. Ju grote Utstallhalle häd morere Stockwierke, man neen Trappen. Foar ju Trappe in stede is deer 'n bred Paad dät as 'ne Spirale wied in de runde gongt. Ju ganße Entwicklungsgeschichte Brasiliens is hir unnerbroaght, fon ju Urwaldstied bit dälig. Man mout dät säl-wen blouked häbbe, den biskriue kon me dät nit aal.

Dan di köülige Hotelpalast di mäd al-len ap dät upperste utstaffierd is. Hi lät as 'n Poggestoul di ut de Grund kikt. Dät kud weil 'ne Panßerfestung vor-staale. Morere Stockwierke sunt in de Gruund utmuurd un fon 'n Meer fon Ne-onlampen dayhell biljuchted. In dät runde Dack is rundherume 'n Rige Finstere oun-baud wudden, do dät Sunnenlucht herien läite.

Apfalen däd nogh 'n grot Denkmoal ut Steen. Dät staalt vor do erste Ienwonde-rer ut Portugal. Do kemen in 't 17. un 18. Jierhundert hir in den Urwalt ap de Jagt

ätter Indianer Sklawen. Ferwegene Burs-ken do Gould un Eedelsteene soaghten, un dan dät Bäterlound fon Sao Paulo bi-siedelden.

Foar do Skoulwente

Dälig habbe do Skoulbäidne our Spiele bi de Skoule as vor 50 Jiere. As Ouwick-selnge kudden ock nu nogh do oolde Spiele wier spideld wäide. Wo do Spiel-rägele wierenn, konnen Babe un Memme jou nogh gnau fertelle. Bi Winterday ap fersene Gruunde dät ,,Kusjen", dat se ap plat ,,Klotschäiten" name; deertou dät ,,Kaljen" mäd ju sälge Kugel un 'n Kal-stock. Bi koold Weder dät Dräguner spil-jen un ticken.

In de Vorjier Knope smiten. Elk kud so ofte smite as hi wül un di dan am naisten an den Striek waas, di kud tou-erst apkranßelje. Alle Knope do mäd de holle Side ätter buppen, wieren sinen. Dan kem di twäide, trade un fjode ant kran-ßeljen, solonge bit se ape wieren. Bi dät Knicker spideljen hied elk sin Knicker-püt.

In de Mai wudden Fleutpipen un Brum-pipen fon Maiholt maked. In do Ferien wudden Knallbussen un Schitterbussen maked. Deertou nomen wi 'n 25 cm long Stuck Kiddebom Holt un wudde utboord. Di Stempel deertou pasent snieden un mäd twäin Papierproppe kud dät knalljen los gonge. Wüll me deerfon 'ne Schitter-busse makje, so wud ap den Eend fon ju Busse 'n rund Stuck Holt fon 1 cm long ountaig [= ountaid], mäd 'n fien Gat in de Midde; di Stempel wud ap den Eend mäd Floaks umwickeld.

In de Herst wudden Droaken stige lät. Flitsebogen, Gummischjoter un Slinger-lappen wieren al geforlike Rewen wir me vorsichtig mäd weese moste. Mälnken kud me ock licht makje mäd 'n schärp Tas-kensoaks. Wir lopend Woater waas, make-den wi 'ne Woatermälne. Dät Foutball spideljen wud hier erste ätter den erste Wareldkrich ienfierd. Dät is ock 'n flugg Spill, man deer mout ock moal 'n Ou-wickselnge weese.

Jalta vor 10 Jieren

Ap 'n Krim an dät swote Meer lait ju Städ Jalta. It is nu ur 10 Jahre [= Jiere] her, as deer sun Art Teater apfierd wudde. Di Kriech waas bolde tou Eende un deer-um wudden do Amerikaner un Engloun-der unrauelk, wo dät dan mäd Dütsk-lound wäide schul, wen di Kriech tou Eende waas. Di amerikanske Präsident Roosevelt un di engelske Erstminister Churchill fersoaghten, mäd den russiske Marschal Stalin in Ferhondlnge tou ku-men. Do Bee hiden al sex Mounde long fersoaght den Marschal tou biwägjen, ätter 'ne Steede tou kumen as Scotlound, wir jo mänunner ferhondelje kudden. Man Stalin klagede ur sien Orenliden; sien Doktere hiden him ourät, 'ne grattere Reize tou unnernimen un deer moste Rücksicht ap numen wäide. Dan fer-soaghten do Bee, him ätter 'ne woarme Gegend ietouleeden [= ientouleeden] as Piräus, Saloniki, Konstantinopel, Rom, Malta un Aegyp-ten. Man Stalin hid immer den sälge Gruund, sien Doktere rätten him ou, 'n grattere Foart tou unnerniemen.

As jo nix mäd him ounfange kudden, nomen jo Stalin sin Vorsleek oun, ät-ter de Krim tou kumen. Un as do Vor-arbeiden foar ju Foart bieendiged wie-ren, bigjuchte Roosevelts butenpolitiske Biräider Harry Hopkin den Präsident ur Churchills Meeninge, wät hi fon Jalta heelt: ,,Wen wi 10 Jiere soaght hiden, aw it nogh 'n gemeenere Konferens-steede rate ap de Wareld as Jalta, wi hiden neen fuunden. It is 'ne goude Steede foar Luse un Typhus." Man jo geenen dag ätter Jalta, will Stalin dät so wüll. Wüllt Stalin immer sien Oren-liden as Gruund ounrate, foarde di dodkranke Präsident Roosevelt um de holwe Wareld ätter Rußlound.

Hir in Jalta stud 'n groten Palast, den di Zar fröiher as Summerresidents bi-nutsed hide. Hir in den Livadia-Palast Soal stud 'n runden Disk, wir [fon] do träi mäd hieren Stoab ur dät Schicksal fon Dütsklound un do litje Stoaten birät wäide schul. Ju upperste Froage waas, wo Dütsklound ätter den Kriech bihondeld wäide schul. Deer in do USA hid sick

di Finanzminister Henry Morgenthau al troughset mäd sien Idee, wirätter gans Dütsklound aan Tüffelkeäcker wäide schul, sunner Industri. Do Dütske schuln smaghtje un Buuse dwo.

As ju Konferenssälskup ap de Krim loundede, waas di sluchte [= sljuchte] Empfang in Selt bi 'n Kanunnenougend. Fiuw Ure Autofoart un jo wieren in Jalta aal binunner. Di amtlike Bigjucht ur den Bigin fon ju Krimkonferens hiet: ,,It waas 'ne haatlike Atmosphäre un 45 Dräinkansproaken wudden wickseld, as jo uum den runde Disk sieten, di deckt waas mäd Krimwin, aghte sorten Kavi-ar un herrliken Lachs."

It waas ap den 4. Februari 1945, as in den Livadia Palast uum den runden Disk touhope kemen wieren: Wyschinski, stellfertredende Butenminister; Sir A. Clark Kerr, engelske Botschafter in Mos-kau; Marschal Stalin; Iwan Maiski, Stellv. Butenminister; A. S. R. Stetti-nius, US Butenminister; Präsident Roose-velt; Erstminister Churchill; Charles E. Bohlen, Protolcollführer; Molotow un Eden. Hir an den runden Disk wud däd Schicksal fon de Wareld entschat. Hir in Jalta an dät swote Meer geenen do Westmächte de Oogene epen, dät jo den Free ferlädden hiden.

Stalin nom sien Gläs un proteste [= prostete?] Präsident Roosevelt: ,,Ap den groten Weer un Wapensmid jun Hitler Dütsk-lound."

Roosevelt: ,,Ap dät use Siege elk in de Wareld Sicherheid un Goudes brange mugen."

Stalin tostede ock ap Winston Chur-chill: ,,Den möüdigsten Premierminister fon de Wareld, den immer stridjenden Fründ un tapferen Monn.'

Churchill tostede touräg: ,,It liuje di Marschall, di ock ätter den Kriech sien Foulk fon Erfoulg tou Erfoulg fieren däd."

Dät waas di erste Day fon ju Kon-ferens. Stalin und Roosevelt unheelden [= unnerheelden] sick dan ur do dütske Ferwöüstungen ap de Krim. Stalin kwad: ,,Dät is nix jun do in de Ukraine; deer häbbe jo alles meto-disk bireekend fernäild."

Jalta Fullkonferens 5. 2. 45

Protokollskriuer: Bohlen. Ferhond-lungsseeke: Ju Rulle fon do litje Stoaten in ju Aetterkriechstied. - Stalin: ,,Use träi Grotstoaten häbbe ju upperste Last fon den Kriech drain, uum do litje Stoaten fon ju dütske Herskup tou bifräijen. Deer-um mouten wi ock dät Gjucht häbbe, den Free fon de Wareld tou woarjen. It is lä-cherlik tou leeuen, Albanien kudde dät sälge Stimmgjucht häbbe as use trjo Grot-mächte, do den Krich gewonnen, un nu hir uum den Ferhondlungsdisk fereenigt sunt! Ik woll mäd do USA un Grotbritannien do Gjuchte fon do litje Stoaten in Schuts nieme, man ik kon silärge nit bistemme, dät irgend 'ne Seeke fon do trjo Grot-mächte, ju Biurdeelnge fon de litje Stoaten ounnieme mouten."

Wyschinski: ,,Heer Bohlen, man durt silärge mit [= nit] do litje Stoaten dat Gjucht reeke, do Orbeiden fon do Grotmächte entscheedent tou biienfloudjen.

Bohlen: ,,In de USA entschatt ju Foulks-meenge deerur."

Wyschinski: ,,Dät mate ik jädden dwo!" leere, hire politiske Biapdragde tou hee-ren."

Bohlen: ,,Heer Wyschinski mai ap'n Bi-säik in Amerika sälwen dät amerikanske Foulk dät fertelle."

Wyschinski: ,,Dt [= dät] mate ik jädden dwo!"

Churchill: ,,Man naamt mi immer den Reaktionär, man ik bän di eenßigste Fer-treder in Jalta, di tou jeder Tied trough dät allgemeene Woalgjucht ousett wäide kon."

Stalin: ,,Di Premierminister schient Nood tou häbben foar do Woalen."

Churchill: ,,Ik häbbe deer neen Nood vor, ik bän stolt ap dät Gjucht fon dät britiske Foulk, dät it tou jeder Tied, wen it dät wonsket, sien Regiernge tou wick-seljen. Un wät do litje Stoaten anbilonget, so sunt wi us deeroun weil eenig."

Stalin: ,,Ik mate nu in ju Froage ur Dütsklound foulgendes biaghted sjo. 1. Ju Froage fon ju Apdeelnge Dütsklounds. Al in Teheran is hirur baald wudden un ock leeter in Moskau mäd Churchill utfürlk

deerur baald. Ut do Klorstaalngen hääbe ik entnumen, dät elk deermäd ienfersteen is, aber bither is nix bisleeten wudden. Ik mate nu jädden wiete, aw elk deer nogh mäd iefersteen [= ienfersteen] is."

Churchill: ,,Di Marschall woll, dät wi nu ur Dütsklound bislute. Ik bän ock deer-foar. As ik vor 40 Jier in Dütsklound waas raate it praktisk nogh gorneen Riek. Do Loundere hiden den grostten [= grotsten] Ienfloud Di in Bayern woonde, hied it blot mäd de bayriske Regiernge tou dwon, un di in Hessen woonde, blot mäd de hessiske. Erst in do läste 20 Jiere is dät aal in Berlin maked wudden. Ju Idee, Dütsklound in fiuw aw sogen Stoaten aptoudeelen is 'ne goude Idee."

Stalin: ,,In Moskau häbbe ik al mäd Churchill bibaald, Dütsklound kudde ap-deeld wäide in Prüßen, Bayern mäd Oest-rik un Ruhr un Westfalen unner internati-onale Kontrolle."

As jo sick nit eenig wäide kudden, wud ju Froage an den wäälde Roat urwised. Churchill siene Meenge, dät hi sick in sun kute Tied nit entslute kudde, waas weil die gjuchte Gruund fon däi [= dät] Apschuwen.

Stalin: ,,Nu tou do Reperationen. Ik fer-longje 10 Miliarden Dollare; dan Fabri-ken un Maschinen ut de Demontage, un vor allen dütske Orbeider um Rußlound wier aptoubauen."

Churchill: ,,Ju Summe is tou hog. Wi mouden dät Gespenst fon 'n stierwend Dütsklound int Ooge häbbe. Wen 'n Hangst 'n Wajen luke schell, so mout hi ock tou freeten häbbe."

Stalin: ,,Ji mouden aber appasje dät hi sick nit umetraalt un jou 'n gouden lon-ged."

Roosevelts Biräider Alger Hiss statte Roosevelt 'n Säddel tou wir apestudde: ,,Ji reeke am bästen ju Froage ock an den wäälde Roat. Deer läit do Englounder sick mäd do Russen kibbelje, wen jo apsolut wolln."

Sietdem behauptje do Russen, hire Re-perationsforderungen wieren in Jalta ounnumen wudden. Do Weststoaten kwe-de, dät dät nit weer is.

Roosevelt kwad: ,,Ik mate nit in ju Lage kume, do Dütske vor dät Fersmaghtjen bi-woarje tou mouten. Aber ik ben entslee-ten, alle Angjuchte fon do Sowjets ap Re-perationen tou unnerstutjen, will ik mene, dät di dütske Liuensstandart nit hager weese schell, as di fon de Sowjetunion. Gnau so as wi Grotbritanien bi hiren Butenhondel helpe wolln, so sunt wi ock entsleeten, ju Sowjetunion bi dät Herut-hoaljen fon hire Reperationen ut Dütsk-lound tou helpen, un ock in alle Formen as ju Sowjetunion dät foar nödig haalt, ock dan wen it sick um dütske Orbeider hondelje schul. - Ik meene wi schuln Dütsklound erlaubje, hir Liuen so tou rägeljen, dät it nit 'ne Last wärt foar de ganße Wareld. Ik ben deerfoar, dät in alle Loundere do fernäilde Gegenden wir apbaud wäide, man dät do Reperationen deerfoar alleenig nit utrecke. Wi mosten ut Dütsklound heruthaalje wat äits tou entbeeren is, man dät durt nit deertou fiere dät dät dütske Foulk fersmaghted."

Raketen jun Hail

Di Hail gjucht alle Jiere fuul Schaden an un bisunders in heete Loundere as Sudfrankrik. Di ganße Aren kon in kute Tied fernäild weese, so dät do Buren uumsunst orbeided häbbe. Ju oolde Me-tode, Hailwolken mäd Kanunnen tou bi-schjoten, häd man [= nan?] Sweck häiwed, un is me gans deerfon oukemen.

Di französke Luftweergeneral Ruby, 'n Mon fon 73 Jier, häd sick mäd ju Bi-kämpfung fon Hail gans in Itenst bifated un fullen Erfoulg häiwed. In de läste Tied sunt siene Silwerjodid-Raketen ock in Baden vorfierd wudden mäd gouden Er-foulg foar him. Sien Rakete ferwondelt Hailkorele in Rien. Man wo? Hail trät blot in Gefoulge fon Grummel ap. Do Hail-wulken sunt gans swot aw swiueljeel. Sun Wulke bergt Milionen fon Giselkorele, fine Iesklümpken. Trough Anlegerung fon Ieskristalle un stärk unnerköilde Woa-terdeele an do Giselkorele entstaant bi do stormske Ap- und Deelbiwägengen in ju Grummelwulke di Hail. So 'n Hailwulke wondert maste Tied 1200 bit 1300 Meter hog ur de Gruund. Ap düsse Höghte is di Driusats foar ju Junhail Rakete fäst-staald. Hire Konstruktion is gans eenfach. Ju bistaand ut den Andriusats, in 'ne Paphülse, aan Papperaketenkopp mäd Sälwerjodid-Leednge un 'n litjen Explosi-onssatz. Trough ounsticken fon den

Driu-satz wärt ju hondsomme Rakete in Biwä-genge sät. 'n Ouschjotaperat is nit nödig. In ju Midde fon ju Grummelwulke ex-plodiert ju Sprengrakete, ju schittert dät Sälwerjodid in ju Wulke un äntet (impft) 'n Ruum fon 500 bit 1000 Meter Höghte, Bratte un Jüpte. Aetter 10 bit 15 Minu-ten häd dät Sälwerjodid den Hail in Rien ferwondeld. Wo dät vor sick gongt: Säl-werjodid häd ju Aienart, ut ju Wulken-fuchtigkeid Riendruppen tou formjen. Do Sälwerjodid-Kristalle biende do Woater-dampmoleküle fon de Wulke. Jo wäide gratter un gratter bit tou Woaterdruppen. Een Milligramm Sälwerjodid kon bolde ut 400 Trillionen eemplnde Kristalle bistoun-de. In elke Rakete sunt aber 20 Gramm Sälwerjodid. Eene uunvorstalbare grote Tal fon Riendruppen entstaant in dät Bin-nere fon ju Wulke! Bi düssen Kondensati-onsvorgong wärt Warmte fräi, ju do Ies-klümpken tou 't smilten brangt. Di Rien faalt deel. Ju Hailgefor is vorbi.

Dät Rienmaakjen

Di Amerikaner Vincent Schäfer experi-mentierde ätter den Kriech an urköülde Wulken um it rine tou läiten. Hi fer-soaghte so fuul, man alles waas uum-sunst. Toufällig fersoaghte hi mäd Drug-ies, un it reen. Nu waas di Way epen. Fon 200 Kristallen waas dät Sälwerjodid dät bäste.

Di Maanske hied leerd, it riene tou läi-teu, un hi liet it riene. Hunderte Firmen in Amerika un our Loundere fängen oun Geschäfte deermäd tou makjen. Jo woan-den sick an do Farmere, will jo ofte Rien nödig häbbe.

Di Wederprophet I. P. Krick kem ock deerbäte, dät mäd ju Rienmakeräi nogh wät tou fertjonjen waas. Hi schjoude neen Kosten un schaffede sick do mo-dernste Aperate an. Hi bood sick ut as Riennmaker un in 'n Katalog namde hi do ferscheedene Tjonste un Priese.

Sin Nome as ersten Wederexperten un USA Major, ferwaltede hi ju Meteorolo-giske Abdeelnge. In den twäide Warel-kriech gjuchte Eisenhower siene Invasions-plane ätter do Anwisungen fon sin ,,Ersten Wederprophet". An alle wichtige Weder-houke sieten sien Wederljude un deelden ju Centrale ur 'n Träid hire Beobachtun-gen me. In Krick sien Office birekenden 30 Fachljude mäd Helpe fon 'n Elektro-nenbrainge do Resultate, um se foar dät Voruttellen fou ferwertjen. Krick, di all-gemeen bikaand waas, hied nu Gluck mäd sien Rienmakjen. Fon alle Siden ronnen do Bistaalngen ien. Mäd do erste 1000 Rien Apdragsdeege waas hi siene Konku-rens, ju nit so fix waas, wied urlaijen. Mäd fiuw fljogende Wulkenferstuwere un twelif our Wedermaschinen ap Lastwayene saande hi ur elke nogh so utdrugede Ge-biet ju bistaalde Rienmasse.

In sun Oart Trjachter, as ap 'n Koffje-mälne, barnde 'n Gasfjur. Deer wudde Holtkoole mäd Sälwerjodid ounsmieten. Aan Lufttoag ferstoow nit ferbarnde Deele in do Wulken un it reen den Farmer deer unner ap de Gruund klatske wäit.

So as dät ofte bi sucke näije Utfiendun-gen vorkumpt, rate it ock hir Scheereäijen mäd eenige Uuntoufreehe. Hied sick ju Rienmaschine fersäin un 'n gans ferkierd Gebiet biwoaterd, wir do Farmere dät dru-ge Ho uraal lääsen hiden, aw ju Sträite is tou wäit wudden dät Autos in 't gliden kemen un Schaden makeden, aw Bidrjo-gere lieten sick fon lichtleeunde Farmere Jäild vorschjote un lieten nix wier fon sick here aw sjo. Dät geen dan aal in Krick sin Nome, un di waas dan di Scheel-dige.

Krick is Amerikas sicherste Rienmaker. As Presedent fon de Amerikanske Akede-mie foar Luftforsknge trät hi deerfor ien, dät dät Wedermakjen stoatlik rägeld wärt. In sien Loboratorium [= Laboratorium] säkt man ock ut Grummel, Snee un Wirbelstorme Vordeele foar do Maansken tou luken. Den grotsten Vordeel schient Krick vorerst sälwen bin-ne tou strieken; hi schell ut do Wulken in fiuw Jiere, twelif Milionen Dollare in sien Taasken sauberd hääbe.

Di Winkelknecht

Deer kem 'n jungen Mon in 'n Wietwee-renwinkel un kwak [= kwad] tou ju flugge Ferkö-perin: ,,Ik mate weil 'n Sporthaamd koop-je." Wecker Gröte, min Heer? ,,Fjautig, man ik kon ock njugenuntrütig drege. Ik mate fon bee Gröten sjo." ,,Un ju Fawe, min Heer?" ,,Deerur häbbe ik nogh nit ät-tertoaght." Sefa geen ätter do Boude un soaghte deer 6 Haamde herut un toaghte, deer kon di junge Mon weil een utfiende. As hi do Haamde un ock Sefa bikikede, gniffellachede hi un fräigede, aw ju nit nogh ours wäcke hide. ,,Gemustert aw eenfawig?" ,,Schuln stripede mi nit klodje?" ,,Aber sicher, min Heer." Ju haalde 6 stri-pede Haamden un lig se flugg iunskenun-ner deel un toaghte: den häbbe ik dag al 'n Moal blouked; man ju kud sich nit mor entsinne, wir dät weesen waas. Hi waas n fluggen Went, un ju mate him weil lide. hi waas ja grot un slonk, blond un elegant kloded.

,,Na, hir is aal nix bi, ik mate nogh ours wät sjo, 'n groten Bält wir ik mi een ut-säike kon." Ju haalde fon alle Sorten her-an. Hi wöülde deeroun herume un bifäilde dät Göütjen as 'n Kanner. Sefa lachede still vor sick wai: aw hi sick wull um mi so longe aphaalt - wenn dät so waas -,,Häbbe ji nogh mor Utwoal." ,,Aber sicher, min Heer." Sefa packede näije Haamde ut. Di ganße Töneboank waas al hopedefull mäd Haamde.

,,Dät is alles wät wi tou de Tied ap Lee-ger häbbe," kwad Sefa 'n bitjen ferlaen. Di junge Mon haalde joop Omme: ,,Schade, deer is wuddelk nix bi wät mi gefaalt. Hi sette sin Houd ap un hid it ap eenmoal gjucht drock, dät hi wech kem. - Aber wät ik mi vornumen hide, is nu ja klor ronnen. Ji häbbe dag sicher 'ne Ure nödig, dät aal wier wechtoupakjen." Bi do Woude waakede Sefa 'n bitjen nochtern ut hire Drome ap.

,,Aber min Heer", rup ju. In de Dore traalde hi sick nogh moal ume: ,,Ji kanne mi wull nit wier, mien Wucht! Ik bän dag di Winkelknecht ut dät grute Schouge-schäft, wir ji knuläst 32 Poor Schoue an-pasje lät häbbe.

Ju Burskup Witensount

Witensount fertonked hir Entstounden ju Märkdeelnge fon do Jiere 1819-1820 un wud fon dät oolde Terp Utende ou-deeld. Oolde Ljude do Utende nogh vor de Märkdeelnge kaand häbbe, fertelle dät Utende ganß ticht mäd Huse bibaud wee-sen is, den dät Lound waas läig mäd min hog Baulound. As do Utenjer Buren ap Witsount Lound toudeeld kregen, looken morere fon Utende ätter Witensount un bauden deer hir Hus wier ap. Dät is nu 135 Jiere her as deer do erste Huse baud wudden. Aaster side fon ju oolde Skoule ligen do wite Sountdünen. Do Utender brukden al Jierhunnerte fo[n] den Sount un namden do Sountdünen eenfach Sount-stich. Sount wudde brukt as Bausount, scheen Sount um 't Hus herume, tou Domme utbeeterjen un as wit Köken-sount. Bi de Märkdeelnge wieren do Dü-nen al wechfierd un neen Sount mor urig. Di Sountstich bleeu aber nogh longe foar gelägentliken Bidarf in Gebruk. 1885 kreg Witensount 'ne näije Skoule un 'ne aine Skoulacht. Wir fröüher 'ne Sountdüne waas, moste nu di Spielplats sljuchted un wier apfierd wäide. Leter as ju näije Fehn-koloni Idafehn bibaud wudde, kregen do evgl. 'ne näije Skoule un du kath. mosten ätter Witensount ätter Skoule, wiertrough ju Skoule gratter baud wäide moste.

Um 1900 waas ut dät Sountstich 'n wülde Sumpplacke wudden mäd Woater-wülgene, ferkrepelde Riesene, Räsken un Surgärs. In de Winter wudden deer Bäi-semrise sniden. An worme Sumeräiwende in Juni bleeuen monige Ljude do deer verbi kemen stounden, un lusterden ap dät Poggenkonßert, do deer in do Poule un Woaterdobben twiske ju Poggeglidderse (Froschlaich) herumekrauelden.

As me 1938 'ne Bausteede soaghte foar 'n näi H. J. Heim, wud man apmerksom ap den Sountstich. Dät Heim wudde so-wät in de Midde fon den Sountstich baud. Dät Heim, dät mäd grote Kosten apbaud waas, wud trough den Krich nit mor klor foar den eegentlike Tsweck. In de Kriechs-tied un ock ätter den Kriech, woonden deer Utbombde un Oubarnde, bit deer dan in de Sumer 1949 'ne Nodklasse fon de Foulkskoule unnerbroaght wudde.

As it ätter den Kriech neen Loand tou kopjen un tou pachtjen rate, pachteden eenige Witsountjer dät Sountstichlound un makeden ut dät wülde Lound, mäd do Dobben, Buske un Räsken froi liek Wee-delound. Dät waas 'ne sture un longwilige Orbeid. Aber wät Fliet un Utdur schaffje, sjucht man dälig an dät flugge lieke Gärs-lound. Deer vorre an de Sträite 'ne litje froije Anlage mäd 'n Christus Krüs rakt dät Ganße, in den Bätergruund Buren-huse mäd oolde Ekene, wät Origiales [= Originales] dät me ours nit sjucht. So is ut den fröühere wülde Sountstich 'ne parkartige Anlage entsteen, un is nu 'ne Sierde for Witen-sount. Fraamde do deer foar dät erste Moal troughkume, wunderje sick un fräigje, wier den dät wite Sount is, dät as jo sick vorstaald häbbe, do Ljude in den Pott weihet. Jo fiende nix mor fon den Sountstich as Gärslound un dät ha-gere Lound as Bauäckere. Grote un litje Burenhuse, Geschäfts- un Woonhuse mäd Tune as in our Terpe.

Ju Froage wo do Sountdünen deerwai ke-men sunt in ju ours so sountärme Gegend, is nough [= nogh] nit sicher feststaald. Hondelde sick dät um Diluvialsount, so foont me as dät hir de Fall is, neen swot Eed unner do Sountdünen. Bi dät Sountgreeuen statte man in do jope Dobben ap swot Eed un bisunners in den noudelke Deel. Gries Eed failde gans, un tjut deerap wai, dät it sick um Wiskeneed hondelt. Ountouni-men is, dät it sick um Swimm- aw Weih-sount hondelt, dät 'n Irm fon de Seelter Aei deer oulegerd häd. Deer trough gans Seelterlound do Sountdünen troughwech an de Aastside fon de Aei lääse, as Säidels-birig, Hollenerfantjer Dannenbirige, Swa-lebirig bi Romelse un do Wiets- aw Din-gerjebirige bi Baljene, moste di Irm we-ster Side fon de Skoule ferronnen häbbe in oolde Tiden un is leter bi ju Fanbildnge me tichtwoaksen.

Di Coloradokäfer

It waas in de Sumer 1844, as in Ame-rika 'n grote Drugte do Tuffelkefäildere utdrugje liet. Dät Gärs was rod un do Colorado aw Tuffelkekäfer hiden bolde nix mor tou biten. Do Tuffelkefäildere wieren nit mor tou kannen, do bare Sten-gele studen deer nogh un it liude fon Käfere. As jo an 't Fersmaghtjen wieren, do heelten jo 'n grot Touhopekumen ou. Di ooldste Käfer siet ap 'n Richelpeel as Forsitter un kwad mäd häisterge Stem-me: ,,Wi häbbe us stärk fermeerd un ju Gräinte as us Itelweere is knap wud-den. Do Farmere trachtje us ätter dät Liuend. Jo smite us in sjoden Woater, aw bigreeue us lebendig in 'n Dobbe. Do Farmere sunt Slukerte, jo wolln nit blot do Tuffelke foar sick arnje, jo gon-ne us dät Tüffelkeloo nit moal, wir jo dag nix mäd ounfange konnen.

Deerum mouden wi utwonderje ätter Europa. Ik häbbe heerd, Sudfrankrik schell foar us 'n goud Klima häbbe un Tuffelke woakse deer ock gnough. Ju Rei-ze is wied, aber elke Moal wen 'n Schip oufiert, sät sick 'n Trupp fon us ap dät Schip fäst un fljucht in Cherbourg an Lound. Tüffelkefäildere sunt deer gnoug un ut Vorsicht orbeidet sick elk ätter 't Sude wai wir it woarmer is."

Wo do Tüffelkekäfere dät in Frankrik geen häd, kon me sick weil taanke. Do Ljude kaanden do näije Gaste gornit un lieten se rauelk gewaide. Eenige Farmere do dät dag tou bunt wudde, fergifteden do ärme Käfere. Un as di Stoat deer erste bäte keem, wät foar Malör do Dierte ang-juchten, do waas dät al tou leet. Jo lieten sick nit mor ferdriue. Wen se ock fergifted wudden un grote Ferluste hiden, alle Vor-jiere kemen se wier ut de Gruund un frie-ten wier Tüffelkeloo.

Di Tuffelkeanbau wudden in Sudfrank-rik immer litjer un do Käfere nogh mor. Touläst as it nit fuul mor rate tou biten, heelten jo wier 'n grot Touhopekumen ou um tou biräiden, wo dät nu moste. Hun-nert Jiere waas it nu her, as do erste per Schip in Frankrik loundeden. Nu moste deer wier näijen Räid wees[e]. Herolt, di ooldste un kloukste fon al do Käfere

kraulde as Forsitter ap 'n hogen Richel-peel un heelt 'n gewaltige Räde: ,,Wi liuje tou fuul ap aan Bäält un häbbe tou min tou iefen. Dät mout ours. It rakt nogh Loundere wir fuul Tüffelke anplonted wäide. Deer is ganß Dütsklound, dät lait us amn naisten un di Tüffelkeanbau is deer ganß gewaltig grot. Deer mouden wi wai, man dat is nogh tou ädder, deer duren wi nogh nit wai. Deer in Dütsklound regiert Hitler, un ick häbbe deerur lesen, wo hi mäd us ferfaare woll, wenn wi us deer blot blicke läite. In elke Terp rakt it foar den erste Käfer 'n hogen Fienderloon. Dan wärt dät Tüffelkefäild mäd Bensin bigee-ten un ounstickt. Dan wen dät gräine Lock ferbarnd is, wärt ju ganße Gruunde troughsiued, so dät nit aan fon us an 't Liuend blifft. Wi mouden täiwe so longe dät Hitler dod is un dät Dütsklound den Kriech ferspield häd. Wi mouden us aber klor makje, den wen it so leet is dan mouden wi as do Gärshoppere in grote Koppele ur dät Lound herfale. In de Juni ap 'n heeten Day, wen di Mäddendau ap-leeken is, wärt started. In Nouddütsklound sunt do bäste Tüffelkefäildere, un um deer wai tou kumen, wärt in Frankfurt a/M 'ne Twiskenloundnge maket. Dan gonqt it ät-ter 't Noude, wir dät Tüffelkeparadis is; an dät koolde Klima mouden wi us woane." ,,Hurra! Hurra! Hurra!" rup dät Käferfoulk as hi sien Ansproake tou Een-de hide.

Ap den 12. Juni 1945 geen di Backer Willy ätter Fieräiwend in sin Tun um do Fruchte tou bekikjen. Di Kriech waas tou Eende. Hitler waas dod. - Wät is dät -deer ap do Tüffelkebleede - Tüffelkekä-fer? Wuddelke Gods. Hi rup sin Brur Heinrich, aw dät do echte Käfere wull wieren. ,,Je", kwad hi, ,,nu häbbe wi do Tüffelkekäfer ock in Seelterlound." Dütsk-lound hied neen Regierung mor un wen di Eenpelde ock ousoaghte, do maste lie-ten se freete. Ju näije Regiernge rate Order, elke Käferfuund antoumeldjen. Ju staalde Spritsen un Gift kostenlos tou 'n Gebruk. Do mäd Mäddendau apstigene un gluckelck loundete Käfere [lieten] sick nit wier ferdriue.

Dät Uran

fon Prof. E. H.

Een rätselhaft un uunbikaand Metall, dät do maste Maansken gornit tou sjon krige, biginnt Wareldgeschichte tou mak-jen. Vor 163 Jiere wud it fuunden, man bol-de urelhunnert Jiere uunbiaghtet lät, will deer nogh neen Ferwertnge foar waas. Dälig staant dät Uran ur Gould un Dia-manten, un ju Hast, wir dälig mäd soaght wärt ätter do ferburgene Uranleegere, ur-träft bi wieden dät Gouldfiewer in do fer-gene Jierhunnerte.

Di Berliner Chemieprofessor Klaproth foont 1789 bi dät Unnersäiken fon Pick-blenden dät chemiske Element Nr. 92 un rate it den Nome Uran. It waas 'n säl-werschimmerjent, häd Metall, dät bi 1125 Groad smilt un wät lichter is as Platin. It wudde dan feststaald, dät dät Element in de Natur blot in ju Form fon Ferbien-dungen vorkumpt, mast tousommen mäd do Ertse fon do Metalle Kobalt, Sälwer un Wismut. It wud brukt bi dät fawjen fon Gläs un Porcelain. Leter spielden Uransoalte in ju Gloükörperherstaalnge [= Glöü..] 'ne Rulle, un touläst ferwaande man it tou hädjen fon Metalle, insteede fon Wolf-ram.

Di französke Physiker Becquerel foont 1896 trough 'n gluckelker [= gluckelken] Toufall, dät Uran Stroalen utsaant. Düsse Stroalen häbbe äänlike Wirkungen as Röntgen-stroalen. Jo makje ju Luft rundheruume elektrisk un konnen 'ne fotografiske Platte swot makje, ock wen se in Papier ienwik-keld is, dät neen Lucht trough lät. Trough gnaue Unnersäiknge fon ju gewonnene Stroalfähigkeid kem dät französke Fors-kerehepoor Cure deerap, dät in do Urbliu-sele fon ju Pickblende nogh ours 'n che-misken Gruundstoff weese moste, di nogh stärker stroalde as dät Uran un den it, will di Stroal ap Latin Radius hatt, den Nome Radium roate.

As do ätterwised wudde, dät dät Radi-um trough ferfall ut Uran entstannt, wir-bi Energi in Form fon Stroalung fräi wärt, 'ne Biobachtnge, ju man fon nu an gans allgemeen ,,Radioaktivität' naamt, wudde dät Uran mäd aan Sleek berümd. Al do-moals fäng 'n fiewerhaft Säiken ätter uran-enthooldende Miniralien oun. It roate aber touerst as Uranerts blot ju Pickblende, dät is een wegen ju swote Fawe un muske-ligen Bruches so binamde Mineral. It stud in Joachimstal in Böhmen tou Ferfügung, wir it as Ourum bi dät Sälwergreeuen vorkem. Ju in Joachimstal förderde Pick-blende enthoalt nit mor as 1% scheen Uran un läwert so an 3 dusendstel Gramm Radium je Tunne Erts. Neen Wunder dät 1911 foar 1 Gramm Radium 500 000 Maak bitoald wudde. 1914 foont me in Noud-amerika grote Leeger fon Karnotit - een Uran-Vanadiumerts -- dät 'n Urangehalt fon 3 Procent häd. 1925 wudde in dät Ka-tanga-Gebiet fon Belgisk-Kongo 'n Leeger hager procentige Pickblende fuunden. Di Pries foar Radium sonk bolde ap 250 000 Maak je Gramm.

1930 wudden nohg [= nogh] grattere Leegere in Kanada, an den Groten Bärensee fuunden. Dät Gebiet laid 50 km sudelk fon den Polarcirkel un dät Birigwierk wir dät för-derd wärt, häd mäd de Wareld bi Sumer-day blot Ferbiendnge trough Schipfart un bi Winterday blot trough Luftfartjuge. Dät wäidige Erts maket sogoar den Trans-port trough de Luft bitaald. Bit tou dät Jier 1940 wudden Uranertse blot wegen dät kostboare Element Radium förderd.

Dan kem ju twäide entscheedende Weendnge in ju Geschichte fon dät Ele-ment. 1938 un do Jiere deerap endeckden do Physiker, dät bi 'ne Bischjootnge fon den Atomkädn fon Uran mäd elektrisk näitrale Geschosse, do Neutronen, die träf-de Uran-Kädn explosionsartig ferfaalt. Deerbi entstounde wier Neutronen, do nu fon sick ut wier as Geschosse wirkje un derartig as 'ne Lawine anwoaksende Ket-tenreaktionen utlöse, dät in gans kute Tied alle Urankädne ferfaale un gewaltige Energimassen fräi wäide

Wen 1 Kubikdecimeter fon ju Sur-stofferbiendnge fon Uran, wiroun hi as Erts in ju Pickblende vorkumpt, so eene Sertrümmerung utsett wudde, so kud deer-mäd 'ne Energimasse wonnen wäide, ju genöügede, 1 Milionen Kubikmeter Woater 17 000 m hog tou lichten.

Trough dät Utfienden fon düsse Ketten-reaktion wud do Maansken di Kaje tou ju Ferwertnge fon do in do Atomkädne släi-pende Kräfte roat un ju Atomtied waas ounfangd. Dertrough is dät Uran an Wäid hog geen un alle Uranleegere ap de Wareld wudden fluks mäd Bisleek belaid un mo-nopolisierd. Dät goolt foar do kanadiske Urangreeueräien an den Groten Boaren-see, do ock dät groawe Matrial foar do erste Atombomben läwerden un iuenso ock do Wierke in dät Katakangagebiet un Joachimstal. Elke Grotmacht trachted ät-ter ju Uranherskup un saant stülken Kundschaftere ut, um do Leegere tou fie-den [= fienden]. Blot ap un tou heert man fon Er-foulg trough do Säikere in ju internatio-nale Presse. In ju läste Tied sunt Leegere fuunden an den Abitibi River in Kanada un in ju Provinz Britisk Columbien. In Westsibirien sunt an do fjautig Expeditio-nen ap de Säike ätter Uranmineralien un morere in do Uralbirige wäide hastig in Bidriu numen. Do Englounder baue Ura-nertse ou in Devonshire un Cornwall. Do Franzosen bi Lemoges un ock do näije in Bidriu numene Urangruben an [= ap?] Madagas-kar häbbe 'n groten Vörroat. Dänemark meldet Uranvorkumen ap ju Insel Born-holm un ock Sardinien wudde fon dät Uranfiewer packed, as noudelk fon dät Tirsobecken Uranvorkumen entdeckt wud-den. Spanien meldet grote Leegere in An-dalusien, wirtrough dät Lound tou den füftriksten Uranstoat aprukt. In Norwe-gen un Schweden wudden mächtige Oulee-gerungen fon Monazitsount, dät ock Uran enthaalt, entdeckt, un ock ap Grönlound sunt Leegere fon ju Sorte. Am fiewerhaf-testen aber häd sick ju Jagd ap Uran in Amerika entwickeld un ju wärt fon ju Re-gierung trough Jäildpremien anreegd. Ju bitoalt foar elke goude Uranertsleeger den Fiender bit tou 10 000 Dollare Bilonunge.

Deerum sunt in elke Birigmassive Erts-säikere an de Orbeid, do mäd Reewen as Geigertäller (dät is 'n Instrument mäd Koppheerer um entstoundende Geräuske fästtoustaalen un ock kon ju Skala ou-lesen wäide, aw Urangehalt in ju Steen-masse is). Sogoar Luftfartjuge un Hoch-schruwere wäide iensett foar düssen

Tsweck in Kanada un USA. Deer do maste fröühere Gouldleergersteeden [= ..leeger..] ock as uran-hooldend bifuunden sunt, maked sick toun twäiden Moal dät oolde Leegerliuend wier breed, sogoud in do Gouldminen Ameri-kas as in do Mienen fon Wietewoater-strant in Sudafrika sunt eempelnde Schatssäikere as ock goud utrustede Expe-ditionen mäd Mineralogen, Chemiker un Physiker, so tou tellen Day un Naght bäte dät Uran her. Do aine Vörroate an Uran in do USA foar ju Gewinnung fon Atom-energie recke nit ut, so dät jo ap de säi-ke gonge in bolde alle Gebiete fon de Wareld ättere [= ätter] do Uranschätse.

It is dälig neen stülkene Seeke mor, dät ju läste Antarktisexpedition fon Admiral Byrd iunske algemeene Forskerstudien-tswecke ock dät Unnersäiken fon dät Sud-polgebiet ap Uranvorkumen tjonde.

Düsse kute un uunfullständige Ursicht ur do bikaande un in ju läste Tied näi meldede Uranfuunde wise us, dät düt Metall nit tou do säldenste chemiske Ele-mente heert. Aetter dät Urdeel fon ju ameikanske [= amerikanske] Atomenergie - Kommission kumpt it dusendmoal ofterer vor as Gould. Man schätst, dät sowät fjauer Tjondu-sendstel fon ju butere Wareldkoaste ut Uranmineralien bestaant.

Leider Gods wärt di grotste Deel fon dät gewonnene Uran nogh foar ju Her-staalnge fon Atombomben ferwaand instee-de fon nutselke Seeken do den Free tjon-je. Wi wolln hopje dät ju Maanskheid tou ju Iensicht kumpt, dät us di Allmächtige ju Kraft fon den Urankändn erforskje liet, dät wi se foar freedelke Seeken bruke. Ju ut dät Uran tou gewinnende Atom-energie kud do Kraftreserwen fon de Manskheid foar Heits-, Lucht- und Kraft-tswecke do kuumende Generationen do Surgen ounieme uum dät Eende fon Steenkoole, Eed un Oilje.

As 'n goud Teeken hirfoar sunt do atom-kundige Forskere knuläst in Genf touho-pekemen, uum 'ne internationale Touhope-orbeid mugelk tout makjen. Jo wiren sick eenig, ju Atomkraft blot tou fredelke Tswecke tou ferweenden.

Klaster Langen hied Lound in Seelterlound

Fon Wilh. Korte

In de Mai Anno 1359 kreg di Pestor Bernt Swartewold tou Utende den Bisäik fon den Bur Bole ut Baljene, di him 'ne Schaankungserklärnge vorlig un uum Bi-urkundung biddede. Bole fäilde sick fer-anlast, dät Klaster Langen (Krumhorn) bi Aamde aan fon sien Fane tou schaan-ken, ,,to nuttichheit unde bederf" fon dät Ordenshus.

Twäin Tjugen hied Bernt Swartewold deertou nöiged, so waas dät weil Vor-skrift, wen Gäistlke in dät Middelaler Schaankungsurkunden bisiegelden. Di Ut-ender Pestor föigede nogh ju Urkunde bi, dät deer nohg mor Tjugen weesen wie-ren, namde aber blot do Nomen fon Ul-rich Eggen un Haye Folrics. Dät aast-frieske Klaster Langen waas nu Ainer wudden fon 'n Fan in Baljene di an 'ne schipbare Touwege lieg. Bi 'ne our Ge-lägenheid wud al bigjucht, dät al von 1500 'n groten Deel fon den aastfriesken Eed-bidarf ut Seelterlound bileeken wudde.

An de 60 Jier leeter kreg dät aastfries-ke Klaster nogh aan Fan fon den Balje-ner Bur Hayo Egghena schaankt. Di Vorgong fon ju Schaankung geen ock so vor sick as bi den erste Fan. Heer Pestor Stoet, Parochial tou Utende, sette ju Schaankungsurkunde ap, wir hi oun bimerkde, dät Hayo mäd Ienwillnge fon sien Maanske un sien Erwen 'n Stuck Fangruunde, umme Godes willen unde ze-lichheit erer oldern unde erer zelen willen dät Konvent tou Langen urlät hiede. Hayo hied Gewärleistung ferspreken un dät Klaster Fördernge un Helpe toutäld.

Bitjen leter mout dät Klaster Langen nogh 'n Fangruundstuck in ju Naite fon Scheddel erwd häbbe. Hayo Clenc un sien Maanske None trieden 1459 as Tju-en ap un bikundeden vor den Pestor Johan tou Romelse, dät di Orden al siet 30 Jiere den Scheddeler Fan in Gebruk häiwed hieden. Feranlasnge hierfoar waas 'ne Intervention fon den Ienwooner Re-met, di den klasterlike Fan foar sick

fer-longje wül un deerum dät Klaster an-schinent Melasje maked hiede.

In ju Tied deerätter hied ju Ordens-ferwal[t]nge in ju Binutsung fon hire Seel-terlounder Fane näije Melasje, ju ock dät touständige Gjucht in Ayt Orbeid makede. In November 1472 waas di Kel-lermäster foar dät Langener Konvent ätter Ayt, um an do Gjuchtsferhondlungen deeltouniemen. Ju Partei fon Klaster Langen waas fertreden fon do Schieds-gjuchtere Wempe Moermann un Wempe Pedems. Do Baljener Folric, Bole, Egge un Aylt lieten hire Intressen woarnieme trough Wichmaan Block un Geert Smet.

Wät do Baljener vor tou brangen hieden, is nit bekaand. Den Anschin ätter waas dät Eed all ougreeuen un jo ju Meenge, dät dät Lound him nu wier heerde. Ock dät Schiedsgjucht waas sick ur ju Gjuchtslage nit so gans klor. So wudde dan entschat, aan fon do ooldste Klasterbrure schul ät-ter do in Fraage kumende Fane kume un deer bi siene Zelichheit bikanne (swöre), dät sienes Wietens ätter di Fan sien Kla-ster heerde. Mäd düt Urdeel fon dät Schiedsgjucht wieren do Baljener ienfer-steen.

Anno 1475 wudde in düsse Seeke di Ut-ender Pestor Angeld nogh eenmoal bimöid. Di Konvent tou Langen, fertreden trough sin Prost Sebastianus un den Kellermäster Adriacius, hieden sick intwisken mündlik mäd do Baljener Buren eenigd. Man waas sick hirbi deerur klor wudden, dät do fromme Vorfoaren fon do Baljener Intres-senten mäd ju Schaanknge Loundurgawe foar ewge Tieden meend hieden un nit an tourägreeken toaght hieden.

So foont mäd ju Biurkundung trough den Utender Gäistlke in longjierigen Stried um dät Aindumsgjucht fon do Klasterfane tou Baljene 'n freedlk Eende. Do Gebör-nisse fon ju Reformationstied kudden den Bisitt fon den Orden nit störe, den dät heerde domoals tou dät münsterske Ho-heitsgebiet.

Dät Prämonstratenser - Klaster Langen lieg westlk fon Aamde un wudde uum 1529 tou dät Vorwierk Blauhus bi Woltzeten ferlaid. Ju Urseeke wiruum dät Klaster Langen ferlaid wudde ätter dät Vorwierk Blauhus waas ju Woaternod. Di Dollart briek herien un do Urfloudngen twongen deertou. Nogh 1585 wieren di Propst, ju Priorin un Konvent in hire Amt.

Dät oolde seelter Balspill

Dät Balspill aw Balsloon waas in Seel-terlound dät gewöönlike ap do Aettermid-deege fon Sun- un Fierdeege. Aetter Läst-tjonst kemen do Spielere ap do Spielstee-den touhope, wir sick dan do Toukikere ädder genough apstaalden. Do Spielstee-den, wir it morere fon raate, wieren

mu-gelkst fräije un uungestörde Flächen, ent-weder ap 'n Brink aw ap 'n breeden Domm, wir gjucht nan Wayenferkier waas. Ap den Way goolten do Sloote as Scheed an bee Siden. Ap 'n Brink wudden do Sidenschee-de trough Strieke aw Teeken fästlaid. Wät ur dät Scheed lieg, heerde nit tou den Spielrum un hiet ,,bute".

Dät buppere Eende fon dät Spielfäild bi-stimde ju Steute. Dät waas 'n ousageden Boomstubbe ut häd Holt, die oungreeuen wudde. Dät Fäild bäte ju Steute hiet ,,bä-te". In ju Richtung ju Steute junur waas epen sunner Scheed un hiet unner in Jun-deel fon buppe. Pork hiet di Striek twärs ur dät Spielfäild. Hi waas wull 20 bit 30 Trede fon ju Steute owe. Di Bal moste ur den Porkstriek wechhauen wäide wen hi foar dät Spill Bitjudnge häbbe schul. Bi kräftige Spielere kud di Pork ock wider fon ju Steute owe weese.

Di Bal wir mäd spield wudde, waas fon wullen Jäiden un fon 'n Schouster mäd Le-der gläd urleeken, aw ock wull 'n stromm wickeld Kljoun, dät mäd wullen Jäiden trough stopped waas. Di Bal waas so an de träi Tume tjuck un moste elastik ge-nough weese, so dät hi, wen hi fon den Balslooher sunner grote Anstrengung liek-deel ap ju Steute smieten wudde, licht wier hog wippede un biquem mäd ju epene Hounde in 'n Winkel fon 45 Grade wech-hauen wäide kudde.

Dät Apstaaln tou dät Spill geen so vor sick: Touerst wäälden do bee bäste Bal-slooher, do sick as Anfierder an ju Spitse staalden, wickselwise ut ju Taal fon do Meespielere hire Partner. Wieren sucke deerunner do as gewante Spielere bikaand wieren un elk do häbbe wül, so wud deer-uum looted, dät ätter dät allgemeen

bi-kaande Ferfoaren mäd ungliek longe Sträi-spiere aw Sticken leeken wudde.

Wieren so do bee Partien bilded, so wud ock nogh deeruum looted, wäcke Partie dät

Spil ounfange schul.

Dan waas nogh 'n Apgawe foar do bee Anfierdere, do Spielere ätter hire Konnen, ju gjuchte Steede antouwisen. Ju Antaal fon do Spielere kud ferscheeden grot aw littik weese as bi dät Kägelspil. Ju buppere Partäi waas so tou tellen ju weerende Partäi. Ju erste liet gewöönlik trough sweckere Slooher dät Balspill oun-fange. Bi dät Spill moste man appasje, dät di ouhauene Bal nit ur do bee Si-densloote, sunnern liekut, ur den Pork wech mugelkst wied in ju Boan flog. Flog di Bal bute aw kem hi nit ur den Pork-striek wech, so waas dät 'n Pudel, wirfoar di Slooher utlached wudde, un hi moste ours aan Plats makje, den elke Spideler hied blot eenmoal in ju sälge Runde dät Gjucht, den Bal outosloon. Flog di Bal aber, wät sick so heerde ur den Pork wech in ju Spielbaan heroun, dan waas it Ap-gawe foar ju Junpartäi, den Bal in 't flogen [= fljogen] aw bi dät aphuppjen fon ju Gruund wier touräg tou sloon. Dät Wai- un Her-sloon fon dät Bal waas tougliek di itres-santeste [= intres-santeste] un wichtigste Deel fon dät Spill, un in düsse Kampf, di ofte longe wai un wier wogede, biwärde sick ju Geschiklich-keid un ju Kittigeid fon do Spielere. Ju oungriepende Partäi hied vorallen tou fer-hinderjen, dät di Bal nit fon ju Junpartäi bäte ju Steute touräg slaijen wudde. - Dät waas 'ne grote Blamasje un kostede 10 Points, - un ouerside mosten jo deerätter trachtje, dät jo den Bal mugelkst wied in ju Fäindlinje vorschowen. Ju ouweerende Partäi hied natürlik in bee Fälle dät Jun-deel in Oogene. Waas di Bal nit mor an't fljogen aw huppede nit mor, sundern rulde blot mor ur de Gruund, so dorste hi mäd de Fout aw ours apheelden wäide; wir hi tou Rau kem, wud 'n Teeken maked, dät so namde Merk. Bi elke foulgjende Bal-slooher wiederhoolde sick di sälge Kampf. Wud bi dät Wai- un Wiersloon di Bal ock moal nit apsichtlik ur dän eene aw dät our Sidenscheed ätter buten slaijen, so waas deermäd nan Pudel maked, sundern man urdrug den Punkt, wir di Bal lääsen bleeu, in gjuchtwinklige Richtung ap ju Spielbaan un makede deer dät Merk.

Hiden nu ap düsse Wise aal do Spielere fon ju oungriepende Partäi de Rige ätter den Bal ousloajen, un alle Merke tou ur-sjoon, so wud dät ap dät wiedste in de Spielbaan vorschäune Merk as Katt bitee-kend, un nu wud deerur birät, aw me ju Junpartäi nogh aan Kampf ounbjode wüll. Ock ju Ouweerpartäi urlig fon hire Side, aw jo in Anbitracht fon den Twiskenrum twiske Katt un Steute den Kampf ounnie-me wülln, d. h. aw jo leeuden, den Bal fluks bi dät erste Ousloon aw in den Kampf fon dät Wai un Wiersloon ur düs-sen Katt wech vorschuwe tou konnen. Heelt ju oungriepende Partäi hiren Katt nit wied genough vorschäuen, so raat ju sick un konzedierde den Fäind 5 Points, wirfoar jo dan dät Gjucht hieden, buppe tou bliu-en un fon näijen tou fersäiken, aw jo foar sick 'n beteren Katt herut sloo kudden. Waas ju ouweerende Partäi nit de Mee-nenge, den Katt fon ju Junurpartäi ur-hoalje tou konnen, so ,,raat" ju sick d. h. ju fersichtede ap den Fersäik un bitoalde ock ju Buse fon 5 Points.

Wieren aber bee Partäen gliker Wise sick as Sieger sicher, ju eene de Meenge, dät hire Katt nit urbeden wäide kudde, ju our de Meenge, dät jo deertou wull in stande wieren, so wikselden bee hire Stee-de ume, so dät ju bither oungriepende Partäi tou de ouweerende wudde un ätter ,,unnern", do our deerjun ätter ,,buppen" look.

Di Kampf mäd den Bal fäng dan fon näijen wier oun un dät geen nu uum ju Erobernge fon den Katt, un wierhaalde sick so ofte, bit fon een Partäi ju bistimde Antaal Points gewonnen un deermäd dät Spill tou Eende waas.

Dät Balspill waas somäd 'n Kampfspill, dät Oungriep un Ouweer glik grote Kraft, Kittigeid, Slauegeid un Uumsicht ferlon-gede. Ju Kraft moste sick bisunners

bitä-tigje bi dät erste Ousloon fon den Bal, dät nit mäd irgent een Instrument, sunnern mäd de epene platte Hounde un mäd 'n wied uthaalden Sleek in 'n Winkel fon 45 Grad passierde. Do bäste Slooher slug-gen den Bal 100 Trede un wider; it is tou bigriepen, dät deertou Ielt (Schwiele) in de

Hounde un 'n kräftigen Irm nödig wieren. Man hougede sick nit tou wunderjen, dät sucke Bale, do in 'n hogen Bogen trough ju Luft flogen, fon den Koppel Toukikere bijubeld wudden. Wen do as bisunners ge-schikt bikaande Spilere sloo wüln, tried 'ne ferwachtungsfulle Stillte ien, un do fäindlike Rigen nomen hire Stellung wied genoug touräg, uum den tou Gruund faa-lenden Bal ap ju gjuchte Steede in Emp-fang tou niemen un touräg tou sloon. Aber jo hieden sick ock ofte ferreekend, den di slaue SIooher hied kittig ju fändlike [= fäindlike] Stel-lung urkiked an raate den Bal in 't Ou-sloon ju Richtung ätter eene ofte naiher lääsende, aber nit bisettes Steende [= Steede] fon ju Spielbaan. Di Sleek wudde in sucke Fälle mor wage un so birekend utfierd, dät di Bal in lieke Lienje wechfljogend, sowät vor do fäindlike Rigen ju Gruunde bi-rürde un rulljend sin Way foudsette. Sucke un äänlike Kniepe, do ofte mor Slauegeid un Kittigeid as Kraft ferlongeden, broagh-ten ofte den uunferhoffde Sieg, di dan nit minder bijubeld wudde. Di gewönlik litje Kampfpries bistud ut Jäild un wud mäd-nunner ferdronken.

Nogh uum 1850 wudde dät Balspill fon jung un oold mäd grot Intresse spideld. It waas 'n Nationalspill, den Grotfoar, Foar un Suun nomen deeran deel, entweder ak-tiv aw passiv, un 'n gouden Balslooher wud in 't ganße Terp as Helt biwunnert.

As di Stoat dät Bjor bjouen un Fusel barnjen ferbood, nom dät Balspill ou un wud ersett trough dät Weershusliuend mäd Korten spieljen, kegeljen, donsjen un Teater spieljen.

Dät our Balspill waas dät Binnerkesloon. It waas ganß eenfach un wud nit fuul spi-deld. Een goud 2 Fout long smell Bräd wud ap ours een, dät fäst in de Gruund stud, aplaid as 'ne Wächte. Ap dät eene Eend fon dät Bräd kem di Bal tou lääsen, un ap den our Eend häu di Binnerkesloo-her mäd 'n Kneppel. Trough den Sleek steeg di Bal hog in de Luft un kem in 'n groten Bogen wier deel. Di den Bal am wiedsten slug, hied gewonnen. Wi sjo dät it hirbi ap grote Irmkraft ankem.

Wät licht ferjeeten wärt

1319 wud di Ferbindungsway twiske Klaster un Frieslound erwäänd un as ool-de Heerway beteekend.

1811 wud 'n Way fon Ayt ätter Seelter-lound utbaud.

1596 wud Struckelje fon amtlike Side as Cespel un as Meente biorderd insteed foar Utende. In Struckelje stud ju Serke un hied mor Ieenwooner [= Ienwooner], man do Seelter kudden sick nit deeran waane. An do 1600 Jiere waas Utende dät Cespelterp un nu schul Struckelje dät wäide. Bolde sunt 400 Jiere fergeen un immer nogh kwede do Seelter ,,Utende".

1860 wud ju Scheddeler Serke oubreeken un wier näi apbaud.

1869 weihede fon ju Scheddeler Serke jou [= ju] Toudenspitze ou ap 'n 17. Dezember.

1885 wud ju Spitze wier apbaud ap den Scheddeler Toudn.

1864 wud Idafehntjer Kanal greeun, hi waas 3023 Meter long un kostede 74 239 RM.

1877 wud ju Struckeljer Serke oubreeken un in Pestors Tun wudde 'n grote Nodser-ke baud. Di Klocktoudn mäd do bee Klok-ken, di alleene stud, bleeu stounden bit 1900.

1879 wud di Baljener Kanal greeun, hi waas 3023 Meter long un kostede 74239 RM.

1889 wud di Utender Kanal greeun, hi waas 2376 Meter long un kostede 80 166 RM.

1900 wud ju näije Loundsträije [= ..sträite] fon Bär-ßel troug Seelterlound

ätter Näischeddel baud. In Romelse wud ju Sänt Jakobiser-ke klor un in Struckelje ju Sänt Georg-serke.

1905 wud ju Loundsträite fon Utende ät-ter Bokelesk baud.

1908 wud ju Irsenbaan troug Seelterlound in Bedriu numen.

1821 waas di grote Bround in Scheddel ap den 26. August; 26 Huse un 3 Schäine barnden ou wülst dät Foulk in Romelse ätter Serke waas.

1821 wud Näischeddel gründed ap 'n 8. November.

1908 heerde ju Schipfoart ap de Seelter Amze ap; do läste Schippere Rauert un Hayen fierden sowied nogh planmäßig fon Lier ätter Romelse.

1909 fäng dät Fankultivierjen mäd Kunstdunger oun. Dät Boukweetenlound barnjen heerde ap un do Heedschäipe wudden minner.

1910 wud wier Eed greeun foar den Fer-kop an ap do Baanhoawe ferleeden.

1914 wud fon ju Oldenburger Moorkul-turgesellschaft in de Romelster Westfan dät Moorgut Ramsloh gründed. Kriechs-gefangene Franzosen un Russen wudden deer in 'n Leeger unnerbroaght un bi Dränierorbeiden brukt. Ock ap Säidelsbirig wudden two Fangöidere gründed.

1923 wudden in Romelse, Scheddel un Säidelsbirig Mullfabriken baud, do Grie-seed Mullballn makeden.

1926 noom di näije Kustenkanal dät ma-ste Woater fon Ohe un Marka, so dät Seelterlound fon do Sumerflouden bifräid wudde.

1945 waas 'n Urloop in Seelterlound. Engelske Panßere schooten Huse in de Bround un fierden do Sträiten kaput. Dütske Pioniere sprengden bolde alle Brä-ge in de Luft.

1954 wud twiske Romelse un Sud-Elisa-bethfehn ne näije Betongsträite baud.

1955 wud di Idafehntjer Kanal wier ticht fierd.

Dät Roupgjucht ur Tiwar fon Seelterlound

Novelle fon H. L.

Ju Floud steeg jun 7,02 Uhr, 's äiwens un dreeu dät Woater in ju Soeste un in dät Bärßeler Joop mäd lichten Wellengong bit ticht an ju Trappe fon de Snappenburig. Unner in de Burig barnden al do oiljefun-sele un raten man min Lucht, dät fon wie-den bolde nit tou sjon waas. Do Knechte wieren ap Wache leeken, so as di Junker Griese it bifäln hiede; hi sälwen siet ur Atlanten un Klenere beeged, smeet ap un tou den iunske him sittenden Tiwar, den Fogt fon de Snappenburig, kute Anwisun-gen tou, do hi bidäftig notierde.

,,Wienmound of Oktober 7., dan is Aren-fest, ju Sunne gongt unner 5,30 Aetermid-deegs, dät Weder is disig, aghtjet ap do Koggen do fon dät Ayter Märked kume, dät wi den Toll beere!" - Un Tiwar no-tierde den Day ap, 7. in 't Wienmound of Oktober, disig Weder. So kwäd di Klen-ner.

Di Dook kroop as 'n grieswiet Gespenst an do Finstere hog, man säilden trong aan Luud fo[n] buten in dät hoge Toudengemoak, in dät do bee sieten.

,,Häbbe ji in de Läste Tied wät fon do Vitalienbrure blouked, Tiwar?"

,,It is al 'ne wile her, Junker. Vor een Mound uungefär träften two Schiepe an den Kjuskolk ien un smeeten Anker. Jo wieren de Amze herunner kemen, ap de Flucht vor do Hamburger."

,,It sunt ferwegene Bursken, disse Like-deler, al monig Hondelsschip is do as Büte in de Hounde faaln."

,,Un dag raten ji him monig Moal Un-nerslup vor de Snappenburig! Wieten ji nit, dät man do Hansastädde ferspriek, do Vitalier nit mor aptouniemen?"

,,Jo dieden mi monigen Gefalln, disse furchtlose Gesellen, do vor den Düwel neen Nod hieden un do Hamburger jäd-den 'n Snipken slugen, disse fullfreetene Piepersäcke, do ock miene Burig scheeu ounkiekje. Jo häbbe mi monig Schip toudriuen, aw jo slugen do Ferfoulger hier

an de Snappe 'n Haken, un ju Büte waas mien, ju ik eerlik mäd him deeld häbbe."

,,Gliekdeeler, do nieme it eerlik mäd hi-ren Nome. Ik sälwen waas ja ock eenige Tied bi disse Vitaliern, bit ik tou jou kem."

,,Waas dät nit ock 'n Day as dälig, Tiwar, as ik jou twiske do Likedeeler foont, un jou mäd mi ap ju Snappenburig noom?"

,,Je, two Jiere sunt deerur in 't Lound geen. Di Dook druppede as dälig ap do Plonken fon us Schip, as ji mäd jou Monnskuppen us an den Kjuskolk tou sjon kreegen."

,,Ji wieren ap de Flucht, Tiwar, kwie-den ji nit, dät it foar jou nogh aan Day rate, Klasterbrur tou wäiden unner do Johanniter in Bokelesk?"

,,It waas so, Junker Griese, un hieden ji mi neen Unnerkunft rat, foar weer, ik waas dälig in 'n Buusklood in 't Klaster tou Bokelesk."

,,Ji sunt fon edel Bloud, Tiwar, un nit gliek mäd do Seerowere fon de Amze. Wolln ji mi nit telle, wät Sweret jou bi-druckt? Jou Ure is goud, deer ji mi an-fertrjouje konnen. Aw häbbe ick nit al do Jiere biwiesd, dät ik jou aghtje?"

,,Ji dieden mi fuul Goudes, Junker. Ik foont bi jou 'n näijed Touhus, ju Snap-penburig is mi ljow wudden, so as it inssen mien Hus un Hoaw deer in Seel-terlound waas. So schälln ji wiete, wät mi toun Fluchtigen makede," kwad Tiwar. Sien ferwegene wederbrune Gesicht noom 'ne hädde Miene oun. Him packede 'ne Erinnernge, ju sick düdlik in do Muskeln fon sin kantige Schädel outeekende.

,,Deer wier ju Seelter Amze 'n littik Lound troughlapt, in een fon do trjo Ge-spele [= Cespele] fon Seelterlound,

Scheddel mäd No-me, stud mien Wääse. Fon mien Geschlecht sunt fuul in 't Lound leeken, it is 'n adel-ken Stamm fon goud Herkumen. Fuul häd it uum dät herrlike Lound däin, dät me dät uunbekaande Lound twiske Fan un Sump namt. Hus un Hoaw wieren mien aijen, deer unner an den Boarenbirig.

Min Naber, Gerd Rombrink, den sien Buräi nit wied fon us lig, woonde unner an de Seelter Amze. Hi waas 'n wöisten Super un Proaler un uunferhülked as ik. Un an him moste ik tou 'n Mörder mäide [= waide], um mien Wucht willen, dät ik ljow hiede un dät mien Wiuw wäide schul. Dät Wucht hiet Adelaid un waas ut Romelse. Adelaid hied mi ock jow [= ljow], aber trough hire Alern waas ju den Gerd Rombrink ferpflichted un ferspreeken. Him dreew aber blot dät sinlike Spill.

As hi dät Wucht nu eenmoal wier in do kunkle [= dunkle] Gonge bi Scheddel appassede un oungreep, it waas in de Aeiwenddjunkeln-ge, do kem Adelaid roupend un huljend ätter mi tou lopen un klagede mi hire Nod. Mi urkem 'ne Wut, ik waas mien Sinne nit mor Heer, ik kaande mi nit mor, an deer unner, an de Kjusway, wir 'n ooldferwederden Findling lait, um den dät Efeu sien Ranken woaksen häd, häbbe ik him aplurd. Mien blonksliepte Soaks träfte him goud, dät rode Bloud fawede dät gräine Moas un Gers. Deege un nagh[te]-long heelt ik mi an dät Bullerneer ferstop-ped, bit di Gograf fon Seelterlound, Her-mann to Muhlen, toun Gogjucht ap ju Dingsteede fon den Ayter Serkhoaw ap-rup.

Nogh as dälig sjo ik ju Godingbaank, unner 'ne oolde breedkrounige Linde stounden, trough ju hire Tacken do Sun-nenstroalen schenen. Fuul Foulk waas

tou-hope kemen. Die Gograf waas Vorsitter, an sen [= sien] Side studden do Kornoten un Fog-te. Ap 'ne swote Kiste lieg di dode Gerd Rombrink un waas mäd 'n wiet Leeken bideckd. Do trürjende Fründe studden deerume tou. So sag ik dät Gjucht, dät ur mi den Stock breke schul, ut 'n Ferstop, dät ik mi in de Naght maked hiede unner 'ne Dannene, wir man mi nit sjo kudde. In dät epene Gjucht wudde ik as di Dodhauer anklaged. Twelif Bloudsfründe ligen hire Hounde ap dät blote Swäid fon den Go-grafen un birupen dät Bloud fon den fon mi dodhauenen Gerd Rombrink mäd dät Woapengeroup.

Träimoal gelde di Roup: ,,Woapen Jo-duth ur dissen Morder, di us Flaask un

Bloud fon 't Liuend tou 'n Dod broaghte!" trough de Luft; träimoal waas it, as wen mi dät Haat still studde. Dan ontwou-dede di Gograf un rup mi tjoonmoal bi min Nome, wirap ik erschine schul vor düt Gjucht. Stumm un fersleeten stud dät Foulk, mäd bloten Kop, Greebesstillte lig ur dät Serkhoaw. Tjoonmoal briek sick dät Echo, ferstümmeld an ju Serkmure, tjoonmoal bleeu di Roup sunner Ontwoud. As ik mi nit meldede wudde ik foar free-loos erklärd, nargends mor hied ik een Touhus, heematloos, gjuchtloos, beleeden mäd 'ne swere Bloudscheeld.

As it Naght wudde, neen Maansken wied un breed mor tou sjon wieren, häb-be ik mien Ferdeck ferlät, ben wondert ätter 't Noude, ätter dät Meer, bit ik an 't Ouyer [= Ouger] studde un mi 'n ferdeckte Steede utsoaghte. Hir träfde ik do Vitalier. So wud ik ock aan fon do. Monige Foarten makede ik mäd do Likedelern wied ap ju Noudsee hinut un waas bolde aghted, den ik kaande neen Nod. Mien Haat waas häd wudden, man ju Seensucht, Ferlongjen un Taanken nn Adelaid liet mi nit loos. So fergeen Jier ap Jier, ik wudde 'n our Maanske, nemens kaande mi mor. Erste deer unner an den Kjuskolk wudde mien Liuend trough jou Deertwisketreden 'n gan [= näijen?] Traal rat."

In dät hoge Toudengemaak sieten do bee swiegjend binunner. Dät Schicksal hied iuen trough Tiwar Woude kweden, do in disse Naght do bee min Släip reeke schul.

It waas Märked in Ayt. Dät touhope kemene Foulk hondelde, kopede un ferko-pede. Ju Mädensunne scheen so hell jun ju hage [= hoge?] Kuppel fon de Serke. Uum dät Roathus un de Serke ligen do Huse läig un ticht annunner. An de Seelter Poute, ju ju Festungsmure unnerbriek, studden do Knechte un elke Wayen wud in Ooge-schien numen wegen ju Weere, un dät neen Arglist ienfierd wudde. Den it is 'ne uunrauelke Tied in ['t] Lound un deerum is dubbelde Vorsicht nödig, ock wegen den Poutetoll un Ougawe fon Weeren.

Ju rode Foone ju alle Märketsdeege uthonged wärt honge slap dät Roathus herdeel; ju wised den Märketsday an, di immer fon wied her stärk bisoaght wärt, ock fon do Hoge un Edelljude fo[n] wiede Uumgebunge.

Ap de Soeste kumpt mäd full Sail 'ne Kogge ounfieren. Erste kut vor de Städ un de Bräg, ju hir ur dät Joop lait, ferlong-sommt ju hire Foart, lät do brune Saile faale un smit Anker. Mäd fjauer fon sien Knechte, do do Lanßen ur de Schullere drege, biträt Junker Griese fon de Snap-penburig un sin Burigfogt Tiwar ju Bräg, Di Junker smit 'n Goulstuck in den Opfer-stock, di in de Midde fon de Sponnung ur de Bräg unner de Bielde fon den Schuts-heligen mäd dät Kjus anbroaght is.

,,Sjo ji dät Foulk hir, wo it surglos un schacherjent den Day ferbrankt? Un nee-mens oant, wo nai all dät Ferhängnis is!" ,,Di Rat ferlät sick ap do sterke Muren fon de Städ, fielicht ock ap siene Knechte," kwad Tiwar.

,,Ik woll den Rat apsäike, jädden sjucht hi mi ja nit kumen, man ik brange dag nogh wichtige Kunde. Ik treffe jou wier an de Seelter Poute."

Longsom slingert Tiwar trough do Rigen Telten, Buden un Märketgewöül. Him wärt nemens wierkanne, hi häd sick so doane feranderd, un ock dät Gesicht is ours wud-den siet Jiere, deer hi nit mor hir waas. Un dag is him alle[s] so bikaand, so aw it erst 'n poor Deege her is, siet dem hi trough disse Poute fluchtede. Ju Erinnern-ge packed him, dät Ferlongjen ätter sien Seelterlound lät him alle Vorsicht ferjeete. Deer an de Seelter Poute träft hi den erste Bikaanden. Hi waas 'n Fründ fon him weesen in do Bäidens Jiere. Nogh aan ge-sellt sick tou den Fründ. Hi sjucht ju Tracht, hi spürt ju Heemat, do [kon] hi dät nit läite, hi mout seeltersk mäd do bale.

,,Gouden Day, ji bee, wo gongt it deer her in Seelterlound?"

,,Min ljowe Kerrel, wät fräigje ji so un dät ap seeltersk?"

,,Wät, kanne ji mi nit mor?"

,,Gods Krüß, nu sjo ik it, du bäst die Tiwar ut Groten Scheddel?"

Un di Schreck packede do bee, jo sjo den Mörder, wieten fon ju Bloudscheeld un dät hi freelos is.

,,Je, ik ben di Tiwar, den ji as Mörder ounkiekje, man ik ben nan gemeenen Dod-hauer un ik stounde in den Schuts un Tjonste fan den Junker fon de Snappen-burig. Ik kanne nogh do oolde Gesetse, ik eere un ahgtje nogh dät Seelterlound, un foar ju Fräigeid un dät Gjucht fon miene Heemat kämpfje ik jädden, ock mäd mien Bloud. Je, ji wunderje jou, dät ik so bale, ik, di Mörder. - Nogh heere ik dät Woa-pengeroup in mien Oren geljen, nogh ben ik ferfemt, man it durt nit longe mor, dät ik fräi vor jou stounde."

Ur de Kloppenburig un Vechte lukt di Graf Moritz fon Ooldenburig. As 'ne Tweerfloage kumpt di Heerbann, Walsed sick ur Terpe un Städde un staant, sunner dät man tou Bisin[n]enge kumpt, ap eenmoal vor de Städ an Burig Ayt (Friesoythe). Umsunst is dät Bidjen und Bödeljen fon den Rat fon Ayt, tou sweck is ju Ou-weer fon do Walle un do Muren. Trough ju Seelter Poute ritt di Rider Graf Moritz fon Ooldenburig, umrat fon sien Vasallen, in ju Städ un Festung Ayt ien.

Mäd krusleekene Stierne hert di Junker Griese ap de Snappenburig ju Aettergjucht, dät do Ooldenburger Ayt bisett häbbe.

,,Tiwar! Di Ooldenburger mout wier fer-driuen wäide, di woll do Märkede in sien Hounde häbbe, un ock us den Garut make [= makje]. Bihaalt di Graf Moritz ju Städ Ayt fäst in sen [= sien] Hounde, dan kumpt Seelterlound an de Rige un ju Snappenburig. Ju Mißgunst ap usen Toll sit den Rider in de Kopp. Wät is tou makjen?"

,,Junker, reked mi ju Botschaft me, ik woll ätter Seelterlound, ik woll do Terpe aproupe tou de Harnisch-Schau. Jo schelln unner do Lanßen trede un jun Ayt mar-schierje. So woll ik Süne dwo foar mien Fergungen."

,,Dät is gjucht, Tiwar, so woll ik ock dwo un mi an Münster weende, dät jo us helpe. Gunget in 't Seelterlound, ji dwo wät Gro-ted foar jou Heemat!"

Naiher un naiher kem di Day, dät di Marsk fon alle Siden ap Ayt beginne schul. Fon Mule tou Mule, fon Hus tou Hus is ju Kunde geen: Kampf den Moritz fon Ooldenburig!

Mäd trjo Koggen full Knechte luckt di Junker Griese fon de Snappenburig ju Soeste ätter ap Ayt tou.

Font Sude her kume do Münsterske, in ju wiede Uumgebung breckt dät Foulk ap, do Ooldenburger fou ferdriuen.

Do Loundsknechte fon den Grafen Mo-ritz fon Ooldenburig merke Unrest unner dat Foulk fon de Städ Ayt. In de Naght barnje do Fjure ap do Höchten un schine bloudrod jun den dunkle Hemel. Moritz sälwen, di al woarschaued is, täift nogh.

Hi biraued sien Vasallen un kwäd: ,,Dät häd wull nix tou bitjuden, wi sunt stärk genoug, uum us tou weeren."

,,Rider, dät sunt tou fuul do jun us luke, un Städ un Burig sunt man sweck bi-fästiged!"

,,Wen dät so is, dan reked nachelch uum ju alfte Ure den Bifeel, ju Städ tou fer-läiten. Dät Heer sammelt sick ap Slings-höchte bi Bösel!"

Unner ju Wile kume do Buren un do Münsterske naiher un naiher an Ayt her-an. Wüllt ju Naght ounbräkt, deer bute in 'n wieden Kringel ätter Noude un Sude do Knechte un Söldner leegerje, ferläite do 0oldenburger ju Städ Ayt, luke sick ap Slingshöchte touräg, um hir den Day tou outäiwen.

Unner den Schuts fon de Naght, ferlät Tiwar ju Kogge fon Junker Griese, di bäte Kompe ankert un sick ferdeckt in ju Krumnge aphaalt, wir Lahe un Soeste touhope kume. Mäd 'n litjen Trupp Knechte un in 'n Ielmarsk trough de Fan, ap Seelterlound tou, träft hi do Seelter bi Mäddengries, do ap Ayt unnerwaiens sunt. Sien knapped heerisked Aptreden schaft Respekt, di Nome Snappenburig rakt Moud un Achtung. Nit umsunst waas Tiwar bi do Vitaliern. Deer leerde hi al-les, wät him tou 'n ferwegenen Maanske makede.

Do Kundschafter ielje wai un wier. Al-les is klor den Moritz in Ayt tou packjen. As it smäidens ljaght wärt, lukt sick di Kring uum de Städ touhope. Tiwar is aan fon do erste do an den Städgraben un den Wall ankume. Deerap eenmoal flatterje wite Douke un fründlik Winken ut de Städ herur. Wiuwe un Bäidene lope ur

Bräg do Bifräiere jun. Een Fräigjen un Ontwoudjen, unner Douke swenken un roupen ballt alles tou'n Kljoun touhope. Man sjucht, man kumpt tou leet, di Ool-denburger is utkniepen.

Di Rat fon de Städ noom do Ferbündede haatlk un festlk in Empfang. Ap den Märkedsplats wieren longe Diske apstaald mäd heet Ieten un Tinkruken mäd edle Gedronke. Un een Smousjen un Dräinken fäng oun as ap 'ne Hochtid, dett elk hied Smaght un Torst. Blot aan failde unner den Koppel, fon den elk balde. In den Maanskenaploop ap den Märketsplats hied Tiwar en Wiumaanske blouked, ju an de Städmure entlong geen. Hi foulgede hir bit ap den our Eend fon de Städ, wir hi se ienhaalde. As ju in 'n Dorgong stoun-den blift un apkickt, den Tiwar tou sjoon kricht, rapt ju mäd lude Stemme: ,,Tiwar, min Tiwar!"

Uren fergonge. Dät Liuend in de Städ wärt luder, as wen di grotste Sieg fierd wärt. In dät litje Hus sitte Tiwar un Adelaid Hound in Hound. Jo häbbe sick so fuul tou fertellen un sunt so gluckelk, dät jo sick wierfunden häbbe. Tiwar fer-telt kut ou, wir hi al ju Tied weesen is un wät hi aal biliued häd, un ju Hopenge nummer nit aprat häd, dät dag nogh een-moal di Day kumen died, dät hi Adelaid gluckelk makje kudde. As hi knuläst mäd den Junker in Ayt weesen waas, hied hi dät nit langer uthoolde kud. Hi hied mäd do Seelter bale most un sick tou erkannen rat.

Adelaid hied ju Hopenge ock nimmer aprat, un as hire Oolden sturwen wiren, ju alleene un ferlät waas, hied ju Orbied [= Orbeid] soaght in de Städ; ock 'ne langere Kronk-heid hied hir aisk menumen. As jo utfer-täld hieden, sitte jo nogh iuen still bin-unner. Tiwar staand ap un gongt ätter de Dore, bi siene Gröte stat hi sick an den läige Dorrome.

Kum, Adelaid, läit alles lääse un foulge mi. Bute ap de Soeste ankerje do Koggen fon de Snappenburig. Use Ljowe schäl ne-mens mor störe. Ju Burig schäl dine twäide Heemat wäide, so longe bit sick wät Beteres fint!

Use Wareld fon binnen

Wi gewönlike Ljude kanne use Wareld blot fon buten wir wi se biorbeidje un ge-lägentlik 'n jopen Sood greeue. Do Geleer-de do sick mäd dät Binnere fon de Wareld bifatje, konnen us deerfon fuul fertelle. So makeden jo 'n poor Mounde toräg 'ne Sprengung 600 Meter jop unner de Gruund mäd 2000 kg Sprengstoff, in do bayriske Voralpen, ticht bi Bad Tölz. Deer schul nix sprengd wäide, blot 'n kunstlk Aeidbiujen schul dät reke, wir jo an studierje kudden. Deer wieren 'n Universitätsprofessor un fjautig Geleerde ut dät Binnen- un Ut-lound.

Blot mäd komplisierde Metoden, mäd teoretiske Eendfoulgerungen un longwilige Birekngen glucked dät do Geleerde, dät Binnere fon use Wareld tou erforskjen. Ju buppere Schicht häbbe jo al trough stu-dierd. Kraftfartjuge un Irsenbaan, Schiepe un Luftfartjuge makje dusende fon Kilo-meter in 'n poor Ure. Mor as fiuuntwintig Kilometer hog is al 'n Luftfartjug flaien. Mor as trütig Kilometer hog sunt Fors-kungsballone stiegen. Do näiste Reketen sunt all morere hunnert Kilometer hog geen. Blot jop in de Gruund sunt se nogh nit kemen.

Use Wareldstroughmeter is 12 750 Kilo-meter un 6375 sunt it fon de Aeidbupper-kante bit tou de Midde fon de Wareld. Blot 'n poor hunnert Meter gonge do joopste Schachte in de Gruund. Dät joopste Borgat fon de Wareld in do USA is ap 6150 Me-ter Jüpte; dät is knap Eendusendtstel fon den holwe Wareldstroughmeter.

Ju fäste Gruunde, wir wi ap liuje, wir wi Huse ap baue un Bome plontje, Bor-gaate un Schachte anlääse, - ju is wud-delk man 'ne täne Korste fon sowät fiftig Kilometer Tjukte. Do Steene fon disse Aeidkorste bistounde ut Ferbiendungen fon do Elemente Silizium un Aluminium. Dee-rum naamt me disse Aeidsone ock ju Sial-Sone.

Um japper ientoutringen mouden wi 'n teoretisk Gat greeue. Wi mouden fersäike, ap indirekten Wey, mäd do Erfoarungen fon ju Aeidbiujen-Forskung, 'ne Bielde

fon dät Binnere tou krigen. Wät sjo wi, wen wi in ditt teoretiske Gat deelstige?

Apfaalnd is it, dät it immer worarmer [= woarmer] wärt, je wider wi in de Gruund vortringe. Ju Temperatur nimmt tou, alle dusend Meter in 'n Troughsleek trütig Grad C. Al ap 'ne Jüpte fon trjohunnert Meter wärt ju Aeidwarmte in do Schachte fon do Bi-rigwierke 'n swer Problem. Bi ungefeer twäin un 'n holwen Kilometer sunt do Felsen so heet as sjoden Woater. Bi fiftig Kilometer unner de Gruund is it all so heet (1200-l700 Grad C), dät do Steene ounfange tou smilten. Hir bistaant use Aeide ut 'ne glöünig heete deegartige Steenmasse, ju unner gewaltigen Druck staant. Man naamt se ätter do griechiske Utdrukke foar Deeg un kneden: Magma, ju knedene Masse. Wi krige Proben fon disse glöünige tjuklopende Masse tou sjoon, wen se hir aw deer 'n Way trough Riete in de fäste Wareldkorste ätter buppen fint un ut 'n Vulkan as smoltene Lawa utsleudert wärt.

Wo sjucht it nu binne in de Wareld ut? Sticht ju Temperatur nu bit tou de Midde fon de Wareld immer so wider? Ut wat foar Material bestaant di grotste binnere Deel fon de Wareld?

Do Geleerde reeke tou, dat naturgemäs us Wieten immer unsicherer wärt, je jap-per wi deel gonge. Two Seeken jeelde aber as sicher. Ju Touname fon de Temperatur ferlongsomt sick in grattere Jüpten. Man nimt oun, dät ju Temperatur binne in de Wareld blot nohg um träi Grad C. herume je Kilometer sticht. Deerut foulget, dät use Wareld in de Midde morere dusent Grad C. heet is - ungefeer so het, as ju Sunne ap hire buter Side (dät sunt sexdu-sent Grad). Deertou: je japper wi in dät Binnere fon de Wareld deelgonge, je grat-ter wärt di Andeel an swere Elemente, do wi deer vorfiende. Bit tou dusend Kilome-ter Jüpte bistaant dät ,,Magma" unner de Wareldskorste ut Ferbiendungen fon Sili-zium un Magnesium. Deerum baalt me ock fon 'ne Sima-Sone. Dan foulgje bit tou 'ne Jüpte fon sowät trjodusent Kilometer swerere Steensorten, do iunske Silizium un Magnesium ut Irsen un Nickel bi-stounde.

Natürlik sunt ock disse Steenmassen nit in 'n fästen Toustand, sundern tjuck-lopend. Bi 3000 Kilometer aber, also nogh rund 3500 Kilometer fon de Wareldmid-de owe, andert sick ju Tousommensetnge fon de Wareld. Hir fankt di Wareldkädn oun. Hi bestoant nit mor ut smoltene Steene, fuulmor ut lopende Metalle, gro-tendeels ut Irsen un Nickel.

Wo konnen do Geologen dät aal wiete? Jo kwede, touerst rakt ju Tichtigeid (dät Ferhältnis for Gewichte tou Volumen fon de Wareld) 'n Waiwies: Ju Tichtigeid fon de Wareld is fiuw un holif moal so swer as 'ne gliek grote Kugel, ju ganß ut Woa-ter bistaant. Ma[n] häd dät Woater mäd ju Tichtigeid 1 biteekend. Nu häbbe aber do Materialien wierut do bupperste Lagen fon de Wareld bistounde, 'ne fuul min-nere Tichtigeid. Jo sunt allgemeen fuul Iichter. Deerut foulget aber fon sälwen, dät di Kädden fon de Wareld ut bitju-dent swarere Stoffe bistounde mout, ut Stoffe, do hire Tichtigeid sowät fiuw-moal so grot is as ju fon do Steene an de Wareldbupperkaante.

Wirfoar do Aeidbiungen goud sunt. Nogh 'ne betere Utkunft ur dät Wareldbinnere fertonkje wi do Aeidbiungen. Aeidbiungen entstoun-de mast ticht unner de Warel[d]bupperkaante, in de Wareldkorste. Dät Schädjen kon sick aber wied, unner Umstände trough ju ganße Wareld foutsette. Dät gungt vor sick in Form fon Wellen. Disse Wellen konnen allewegengse deer, wir jo wier an de Wareldbupperkaante ankume, trough bisunnere Meetinstrumente apteekend wäide.

Do Geologen unnerscheede trjo ferschee-dene Sorten fon Aeidbiun-Wellen: 1. Do kittige ,,Longitudinal-Wellen". Do biwägje sick in do bupperkaanten Schich-ten fon de Wareld. Hire Swingungen fer-lope in ju Richtung fon ju Foudbiwägenge, löse somäd Fertjuckungen un Fertänun-gen ut, fergliekbar mäd 'ne Spiralfeder, ju me reckt un wier los lät.

2. Do ,,Transversal-Wellen" mäd 'ne Swingungs-Richtung looddeel tou de Bi-wegungs-Richtnge (Swingungsform fon 'ne Blädfeder).

3. Do longsomme, aber am düdliksten woarniembare Bupperkaanten-Wellen, do in be Direktion[en] swingje konnen.

Um genauere Anhooltspunkte ur ju Sorte fon dät Biujen, siene Ounfangsteede un sien Stärke fou krigen, ferföügje do Aeidbiungen-Stationen ur 'ne Registrier-apperat foar elke Wellenart. Ut den

Tied-fergliek fon do Aidbiungen-Wellen un ut hire Aijenart konnen do Geologen 'n Ut-slöätel ur ju Bischaffenheid fon dät Wareldbinnere gewinne. So wäide do Biu-jenwellen in dät Wareldbinnere as Lucht-stroalen breken un reflektierd. Do krume Baanen, wirap jo trough de Wareld lope, läite deerap slute, dät do Steene in dät Wareldbinnere mäd touniemende Jüpten biwegliker wäide; je, it is sogar as sicher outoniemen [= ountounienen], dät die Wareldkädn ganß lo-pend is as smolten Irsen.

Um 'ne düdlke Bielde ur dat Binnere fon use Wareld tou krigen, snide wi teo-retisk ju Wareld trough as 'n Apel. In de Midde sjo wi den Kädn, di den grotste Deel fon de Wareld iennimmt. Hi bestaant ut 'ne glöünig heete lopende Masse (fiuw bit sexdusend Grad Celsius), ju ut Irsen, Nickel, Platin, Kobalt un Gould bistaant.

Dan kumpt ju ,,Sima-Schicht" mäd do wichtigste Bistanddeele Silizium un Mag-nesium. Twiske disse Schicht un den Kädn is nogh ju tjucklopende Schicht ju ut Steen un lopend Metall bistaant.

Uu [= ur] ju Simaschicht lait ju ganße 120 Kilo-meter tjucke Sial-Schicht ju urwegent ut Silizium un Aluminium bestaant. Ur ju Wareldkorste lait ju rund fiuhunnert Kilo-meter tjuche Luftschicht ju ut 21 Pate Surstoff un 79 Pate Stickstoff bestaant in Gasform.

Luckt me in Bitracht, dät bi 'n Jüpte fon twodusendfiuhunnert Meter do Steene al so heet sunt as sjoden Woater, dan häb-be wi japper deel in de Gruund nix tou säiken.

Rheumatismus

,,Rheuma" is 'n grichisk Woud un hatt ap dütsk ,,Fluß". Ap seeltersk wud in oolde Tieden eenfach ,,Jicht un Flöäte" qweden. Rheumatismus is as Kronkheid 'n Iäip Eeuel, dät trough 't Liuend luckt un wondert.

In Seelterlound roat it touvorne min Kronkheiden. Hir kud nan Dokter bi-stounde. Am masten wud klaged ur Fer-kaleräi, Fluns, Teernge, Jicht un Flöäte. Erste um achtinhunnertfiftig liet sick di erste Dokter in Seelterlound deel, Dr. Thedring in Romelse. Hi waas 'n gouden un fixen Dokter, man mäd Jicht un Flöä-te waas dät so 'ne Seeke, den it rate nogh neen Medisin deerfoar. Nu sunt al wir ur huunert Jiere fergeen, un wo wied sunt do Medisienforskere dälig mäd ju Bihond-lung fon Rheuma?

Rheuma is dälig ju Kronkheid ju am masten apträt. Hire Geschichte es [= is] al ur-oold. Al do Urmaansken do vor mor as fjautigdusend Jiere liuden, wieren deer-mäd bihafted. Dät Skelett fon den Ur-maanske ut dät Neandertal bi Düsseldorf an 'n Rhien wiest dütlke Spuren fon Rheumakronkheid ätter.

Wen ock do Haatkronke trough ju Hast fon use Maschinentied immer mor wäi-de, so rakt it dag nogh fuul mor Rheu-makronke. In ju USA rakt it as Ferglik sogen Milionen Rheuma-kronke un bi fjauer Milionen Haatkron-ke. Deerum sunt do Geleerde un Medi-siner deer bäte inne, ju Kronkheid trough Bihondlung tou heeljen. Ju Swirigkeid in Rheumabihondlung lait mast deeroane, dät ju Urseeke nogh mit [= nit] in alle Punkte bi-kaand is. Do Forskere häbbe mäd de Tied näije Entdeckungen maked; so is it allgemeen bikaand, dät litje chroniske In-fektionsheerde as Mandeln, Tuskewuttele, Stiern-Nierenbecken as ock bi oolde Gra-natsplitterbiseerigungen aber ock binnere Organe as Gallenbläise un Blinddarm ofte genoug as Heert den Utgongspunkt tou Rheumakronkheid bildje. Man staalt sick sucke Heerde so vor, dät do deeroun ent-heeldene Erreger do hire Gifte in litje Quanten in de Bloudbaan un so in't ganße Liuend ferdeele. Bi eenige Maansken re-agierje nu Organe in 't Organsysteem, as Gelenke, Muskeln un sogar dät Haat mäd 'ne Inflamation. Disse Inflamation is as Ouweerreaktion tou wertjen un staalt iuen ju Rheumakronkheid vor. Gjucht un-angeneem is, dät do Rheumakronke licht Invaliden wäide konnen. Deerum häbbe iunske do Geleerde, staatlike & Prifatver-eenigungen sick mäd dät Rheuma-Pro-blem utnunner sett; 'ne grote Taal fon Extraheelsteeden un Rheuma-Apdeeln-gen in Kronkenhuse mäd moderne Bi-hondlungs-Apperate, do Kronke tou hel-pen. So stounde iunske Medikamente alle Arten fon physikaliske Bihondlungen d. h. Bat, Massierung, Bistraalung un Uebungs-bihondlung, tou Ferföügunge.

Vor sogentig Jier gluckede den dütsken Forsker Stricker mäd Salicylsure-Spritsen gouden Erfoulg. Ju Wirknge waas ferblüf-fend, man dät Middel bekeem nit elk un een. Siet twintig Jiere wudden do Pyrazo-lonkörper in ju Bihondlung ienset.

Erste in de läste Tied rat ju Entdecknge fon dät Nebennierenrindenhormon Corti-son, bzw. dät Zirbeldrüsen Hormon Acth 'n Apsjon in de Wareld. Do Erfoarungen mäd do bee Hormone häbbe in bisundere Fälle, bi akutem fiewerhaften Gelenkrheu-matismus, wuddelk goude Erfoulge broaght; ju Bihondlungsdur durt aber nit tou longe durje un ock nit elke Rheuma-tiker kon mäd disse Middele bihondelt Wäide.

In de Praxis un Klinik is it aber bi ju oolde Bihondlung un biwärde Medikamen-te bliuen. Do Medisine sunt ferbeterd wudden, so mäd ju näi entwickelde Gen-tisinsure. Sucke näije Kombinations-Prä-perate wudden ock in Dütsklound her-staald, as dät Rheumasan ,,pro injectione" un dät Rheumasan ,,Dragees". Jo häbbe den Vordeel, dät dät Touhopewirkjen fon ferscheedene Medisinstoffe ju Heelwirkn-ge ferbetert un ock lichter tou ferdreegen sunt, will deer nit so fuul fon numen wäide houget. Man heert aber ock, dät dät fuul bipraalde Middel ferschiedene Wir-kungen häd. Dät sicherste Middel jun Rheuma is wull immer nogh Warmte, Fla-nellhaamde un wullene Unnerklodere.

Fon do fjauer Jierestieden un Klima in Seelterlound

Di Sumer mäd sien Waksdum un Fa-wenpracht is forbi. Do Wonderfugele häb-be us ferlät un ju Blöütenpracht geen in 'n Oktober tou Eende. Ploug un Spade häbbe Teken däin un wi stounde nu wier vor swot Lound. Merkwöidig is it, dät wi Maanskene do Vordeele un Froigeiden fon do Jierestieden erst dan so gjucht tou schätsjen wieten, wenn it tou leet is. ,,Wo gau dag ju Tied fergongt," kwede wi mäd weemöidig Bidurjen. So schell it ock wull monige gonge mäd de Gegenwart, mäd ju Sumerpracht. Wät sjucht ju Wareld dag gans ours ut, fuul flugger un fuller Hopn-gen, wen wi dät Waksen, Wäiden, Bloijen un Riepjen in de Natur mäd Interesse sjo un meebeliuje. Kiekje wi nogh moal tou-räg, nu do Tüffelke, Runkeln un Steckräiwe in do Mieten fierd wäide, un di Roage wier säided wärt, un vorut in dät Kumen un Gongen fon do fjauer Jierestieden.

Ju Natur gjucht sick mast nit ätter den Kalenner, ju häd so tou tellen hiren ainen ,,Faarplan". Den haalt ju aber trots al do Wederferanderngen troughwech genau ien. In de Sud-Ooldenburger Geest un sudelke Vorlound träft dät Vorjier fon 'n füften bit twelften Mai ien. In düt bupperrheins-ke Läiglound blöije do Apelbome al um den trüttighsten April, also 120 Dege ätter Näijier. Bit tou dan tjanden Mai is bolde ganß Middel-Niedersaxen bit Bremen in fuller Blöüte. In Cloppenborg, Vechta, Bersenbräg, Osnbräg un Meppen - un so-goar ap do Noudseeinseln sunt do Apel-bome in fulle Blöüte. Use grote Hogefan-gebiete mäd Ayt un Küstenkanal, 'n Loundstriek fon Höltinghusen ur Garrel ätter 't Noudweste mouden sick nogh eeni-ge Dege geduldje; hir as ock noulk [= noudlk] fon Ooldenburig un Delmenhorst fankt dät Vorjier erste den fiftiensten Mai oun. Am longsten mouden täiwe dät Seelterlound un Bärßel un dan nogh ju Gegend twiske Westerstede un Aurk; hir sett sick dät Vorjier erste ätter hunnert fium trüttig bit hunnertfjautig Dege siet Näijier trough, dät is tou 'n twintigsten Mai.

Di Hogsumer kumpt hir gewönlik fon 't Aaste her. An den Bigin fon de Roagen-arn kanne wi him. Al bit tou 'n fjauerun-twintigsten Juni träft hi ien an de Hunte ur Wildeshusen bit ätter Dötlingen un ur dät Artlound de Ems entlong ur Meppen ap den Humling hog un bit Papenborg ät-ter Norden. Bit Peter un Paul lukt dan di Hoghsumer ock ien in ju Gegend an de Hase bi Löningen, ju Cloppenborger Geest un ju Soeste ätter bit Ayt. Dät Seelter-lound mout wier am longsten täiwe. Hir klinkt erste in de Wiek fon den njugen-untwintigsten Juni bit tou'n träden Au-gust dät erste Gesurre fon do Maimaschi-nen un dät Saißestriken.

Mäd de Kastaien[= Kastanien]-Riepte un de Utsäid fon Winterroage meldet sick di Herst an. Nu urnimt dät Seelterlound, düt merk-wöidige Lound in de Fan, ju Fürnge - 'n Teeken foar ju klimatitsk un loundwirt-schaftlik gjucht ungunstige Lage. Bi[t] tou den sogenuntwintigsten September is hir dät Roage säidjen mast däin, un ungewön-lik leet nogh aptredende Vorjiersfroste un ock al ädder ounsettende Herstfroste 'n Gefor foar den kienjenden un blöühenden Roage, lääse troughwech man hunnert-trüttig Dege twiske Vorjier- un Herstoun-fang. Ap de Cloppenborger Geest is ju Tied um trüttig Dege langer un di Bur kon deer ju Fäildorbeid ock 'n ganß Mound langer ättergonge as in Seelterlound. ln den noudelke Deel fon den Kring Vechte, in de Gegend fon Bösel un Ooldenayt wärt dät Roagesäidjen im allgemeenen bit tou 'n sogenden Oktober bieendet, wüllt dät ap den Humling un Ammerlound nogh tjoon Dege langer angonge kon. Am leetesten lukt di Herst in Noudwest-Nie-dersaxen, un in dat Ems-Hase-Gebiet un in 't Artlound oun. Hir wärt di Roage troughwech ock nogh ätter den sogentin-sten Oktober säided.

Foar Seelterlound sunt do binamde Tie-den foar Roage säidgen gemeend foar swer Isklound un Fangrunnde. Drug soanterg Plackelound kon nogh bit Wienachten mäd Roage bisäided wäide, will dät Sount nit apfjust. Fangrunnde mout in 'n Dezember gräin biwaaksen weese wegen dät Apf-josen.

Di Smaat is 'n Fründ

It rakt Maansken, do neen Piene fäile. Jo sunt deerum nit tou bineidjen, den jo sunt immer in Gefor. Bi swere Kronkhei-den, so as bi Aproinge fon den bliende Tierm, wäide sucke Ljude nit tou gjuchte Tied trough Smaaten woarschaued, un ofte wärt 'ne Kronkheid erste erkaand wen it alt [= all] tou leet is.

Düt Failjen fon Smaatempfienden is an sick nix Unbikaandes. Dät lait deeran, dät do Miliarden fon lietje Nervenspitzen, do sick allewegens in de Häid un in 't Liuend vorfiende un elke Biseernge fon dät Ge-weeue tou de gjuchte Tied alamierje, sick nit ganß entwickeld häbbe. Ju Stärke fon dät Pieneempfienden gjucht sick nit immer ätter de swere fon de Geweeuebiseernge, ju us träft. Ju honged fuulmor fon ju Gaaugeid ou, wo ju Biseernge entstaant aw fon dät Tempo, wo ju sick fergrattert. Bi Sunnenbround as Fergliek, däd ju Häid ounfangs goar nit seer, wil ju Biseernge gjucht longsom kumpt. Kumpt aber 'n heet Irsen uk man 'n deel fon 'n Sekunde mäd de Häid in Kontakt, so rakt dät 'ne grote Piene, wen ock wegen ju kute Tied fon ju Hitseienwirknge dät Geweeue mast-tieg [= masttied] man min bischädigt wärt. Man ju Bi-seernge kem iuen mäd grote Kittigeid.

Scherpe un dumpfe Piene. Do Doktere makje mast ock 'n Unnerscheed twiske ju "schärpe" Piene, ju man ap ju Buterside fon 't Liuend woarnimt, un ju "dumpfe" Piene, ju hire Urseeke gewönlik in Stör-rungen fon binnere Organe häd. Ours aber sunt do pienewoarnimende Nervenspitsen gjucht klouk anlaid. Ap do Foutsoolen un ju binner Kante fon do Hounden, also an Steeden, do ofte litje aber uunwichtige Pieneempfienden utset sunt, lääse jo joop in 't Geweeue ferstopped. Deerjun in de Näcke, an de Schullere un ock in de Läi-stengegent, dät hat allewegens deer, wir empfindlike Knokenanlage, grote Bloudge-fäße un wichtige Organe ticht an de

Liu-endbuterside lääse un deerum licht Scha-de nieme konnen. Um dät tou ferhinderjen, sunt deer ock do Pienesteeden naiher an de Häidbupperkaante ferllaid [= ferlaid].

An bistimde Steeden fon 't Liuend rakt it man man min aw gorneen Pieneempfin-dende Steeden, so toun Fergliek in eenige Ferdauungssteeden. Deerum wäide Kanker un our Kronkheiden an disse Steeden of-te erste so leet entdeckt. Ju Brainge (Ge-hirn) enthaalt ock gorneen Pieneantenne. Do Smaatepunkte sunt in do Bloudgefäße konsentrierd, do ju Brainge mäd Surstoff un Neerstoffe fersurgje. Koppiene ent-staant somäd nit direkt ut ju Brainge, ju wärt trough den Druck fon do Braingege-fäße ferurseekt.

Do Doktere sunt sick deerur klor, dät man trough Meetfersäike neen gjuchte Bielde fon ju Intensität fon do Pienen gewinne kon. Di Smaat (Schmerz) wärt fon morere Faktoren biienflouded, so fon ju Hopnge, fon de Nood, aw ock fon den Schock di sick bi 'n Uunfall ienstaalt; dan spielt nogh ju seeliske Lage 'ne Rulle. Ofte genöügt, as do Doktere immer bikräftigje, all ju Hopnge ap Erlichterungen do Pienen tou ferminnerjen un ju Ienbildnge spielt deerbi 'ne wichtige Rulle. So konnen Ta-bletten, do blot ut Sucker bistounde, trough-wech pienelinder-jent wirkje, wen di Kron-ke fäst an ju Wirkenge leeut.

Middele, do ju Pienebikämpfung jonje [= tjonje], rakt it genough. So erhögerje do so nam-de Analgetika ju Pienewelle [< Schmerzschwelle?] fon do Ner-ven: do Pienereitse konnen dan bitjudent gratter weese, bifor di Nerv reagiert un 'n Pienesignal ätter ju Brainge saant. Lo-kal deföüllos [= geföüllos] makjende Middele deerjun, as dät Procain, biwirkje 'ne fulle Utschaltn-ge fon 'n Nerv aw 'ne ganße Nervengrup-pe, so dät neen Pienesignal mor ätter de Brainge apstige kon.

In elke Fall is ju Piene 'ne ganß wichtige Helpe foar den Dokter. Ju Piene maket den Kronken deerap apmerksom, dät deer wät nit in Ordnung is in sien Liun, un ju helpt den Dokter deerbi, do kronke Stee-den tou fienden un ju Urseeke fon dät Lieden fästtoustaln. Sunner ju Piene kud-den wi nit moal leere, us vor schadelke Ienfloude tou biwoarjen. It waas mugelk, dät wi all an Kronkheiden storwen, bifor wi deer bäte kemen, dät wi kronk wieren.

Wo sag dät hir vor twodusend Jier ut?

Uum in dät Dunkle fon use vorgeschicht-like Tied 'n bitjen mor Ienblicke tou häb-ben, is it nödig aal dät tou sammeljen, wät us deerbi helpe kon. Albrecht Saathoff, Göttingen, skrifft: As dät Romske Riek tou ju Tied fon Christi Geburt ap de Höchte fon siene machtfulle Entwicklung stud, tried dät Friesenlound in dät fulle Lucht fon de Geschichte. Do Aettergjuch-te ur do Friesen un hire Lound sunt al-lerdings man spoarsom.

Di romske Skriftstaler, di allere Plinius, di bi den Utbreek fon den fjurspäijenden Birig Vesuv in dät Jier njugenunsogentig umekemen is, schildert us wull ut aine Bi-obachtnge den primitiven Toustant fon use Kustenbiwoonere, as jo nogh gvrneen [= gorneen] Dy-ke hieden. Di Ocean trong deer deeges twäije, mäd gewaltigen Anstrom wied in 't Lound. Man kon in 'n Twiuel weese, aw me hir Lound aw 'n Deel fon dät Meer vor sick häd. Deer woont dät Foulk ap hoge Aeidhügele, do ätter de Erfoarung, wo hog ju Floud sticht, sälwen apsmieten sunt. In do deerap baude Hutten glieke jo Seefoa-rer, wen dät Meer dät Lound umher bi-deckt, un Wrackbiwooner, wen it touräg ronnen is. Uum do Hutten herume fange jo Fiske, do mäd dät Waater touräg driue. It is him nit mugelk as hire Nabere, Vey tou hoolden um sick fon Molk tou ernär-jen. Nit eenmoal wülde Dierte läite sick deer sjo, will Buske un Struke failje. Ut Schilf un Sumpgers floaghte jo Beende foar hire Nette. Mäd do Hounden pressje jo den Muddeslamm un drugje him in Wiend un Sunne. Deerap sjode jo hir Ie-ten un wörmje sick. Tou dräinken häbbe jo blot Rienwoater, dät jo in Slote vor 't Hus apbiwoarje. Un wen disse Maansken dälig fon dät romske Foulk bisiegt waide, bale jo fon Sklaveräi. So is it weer: dät Schicksal schoont fuule tou hire Stroafe.

Utfürlik schildert Tacitus (sturwen Jier hunnerttwintig ätter Chr.) in sien Bouk ,,Germania" do eempelnde Foulkstämme. Een bisunnered Lob krige do Chauken

twiske Ems un Weser. Een unner do Ger-manen hog aghted Foulk, dät sien Gröte trough Apjuchtigeid [= Apgjuch..] tou ferdägenjen säckt. Jo liuje sunner Häbsucht un Wüldigeid rauelk vor sick wai, makje neen Kriege un gonge nit ap Roweräi un plunderjen ut. Dät is 'n gouden Biwies fon hiren Moud un Kraft, dät jo hire Urlaingeid silärge nit trough Ungjucht tou krigen soaghten. Aber wen ju Nod dät ferlonged, häbbe jo ock aal Ouweerrewen bi de Hand un 'n Heer staant klor. Kerle un Hangste genoug.

Cäsar Augustus hied den Plan, dät romske Riek ur den Unnerrhien bit tou de Elbe uttouwiedjen. Sin Stäifsuun Dru-sus fäng in dät Jier twelif vor Christus Kriech oun mäd do Germanen. Do Friesen (westlk fon de Amze) mosten sick reeke, den jo wieren jun do Romske tou minner-mächtig. Drusus sag ien, wo swierig di Kampf fon de Seekante her waas. Um den geforlike Way ur de See mugelkst tou fermieden, liet hi Kanale baue twiske do Woaterloope Rhien, Yssel, Vechte un den Middelsee un staalde so 'n Woaterway her, ap den hi bolde bit tou de Amzemün-dunge foare kude. Bi sn [= sin] twäide Urloop in de Gjuchte ap de Elbe, statte hi vor de Amzemündung ap ju Ouweer fon do Chau-ken bi de Insel Burchana. Hi slug ju Ou-weer toräg, man fere kem hi nit. In dät Jier njugen v. Chr. troug [= trong] hi ferre sudelk ätter de Elbe vor. Hir tried him, so fer-telt 'n romsken Geschichtsskriuer, 'n Wiuw fon Hünengröte jun un kwäd: ,,Wir wolt du wai, du nimmersäde Drusus? Dät Schicksal häd di nit bistimd, alles tou sjoon! Gong wier touräg, den dien Doaten un din Liuens-Aeiwend is nai heranke-men." Ju Profesäinge is bolde utkemen. Drusus geen wier ume, hi wud kronk un storw unnerwayens, bifor hi den Rhien wier tou sjoon kreg.

Nu urnoom sin Brur Tiberius den Gene-ralbifeel ur do Legionen. Erste in dät füfte Jier ätter Chr. wud hi Heer ur do Chau-ken un bisette hire Lound. Fjauer Jier leter slug di Cherusker Ar-min (Hermann) in den Teutoburger Busk den Varus siene Legionen. Dissen Bi-fräiungssleek in ju Teutoburger Gegend kudden do Friesen un Chauken nit mee-makje. Aetter Cäsar Augustus sin Dod kreg Drusus sin Suun Germanicus den Apdrag, den Kriech fouttousetten. It geen deerum, dät ur ju Macht entschatt wäide schul. Armin hied do Cherusker un do Nabere tou 'n Kampf aprupen. 'n grot Heer hied Germanicus in dät Jier füftien mobil ma-ked. Hi saande den Fäildheer Caecina mäd fjautig Kohorten trough dät Brukterer-lound an de Amze. Ju Riederäi komman-dierde di Fäildheer Fedo trough Fries-lound. Germanicus sälwen foarde mäd fjauer Legionen tou Schip ap den Woater-way ätter de Amze. Do Apdeelungen träf-den sick, fielicht in ju Gegend fon Lin-gen. Germanicus ferfoulgede Armin in un-wegsome Gegenden, wir ju Riederäi iuns-ke do tou Helpe saande Kohorten in ju grotste Klemme kem. Germanicus moste sick foar 'n Tourägtog entslute, nom aber dät our Jier den Kampf wier ap. Hi orbei-dede den Vormarsk in 't Kleenste ut un liet 'ne Flotte fon dusend Schiepe baue, wirap do Legionen bit joop in 't Fäindes-lound trasportierd [= trans..] wäide schulen. Di Vormarsk geen fon de Mündung fon de Amze ut; hi kud 'n Deel fon de Flotte touräg läite, wil do Anwonere sick nit fäindlik ienstaalden. Do Chauken foulgeden sogoar dät Heer as Helptruppen in den Stried jun do germaniske Brure. In ju Gegend fon Idisiaviso, deeren Lage - woarschinlik fon de westfälske Ispou-te - unbekaand is, kem it tou 'n Kampf mäd Armin. Armin wudde bisigt un swer ferwuunded. Hi waas in Gefangenskup kemen, wen him do Chauken in 't romske Heer nit holpen hieden. As di Sumer mast tou Eende waas, saande Germani-cus 'n Deel fon sien Legionen in do Win-terquatiere. Do our bleeun ap do Schiepe un foarden de Amze herunner an de See. Hir biliude dät Heer 'ne furchtbare Stormfloud un 'n groten Deel fon de Flotte geen unner; di Fäildheer sälwen kem deertrough in 'ne fertwiuelde Lage.

It gluckede sien Heer in do Qua-tiere tou brangen. Sin Eergeits dreeu him, den Kriech dät our Jier fouttousetten. Man di Cäsar Tiberius rup him touräg un saande him ätter Illyrien. ,,So wääs dät gnoug mäd do Erfoulge un gnoug mä do Schicksalsleeke." Dät waas 'n Traal-punkt in Dütsklounds Geschichte. Do An-strengungen fon do Romske, Dütsklound tou bisitten, hieden nu 'n Eend.

Tacitus brankt nogh eenige Aetter-gjuchten ur do Friesen. In dät Jier njugen-unfiftig wieren do Friesen bit tou 'n Rhien vorruckt, um sick ap heerenlos Lound an-tousiedljen. Jo hieden al Huse baud un Fäildere bisäided un biplonted, as di romske Loundfleger him dät ferbod un truhede mäd Gewalt. Do Friesenanfürer Veritus un Malorix fersoaghten dät int Goude un dorsten hire Wonske in Rom vorbrange. Wüllt jo deer ap den Empfang bi den Cäsar Nero täiwden, bisoaghten jo dät Pompejus-Teater. Dät Schauspill fer-studen jo nit. As jo unner do Senatoren eenige Kerle in fraamde Trachten seegen, bifräigeden jo sick, wät dät foar wäke wieren. Jo kregen tou Ontwoud: Boten fon Foulkstämme, do sick trough bisun-dern Moud un Trjoue jun Rom utteeken-den. Do rupen jo: Neemens staand, wen dät sick um Weer un Trjoue hondelt, do Germanen vorut. Jo studden ap un setten sick monken do Senatoren unner den Bi-fall fon do, do dät biobachteden. Cäsar Nero slug hire Bidde ou. As do Friesen sick weigerden, dät Lound tou ferläiten wudden jo deertou twongen.

Frisen un Chauken wäide nogh binamd in ju Schildernge fon den Aprur fon den Bataveranfürer Civilis ju do Romske an den Unnerrhien in do Jiere njugenunsex-tig un sogentig. In dät twäide Jierhunnert wäide Friesen in dät romske Heer bit-jugd. Um dät Jier twohunnert wäide do Friesen foar dät läste Moal in romske Skrift binamd. Di Nome fon do Chauken wärt nogh in dät Jier fjauerhunnert an den Unnerrhien erwäänd. Bit tou dät Jier sexhunnertaghtunsogentig lait foar us dät Friesenlound int Dunkele.

Foar us SeeIter lait ock ju vorgeschicht-like Tied in 't Dunkle as foar ganß Fries-lound. Ut do Schilderungen, wo Drusus sin Suun as Fäildheer mäd dusend Schiepe ap de Amze fon de Mündung her, do Legionen joop in Fäindeslound transportierje liet, un dät hi kud 'n Deel fon de Flotte tou-räg läite, wil do Anwoonere sick nit fäind-lik ienstaalden. Hir lait klor ap de Hounde, dät do Romanske ju Seelter Aei um ju Tied schippbar maked häbbe, d. h. dät jo fon do träi Irme in Hollen den Middelloop utbag-gerd häbbe, un ock in Scheddel un Romelse ut morere Irme aan schipbaren Woaterloop maked häbbe. Ock as sicher ountou[n]imen is, dät do Westfriesen ju Gelägen-heid woarnummen häbbe, ap den Woa-terway Seelterlound tou bisideljen. Jo brukten Holt um Huse tou bauen un Strukwierk foar den Fiskfang. Jo floagten mäd do Buske Hauden um do bi Tide touräg driuende Fiske lichter tou fangen; ock as Fjurnge waas Holt so nödig. So entstud ap dät seelter Joop ju Schipfoart twiske Ellerbrouk un Frieslound un waas it mugelk, dät do Seelter in de erste Tied ganß fon Hondel un Schipfoart liuje kud-den. Do poor Chauken, do um ju Tied Seelterlound biwoonden, wudden fon do Friesen fertrongen aw bleeuen, as do so nämde ,,Hünen" as Schepere in 't Lound.

As mäd Kaiser Korl d. Groten un den helge Ludgerus ju geschichtlike Tied oun-fangde foar Seelterlound, foonten do Bee an de Seelter Amze 'ne sogenhunnert Jier oolde friesiske, fräije un aijenständige Siedlung, ju ours neemens unerordned waas, as den jewiligen touständigen Frie-senkönig as gäistigen Hersker.

Dät ju seelter Siedlung ut ju romske Tied stamt, is biwiesen trough Claudius Ptolomäus Geografi, di ju Siedlung ,,Sia-tutanda" binamde un ätter Longe- un Brattengrade biskrifft um hunnertsogentig ätter Christus.

Deer sunt all fuul Bouke ur Seelter-lound skriuen, man jo bigjuchte aal ut ju geschichtlike Tied an Hound fon Urkun-den, Gjuchtsakte, Iengoawen usw. Sello, di ju ooldste Forskung apstaalde, fertonkje wi wull 'ne Urkundensammlung, man hi

brankt neen Lucht in ju dunkle vorge-schichtlike Tied. Ju Fermoudnge, dät do Seelter ut ju Dollartgegend fluchted sunt vor ju ferheerende Stormfloud, stimmt nit. As Biwis wärt ounroat dät do Seelter nogh bit in de läste Tied grote Gersloun-deräien in Potshusen hieden, un deerum so fuul Butere ouläwerje kudden. Is dät so? Vor den trütigjierigen Kriech hieden do Seelter 'ne glorike Tied. Ju Schipfoart waas wegen 'ne Feedeangelegenheid fon de Papenborger Amze ap de Seelter Amze un de Soeste ferlaid. Ju Schipfoart wud deertrough mor as ferdubbeld. Ju Eed-greeuräi ron ap Hoghturen un ju Utfuur broaghte fuul Jäild herien bi do hoge Eed-priese. Dät Jäild wud wier nutselk anlaid in Loundkope in dät Jümme un Ledage-biet. Do wiuliude bihongeden sick mä Gould un Sälwersmuk. Do Woonungen wudden dekorierd mäd Tinnen-, Koper-un Messinggeschier.

Dan kem di longe Kriech mäd rowjen, plunnerjen un barnjen; ju Schipfoart wud tou 'n groten Deel stillaid un ju Eedut-fuur loonde sick nit mor, as in Hollound un Frieslound Kanale greeuen wudden, wiertrough do Eedpriese herunner geenen. Seelterlound wudde ärm. Ju twäide Fer-moudnge, dät do Seelter hire Lound fon den Humling her bisiedeld häbe schäln, häd di Burenroat Schulte in senn [= sien] Bouke ur Seelterlound klor widerlaid. Dät do Seelter oolde Friesen sunt, ferrät ju Sproa-ke. Dät do Seelter schäin erste

leter in ju geschichtlike Tied ienwonderd weese, wil ju Amtssproake dät Platdütske waas, is deermäd widerlaid, dät ju seelter Sproake nit skriuen wudde, deer ju dag nit fersteen wudde ton do Nabere in den Hondel un Ferkier. Wi leeue, dät ju seelter Sproake ju sälge is, ju do Friesen vor twodusend Jiere bald bäbbe. As Hollound nogh tu [= tou] Dütsklound heerde, kud me fon Seelter-lound ätter Westfrieslound gonge sunner Pass, Utwis un Toll. Erste trough dät näije Scheed reet di Ferkier ou un wud blot nogh 'n bitjen unnerheelden troug do Mäddere do tou Fout ätter Ljouwert gee-nen.

Do Mansfelder 1623 in Ooldenayt

Di trütigjierige Kriech toobede in Dütsk-lound as Bürger un Religionskriech. Do Mansfelder wieren dät Jier deer vor al in Ayt, Ooldenayt und Seelterlound weesen, un nu wieren jo al wier in Ooldenayt. Di Urloop in dät vorrige Jier hied do Mans-felder anschiend goud gefaaln, dät jo so gaau wierkemen. Man dütmoal kem it ours. It waas in de Adventstied sextienhunnert trjountwintig as jo wier in Ooldenayt lee-gerden.

Di Kaiserlike Fäildheer Tilly lieg mäd fiuuntwintigdusend Suldoaten bi Cloppen-burg un soande fon hir ut 'ne Abdeelnge unner den Bifeel fon Kaptain Schaffhau-sen ätter Ayt.

Ap den njugentiensten December gree-pen do Mansfelder, do in Ooldenayt in Quatier ligen, foar dät erste Moal ju Städ Ayt oun. Oberst Limbach fon do Mans-felder fersoaghte ju Städ un Festung Ayt trough siene Urmacht tou Fall to bran-gen. Man Tilly siene Truppen un ju Bür-gerweer dreuen do Oungriepere immer wier ap Ooldenayt touräg.

As do Mansfelder fon Frieslound her grote Truppenferstärkungen kregen, soan-de Kaptain Schaffhausen um Helpe ätter Cloppenburg an sin Obersten Erwitte. Fäildmarschel Graf von Anholt, soande deerap den Haedmonn Mähler mäd sien Foutsuldoaten as Fersterkung in de Städ. Oberst Erwitte biddede, den Stried um ju Hansestäd sälwen entscheede tou duren. As hi ju Erlaubnis kriegen hiede, mar-schierde hi mäd sien Regiment, dät Salz-burgusche Regiment un morere Fouttruppen fon dät Anholtske Regiment fon Longför-den ätter Ayt.

As jo sick in Ayt träfden, heelten jo 'n Kriechsräid ou mäd do stationierende Truppen un kreg di Oberst 'ne Ursicht ur ju Stärke fon den Fäind.

Aetter den Bisäik fon de Christmisse ap den Wienaghtsday, geenen Oberst Erwitte sien Truppen tou Offensieve ur. Do Mons-felder hieden grote Ferluste un looken sick touräg ap den Ooldenayter Serkhoaw. Oberst Erwitte forderde den Fäind frough

'n Trompeter ap, sick tou reeken. Do Fer-hondlungen hieden nam [=nan] Erfoulg, wil di Fäind 'n fräijen Outog mäd alle Rewen un Foonen ferlongede. Ap disse Fordernge geen Erwitte nit ien un rate den Bifeel ountougriepen. Ap den sexuntwintigsten December s'mäidens saande Erwitte nogh 'n Moal'n Trompeter un forderde den Fäind touäde [= tou de] Urgawe ap; un as hi ou-liende, greepen do Truppen s'mäidens um fjauer Ur oun.

As wegen sterken Frost neen Aeidwalle apsmieten wäide kudden, broughten do Truppen bileedene Mjukswayne mäd oun-baude Schjootslitse un schowen se an do Serkhoawsmuren. Fon Ayt her marschier-den do Anholtske Truppen ur ju koale Hee-de. As do Mansfelder dät grote Heer fo[n] Fout-foulk un Riedere kumen segen, wülln jo sick reeke. Erwitte liende ou, den sien Heer stud klor apstaald. Hi liet ontwoudje: ,,Ik hopje, dät wi mäd Gods Helpe jou aal de Hals breke." Hi liet him aber mee-dele, dät jo hire Foonen un Rure oureeke un sick gefangen reeke schuln, wen nit, dan wudden jo aal deelhauen.

As Ontwoud ap dütt Ultimatum saanden do Mansfelder do Oberstleutnante Belles-heim un Meppel tou Erwitte un wonske-den our Bidingungen. Erwitte liende ou. Do Mansfelder nomen do Bidingungen oun un biraten sick in Gefangenskup. Oberst Bardun von Limbach, die Kommand[a]nt un sen [= sien] Offisiere wudden ätter Warendorf in Gefangenskup broaght, do eenfache Trup-pen bleeuen erste in Ayt.

In dät Pristerseminar in Münster is 'n Skriftstuck mäd foulgenden Bigjucht tou lesen: Weerer un gründliker Bigjucht do vor Ayt den 25. un 26. Dec. Anno 1623 in de Nome un mäd de Helpe fon dät naige-borne Christkind gluckelk erheeldenen Sieg un ju Niederlage eeniger Mansfelder Regimenter. Domals di Oberst Limbach, träi Obristleutnants [= Oberst..] Lauwick, Bellersheim un Meppel, do Kaptaine Joh. Albrecht, Graf tou Solms un 40 Offisiere un 500 Sul-daten gefangen, di Rest, so 500 deels dod aw ferwuunded.

Die Graf fon Teklenburg in Seelterlound

As in Frieslound grote Ferwöüstungen an Wierke wieren, häbbe do Seelter, ät-ter den Geschichteskriuer Emmius sin Bigjucht, sick um ju Tied fräiwillig in den Schuts fon den Grafen fon Teklenburg bi-rat um ihre Fräigeid un Sicherheid we-gen.

In dät Jier trätienhunnertfjautig as di Graf Nikolaus fon Teklenburg mäd sien Heer in Ayt Manöver ouheelt, saanden do Seelter Biapdragde ätter him un lieten fräigje, aw hi ju Fräigeid fon Seelterlound unner sin Schuts staale wül; jo wüllen him deerfoar jierlik fjauer un'n holwe Tunne Butere läwerje (1350 Puund). Di Graf nom dät oun un bisoaghte Seelterlound mäd sien Heer. Do Ayter leeuden, dät hi Seelterlound eroberd hiede un mene dät dälig nogh. Die Graf ferspriek do Seelter hire Fräigeid tou läiten as: aine Ferwal-tung, fräije Jagd un Fiskeräi, ock

houge-den jo neen Suldoaten tou staalen ours as hire aine Weer tou unnerhoolden un wen nödig ju Festung Ayt tou helpen. Deer wiren do Seelter mäd ienfersten un häbbe dät Ferspreeken heelden.

Mäd de Tied wud ut dät edle Rieder-foulk 'n Rowriederfoulk. So as so fuul Rowriedere, looken ock do Grafen fon de Teklenburig ur dät wiede Amzelound, ur-fällen do Hondelsjude un kemen mäd 'ne grote Büte an Jäild un Vey ätter Hus. Jo holpen un bischütseden do Vitalienbrure (Gliekdeeler) un do holpen do Riedere.

Do Klagen ur den unsicheren Toustant in Hondel un Ferkier, hogen extra Toll foar de Schipfoart, wudden immer luder. Dät Foulk waande sick an do Biskope fon Münster un Osnbräg.

Do Biskope fon Münster un Osnbräg sammelden 'n grot Heer, um mäd ju Row-riederploge in hire Lounde atourumjen [= aptourumjen]. Touerst bileegerde dät Heer ju Cloppen-burig, ju sick ätter 'ne kute Ferdägenge raate. Deerap look dät Heer ätter Ayt un de Snappenburig bi Bärßel. Ju Snappen-burig ju in den noudwestlke Winkel lig, wir dät Godensholter Joop in dät Bärße-ler Joop mündet, wudde den Aeidbou-den gliekmaked, woarschienlik ock ju Bu-rig tou Ayt un ju Cloppenburig.

Aetter den Sieg fon do Ferbündede hied ju Gewalt fon do Teklenburger in dät Münsterlound 'n Eende fuunden. Ap den fiuuntwintigste Oktober fjautienhunnert tried di Graf Nikolaus fon Teklenburg ju Heereskup ou, ur Amt un Burig tou Cloppenburg, ju Burig un Städ Ayt un ju Snappenburig; dan ap alle Göüdere un Ienkumen in do Cespele Ooldenayt, Kra-pendorf, Lindern, Lastrup, Löningen, Es-sen, ap dät Bärßeler Joop, Scharlefresen bi Tjotern un wir se ours nogh ligen. Dan nogh, as groten Ferlust, ap dät Amzelound.

Dät Seelterlound is nit mee apnamd, 'n Biwies dät do Teklenburger deer nit as Hersker goolten. Do Seelter hieden him blot iensett as Bischütser in Kriechstie-den un bitaalden him deerfoar. Un as den Grafen siene Maght breeken waas, saan-den do Seelter wier Biapdragde ätter den Biskop fon Münster un lieten fräigje, aw di Biskop den Schuts ur Seelterlound ur-nieme wül unner do sälge Fereenbarngen as mäd den Grafen fon Teklenburg. As di Biskop deermäd ienfersteen waas, läwer-den do Seelter alle Jiere hiere Butere ou an ju biskoplike Ferwaltnge in Ayt trough aal do Jierhunnerte bit Kaiser Napoleon sin Brur Jerome, as König fon Westfalen un dät Weser-Amzelound, dät ferbood. Achtienhunnerttrjo läwerden do Seelter hre Butere foar dat erste Moal in Oolden-burg ou. König Jerome noom do Seelter hire Fräigeid, ferkopede dät seelter Archiv in de Romelster Serke mäd dät Siegel un aal do Dokumente. As hi mäd sin Königs-tittel Dütsklound wier ferlät hiede,

foon-ten do Seelter fon hire Papiere nix wier.

Ju Ooldenburger Regierung urnoom Seelterlound in Ferwaltnge. Do trjo seel-ter Cespele wudden dät Amt Ayt toudeeld. Monige Moale häbbe do Seelter hire oolde Gjuchte wier ferlonged, aber immer ou-wiesd un in Jäilstroafe numen, den jo kudden sunner Dokumente nix biwise. Ock ju Butere wud fon Ooldenburg ferlonged tou do Stjuren un häd it ofte Stroafjäil-der kosted, bit se touläst as Stjurougawe bitald wäide kudde.

Ju friesiske Sproake in Seelterlound

Ju ooldfriesiske Sproake is nu nogh in Seelterlound, wen ock nit as Kultursproa-ke, wäil aber as Foulkssproake in Gebruk.

In Aastfrieslound is ju al longe nit mor. Zylmann ,,Ostfr. Urgeschichte" 1933 S. 177 skrifft: ,,. . . wil tou Eende fon dat 14. Jierhunnert ju friesiske Sproake in Aast-frieslound vor ju läigsaxiske tou wieken bigint un leeter gans utsträft [= utstärft]." Ju frie-siske Sproake kud somäd in Seelterlound ut Aastfrieslound siet ju Tied nit mor förderd wäide. Fon hir ut mout me dag ju eensigste fon buten kumende Anregung säike.

Di Ferkier mäd do our umetou lääsen-de Bisirke förderde blot dät Plattdütske. Dät dät friesiske Dialekt in Seelterlound heelden wudde, mout deerum as 'n urut merkwöüdigen Fall jäilde. Ju Erklärnge foar dät Foudbistounden kon wull nit blot in ju ousletene Lage trough do grote Aast- un Westfane fuunden wäide. Trough ju Schipfoart ap de Seelter Amze un den Hondel mäd Frieslound kemen do Seelter fuul mäd ju platdütske Sproake in Kon-takt, un wil do Nabere hire Sproake nit ferstuden, mosten jo sälwen plat bale. Do Wiuwljude deerjun kemen ut Seelter-Iound bolde gornit herut. So bleeu dät trough aal do Jierhunnerte bit um njugen-tien hunnert, as di Sträiten- un Irsen-baanferkier ju Schipfoart oulösede. Deer wieren man ankelnde Huse wir plat aw hogdütsk baald wudde. 1891 wudde ätter Kollmann nogh in Scheddel 87,4 Procent, in Romelse 89,2 Pr. un in Struckelje 45,2 seeltersk baald. Deerjun in Näischeddel dät erste siet 1821 bistud as Näisiedlung man blot 12,7 Procent. In den Bokelesker Bisirk un do Naisiedlungen an do Kanale wudde plat baald. In Scheddel un Romelse häd ju Seelter Sproake ju grotste Ut-deenge.

Ju friesiske Sproake in Seelterlound kon as sicheren Biwies jäilde, dat do Seelter as Friesen ienwonderd sunt, un di Gruund deerfoar, dat ju Sproake nogh bistaant, mout al in ju Ixistens [= Existens?] fon dät fröühere nationalfriesiske Gemeenweesen soaght wäide. Seelterlound bleeu aal do Jierhun-nerte een mor aw minder fullständig touhopesleten politisked Lound mad aine Ferwaltnge, ju blot in ju friesiske Fräi-geidsbiwegenge tou säiken is. Trough ju Ainständigkeid fon dät Lound waas ju Mugelkeid raat, ju Sproa-ke tou hoolden. ,,Ne our Anregung foar dät hog hoolden von ju friesiske Sproa-ke kon ock in ju Surge um do Privilegien un Fräigeidsgjuchte laen häbbe. Mäd dät Apreeken fon ju Sproake, wudde so tou tellen dät Erwe fon do Vorfoaren, dät friesisk Herkumen waas, un friesiske Art entstamde, dät me Privilegien namt, fräirat. Dät ferdrägt sick aber nit mäd dät Lound-gesets fon do Seelter un hiren friesisken Fräigeidssin. Um do Privilegien tou er-hoolden, wudden alle pasjende Middel an-waand. As Haedbiwies foar ju friesiske Fräigeid kud aber ock ju friesiske Sproake jäilde. Sogoar ju oolde fräije Stellung fon do Seelter junur dät our Loundfoulk, do ock ätter Emmius ju friesiske Fräigeid fon do Oberledinger un our friesiske Nabere urragede, moste een nationalfrie-sisked Sälwenerkannen förderje, dät sick ock wier förderjend ap ju friesiske Sproa-ke utwirkje kudde. As do Seelter achtien-hunnertfiftien 'ne fräije Reklamation um hire oolde Gjuchte ienraaten, wudde dät as Empörunge apfoated un 'n Militär Kom-mando ätter Romelse saand, dät aber

bol-de wier oulook. In dät Bibihoolden fon dütt friesiske Vorfoaren - Erwe bit tou de Gegenwoart, kon ock 'n groten Andriu foar dät hog hoolden fon de Seelter Sproa-ke in disse Tied fuunden wäide.

Nit alleene häbbe do Fane ju Sproake heelden, deer wieren gans our Gruunde foar. Dät scheen hoolden fon dät Seelter Foulk fon framde Miskung; Seelter hülke-den blot Seelter. Di Stolt as scheene Friesen ut oolde Tieden ferdägende ju Fräigeid; alles wät ju Fräigeid in Gefoor broaghte, waas fäindlik. Di Riekdum vor den trütigjierigen Krich heelt dät Foulk touhope; Hondwie[r]k, Hondel un Ferkier wiren ap de Höchte. Fräigeid, een Sproake un aan Glowe deerut bistud Kleeuerbläd fon Seelterlound.

Do Scheedsloote um Seelterlound

Bit tou dät sextienste Jierhunnert wie-ren do hoge Fane nogh wook un wäit. Deer waas neen genau Scheed nödig buppe in do Fane, wil do Schepere mäd do Schäi-pe nogh nit buppe bliue kudden. Ours waas dät int Sude wir do hoge Fane un-nerbreeken wudden trough do Woater-lope, [do] nomen dät Rienwoater ap un dät an-läsende Lound kud as Schäipweede binut-sed wäide; un dät Niedelound kem foar Ho un Kuweede in Froage.

Bit tou ju Tied hieden do Seelter nogh neen fäste Scheede ours as in't Ooge faaln-de Punkte; so di Schillerbirig an den Way ätter Ayt, wir nu ju Irsenbaan ur den Küstenkanal fiert, di Aeisbusk twiske Ohe un Marka un wir do bee Woaterlope sick fereenigje, also ju Seelter Amze oun-fankt.

As um fiftienhunnertfiftig Seelterlound den hogsten Liuensstand liude in Foulge fon den flotten Hondel un Schipfoart, geenen do Scheddeler naturgemäß deer-tou ur, sick int Sude wirtschaftlik tou entwickeljen wil deer nogh Rumte waas. Aan Scheddeler Bur hied 'n Maans-ke hilked ut Lorup. Do Lorper wieren deermäd ienfersteen, dät di Bur in dät Lorper Gebiet weedje dorst; hi dor-ste ock 'ne Schepkowe baue in de Naite fon den Aeisbusk. Man bi litjen wudden deer twiske Küstenkanalbräg un Näischeddel immer mor Schepkowen baud un ju Weede in Gebruk numen. Do Lorper Buren hieden nu Nood, dät ut ju stillswiegjende Duldnge 'n Riucht ent-stounde kudde. Deerum ferboden jo do Scheddeler fon nu an ju Weedebinut-senge. Do Scheddeler wieren deer aber nit mäd ienfersteen un raten ju Weede nit ap. Ju Stimmung wudde ap bee Sieden kritisker un deerut entstud touläst 'ne Feede twiske do Seelter un Lorper Buren. Ju Klopperäi fäng oun bi den Aeisbusk. Do Lorper, do sick weerden mäd aller Kraft, mosten wieke. An de Seelter Graft staalden jo sick tou den Haedkampf. As ju Sloheräi wier ounfäng, kemen do Scheddeler Wiuwe mäd hiere Flürhoude ap de Kop fon Wieden in Sicht un do Lorper do dät tou sjoon kregen, meen-den dät deer 'ne Reserwe in 'n Anmarsk waas. Jo nomen hiere Ferwuundede me un lieten aan Doden touräg. So eendigde di Stried mäd ju Niederlage foar do Lorper.

As Foulge fon dissen Weedestried twis-ke do Scheddeler un Lorper kem 'ne Fer-eenbarnge in Cloppenburg toustande ap den tjanden Dicember fiftienhunnertagun-fiftig. Tou beesidige Bifoulgenge fon do Fereenbarungen, wudden fon de Bihörde ut, do Ferdragsbidingungen apstoald. An den Ferdrag wieren bideeligt do Amtslju-de fon Cloppenburg un Meppen un as Bi-apdragder foar Scheddel Rolef von Lut-ten, un foar do Lorper Hinrich von Cam-pen to Schwakenborg. Aetter diesse ur-kundlike Deelskrift ut ju Markenakte A III 9d fon dät hiesige Katasteramt, wud dät Scheed un dät Weederiucht genau fästlaid.

As Scheed, ju Lienje fon den Boaren-birig in lieke Lienje bit an ju Seelter Graft un fon hir wider bit tou ju Free-sen-Kuhle, un dan fon ju middelste Free-sen-Kuhle ap Wilken Cammers Wiske in ju Gjuchte ap Esterwege bistimd. Ju Binutsenge fon dät Lound schäl dan do Lorper un do Scheddeler, elk an hiere Kante fräi stounde. Elk schäl sick an dät Scheed hoolde. Dät Vey, dät ur den Scheedsloot kumpt, wärt schät un mout deerfoar Schätjäild bitaald wäide. Do Lor-per duren do him as Prifat-Aindum

hee-rende Wisken, ätter Scheddel un Ester-wege wai lääsend, wider binutsje as Wee-de un tou Ho, duren aber nit ju Sched-deler Weede bihinderje.

Dät Objekt fon den Stried waas di swote Fan, wät dälig as Näischeddel bi-namd wart. Aetter den Bidjucht [=Bigjucht], häbbe do Scheddeler hire Märk ut dät Hümlinger Gebiet bidedent fergratterd. Dät do Lor-per den Aeisbusk as Scheed bitrachted häbbe, tjut deerap wai, dät jo dät Gebiet al in oolde Tieden as Aindum in Gebruk häiwed häbbe. Do Hümlinger mouden ock wull fon jeher ju Marka as Scheed twis-ke den Lerigau un den Hümlinger-Agro-dingau bitrachted häbbe. Dät Woud Mar-ka tjut deerap wai as Scheed.

Hirtrough wudde ock Klorheid schafed, wät dät mäd dät fürstlike Jagdslott ap sick hiede. Dät stud in de Naite fon ju oubree-kene Ticheläi in Näischeddel Flur XII. Warschienlik heerde dät den Hertsog fon Arenbirig-Meppen. Do Seelter hieden fräi-je Jagd un duldeden neen framde Heeren in hire Lound. Dät Jagdslott stud aber ap Boarenbirger Gruunde ju erste fiftiennhun-nertaghtunfiftig an Seelterlound kem trough den fon de Cloppenburger Bihörde biurkundeden Fergliek. Dät Jagdhus hied foar do Seelter min Tsweck un wudde lee-ter as it baufällig wudde oubreeken.

Wrees, dät fröüher tou Werlte heerde, lieg ock nogh mäd 'n litjen Aantje Scheed an Seelterlound. Erste trough do Näisied-lungen fon Näiwrees un Gehlenbirig rate dät Stried um den Kiwitsfan. Ut do letere Ferhondlungen is tou sjoon, dät trüttig bi-weerde Seelter ganße Koppele Schäipe do ur dät Scheed kemen wieren, wechdreeuen [un] ienschetten. Di Kiwitsfan lieg twiske Boarnbirig, Heedbirig, Marka un den Deel-sloot. An den Deelsloot hiet ju Flur: Sater Palsch un waas dät Sched jun Werlte fäst-laid. Fon ju Mündung of [= fon?] den Deelsloot in de Marka, waas ju Marka as Scheed jun den Hümling biteekend ätter 1558. Ap den twäiden Juli achtienhunnert fjaueruntwin-tig in Foulge fon ju Näischeddeler

Näisied-lung wud dät Scheed wier mäid [= näi?] fäslaid. Deertou wieren touhopekemen: träi Fer-treeder ut Lorup, träi ut Gehlenbirig, träi ut Werlte, aan ut Bockholt, aan ut Heren-stedt un di Amtsfogt fon Sögel; un fon ju our Side fiu ut Scheddel, aan ut Näisched-del, di Amtmon un di Auditor fon dät Amt Ayt. Unner do fröühere urkundlik deel-skriune Fereenborangen fon 1558 kem dät mäije Scheed toustande, as it nu ap de Korte tou sjoon is.

Di woaterloop Marka is al 'n oold Scheed twiske den Lerigau un den Hümling. Ju Marka hied so [= do?] sälge krume Buchten as ju Seelter Amze, man dälig is dät nit mor so. Man sjucht nu 'n lieken Woaterloop sunner joope Kolke un floote Steedn.

Int Weste goolt fröüher ours neen Scheed in do wooke Fane, as eenige Punk-te do ju Richtung biteekenden. Erste ach-tienhunnertfjaueruntwintig wudden Vor-sleeke maked; ju Lienje schul loope noudlk fon Esterwege ur de Ohe tou de Käsel, ur dät Seelter Meer tou de rode Riede. An de Ohe wud ju Märk toun Deel as Kommunemärk binutsed, ju do Ester-weger me binutseden bit tou den Schwa-lenbirig. As fästen Scheedpunkt goolt fon jeher ju ,,rode Riede". As sogentinhunnert-fjauer, wegen Scheedfäststalen, do twelwe fon Seelterlound un our kundige Ljude fräiged wudden, kwiden jo, dät ju rode Riede 'ne holwe Ure fon dät Pater-Klaa-ster Burlage, un ourell Uren fon Esterwege as Scheednje goolt twiske Burlage un Seel-terlound. Hir ligen annunner di Hümling, dät Oberledingerlound un Seelterlound. Fon hir ut ju Lienje ätte[r] de Seelter Amze bi Potshusen. Twiske dät Kommendegoud Ubbehusen und Potshusen wärt di Thie-brocks Sloot as Scheed biteekend, un leter di Ringelbirig. Fon Thiebrocks Sloot wärt as Scheed ur do Poshusener [= Pots..] Wisken ju Seel-ter Amze bit an den Woaterloop vor Tjo-tern ourat. An ju Westfan-Scheedn-je kem it erste tou Stried, as do Utender trough den Boukweetenbau den bupper Eend fon do Fane drug laid hie-den. Do Longholter dreeuen hire Schäipe wied int Seelter un fernäilden ju Bouk-weete un so weededen ock do Seelter ap Longholter Gruunde. Dät kem ofte vor, den deer waas nogh nan Scheedsloot tou sjoon. Dät mout um sogentienhunnert wee-sen häbbe as do Scheedstriede sick meer-den, un trough do Ferhondlungen um so-gentiennhunnertfijauer toumindes ju Scheedlenje [= ..lienje] fästlaid wudde.

Int Noude wudde fröüher di Loundweer-dyk twiske Seelter-Amze un de Jümme as Scheed ounrat. Fon Tjotern, Strom hog, goolt ju Midde fon den Woaterloop, ju Jümme aw Bärßeler Joop, as Scheed bit tou den Kjuskolk vor Bärßel. An den Kjuskolk ligen annunner Aastfrieslound, Oldenburg un dät Münsterske Gebiet.

In do Scheedferhoundlungen wudden as Scheedpunkte, ju rode Riede, di Thier-brocks Sloot un die Kjuskolk tou Gruunde laid.

Ju Midde fon dät Bärßeler Joop fon do Drey Dobben tou den Kjuskolk goolten as fäststoundend Scheed. Scheedstried häd it hir ock ofte rat. Ur 'ne Fersluchterung [= Fersljuch..] fon do Seelter Wisken unner Ubbehusen, gjuchts un links an de Seelter Amze ätter Potshusen wai, bigjuchte do Deelskriften. Hir hieden do Seelter ut oolde Tieden bäste Klaigruunde. Disse Wisken sunt ock bit in de läste Tied seelter Prifatwisken bliuen. Aetter Bigjuchte fon 1704 hied di Kommandant fon de Burig Stickhusen foar ju Utbeternge Seeden un Plagen foar ju Burig haalje lät ut do Seelter Wisken um do aine Wisken tou schonjen. Bolde um ju sälge Tied klageden do Seelter un Bär-ßeler Schippere ur den aastfriessisken Toll-beerder, dät jo bit tou den dbbelnden [= dubbelden] Bi-drag an Ougawen bitaalje mosten. Ock ur Bihinderung foar ju Schipfoart bi Stick-husen sunt Klagen ienrat wudden. Scheed-ferhondlungen sunt ouheelden in Aesken-terp in do Jiere 1497, 1572 un 1669; in Cloppenburg 1707 un 1717, dan wier in Papenborg un Aeskenterp 1707, 1718 un 1764. Do Striederäijen hieden nit weese houged, wenn do Scheede gnau fästlaid weesen wiren. Ut dät Leegerbouk fon de Klaster Kommende foar dät Jier 1793 is tou sjoon, dät links fon dät Bärßeler Joop ju Mönkewiske un ju grote un litje Schar-peneß an de Bärßeler Kjusmeyde as Scheed goolten. Deer wärt meedeeld, dät siet longe Tied foar ju Mönkewiske sogen Rieksdaler in Gould an Hirejäild bitaald wudden waas, un foar ju grote Schar-pen[e]ß trättien Rieksdaler an Hire fon aan Pachter ut Bärßel. In 'n Proces um ju litje Scharpeneß hied ju Kommende ferspield. Bi ju Bärßeler Märkdeelnge um 1830 mout ju grote Scharpeneß ock wull al fon de Kommende outremd [= outrend] wees[en] häbbe, den blot ju Mönskewiske [= Mönke..] wud fon do Wisken bi-namd, do tou de Kommende heerden. Wen ock ju ganße Kommende Weede foar trütig Stuck Bäiste un Hangste mäd fiuun-trütig Juck (een Juck fiu Schäppelsäid) ounrat wudde, wirfon nogh n groten Deel in Gebruk fon do Kommende Pachtere ferbleeu, eenigde man sick, dät blot man

sex Juck grote Mönkewiske ferlonged wudde foar ju Kommende.

As fröühered Kommendescheed wudde ounrat ungefer bi de Snappenburich, wir de Söiste un dät Godensholter Joop sick fer-eenigje. Woarschienlik häbbe hir do Bärße-ler Ersats kriegen foar dät Lound dät ap ju Korte fon fiftienhunnert aghtuntachen-tig erwäänd, trough do Ooldenburger Grafen numene Wisken gjuchts fon dät Bärßeler Joop vor Litje Scheddel.

Bi ju Bärßeler Märkdeelnge wudden as Kommende Scheedpunkte ounrat: di Kjus-kolk, ju Mönkewiske, ju Mönketille un Hellefort an de Seelter Amze. Do läste bee Scheedpunkte wieren Scheede jun Balj-ene.

Wen ock dät Klaster Bokelesk 'ne aine Ferwaltunge hiede un nit tou Seelterlound reekend wudde bit tou achtienhunnertun-trjo, so is it nit klor, aw foulgende Feede as Stried twiske Seelterlound un de Kom-mende, oder aw do Seelter den Bokelesker an [= as?] nit tou dät Klaster heerend bitrach-ted häbbe. Dät kem so. Di Komtur fon de Bokelesker Kommende hied ätter 'ne ur-kunklike [= urkundlike] Meedeelnge ut

dät Jier fiftien-hunnert aghtuntachentig ap den Bokeles-ker Fan 'ne Eedgreeweräi an Holloun-der jun 'ne jierlike Hire ferpachted un do Hollounder ferfrachteden dät deer greeune Eed mäd Schiepe ap de seelter Amze ät-ter Hollound. Do Seelter wieren deer nit mäd ienfersteen, un kemen in 'n Mai 1588 mäd 'n Koppel Ljude do biweerd wieren mäd Rure, Spieße, Schuppen un Spaden ät-ter dät ,,Uns das den Ordens zugehörige gemörthe," um do Hollounder ant Eedgree-wen tou hinderjen. Do Orbeider staalden ju Orbeid ien un fluchteden um hir Liuend tou rädjen. Di Komtur rat 'ne Klage ien ätter Münster un fon deer ut wudde di Droste fon Cloppenburg biapdragd, do bee Partäien tou leeden ätter ju Greeweräi, un den Stried ap 'n Ferhondlungsway tou sljuchtjen. Wo ju Ferhondlung utfaaln is is nit bekaand. Woarschienlik sunt do Seel-ter touhopekemen un tou ju Feede urgeen, um ju lastige Konkurens ut hire Lound los tou wäiden.

Dät kon as Ouweer jun do Fraamde apfated wäide, man ock filicht di Komtur deermäd meend weese; den wen ock ju Kommende 'ne aine Ferwaltunge hiede, hi dag nit sunner Ienwilligung fon do Seelter so hondelje dorste.

Urkundlik wärt ju Kommende Bokelesk al trätienhunnertnjugentien unner twintig friesiske Kommunden [= Kommenden] apnamd. Deerum hatt it, dät do Kommenden al longe Tied Aindum fon den Johanniterorden wieren. Ountounimen is, dät do Seelter den Grafen Otto fon Teklenburg, di fon twe-lifhunnert fjautien bit twelifhunnert twounsextig regierde un as fräi-gäwigen Stifter bisteekend [= biteekend] wärt, mäd ju Kommende Stiftung gewäide lät häbbe, wil Bokelesk dag trough den Binnensee wirtschaftlik fon Utende trend waas. Wen ju Kommende Bokelesk ock mäd 'ne Gröte fon so wät twelifhunnerttrütig Hektar ap den nounelkste [= noudelkste] Eend fon Seelterlound lait, so wud dag neen extra Teritorium bilded, it bleeu bi Seelterlound, un waas as 'n näitral Gebiet fuul wäid in Krichstieden. So is wull ju Feede jun do Hollounder 1588 wegen Komtur sien ainmächtiged hondel-jen tou ferstounden.

Int Aaste ron ju Scheedlienje twiske do Märke fon Seelterlound un dät Cespel Bärßel. Ju lienje ron mäd litje Utnamen in de Gjuchte fon den letere Hunte-Ems-Kanal trough den grote Aasterfan. Stried rate dät hir achtienhunnerttwelif um Bouk-weetenlound un Schäipeschetten. Twäin Loher Buren hieden Weederiucht in den Baljener Fan jun Weedejäild. As dät Weedejäild nit bitaald wudde, wudden do Schäipe schett. Fäste Scheede rate it ours nogh nit as Richtpunkte.

Ju Scheedlienje fon de Seelterlounder Märk jun do Märkte fon Ooldenayt wudden achtienhunnerttrjo fästlaid, un ron trough ju Scheddeler un Swonebierger ,,trjo Huse Märk". As Scheed wudde fereenbard ju Lienje fon den Schillerbusk tou 'n Schil-lerbirig, deer tichte bi, wir nu ju Irsen-baanbräg ur den Küstenkanal baud is. Fon hir ut mäd 'n Oustand fon fjauerhunnert Treede in de Gjuchte ap den Bärßeler Suk- toudn [= Serk-?]. Hir wudde do Scheddeler 'n Riucht touspreeken ap Meeweede un Boukwee-tenlound ur dät Scheed wech. Di Flurnome ,,Neue Fehn" tjut deerap wai, dät hir in näihere Tied Märkenriuchte ienrumd wud-den, woarschienlik trough dät Ferschuwen fon dät Scheed an de Marka jun den Hümling in Foulge fon den Ferdrag fon fiftienhunnert aghtunfiftig. Vorher waas ju Lienje noudelk fon den Aeisbusk. 1832 sunt wier longe Scheedferhondlungen ouheel-den. 1860 wudden do oolde Scheedlienjen noghmols anerkaand; un ju Swoneburger trjo Huse Märk bitaalde an Scheddel so-genhunnertfiftig Rieksdaler as Oufiendun-ge foar do fröüher fereenbarde Riuchte ur dät Scheed wech. Ju fereenbarde Scheed-lienje bildede ock dät Scheed foar ju dee-ran lääsende Ayter Longesträite un ju Swoneburger fiu-Huse-Märk.

Achtienhunnerttwintig wudde ju erste provisorske Scheedlienje trough 'ne Grup-pe twiske Seelterlound un Bärßel mar-kierd um näije Weedestri-ede tou fermie-den. Vor allen Dingen waas dät nödig we-gen den Boukweetenbau twiske Baljene un Lohe. As leter di Hunte-Ems-Kanal an-laid wudde, kem di Scheedsloot in Froage un wudde deerätter Flucht numen. An bee Sieden fon den Kanal wudden Siedler-platse iendeeld un Huse baud.

As ätter den twäide Wareldkrich do Eli-sabethfehntjer den Andrag staalden, 'n ainen Kommunebisirk tou wäiden aw tou-mindest sick an een oolde Kommune an-tousluten, sagen do Seelter ien, dät him deertrough Lound ferlustig geen. Jo wie-ren deer nit mäd ienfersteen un weerden sick. Fon Hannover kregen do Elisabeth-fehntjer ju Genemigung, sick an Bärßel antousluten. Deertrough kmen [= kemen] do Struk-keljer un Romelster Andeele an Bärßel.

Dät waas dät erste Moal in Seelter-lounds Geschichte, dät him 'n gratteren Lappe Lound ounumen wudde. Trough ju koloniale Entwicklung waas dät voruttou-sjoon, dät dät insen kume moste; man do Seelter kudden deer nit mäd ienfer-steen weese, dät ju ganße Kolonie an Bärßel fäll. Elisabethfehn as aine politis-ke Kommune, deer wieren do Seelter al eer mäd ienfersteen weesn.

Seelterlound, friesisk Lound

Seelterlounds Orientierunge ätter Aast-frieslound wai birapt [sik?] ap den Kon-rebbersway ut de Broncetid. Ju fon Röhrig fästlaide Lienje font Sude ättert Noude lapt fon Stickhusen ur Hasselt, Strackholt tou den Rebbelsbirig bi Dunum. Di Rebbelsbirig goolt as Kul[t]steede mäd 'n Apstallbom. Aetter ju Sage schäl hir dät Gräb fon den Friesenkönig Radbod weese un wärt di Plats ock as oolde Opfersteede bitrachted. Fon Strackholt ferlapt ju Lienje an Bagband vorbi noudwestlk tou den Ap-stallbom. Twiske Strackholt un Hasselt schäl 'n prähistorisken Dodenhaw weese, den deer in den Busk hatt ju Flur Oolde-have. Hasselt waas 'n Klaster in 'ne ruge Gegend. Stickhusen waas 'n strategisk wichtigen Punkt. Hir waas 'ne Bifästigunge an den Hondelsway ätter Ooldenburg. Fjautienhunnert twountrütig setten sick hir do Hamburger fäst.

Ju Ferlangerung fon disse Lienje gongt fon Stickhusen in ju sälge Richtunge int Sude ur Bokelesk trough Seelterlound. Bo-kelesk wudde in dät trätienste Jierhunnert 'n Johanniterklastergoud, hied aine Juris-diktion un Asylgjucht. In Romelse stud ju ooldeste Serke fon Seelterlound, un deer waas dät Loundgjucht as bupperste Gjucht fon Seelterlound. Dät Gjucht waas iendeeld in Unner-, Middel- un Buppergjucht. In oolde Tieden wudden do Gjuchtsferhond-lungen unner fräijen Hemel ouheelden. Dät Buppergjucht (Loundgjucht) wudde in Ro-melse ap den Serkhaw unner den tjucke Lindebom ouheelden. Do oolde Flurnomen tjuge do Steeden wir do Middel- un do our Unnergjuchte in do Burskuppen ouheelden wudden. Wietsbirge in Bibelte; Beckwierk, Pellekamp un Kibbelhok in Utende; Jure-birig, Kibbelhok, Warf un Beckekomp bi Romelse; Pellebirig (Galgenbirig) in Hol-len; Heselbirig, Warf un Brambirig bi Scheddel; Rotenbirig in Fermesount; un Feddenbirig bi Sedelsbirig; di Gjuchtplats in dät Heerenholt un di Wulfsbirig in Bo-kelesk.

Hünengreewe un oolfriesiske Kulttem-pele fon gewaltig grote Steene sunt foar Romelse un Umgegend urkundlik bitjugd

(Oldb. Jierbouk njugentienhunnertnjugen). Oolde Serken in Scheddel un Struckelje in Foulge Outrennung fon de Romelster Pa-rochia. Ju oolde Sankt Antonius Kapelle in Hollen is in den trütigjierige Kriech fon do Mansfelder tou 'ne Ruine maked un nit wier apbaud.

Ju Lienje fon den Rebbelsbirig bi Du-num in Aasfrieslound ätter 't Sude ur Stickhusen trough Seelterlound in ju sälge Hemelsrichtunge, kon as friesiske Orien-tierungslienje biteekend wäide. Tou disse Lienje pased ock di uroolde Heer- und Hondelsway trough Seelterlound ur Bokelesk ätter Aastfrieslound, di fon do Seelterlounder fiftienhunnertaghtuntachen-tig extra binamd wudde. Hi moste ätter Sello S. 20 al vor trätienhunnertnjugen-tien 'n gjuchtsferjärd Aindum fon do Seel-terlounder weese. Di oolde Heerway foont Anslus ur Potshusen; fon hir geen ock 'n oolden Way ur Stickhusen. Fon 'n oolden Heerway fon Seelterlound ätter Ayt is nix bikaand. Eer mugelk waas 'n Way ur Näi-scheddel ätter Mar[k]husen as trough de Ay-ter Fan. Urkundlik heerden do Seelter nogh um fjautienhunnert tou ju Apstall-bom-Fereenigung un nomen deel an do Touhopekumen. Aetter 'ne oolde seelter Urläwernge häd di König Radbod, um sick nit vor den Frankenkönig tou reeken, [sick] in Seelterlound ferbuurgen un schäl in Bal-jeene bigreewen lääse. Wil di König sick in de läste Tied nit mor ap sien ain Foulk ferläite kudde, kon man ounnieme, dät hi dät ougelaine Seelterlound as läste Tou-flucht apsoaght häd.

An Hound fon Forskungen un Bilege ist tou sjon, dät Seelterlound 'n friesisk Lound is. Dät do Seelter fon den Hümling ien-wondert weese schäln, dät di Nome Sagel-ten fon Sögel herkume schäl, is al achtien-hunnerttwountachentig fon v. Richthofen un njugentienhunnertsogenuntwintig fon H. Abels touräg wised wudden. Sögel hiet um dät Jier Eendusent ,,Sugila", leter Soghelen un Zoghele binamd.

Di Loundsgjuchtsbicirk Seelterlound wud-de urkundlik 1238 un 1252 binamd ,,Comi-tia Sigeltra" un jäilde as echt friesiske Woude.

Wofuul häd dät rienen?

Klima-Station Romelse notierde Rienfall in Milimeter foar

	1954	1955
Jan.	63,2	51,2
Febr.	23,3	42,7
Merte	32,3	26,3
April	20,5	33,4
Mai	29,1	107,0
Juni	95,0	29,0
Juli	127,8	57,8
Aug.	110,4	75,
Sept.	71,7	51,3
Okt.	111,5	67,1
Now.	82,1	30,2
Dez.	82,2	77,2
Sa.	849,1	649,1

Di normale Rienfall is in Seelterlound bi de sogenhunnert Milimeter. Do läste bee Jiere wieren unnormal. Dät Jier njugen-tienhunnert fjauerunfiftig waas 'n wäit Jier. It reen hunnertfiftig Milimeter tou fuul un dät fuul un dät just in de bäste Tied fon Juni bit tou November. Di Aren moste mäd griepen un grappen ienbroaght wäide. Di Roage wuks ut, goud Säidgoud waas gjucht knap; dät säge goolt ock bi Hawer. Aeddere Tüffelke wieren goud, man do leete kregen tou fuul Woater un fuulden. As it Tied waas tou Roage säid-jen, waas dät Lound tou wäit. Di Roage wud leet säided un tou 'n Gluck waas dät Winterweeder wier normoal bit Mai dät our Jier. Gers waas gnoug wasken [=waksen], man dät Ho kem foar 'n groten Deel muffig ien. Dät wäite un koolde Weeder waas foar do Imen nit goud; it waas 'n Missarn in Hu-nig un deertou kudden do Imen in de Herst man min Blöümte (Pollen) ienhaalje un in Foulge fon Kröäk an Pollen geenen ganße Ime-Bistände dod. Boomfruchte rate it man min un fuulde ap Leeger. Boonen mosten al ädder snippeld wäide un ours wieren se wegen swote Flecken nit mor tou bruken. Goude Säidboonen mosten ut woarme Loundere importierd wäide un wieren jur. Dät Untjuch nom Urhound in do Tune un Häkfruchtlound kostede dät dubelde an Orbeid. Wen ock enige Plonten-sorten goud geraden wieren, so waas dät Jier 1954 dag 'n stur Jier foar do Buren. Dät Jier njugentienhunnertfiuunfiftig waas dät Jundeel. Dät Vorjier waas koold, do erste fjauer Mounde drug un dät Mai-mou[n]d wäit. Utgong Mai sette sick dät Weeder ap. Dät Sumerweder wudde so fluch un fruchtbar as it nit beter kudde. Mäd eens fäng ju Natur oun hire Wunder tou wisen. Ju Weede ju nogh bit Juni kaal un brun liet, wudde gräin. Di wite Kleeu-wer biron dät Lound, hi fäng oun tou blöühen un häd blöühed den ganße Sumer. Do Imen hieden 'ne goude Dracht un ju heelt oun bit September. Dät woarme un druge Sumermeeder mäd normalen Rien-fall waas goud foar alles. Roage un Hawer wiren goud. Tunfruchte, Tüffelke un Hack-fruchte rate it genoug. Bomfruchte rate it min, di Mai hied do Blöiten ferdurwen trough dät koolde un wäite Weder.

Wo is ju Wederutsicht foar do kumende Jiere? Do Meteorologen bigjuchte fon 'ne anormale Wederperiode fon 1890 bit ätter den erste Wareldkriech, mäd ideale Win-ter- un Somerweder. Nu is dät Weder wier normal as it Jierhunnerte long waas. In ju normale Tied mouden wi mäd stromme Wintere rekenje. Sucke koolde Wintere wieren 1854, 1870/71, 1880, 1888, 1891, 1893, 1928, 1940 (as di strommste Winter), 1941, 1942, 1947, 1956.

Wäite ferrienene Sumere wieren 1860, 1888, 1889, 1890, 1902, 1903, 1924, 1927, 1931, 1948, 1954.

Druge sunnige Sumere wieren 1852, 1859, 1863, 1869, 1875, 1885, 1899, 1904, 1911, 1914, 1921, 1929, 1935, 1947, 1955.

In de Vorsumer wärt dät Lound gauer woarm as dät Meer. Dan sticht ju woarme Luft ur dät Fästlound in de Höchte, un fon dät Meer schuft ju fuchtige Seeluft ätter. Ju Foulge deerfon is Rien. In de Winter is it umetraald. Dät Meer is woarmer as dät Lound. Deerum waihed di Wiend nu fon 't Lound ätter 't Meer. Ju Foulge is drug Weder. Wierum grote Wederswankungen sick nit an disse Rägeln hoolde, ju Urseeke foar extreme Jiere un Perioden kon nit fäststaald wäide.

Wo wärt dät Weder?

Ap langere Tied dät Weder vorut tou birekenjen is nit mugelk, wil sick ofte ho-gen un läigen Luftdruck ganß unferhoft in kute Tied oulösen däd, wirtrough ju gan-ße Wederlage sick andert. Dät Radio brankt alle Deege den Wederbigjucht, un wull di maste Mon lusterd scherp wo dät Weder wärt den our Day. Do Meteorolo-gen konnen dät Weder man fjaueruntwin-tig Uren voruttelle. Wichtig is, dät jo us telle, aw der 'n läigen aw 'n hogen Luft-druck in Anmarsk is; dan kon elk sälwen deerätter dät Weder birekenje.

Wen do Meteorologen us ock man foar eenige Deege dät Weder voruttelle, so häb-be jo ock an Hound fon Apteekngen fon Jierhunnerte touräg dät Weder ferfoulged. Ock touvorne sunt grote Swankungen, do Jiertjande un Jierhunnerte ounheelden häbbe, vorkemen. As do Wikinger Grön-lound entdeckden, waas it wuddelk 'n Gräinlound mäd Gers un Busk. In 't twelfte Jierhunnert anderde sick dät Klima deer-art, dät dät ganße Lound unbiwonbar wudde. In den trütigjierigen Kriech wud-den in do Alpen hogläsende Gerslounde-räien un Gouldgreeweräien aprat. Deer wir do Bäiste weded hieden, un Gouldgree-wer orbeided hieden, wud alles mäd Ies un Snee bideckt. Do Wederljude häbbe im-mer wier unnersoaght, aw do Swankungen un di Ferlop vorutbirekend wäide kudde. It waas nit mugelk, ock nit moal do Swan-kungen fon do ofte aptredende Sunnen-flecken. Nargends is 'n fästen Punkt tou fienden, wirätter dät Weder do kumende Jiere birekend wäide kuüde.

Al siet fiftig Jiere skriue do Bleede Ar-tikle ,,Sinkt ju Noudseeküste". Nu skriue do Bleede dät nit ju Küste sacket, sundern dät dät Woater in de Noudsee um fiu Cen-timeter stiegen is. Siet 1920 wärt biobach-ted, dät Noudeuropa woarmer Klima krie-gen häd. Ju Beringsträite twiske Sibirien un Alaska, ju fröiher ock in 'n Sumer nit iesfräi wudde, nu fon Schiepe bifaren wäi-de kon. Ferscheedene Fiskesorten häbbe hire Woongebiete ferre ätter 't Noude fer-leegerd, un wen dät so ferre gongt, is it

mugelk, dät Grönlound wier biwoonbar wärt. Aw aber ju kumende Woarme-periode ounhaalt, wieten wi Maansken nit. Wi wieten nit moal wo dät Weder touken Jier, un disse Sumer wärt.

Di Hunnertjierige Kalenner mäd sine 135. Näiaplage fon den Ferläser Heimeran, woll us dät Weder telle konne. Man di sick deerap ferlät, kon tou Schaden kume, den ofte kricht hi dät rund un ofte ock nit. Dät sicherste sunt nohg wull do oolde Sprekwoude un Wederrägeln, den do sunt apboud ap Biobachtungen. Eenige Proben deerfon. Wen it in de läste Juniwiek (So-gersläiper) rient, dan blifft di Sumer wäit, den ätter de erste Juliwiek andert sick dät Weder säilden. Trät tou Wienachten wook Weder ien, un blifft wook bit ätter Näijier, so is dät Winterweder al entschat. Utgong Februar, Ounfang fon Merte kumpt dan nogh wull 'n Aetterwinter. Faalt di erste Snee in 'n Dreck, is di ganße Winter 'n Geck. Wienachten in Snee, Pasken in Kleeuwer un umetraald. Grummelt it ap 'n soren Bom, fuul Ungluck unner Maans-ken un Vey. Noudluchtjiere sunt unfrucht-bare Jiere mäd fuul Noudwiende. Noude Wiend nimt nix un brankt nix. Unweder-lai (Wederljuchten) doogt nit. Luke do Fu-gele ädder ätter 't Sude, is di Winter in de Naite; bluei [= bliue] se aber nogh ätter Wienach-ten, wärt di Winter nit läip. Wen di Aeid-wurm ädder apsmit, d. h. wen hi sick äd-der in den Wintersläip birakt, is mäd 'n äddern Winter tou rekenjen. Wen do wül-de Gäise fluchtartig in grote Koppele liek in 't Sude fljoge, dan is it Tied Schöäwele to slipen. So hog as do grote Migelke hire Näst apbaue, so joop fjust it in de Gruund. Allerhilgen is di Winter ap do Wielgen, dan mouden do Tüffelke ut de Gruund weese. Kjupt ju Sunne säiwens int Wul-kennäst, kumpt fuchtig Weder. Wen 'ne Springfloud kumpt, dan switte do Flor-steene al morere Deege int voorn. Wen deer 'n Hoaw um de Sunne is, rient it bin-ne träi Deege. Mäddenrod brankt Woater in 'n Sloot.

Dät Weder ap de Sunne

Nit blot ap use Wareld is it ouwikselnd wiendstill un dan wier stormsk, wulkig un dan wier klore Luft, hogen un läigen Luftdruck, heet un dan wier koold. Ock ap de Sunne rakt it Ouwikselnge un man kon ock wull fon Weder bale. Do Sun-nenflecken sunt äigentlik ju wichtigste

Bi-obachtung ju do Astronomen mäd hire grote Gleese vornieme. Dan dät Flam-menmeer ap de ganße Sunne, wo dät sick ferhaalt.

Wo do Flecken ap de Sunne entstounde, deerur is man sick noch nit eenig. Al do erste Biobachter bimerkten, dät it sick bi do Flecken nit eenfach um dunkle Punkte hondelde, do trough den Schaad fon litje Planeten vor de Sunne entsteen weese ku-den. Do Flecken bistounde ut ju dunklere Middelpartie un den Hoaw deerumetou. Masttied trede jo porwise ap, man ock in Gruppen.

Wir kume do Flecken her? Ätter 'ne ame-rikanske Ansicht mout deer 'n stärk mag-netisken Planet aw Moune weese, di alle alwenunholi[f] Jier ap siene Wondernge in de Naite fon de Sunne kumpt, un grote Wir-belstorme ap de Sunne ferurseekt. Do Flammen ap de Sunne traale sick dan as 'n Cyklon rund, dusende fon Kilometer hog un eendigje mäd 'ne swote Rookwulke as ap 'ne Troanlampe. Do Rookwulken schälln do Sunnenflecken weese. Trough den Wirbelstorm entstaant dan Elektrizi-tät, un do Elektronen wäide in den Wa-reldrum utsaand. Use Magnetfäildere int Noude fange do Straalen ap un makje sick bimerkbar as Noudlucht. Ock do Telefon-träide fange oun tou brumjen un dät kon so fell wäide, dät do Träide sick schedje.

Aetter 'ne our Ansicht kumpt ju Urseeke binne ut de Sunne. Fielicht sunt it Wirbel-schlauche, entsteen trough dät rundtraalen fon den gewaltig groten Sunnenball, do sick joop unner de Sunne bildje. Mäd Kriech un our schreckliche Vorkumnisse ap use Wareld häck [= häd] dät nix tou krigen. Man wi merke dag, wen deer 'n groten Fleck ap de Sunne tou sjon is. Do Meet-instrumente registrierje dan een fon de Sunne utgongende Radiostraalung. Di

träidlose Aettergjuchtentjonst ap use Wareld wärt deelwise so stärk störd, dät dät Radio ap bistimde transoceaniske Ku-tewellenstrecken unmugelk is. Eenige Dee-ge ätter 'n groten Fleckentroughgong wärt ju Kompasnädle unrauelk un wised ours as normal. Fäststaald is, dät use Wareld-Magnetfäild Swankungen utsett is, ju den sälge alwenunholifjierigen Gong wise as do Flecken. Ut aan groten Fleck aw 'ne Fleckengruppe wäide Ströme fon Elektro-nen un Atome herutsleuderd. Disse treffe use Wareld un sunt ju Urseeke fon do magnetische Störungen un dät Noudlicht.

Ock dät Waaksdum an Plonten maked sick bimerkbar. It is fäststaald, dät bi Bo-me do Jieresringe ock ätter do Flecken-perioden smeller un brader wakse.

Wen wi ju Gröte fon de Sunne mäd use Wareld ferglieke, so kon me dät fer-stounde wen me läst, dät di grotste Fleck di sowied bioachtet wudden is, 'n Troughmäite hiede fon 200 000 Kilometer. Dät is dät fiufache fon use Wareldradius. Do Flecken sunt nit pickeswot, ju luchte as Rook buppe do Flammen. Rätselhaft is di Vorgong, dät do Flecken in regelmäßige Oustände tounieme un wier ounieme. Bi-obachted man do aber langere Tied, mout man fäststaale, dät do Flecken alle al-wenunholif Jier hire grotste Utdeenung häbbe. Deerätter kud di ganße Aprur ap de Sunne wäil fon 'n stärk magnetisken Planet herkume di ap siene Wonderung alle alwenunholif Jier in de Naite fon de Sunne kumpt.

Wen wi an ju Gröte fon de Sunne taan-ke, dät wen wi mäd 'n D Zug twärs trough de Sunne fiere kudden, wi deertou een Jier un njugen Mounde brukden, aber mäd den sälge Zug in knaph sex Deege trough use Wareld fiere kudden, so kon me sick ju Hatte fon dät Flammenmeer ap de Sunne mäd 5700 Grad C. vorstaale. Un dät bi Wirbelstorme ap de Sunne do Flammenwirbel sofuul elektr. Strom mak-je, dät do Elektronen trots ju Longte fon den 149 Milionen Kilometer wieden Way Ienfloud häbbe konnen ap use Weder un Waaksdum.

Ju Moune

Use Wareld häd man aan Trabant, di mäd hir grote Jiereswondernge um de Sunne maket. Un ap disse Wondernge traalt ju Moune sick ock nogh um de Wareld in njugenuntwintig Deege un twe-lif Ure. Do our Planeten häbbe morere Mounen. So di Jupiter mäd fjauer, di Sa-turn mäd aghte, un Uranus mäd sex Mou-nen.

Wo prachtfull do kute, trjo bit fiu Ure longe Naghte ap do Planeten wull wieren, wen wi do deer biliuje kudden. Wen wi ap den Saturn woonden, kudden wi us dät Schauspill mäd do aghte Mounen bi-kiekje. Nit een tjusterge Naght. Ju eene Moune gongt ap un ju our gongt unner. Immer sunt wull fjauer litje un grote tou sjon, deels as erste Fjodendeel, holwe Moune aw Fullmoune.

Wi mouden nu iuen mäd use eene Moune tou free weese. Näimoune, erste Fjoden-deel, Fullmoune un läste Fjodendeel; dät rakt Ouwikselnge genoug. Do Amerikaner bale fon dunkle un ljaghte Moune.

Wen wi ap de Moune wieren un fon deerut use Wareld bikiekje kudden, wo grot moste use Wareld läite, deer ju dag fiftig moal gratter is as de Moune. Ju Moune is fon us blot 385 000 Kilometer owe, un moste ock fiftig moal gratter läite as us de Moune lät, somäd fuul gratter as de Sunne. Wen ju Mounschiue us vor-kumpt as 'n Unnerschölken fon tjon cm Troughmäite un mäd fiftig moal numen, so wieren dät fiu Meter. Un toun Fergliek ju Sunnenschiue deer iunske taanke mäd twintig Centimeter Radius, so moste dät dag 'ne grote Bielde reke fon use Wareld. Do Raketenfaarer wolln ätter de Moune wai un Bielden makje fon de Wareld. Man wo konnen jo 'ne fiu Meter grote Bielde makje? Wen jo wuddelk deerwai kume schuln, dan mouden jo al bi Naght foto-grafierje, den bi Day konnen jo se nit sjo, just so min as wi bi Day de Moune sjo konnen. Un dät Läipste is nogh wen jo wier ume wolln, den wen jo man 'n Aant-je waije sunt, schient ju Sunne al wier un jo konnen ju Wareld nit mor sjo. Deer-um läit se man deer wäche bliue.

Intressant sunt Sunne un Moune-Fer-dunkelungen. Kumpt ju Moune moal bi Näimoune in een Lienje twiske Sunne un Wareld, so rakt dät 'ne Sunnenferdunke-lung. Un wen use Wareld bi Fullmoune twiske Moune un Sunne in een Lienje kumpt, dan rakt dät 'ne Mouneferdunke-lung. Bi Mouneferdunkelung konnen wi den Schaad fon use Wareld ap de Moune sjo. Wi konnen dan mäd blote Oogene dütlk sjo, dät de Wareld rund is, un ock gratter is as de Moune, den ju kon gans ferdunkeld wäide. Bi Sunnenferdunkelung kon ju Moune de Sunne nit gans ferdun-kelje, deer blift immer nogh 'n Ring urig.

Ju Moune häd ock 'ne grote Ienwirknge ap dät Weder. Do Schippere aghtje genau ap de Moune un kwede: ,,Stounende Moune, lääsenden Matrose; lääsende Mou-ne, stounenden Matrose." Bi elke Moune-wiksel mout di Wiend insen gans rund. Ofte is it dan Wiendstillte so dät me nit deerbäte kumpt. Bi Näimoune un Full-moune ferandert sick dät Weder binnen träi Deege. Dit Jier 1956 hieden wi den kooldeste Februwar siet Maansken Taan-ken. Aetter fjauer Wieke strommen Frost, staalde sick prompt bi Fullmoune wook Weder ien. Ap den ersten Merte kudden do Imen vor dät erste Moal wier fljoge. Ock fon Tide un Floud, dät grote Omjen fon de See, schäl ju Moune ju Urseeke weese, den sex Ure lapt dät Woater ap un sex Ure durt bit it wier ouronnen is. So-goar ap Maansken häd ju Moune Ien-wirknge. Man schäl nit tou longe in de Moune kiekje, wärt kweden, um nit Moun-sichtig tou wäiden.

Ju Moune is al longe 'ne Steenkugel un häd neen Luftschicht um sick. Man do grote Kratere sunt 'n Biwis, dät ju Moune vor longe Tied touräg fjurspäijende Birige hiede, do nu wull nit mor orbeidje. It is nit utsleten, dät dät Binnere fon de Moune nogh heet un wook is [as] use Wareld. Ju Moune is us fon alle Stierne am naisten un wärt deerum ock fuul in Läidere bison-gen. Wunderbar häd God dät iengjucht. Ju Moune traalt sick um de Wareld, ju Wareld um sick sälwen, do Bee traale sick um de Sunne un dat ap de Minute un Sekunde.

Dät Sunnensystem

Ju ganße Stiernkunde is foar us ge-wönlike Maanskeu rikelk wiedlofftig, man um dät nödigste tou wieten, is it goud, moal wier ätter tou leesen, wo God dät all maked häd.

Ju Sunne is 'n stilstoundenden Fix-stiern fon gewaltiger Gröte. Ju sälwen is heet un saant hellet Lucht un Warmte wied um sick tou. Ju is umcirkeld fon do Planeten mäd Mounen umraat. Aal do Planeten, wir use Wareld ock tou-heert, sunt dunkle Kugeln, un krige hire Lucht fon de Sunne. Am naisten bi de Sunne is 1. di Merkur. Hi umcirkelt ju Sunne in 88 Deege; use Wareld is 16 moal gratter as hi. 2. Venus, bikaand as Aei-wend- un Mäddenstiern, di ju Sunne in 224 Deege umcirkelt uu mäd 14 Milionen dütske Meilen moal so wied fon de Sun-ne is as Merkur. 3. Use Wareld mäd 'ne Umlopstied fon 365 Deege un 6 Uren. 4. Di Mars. Hi brukt 1 Jier un 322 Deege; sie[n] Gröte is de füfte Deel fon use Wareld. Dan foulgje an do 150 litje Pla-neten as Ceres, Pallas, Juno, Vesta usw. 5. Di Jupiter. Hi brukt ap sin Way um de Sunne 12 Jiere un un is 5 moal so wied fon de Sunne as wi, un häd 'nen alwen-fachen Umfang fon use Wareld. 6. Saturn is 197 Milionen Meilen fon de Sunne owe, brukt 29 Jier un 4 Mounde ap siene longe Reize um de Sunne; hi is holif so grot as Jupiter. 7. Uranus, di 400 Milionen Meilen fon de Sunne is; hi is 82 moal grater as use Wareld. Tou sin Loop um de Sunne brukt hi 88 Jiere. 3. Neptun. Hi brukt ap siene Baan um de Sunne 217 Jiere un is 746 Milionen Meilen fon de Sunne owe.

Ju Sunne is di erste Fixstiern in use Naite mäd aal do Planeten un Mounen un Kometen, do aal touhope name wi dät Sunnensystem. Dan fankt it erste oun mäd do Fixstierne, un elke Fixstiern häd so een Sunnensystem. Do maste Stierne do wi in 'ne stiernklore Naght an 'n Hemel sjo, un nit täld wäide kon-nen, sunt sucke Fixstier[n]e, litjer un- [= un] gratter as use Sunne.

Da [= Do] maste Fixstierne sunt so wied fon us owe, dät wi us den ungeheuren Ou-stand fon de Wareld gornit vorstale kon-nen. Aan fon do naiste Fixstierne is di

glänsjende Sirius aw Huundstiern. Hi is so wied wäche, dät sien Lucht fjautien Jiere brukt, um ätter de Wareld tou ku-men. Hi mout sälwen ock so eene grell-juchtende Sunne weese. Wen wi leeue dät Sirius 'ne heete Sunne is, so häbbe wi ock Urseeke tou leeuen, dät aal do our Fixstirne Sunnen sunt. Wen jo lit-jer läite, sunt jo fielicht ock fuul ferre wäche. Jo schiene aber in hire aintümlich hemliske Lucht. Di Oustand fon Sirius un use Sunne rakt us 'n Schimmer, wo wied do Sunnen aw Stierne fon nunner (een our) owe sunt. Ountounimen is, dät do Sunnen ock hire Planeten un do hire Mounen un [= um] sick häbbe.

Do Stiernkikere mouden al ganße Stiern-gruppen touhope biname, um Ornung ap hiru Korten tou hoolden. Eenpelde Stier-ne häbbe jo Nomen raat, as di Noudstiern, Hundstiern usw. Do Stierngruppen bi-stounde ut twintig bit hunnert Stierne, un häbbe ap de Korte 'n Striek herume leeken. Eenige sucke Stiernbielden sunt allgemeen bikaand as, di litje Hemels-wajen mäd den Noudstieru (Kleiner Bär), di grote Hemelswajen fint me, wen man do bäter Jole 5-6 moal in de Gjuchte ap den Noudstiern ferlangert. Dät Sogenge-stiern is licht tou fienden, den do stoun-de gans ticht touhope. Buppe us do Twil-linge un int Sudweste di Orion, as 'n Fjauerkant mäd 'n Steel deerunner. Wen wi nu in de Merte font Weste int Aaste kikje, sjo wi do Diertebielden fon Weder, Oxe, Twillinge, Krebs, Löwe un Wucht; un in September sjo wi do our sex, Wechte, Scorpion, Schütse, Steenbuk, Woatermon un Fiske. Man läst mongs dät ju Sunne ountreden is in den Kring fo[n] Twillinge aw Krebs usw. Dät is nit so, ju Sunne staand still un trät nar-gends oun. Wi aber, mäd use Wareld, makje den Way um de Sunne un kume unner do Kringe longs, do wi Diertekrin-ge name. Nu rakt it urglowske Ljude, do wolln us mäd hire Horoskop telle kon-ne, aw wi GIuck aw Miserfoulg usw. tou ferwachtjen häbbe, wen wi unner 'n be-treffenden Stiern geborn sunt. Do name sick Astrologen un makje Geschäfte deer-mäd. Do kon me licht ferwickselje mäd Astronomen.

Di Stiernenhemel

It is 'ne wunderbare Bielde, wen me bi stiernklore Naght den Hemel bekickt. As 'ne Kringrunde Schiue lait ju Wareld unner uns [= use] Fäite, wüllt di Hemel buppe us as 'ne holle Holwekugel lät, ju rund-ume ap de Wareld staant. Dät is us, as wen wie gnau in de Midde stounde. Kume wi deerwai, wir us dät lät, as wen di Hemel ap de Wareld staant, dan stounde wi wier in de Midde un di Hemel is wier ferre wäche. Ju Bielde ju drjucht. It rakt neen fästet Hemelsgewölbe un neen like Gruunde. Ju Wareld is eene runde Kugel, un di Hemel is neen blauet Gewölbe as it us lät. Ju blaue Fawe dät is di Surstoff fon use Luft. In den erste Wareld-kriech wudde 'ne näije Utfiendng[e] utnutsed. Ju Luft wudde mäd 'ne hydraulike Presse innunner taid un wier utnunner leeken, bit di ieskoolde Sur-stoff in Woaterform apfangd wäide kud-de; hi wudde in dubbelde Kannen an de Front saand un as Sprengstoff mäd Koo-lenstoff fon do Pioniere bi Sprengungen binutsed. Di woaterige Surstoff liet just so blau as di Hemel. Deerätter is di Wareldrum buppe use Luft gans klor un fawelos.

Ju Sunne gongt nit ap un gongt nit unner. Wi mäd de Wareld traale us fon 't Weste in 't Aaste un krige smäidens ju Sunne tou sjoon. Säiwens traale wi us wier fon de Sunne wech un it wärt wier Naght. Dät Ooge drjucht. Wen wi ju Seeke aber ap den Gruund gonge, so is dät aal natürlik.

Do our Stierne un Stierngruppen gonge den Anschien ätter ock in 't Aaste ap un in 't Weste unner. Blot di Noudstiern blifft ap sien Steede, wil hi buppe den Noudpol staant.

Do Stierne sunt unglik grot. Wi deele se ien in erste, twäide, träde[,] fjode, fifte un sexte Gröte. Do Astronomen mäd hiere grote Gleese bale fon twintig Stierngrö-ten. Do maste Stierne do wi sjo, sunt stillstoundende Fixstierne so as di grote Hemelswayen, wi sjo him aber säiwens aastllk fon den Noudstiern un jun de Mäddentied in 't Weste. Ock dät is 'n Droagh, wil ju Wareld sick traalt.

Wült wi den Stiernhemel mäd aal do Stierngruppen biwunnerje, wäide us Oogene ap den wite Sleiher lenked, ju Molksträite. Dät Ounsjon ätter kud dät 'n longen Riesensleiher fon Dookwulken weese. Do Stiernkikere mäd hire grote Glees[e] kwede, dät dät luter Stierne sunt, un dät wi blot 'n litjen Deel fon de Molk-sträite sjo. Deer is nan Ounfang un nan Eende tou sjon. It is nit tou bigriepen, dät di grote Wareldsrum nargends oun-fankt un nargends eendigt. Do Stierne sunt nit tou tellen. Kikt man trough een fon do grote Gleese ap de Stiernwarte, dan wunnert me sick, dät it aal full wim-melt un flickert fon Milionen fon Stierne, do man mäd do blote Oogene nit sjo kon.

Wo gewaltig grot di Hemelsrum is, kon-nen wi Maansken nit fäststale. Trough ju Molksträite häbbe wi 'n litjen Schim-mer, man ju ganße Gröte konnen wi Maansken nit ferstounde un bigriepe.

Nogh 'n our Biwies fon de Warelds-rum-Gröte reeke us do Kometen. Jo tre-de so toumoal an den Naghthemel ap as 'n gewaltige ljaghte Masse, ju iunske den hellen stiernartigen Deel, aan mast fon de Sunne ouwaanden Stäit häd, di nit sälden morere Milionen Kilometer long is. Dät ganß unferhoffte Aptreden un hire oarige Gestalt häbbe unkundige Maans-ken al tou ju nodelke Ansicht broaght, dät jo Vorboten wieren fon grote, furcht-bare Vorkumnisse. Statt dät wunderbare Schauspill tou biwunnerjen, biobachteden Urglowe un Unwietenheid do pracht-fulle Kometen fon 1811, 1819, 1835 un 1843 mäd Schrecken un Ferlaingeid.

Do Kometen schäln 'ne wackere Ma-terie häbbe as do Planeten, un krige ock hire Lucht fon de Sunne. Ur hire Lop-baan is nix Sicheres fästtoustaalen. Wil jo so unferhofft aptrede, nimt man oun, dät jo 'ne longstreckede Lopbaan in el-lipsenform häbbe; dät jo um de Sunne traale un dan erste in hunnerte aw du-sende fon Jieren wierkume. Filicht here jo tou 'n our Sunnensystem un umlope morere Sunnensysteme. Di Komet fon 1680 schäl 5000 Jiere bruke un di fon 1811 schäl 300 Jiere brukt häbbe ap sine longe Baan. (Foutsetnge foulged)

Atlantis Unnergong

Deer is al fuul skriuen wudden ur ju Insel Atlantis un all wät wi deerton wie-len, stamt fon den berümten grichisken Philosoph Platon (427 bit 347 v. Chr.). Wo wied dät siene Angoawen stimme, kon nu, twodusend Jier leeter, nit goud mor fäststaald wäide. As Biwise mouden al do Entwicklungen un Feranderungen in de Natur heranleeken wäide. Peter Bergen häd 'n utfürliken Bigjucht touhopestaald un mäd Bielden klorlaid, wo dät kon weesen häbbe. Njugendusend Jiere heelt sick ju Geschichte fon den Unnergong fon ju Insel Atlantis. Wen Platon sien Big-juchte ock nit aal mor deer sunt, so is sin Bigjucht so liujend, dät man ju Gischichte nit as 'ne Erfiendunge oudwo kon. Häd ju Insel Atlantis, ju ap 'n schreckliken Day mäd froije grote Steeden, mäd kunst-fulle Tempele un dusende fon gluckelke Maansken fon dät Meer fersleeken wud-de, wuddelk existierd? Neen Bauwierk, nan Gräbsteen, neen Skrift bleeu erheel-den. Eene furchtbare Naturkatastrofe fer-näilde elke Spur. Blot ju mündlike Ur-läwernge fon Maansken heelt sick ur 9000 Jiere fon Generation tou Generation un häd ju Geschichte fon ju ungluckelke In-sel lebendig heelden, bit Platon alles ap-skreeu wät hi deerur gewoar wäide kud-de. Sit Platon sunt 2500 Bouke skriuen ur ju Insel Atlantis. Man erste in jungste Tied mäd moderne Forskungen un näije Entdeckungen fon do Geologen, Oceanfor-skere un Wareldgeschichtler is it mu-gelk, an Hound fon Platons Geschichte, den Vorgong leeuhaft tou schilderjen.

Wir lieg ju Insel Atlantis? Ju lieg vor do Pielere fon den Herakles, fiftienhun-nert Kilometer fon Gibraltar in den

At-lantisken Ocean; deer wir nu Azoren In-seln lääse. Ju Headstäd hiet Altan. Ju Insel waas so grot as Litje Asien mäd Lybien; so skreeu Platon vor 2500 Jiere. Di hogste Birig ap Atlantis waas di sex-dusend Meter hoge Atlas un waas buppe de Wulken mäd Snee bideckt. Do mo-derne Forskere leeue, dät di sälge Birig di 2320 Meter hoge Pico Alto ap do Azo-ren is. Hi is di hogste Birig fon dät At-lantik deelende Unnerseegebierge, den so binamde Dolphin-Räg. Dät longe Unner-woatergebierge fankt oun bi Islound un ferlapt in bolde lieke Lienje trough den Ocean an Afrika entlongs in 't Sude.

Ap morere Steeden kiekje do Birigspit-sen as Inseln ut dät Woater as: Islound, Azoren, Kanariske Inseln, Kapverdiske Inseln, S. Paulo, Ascension un St. Helena. Disse Birigkette deelde den Atlantik Ocean bivor ju gewaltige Katastrofe in twäin Deele. Di Gulfsrtrom, di an Florida longs ätter do Azoren ron, un deer nit ferre kudde wegen ju Birigkette, ron wier gjuchts rund un kem wier bi Haiti un Cuba an. Deertrough dät di Gulfstrom nit ätter Europa lope kudde, waas Middeleu-ropa mäd Ies un Snee bideckt. In ju Ies-tied rat it neen Aastsee un our Binnen-seen; Noud un Middeleuropa wieren een Ieswüste. Erste as 'ne Naturkatastrofe ju Birigkette apbriek bi do Azoren un dät Meer ur 'n Moal so joop wudde, ron di Gulfstrom ätter Englound as hi dälig nogh lapt. Di woarme Gulfstrom broagh-te dät Ies in Europa tou smilten. Trough disse Biwise kon me Platon sien Ap-teekngen al eer leeue.

Longe fertellden us do Geleerde, dät do Maansken twelifdusend Jier touräg, liuden nogh in den Urtoustand. Erste trjodusend Jiere vor Chr. hieden sick Kulturen entwickeld (Sumerer, Aegypter). Dät waas jun Platons Leere fon ju hoge Kultur ap Atlantis ur njugendusend Jier touräg. Ju Ansicht fon do Geleerde kud nit mor bistounde, as näije Entdeckungen maked wudden: Iunske den Neandertaler in 't Weste un den Aurignac in 't Aaste un Noude, tried 'n gans näjjen, hager ent-wickelden Maan[s]kentyp ap in Europa, di so namde Cromagnon aw Atlantik Maans-ke. Apfaalend is, dät disse Typ blot in do Nieden fon do fransöske un spaniske Woa-terlope funen wudden, do in den Atlantik ronnen, un ours nargends. Disse Lound-strieke wudden aber fon Platon as unner ju Heerskup fon Atlantis stoundend bitee-kend. Dät is sicher 'ne näije These, man ock 'n näijen Biwis foar Platons Weer-heid.

Ju Insel Atlantis waas in 't Noude bier-gig, man di grotste Deel sudlk deerfon waas liek Lound. It waas 'n Paradies mäd twäin Aaren in 't Jier. Dät Klima waas so woarm dät do Ljude nakend lope kudden, den an dät Ouger longs ron di woarme Gulfstrom. Planton [= Platon] skrifft, dät ju Heer-skup fon Atlantis reckde

ock ur Deele fon dät junur lääsende Fästlound (USA). Do Atlanter hieden Amerika al longe ent-deckt un heelten deer 'n ainen König. Dät Atlantik Riek wudde biherskd fon tjon Könige.

Aetter Platon heerden tou dät Riek: Westfrankriek, Spanien, Middelitalien (Tyrrhenien), un do fuule Inselgruppen.

Alle fiu bit sex Jiere kemen do Könige touhope ap Atlantis um tou biräiden, in den Tempel Opfere tou brangen den God Poseidon un Fäste tou fierjen.

Aetter de Headstäd geen 'n Kanal fon njugentig Meter Bratte, trjountrütig Meter Jüpte un waas tjon Kilometer long. Pla-ton biskrifft trjo Muren um de Städ, dan ju Hogburig fon den König. Dät grotste Bauwierk waas di Tempel fon den Posei-don. Do Butenmuren wieren mäd Sälwer bekloded un ju Kroune mäd Gould. Di Tempel waas hunnerttachentig Meter long, njugentig Meter breed un ock so hog. As Dierte wäide grote Koppele Elefanten binamd. As Sport is dät Hangste Wädloo-pen biskriuen un do Oxenkämpfe. Bi dät Touhopekumen fon do Könige wudden grote Sportfäste ouheelden. Do Godde wudden 'n Oxe opferd. Bifor do Könige wier oureisden in hire Gebiete, wud nogh 'n grot Fäst fierd: Dät Skalvenopfer [= Sklaven-] tou Eeren fon den Poseidon.

Atlantis hied ätter Platon 'ne Art Foulks-weer. Dät Lound waas iendeeld ap de In-sel in sextigdusend Gruundstucke. Elke Loundstuck moste 'n Kriechsheadmon staa-le. Ju Armirung bistude ut tjondusend Kriechswayne, twintigdusend Riedere, tjon-dusend twogesponne mäd 'n Wapenlenker un elk twäin Biweerde, un twintigdusend Bogenschjotere. Ju Kriechsflotte bistud ut twelifhunnert Schiepe un fjautigdusend Matrosen.

Bifor do Könige Atlantis wier ferläite, sunt jo nogh eenmoal wier touhope ke-men, um ap de Loopbaan 'n hachelk Fäst bitouwoonjen: dät Sklavenopfer. Deer ap de Loopbaan treffe,[] just do Suldaten ien mäd 'n Koppel Sklaven. Dät Fäst is ap 't hogste. Do erste träi Sklaven wäide fon Suldaten ätter dät Opferblock broaght. Dät Bloud fon do Opfere schäl 's mid-deegs ätt[er] den Tempel fon den Poseidos broaght un deer ferbarnd wäide.

Ut dät Foulk rapt 'n Wiuw mäd lude Stemme: ,,Ju Sunne!, ju Sunne!" Do Ker-le un Wiuwe, do Könige un Gäistlke, do Suldaten un Sklaven traale de Kop un ögje ätter buppen. Deer staant in 't Weste 'ne grote Fjurkugel an 'n Hemel un kumpt liek ap do Maansken tou.

Di Fjurball wärt gratter un flammt rod ap. Do Maansken stounde as lom; eenige faale ume. Do maste konnen sick nit rögje. Di Hemel barnt. Do Maa[n]sken fange oun tou bruljen vor Schreck un Piene; jo fange oun tou lopen un tierje sick as Male. Aal do deerwai kiked häbbe ätter den Fjur-ball sunt bliend wudden.

Dan kracht mäd Urgewalt 'n Grum-melsleek deel, dät ju Wareld schäddet un biuet. Nogh häbbe do Maansken do erste Minuten in Dodesschreck urliued. Ju Ka-tastrofe durt man een poor Minuten. Di Hemel barnt. Ju Wareld is borsten as 'n Dampseetel un dät Meer sjut. Ju Kata-strofe fankt erste oun. Di Dodesschräiw fon Milionen fon Maansken ap gans At-lantis ferhallt in de Luft. In 't Sudweste staand ur dät Meer eene jeele, rodglöüni-ge Fjurwoge.

Dät Meer fankt oun tou bruddeljen un dampjen. Riesige Damppilere schjote ätter buppen, biljuchted fon ju rodglöünige Lava, ju unner grummeljende Explosionsleeke ut den eepenrietenen Gruund ätter buppen breckt, un 'ne Mure fon Fjur um ju Insel lait. Ju Insel gongt unner. Damp, Eske un Stickstoffwulken entstounde ur ju ganße Uunglucksoone. Do Maa[n]sken do nogh liu-je, sakje in de Knibele, recke do Hounden toun Hemel un bedje tou den God Posei-seidon un: Helpe. Dät Stickgas fon ju

Do-deswulke doded alles wät nogh liued.

Westlk fon ju Insel Atlantis häd 'n Pla-netoid in den Ocean ju Wareldkorste troughslaen ap two Steeden, ätterdem hi sick kleeud hiede. Aetter sien Explosion trong dät Magma (wooke Masse) mäd ge-waltigen Druck ätter buppen in de Luft. Unner den Ocean un Atlantis entstud 'ne grote Holligeid; ju Meeresgruunde sacke-de deerätter so joop deel, bit ju Holligeid wier utfülld waas.

Erste dät Stickgas, un dan do Woater-bierge do mäd Storm ur ju Insel rulden, fernäilden alles wät Maansken Hounde maked hiede. Ju rike, fruchtbare Insel wudde een Trümmerfäild; 'n Dodenhoaw foar Milionen fon Maansken. Do Floud-wellen rulden eene bäte de our ur ju unnergongende Insel. Wült sick an den Hemel näije Wulkenbierge bildeden un in alle Fawen fon rod, jeel, brun, swot usw. apflamden, fäng ju Insel oun tou sackjen. Erste longsom, un ätters gauer as wen 'n Schip unnergongt. Ju Ocean waas wüld wudden. Aan Day un een Naght fergeen, bit do Wogen ur do hog-ste Bierge rulden, as it hatt in de Ge-schichte fon de Sändfloud. Ju Insel waas wäil morre dusen Meter joop wech-sacked. Dälig kiekje do Spitsen fon do hogste Bierige as litje Inseln (Azo-ren Inseln) un [= ur?] dät Woater. Platon skrifft: Jierhunnerte long hieden do Godde long-möidig toukiked, wo do Maansken fon Atlantis sick ur do Gesetse wech sett hie-den. Do Könige hieden dät Foulk vorma-ked dät fierjen un swierjen. Do stromme Sittengesetse, do fon do godlike Aanen dät Foulk vorskriuen, un do dät Foulk tou Riekdum un Macht ferholpen hie-den, wieren nit mor biaghted wudden. Atlantis häd it tou goud geen. Di Hemel hied neen Gefalln mor an do Apfere [= Opfere?], wil dät Foulk in Sänden liude. Dät Stroaf-gjucht waas ju Floud, ju ur Atlantis kem. Do Atlanter, do sick um ju Tied fon den Unnergong in do ur de See Kolonien ap bee Sieden fon den Ocean apheelten, urliuden ju Katastrofe. Man nimt oun, dät jo sick nogh 'n tiedlong hoolde kud-den, sick dan aber mäd de Tied mäd dät our Foulk misked häbbe. Morere Ge-schichten un ock our vorgeschichtlike Fuunde tjude deerap wai. Ju Middelameri-kanske Maya-Kultur, ju hire exakte Tied-reeknge ju gnau ap den Day fon ju Ka-tastrofe ounfankt vor eendusend fiuhun-ner Jier, schäl hiren Ounfang fon Atlan-tis häbbe.

An 'ne Geschichte, ju ur 'n Schip bi-gjucht, dät iuen vor den Unnergong fon Atlantis oufaarnd is, sunt do Foulgen fon den Unnergong fon Atlantis dütliker tou sjon. Kaptain Peron waas as Schips-matrose in sien junge Jieren mefaarnd ätter Amerika, ätter dät Lound wir fon fertelld wärt, dät do Ljude littik wieren mäd 'ne Häid so rod as Koper. Dät Lound waas al vor longe Tied fon do Atlantjer eroberd un waas deer 'n At-lantjer as König ounsett.

Nu as hi Kaptain wudden is, komman-diert hi ap dät Schip mäd den König un bisäike Atlantis. Di König aber ferlonged fon him, dät hi schäl sick ferklodje as König un him bi do Oxenkämpfe fer-treede, somäd dät Foulk bidrjoge. As Peron dät ouliende, wud di König dull un saant him tou Stroafe ap 'n Schip ätter 't Noude in de Ferbannung. Dät Schip schäl him in 't Noudaaste in de Ies-wüste brange, deer wir ewiger Winter is.

Bit nu sunt man min wierkemen fon do, do sick as Jägere aw ut Näischierigeid deerwai woged häbbe. Do our sunt ume-kemen, fersmahted un ferfersen in de Ieswüste.

Peron is sick klor deerur, dät disse Ferbannung sien Dodesurdeel is. Atlant-jer sunt an dät woarme Klima waand un hoolde ju Keelde nit ut. Hi taankt an Flucht, man wir wai Atlantis. Gesetse jäilde allewegens ap de Wareld; nemens

kon sien Stroafe entgonge. Dät Schip, dät jo him raten, is 'n holif Wrack. Do Ma-trosen bistuden ut Stroafgefangene. Blot sin oolde Stjurmon foart mäd him.

Die Storm huulde trough ju Takeläi. Peron had do Rudersklaven ferhaue lät, den jo wieren do erste do deer streikden. It schient as wen dät Meer dät Schip fer-näile woll. Swere Brekere slo dauernt ur dät Deck. Nu streikje ock Matrosen. Pe-ron häd aan aphongje lät. Jo wüln nit fere; jo wüln fluchtje aw wierume. Di König hied Peron wiete lät, hi kud wier-kume ätter Atlantis, wen hi do Felle un Tuske fon tjon Mammuts mee broaghte.

Do Mammuts wieren Riesendierte, jo wieren nogh gratter as Elefanten. Peron is fäst entsleeten, hi woll tjon fon do Dier-te dät Fell ouluke un deermäd touräg faa-re ätter Atlantis.

Di Wiend kem ut Sudweste un waas goud, beter kud it nit. Lound kumpt in Sicht. Dät Soaltwoater teekend sick schärp ou fon dät Swäi[t]woater, 'n Teeken dät jo vor 'ne Mündung fon 'n groten Woater[-] loop ankemen sunt. Bigirig dronken do Maansken dät Woater, dät waas ieskoold, man swäit un klor. Jo sunt nu in Noud-spanien. Dät Lound waas utdruged. Ap do Bierge wuksen Buske ap bee Sieden fon den Woaterloop. Dät Klima waas in Noudspanien kaller as it dälig is. Englound lig unner 'ne Iesdäke un Middeleuropa waas fon Glitskere un Snee bideckt. Ju erste Naght ferbrange jo ap dät Schip. Smäidens lät Peron dät Schip in 'ne Kru-menge fästmakje. Di Haldeel fon do Ljude bliue ap dät Schip. Di Stjurmon urnimt dät Komando.

Peron gongt mäd den our Haldeel Ljude ap 'n hogen Birig um Utkiek tou hoolden. Hi woll Maansken säike. An do Ougere is nam [= nan] Foutstappe tou fienden, neen Fjur-steede un nan Way.

Peron hied den Trong immer ferre in 't Lound tou gongen, ap do hogste bierge. Aan Mon waas fon 'n Boar anfaaln un dod-hauen. Ours aan kem unner 'n Steenbrok-ken tou dode.

Aghte Matrosen liuden nogh, as di He-mel in 't Weste rodglöünig wudde un di erste Grummelsleek kem, dät ju Gruunde sick scheddede. Dan kem di Storm un ju Floud. Jo kudden Hirske un Rehe mäd de Hounde fange, so wurig hieden do Dierte sick ronnen ap de Flucht vor de Floud. Di Birig, wir jo apstiegen wieren, um 'n Urblick tou hoolden, waas nu 'ne Insel. Mäd two Wieke geen dät Woater touräg. Peron geen deel. Ju Aeid waas fon do Felsen wechspäild. Dät Schip un ju ganße Krumenge wieren wäche. Deer waas nu dät bruljende, wüldtoobjende Meer. Dät Niedelonnd an den Woaterloop, dät sick dag so wied in 't Weste wailook, waas aal wäche. Peron stöönde, dät Schip as [= waas?] sien

läste Hopnge un alles waas wäche. Hi wül wier ätter Hus. Hi wiste nit, dät ju Insel Atlantis unnergeen waas. Hi stud an 't Ouger un aande nit, dät dät Schicksal him ferschoond hiede. It fäl him ap, dät ju Luft warmer wudde, un dät ju Sunne hat-ter scheen. Do Bierge un Läigten wudden gräin. In kute Tied hied ju sore, druge Gruunde 'ne gräine Fawe kriegen. Peron wiste nit, dät ju Insel Atlantis as Hinder-nis wäche waas, un nu di woarme Gulf-strom ätter de Noudsee fräijen Toag hiede. Hi wiste nit, dät ap Englound un Noud-west Europa dät Ies ounfäng tou smilten.

Peron wiste nit, dät deer so 'ne grote Katastrofe weesen waas, dät sogar do West-Ougere fon do europäiske Loundere un Afrika just so goud as dät Aast-Ouger fon Amerika deelsacked wieren. Dät kon man dälig nogh an do Strombedde fon do grote Woaterloope fäststale, do sick unner Woater wied in 't Meer wailuke.

Touläst wieren jo nogh fiu Mon. Jo won-derje ferre in 't Lound den Woaterloop ätter. Jo treffe in ju buskige Gegend mäd Jägere touhope, do sick nu ätter 't Noude woged häbbe, wil dät Klima warmer wud-den is. Dan steete jo ap 'ne Siedlung, wir do Maansken in Felsenkellere woonje un fon Jagd un Fiskeräi liuje. Peron un sien fjauer Mon baue sick 'n näi Schip. Jo wolln wier touräg ätter Atlantis. Jo häb-be neen sail. Jo ruderje mäd den Strom ät-ter 't Meer.

As jo al 'n poor Deege ruderd hieden ap dät Meer, un al Utkik hoolde ätter den sexdusend Meter hogen Atlas Birig, kume jo nit mor ferre. Jo konnen nit mor fou-dels aw rägels. Dät Meer is nu,[,?]

ne wubbe-lige, glidderge Masse fon hädde Korsten, un Schuumsteene mäd Bläisen troghsett.

Dät Schip, wir jo so longe an timmerd hieden, stickede nu in dissen Sump. Jo ruderje mäd alle Kraft. Ock jo urliuden nit den Unnergong fon ju paradisartige Insel Atlantis.

Aetter Platon sin Bigjucht mout dät Meer jierhunnerte long trough ju Wulkan-Aeske fersumpt weesen häbbe.

Wen it ock dutsende Ansichten ur Atlan-ris rakt, so schient disse, ju toun Deel ut dät Bouk ,,Atlantis-gefunden", Victoria Verlag Martha Koerner, Stuttgart, stamt, wull ju gjuchte tou weesen. Wen ock nogh do näiste Forsker Resultate as Biwis her-anleeken wäide, so wärt ju Geschichte nogh klorer.

Di Planetoid, di vor tjondusend Jiere ap use Wareld statte un ju Atlantis Katastro-fe ferurseekede, waas di grotste den do Maansken jemoals kannen leerd häbbe.

Ountouniemen is, dät hi tou ju Planeten-gruppe heerde, di ock so as use Wareld um de Sunne cirkelde. Hi häd aber wull 'ne our Loopbaan häiwed, filicht 'ne longe Baan as 'n Komet. 1936 kem ock so aan Planetoid fon ju so namde Adonisgruppe ap twohunnertdusend Kilometer in de Wa-relds Naite. It waas een Gluck, dät hi we-gen sine Gauigeid dät magnetiske Anluken fon use Wareld entkoom. Sin Iensleek hiede läppere Foulgen häiwed as 'n Atom-bombenkriech. So fuul Gluck as wi hieden do Maansken vor rund 10 500 Jieren nit. Domoals kem di Planetoid de Wareld tou nai, un wudde fon hir anleeken. Hi kem ut Noudweste, urhaalde de Wareld ap hi-ren Loop um de Sunne un slug mäd 'ne Gauigeid fon mindestens 700 000 Urenkilo-meter in den Ocean oun.

So as hi use Luft birürde, ljuchtede hi rod ap un wudde trough den Jundruck fon de Luft glöünig, un wull hunnert moal greller as ju Sunne. Bi disse Gauigeid fer-geenen twiske rod wäiden un Iensleek in den Atlantik, wul nit mor as two Minuten.

As Fergliek: Ap den trütigsten Juni 1908 slug in Sibirien 'n Meteorit in de Gruund. Hi waas as 'n Knicker jun 'n Baal, meeten an den Atlantik Planetoiden. Siene Deto-nation waas an do sogendusend Kilometer tou heeren, di Fjurpiler twintig Kilometer hog, un dät Lound in hunnert Kilometer ferwöüsted. Di Appral fon den Atlantisken Planetoiden waas deerjun twohunnert mi-lionenfach gratter. Disse Fäststaalnge kon man treffe, wil man do Iensleekgate mäd-nunner ferglike kon. Bi Charleston, an de Küste fon de USA, wudden 1931 bi Luftapnamen 'n riesiged

Trjoaghterfäild entdeckt. Deer wudden an do trjodusend Iensleektrjaghtere täld. Dis-se Mulden stamme nogh her fon den At-lantis-Planetoiden. As hi bi sin Stätt ap de Wareld in ju unnere tichte Luftmasse kem, wudde siene Wriuhatte so grot, dät sin Steenpanster platsede un do Trümmere bi Charleston ju Gruunde bombardirden.

In de Naite fon de Wareld sprong ock di Kädden fon den Planetoiden in twäin Deele un bee Pate slugen dan in den Atlantik oun.

Ut de Summe un de Gröte fon do Gate, do do Trümmere fon den Steenmantel bi Charleston in de Gruund häuen, kon man sien Gröte bireekenje. Di Planetoid hied 'ne Troughmäite fon tjon Kilometer, un 'n Gewicht fon two Bilionen Tunnen. Ferglike wi siene Troughsleekkraft mäd den Mete-orit fon Sibirien 1908, di 'ne Explosions-kraft hiede fon fiftiendusend Atombomben.

Man dät kem nogh läpper. Use Wareld ju bit nu blot fon buten koold is, aber bin-ne glöünig, as vor Miliarden fon Jieren, häd ap morere Steeden täne Borststripen. Man kon ock kwede: Näide do al moal Borste wieren un wier touheeld sunt. Wen ju Wareldkorste fjautig bit fiftig Kilometer tjuck is, so sunt sucke Näidstriepen man an do twintig Kilometer tjuck bit tou dät glöünige Magma.

So eene täne Näid lait in den Atlantik font Noude ättert Sude, twiske Amerika un Europa-Afrika.

Un just hier hääu di Planetoid vor tjon-dusen fiuhunnert Jiren oun. Hi statte trough ju Wareldkorste, un tou siene Ex-plosionskraft kem nogh di Druck fon dät glöünige Magma, dät nu mäd groten Aet-terdruck ätter buppen schoot, ap Oart as wen 'n Dampseetel explodiert. Ju Insel Atlantis lig unglukelkerwise twiske twäin sucke ferheelde Borste. Meerwoater un glöüniged Magma miskeden sick. Wir dät Magma utströmde, entstud 'ne grote Holli-geid. Ju Foulge waas, dät ju Insel

Atlan-tis deelsackede bit se ju Holligeid utfüld hiede. Di Gulfstrom hied fräijen Loop krie-gen um Englound ätter de Noudsee. Ju Iestied waas vorbi.

Di Pater foont ut Sekt tou makjen

Pater Perignon wudde sextienhunnert sogentig Kellerferwalter fon dät Benedik-tiner Klaster Haut- Villers in de Cham-pagne. Domoals häd hi nit deeran toaght, dät hi nogh 'n Moal 'n wareldberümten Mon wudde un do Maansken trough sin Champagner so fuule Unbiswerde un fer-gnöügde Uren schaanken diede.

In do Winbierge fon dät Klaster wuks 'n gouden Win, den do Mönke iuensogoud tou schätsjen wisten as hire Gaste, do ofte ätter dät Klaster kemen um Win tou dräinken. Ap 'n Day wieren aal do Feete los, blot een Fät mäd minderweerdigen suren Win lig nogh in de Keller. So as dät ofte kumpt, wät man nit jädden häd, mel-deden sick wier näije Wingaste an. Man use Kellermäster wiste sick tou helpen. hi miskde gau Sucker tou den suren Win un schaankte him ut. Do Gaste wieren toufree, un so miskede hi ock den Rest fon den suren Win mäd Sucker. Dan füllde hi den Win in Buddele un ferkorkede goud. As hi 'n Tiedlong deerätter wier ätter do Buddele keek, wieren jo aal explodierd bit ap aan Buddel. Bi dät epen makjen flog di Kork an de Been, un di Win sprudelde de ut den Buddel. Pater Perignon probierde, - - it waas 'n froijen smakelken Dronk.

Von nu an nom di Kellermäster tjucke Buddele, do den Gärdruck uthoolde kud-den, un boont do Korke an de Buddele fäst. Dät näije Gedronk namde hi ,,vin Perignon", it wudde bolde bikaand an Königs[-] un Fürstenhoawe.

Leeter namde man den Schumwin ätter ju Loundschaft Champagne, wir hi maked wudde. Do Mönke kudden aber hire Er-fiendnge nit stülken hoolde. Bolde wisten dät ock do Winburen, do nu ock ounfängen Sekt tou makjen. Sekt wudde dan di all-gemeene Nome foar ,,vine Perignon" un ,,Champagner".

Sekt waas nit utfuunden wudden, wen di brawe Kellermäster den suren Win nit mäd Sucker fälsked hiede.

Man häd him ap den Klasterhoaw fon Haut-Villers 'n fluggen Gräbsteen sett, ju

fluggste Erinnernge an him is aber sin Champagner.

Dät Fjurtjug

Use Oolden un Grotoolden stikden in do Weershuse hire Sigaren oun mäd Swiuel-sticken un leeter mäd Rietsticken. Man dälig rakt it 'ne litje Fjurmaschine foar de Westentaske. Mäd 'n litjen eleganten Bo-gen un litjen Druck un di Flammensmieter sett den Taback in de Bround. Wät dät nit aal foar Näijes rakt. Man sun Fjurtjug is blot ferbeterde Rewe ut oolde Tieden.

Touvorne hieden use bortige Vorfoaren altied sun Fjurtjug in de Taaske. Dät bis-tud ock ut Fjursteen, Stäil un Lunte. Di Fjursteen waas plat un schärpkantig un so grot as 'n Bäidens Hounde. Hi liet as brune Seepe, eenige hieden ock nogh 'n blauen Faweton. Do fint man dälig säilden mor, 'n Teeken dät jo fröüher fon elk un een in de Taske stat wudden. Tou den Steen heerde dät Stäil, wir do Fjursteene mäd hauen wudden. Dät Stäil waas 'n ovalen Sleekring, mäd 'ne gläde Front, ap Oart as 'n Schöäwelirsen.

Man heelt den Fjursteen ap de Lunte in de linke Hounde. Mäd dät Stäil in de gjuchte Hounde slug man den Fjursteen so longe, dät do Funken ju Lunte in Bround sett hieden. Ju Lunte bistud ut Swam, Flaaks, Häide aw Bomwulleplunnen.

Do erste Rure hieden 'ne Fjurponne, deer wudde Pulwer aplaid un mäd de Lunte ounstickt. Deer kumpt ock düt Spräkwoud her: ,,Hi häd Lunte reeken".

Vor fiftig Jiere, as al Swiuelsticken in Moude wieren, stickde di Koster bi de Serke dät Paskefjur nogh mäd de Lunte oun. Dät Fjur moste fon den Fjursteen un Stäil herkume.

Dät näije moderne Fjurtjug bistoant ock ut Fjursteen, Stäil un Lunte ut Bomwulle. Wät deer Näis an is, is dät Benzin. Ätter den erste Wareldkriech kostede een Döise Rietsticken fiftig Pennige un ätter den twäide tjon un nu fiu Pennig mor. Di eene Mon haalt sick an dät Fjurtjug un di our an Rietsticken.

Bonifatius

Fon P.Bergen

In dät allgemeene Chaos, dät di Hunnen-storm ut Asien un di Touhopebreek fon dät romske Kaiserrik in Europa bäte liet, rate it man aan Rauepunkt, aan Fels in dät wai un wier wogjende Fölkermeer; ju Pabst-serke in Rom. Unbiird trots blouderge Krieche un do oundurjende politiske Fer-anderngen heelt ju Serke an hire grote Sendung fäst, ock do Maansken buten dät ehemalige romske Riek dät Christendum tou brangen, un do mäd Petri Stoul tou eene fäste Eenheid tou ferbienden. Disse Missionsorbeid broaghte de Serke Ouns-joon in dät Äiwendlound. Bisundere Fert-jonste um ju Heedenmission fäll tou do iriske, schottiske un angelsaxiske Mönke. Unner do waas 'n Mon, den siene Orbeid unner germanske Stamme gjuchts fon den Rhien bit dälig siene Foutstappen bäte lät häd, un dät is Bontiatius, die Apostel fon do Dütske.

Hi liude so, as sogenhunnert Jiere tou-räg Christus un siene Füngere [= Jüngere] liued hie-den. Gewalt rate dät bi him nit, siene eensigste Ouweer waas dät Woud. Un just deertrough urtjugde hi do kriegeriske Ger-manen, hi storw touläst trough dät Swäid fon do heedniske Friesen, trjou bit in den Dod.

Di Noudaaste Wiend pietsked, mäd du-send fiene Gieseln den salterge Seeschum int Gesicht. Een gansed Heer fon joop-hongjende griese Wulken jaged ur den Ho-risont. It schient as wen di Hemel nan Hoolt mor häd, schient tou traalen, grippt mäd gewaltige Hounde ätter dät Meer. Ju See staalt sick him jun. Do gläsgräine Wellen-bierge stige hager un hager, bit jo in wie-te Schummoonen ferflatterje.

Bonifatius hiet domoals nogh Winfried. Hi umklammerde dät Holt fon dät Krüse-fix, dät him do Hounde seer dieden. In do swere Sleeke fon do Gruundseen, kud hi knap ap Beene bliue. Dät junge Gesicht fon den Mönk is häd un urspond. Um do

hoge Sokenroken häbbe sich Soaltkorsten fästsett. Do Oogenliede sunt rod. Hi merkt dät nit, hi bedet un beded. Man dät waas neen Ontwoud in dissen huuljenden See-gong. Buppe him knatterde dät Sail. ,,Wollt du wierume, min Heer?"

Aigulf, di Friese, is deerbi tou reffjen. Een poor helle Oogene, fon den Wiend herume flatternje Hiere. Stärke Muskeln un bi dät lachjen grote wite Tuske do nix Goudes ferräide.

,,Na -", kwäd Winfried, ,,di Heiland wärt us ätter Fositenlound brange!" ,,Hi brukt dät nit," grinsde Aigulf. ,,Dät bisurgje ik all sälwen. Man wen di Christ-könig us ätter sinn Ljude saant um Wa-penhelpe, so waas dät goud."

Winfried beet sick ap de Lippen. Is it nu Tied mäd ju goude Seele deerur tou balen, dät Christkönig neen Soabelhelden fon disse Wareld brukt, un neen Apostel-heertoge, um sin Willen de Wareld mee-toudeelen?

,,Fositenlound" (Helgoland) brullt ju Stemme Aigulfs jun den Storm. Erste is it man 'n witen Krans fon Schum. Man dan longsom un trujent as ju Goddeburig ut ferjeetne Geschichten, sticht di Steen-klots ut ju bruddelnje See. Nu as ju Insel tou sjoon is, wärt bi him di Twiuel immer gratter. Un Winfried leeud ock in do Ooge-ne fon den Friese den Twiuel lese tou kon-nen.

Wiek um Wiek. Ofte um Hiresbratte an den Dod vorbi. Do Deege an den Friesen-hoaw in Utrecht. Do höniske Woude, fon den wülden Heertog Radbod, do Aetter-gjuchten ur ju Schändung un Fernäilnge fon aal do Serken, do bit nu fon de Mis-sion apbaud wieren, dan dät Läipste: ju hädnäckige Oulienge fon do Buren.

In elke Terp wir do kemen wieren, alle-wegens wieren do Hangstekoppe an do Frästboolken fon do Huse, deer studden do Opfersteene in do Ekenhaine un slug him di Has fon do Friesen jun. Un nu?

Winfried is sick klor deerur dät blot siene Fertwiulnge him tou dät utterste driuen häd, blot ut disse Sponnung her-ut sick entsleeten häd, ätter Fositenlound tou foaren.

Di Skalde fon do Friesen

Steil, skroff, urmächtig woakst di Fels bi dät Naiherkumen. Deeroane eene rug-hauene Steentrappe. In de Räg dät Ge-brüll fon dät Meer, dät sick jun ju Ha-fenmure smit. Jo stounde ienhüld in Woa-terfoonen un Woaterpoule um de Fäite.

,,Wi kume in Free", kwad Winfried fon näijen. Man do Kerle wike nit. Jo stounde as 'ne Mure. Um do Huften hongje do swere broncebislaine Weer-Reewen. Do Oogene do jo him tousmite ferräide nix Goudes. Winfried fated dät Krusifix fäster, maked aan, maked twäin Treede.

Di Friese vor him lait de Hounde an den Soabelgriep, lukt dät Irsen nu holif ut ju fersierende Scheede.

,,Touräg, Kaalkop! - Touräg, deerwai wir du her kemen bäst."

Un dan sjucht Winfried den Skalden. (Dät is 'noudsken [= 'n noudsken] Riemer un Sjunger in den Tjonst fon do Godde.) Longsom sticht hi ju Trappe herdeel. Sien wite Klod bu-ked sick, di grise Bort flattert in den Storm, Möwen pielje mäd häisterge Stem-me an him vorbi ätter de See.

Kute Tied stounde jo sick so junur. Dan licht di Skalde sien Hounde; sin Stemme kämpft jun den an un breckt him.

,,Kampf is ju Wareld - Kampf is ock di Hemel - Unnergong trud Maansken un ock Godde. Ju Midgardslange (dät Meer} fersluckt do aal. - Ju täift ock ap den Christengod. - Gong wech mäd dien Kjus, aw blot nogh dien Bloud kon ju Truhenge utlöskje.

Winfried kon ju Nod nit bikämpfje ju in him apsticht. Hi weet, it is nogh tou äd-der.

Winfried is wier in Englound.

Deer kume twäin ounrieden un unner-hoolde sick gjucht iewerg: ,,Du wollt ap dät Amt as Abt fersichtje?" Di Biskop fon Canterbury kikt ätter Winfried un täift ap ju Ontwoud. Sin Hangst häd 'n gaauer Tempo, nu rit hi him touräg.

Waast du ock wät du aprakst? Nhuts-celle is 'n riek un blöühend Klaster. Un du lienst ou deer Abt tou wäiden."

,,Wen dät so staant Biskop," kwad Win-fried rauelk, ,,wärt sick licht aan Weerdi-gern fiende, di do Brure fon Nhutscelle ten-je [= tjonje] kon. Is dät nit wichtiger, dät Säid fon Gods Woud wider tou dregen, dät it ock deer tou Frucht wäide kon wir nu nogh Tjusternge is in religiöse Seeken."

,,Ju Friesenbikiernge? - 'ne Seeke sun-ner Hopnge. Diene Feelsleke hieden die bilere kud. Taank an den Ertsbiskop Wil-librod ton Utrecht, - ätter fiuuntwintig Jiere Friesenmission briek siene Orbeid touhope."

,,It sunt nit blot do Friesen. It is dät ganße Lound, dät sunt alle Heedenstämme gjuchts fon den Rhien. As ferläddene In-seln kikje ut dät Meer fon Urglowe eeni-ge Klastere herut. Eemsame Vorposten, nan Touhopehong, nan Hoolt, bolde neen Ut-sicht ap Erfoulg. Jo mouden wier aprat wäide, wen man nit schaft eene Front 'ne Bifästnge, 'ne Organisatie fon den Glo-we, dät Imperium fon den siegjenden Christus."

Wröigjend kikt di Biskop ätter den jun-gen Mönk. Dan lät hi den Kop sinke: ,,Dät häd nan Sin mor, di hoolde tou wolln. God häd di den Way wised. Gong in sine Gna-de."

Winfried in Rom.

It es [= is] swer foar Winfried bi den Papst vorlät tou wäiden. Di Laterans Palast gli-ket 'n Migelkebält. Kuriere un Anstaalde schuwe sick ilig trough do täiwjende Lega-tionen fon Klastere un Bistümere.

Di näi-je Papst, Gregor di twäide, häd alle Houn-de full tou dwoon um den wonkjenden Bouden fon de Serke näi tou fästigjen.

Fon Byzanz (Konstantinopel) trude ju grotste Gefoor. Mäd Haß bikämpfde di Schepersun ap den aastromsken Thron, Leo di träde, di Isaurier, den Stoul Petri. Aetter den Touhopebrek Westroms, hon-geden do romske Papste fon Byzanz ou, aber ju Christianisiernge fon Franken un Langobarden stärkde hir Ounsjon un makede se bi litjen fräi.

Den jungen Mönk Winfried ut Englound wudde immer klorer, um wät it in disse apwöülde Tied alleene geen. Ju Serke brukde 'ne stärke Centralgewalt, brukde ju helge Autorität fon Rom, den Stoul fon do Aetterfoulger Christi.

Dan biliud hi den Oogenblik, wir hi al longe ap täiwd häd. Hi biträt den Orbeids-rum fon den Papst. Gregor spielt in Ge-danken mäd den Steensnitt fon sien Siegel. It is 'ne froije byzantiske Orbeid. Nix ferrät in dät fieteekende [= fien-] Gesicht fon den Serkenfürst zu [= ju] Apmerksomkeid, wirmäd hi ätter Winfried lustert. Wen disse junge Angelsaxe siene Pläne in de Doat ume-sette kudde. Hi schient so swäk un jung tou weesen. Man di Papst fäilt: In dissen Mon sitt 'n unbändigen Willen. Eene näi-je Serkenprovins. Do ferstraide Missio-nen in Germanien touhopefaatje. Fästen Bouden int Noude ap den ju romske Au-torität fästen Fout fatje kud, di as Ut-glick tjonje kudde jun ju liderlike fränki-sche Rieksserke, jun Fersplitterung, un jun den Oufall fon den Aasten fon Rom.

Ju Lateranskanslei staalde den our Day 'n papstlik Skriuen ap, wiroun Winfried nu as Pater Bonifatius ut Nhutscelle tou 'n Heedenmissionar bimand [= binamd] wärt.

In dät still deerwai lukende Woater fon den Rhien speegelje sick do Toudene fon Serken un Klastere. Hire Muren sunt al gris fon Aaler. Ur do unnergongende Ad-lere fon do Legionen wudde hir dät Kjus applonted. Man wider int Aaste swigeden nogh do grote Buske, herskede nogh Wo-dan. Do poor iriske un skottiske Mönke, do hir vor 'n Jierhunnert dät Christen-dum preted häbbe, sunt al longe ferjeten. An do Huse sunt do oolde Teeken an-spikerd: Luxkrallen, Ulenkoppe un Ad-lerjuken.

In do stille tjusterge Buske täiwe nogh immer do Opfersteene ap dät Bloud fon junge Foolen.

In den buppere Lahngau häd sick Bo-nifatius mäd siene Ordensbrure fästsett. Deer klingt ju Klocke fon 'n littik Klaster, ju Cella S. Michaelis in de Gegend. Stuck um Stuck breckt Bonifatius ju Regent-skup fon do oolde Godde. Die grotste Deel fon do fräije Buren kume al ständig ät-ter Serke.

Jo brange hire Bäidene tou de Döpe, un wen hir dwon un aptreden ock heersk is, un jo ätter de Misse ride as wen it ap de Jagd gongt, so weet Bonifatius dag, dät jo de Serke nit mor ferlädden gonge. Ap sien Bidde kume mor un mor angelsa-xiske Brure as Missionare ätter dät Chat-tenlound.

Do Fäildere wäide gratter, Tjonsthuse un Schäine wäide baud, wir so longe tjusterg un ouweerrend di Urwald staand. Do Sudsiden fon do Birige wäide roded un Win anbaud. Mäd ferwunderjende Ooge-ne biliuje do Chatten, wät foar 'n Sägen ur ju flitige Orbeid fon do Mönke lait. Christus is dag stärker as Baldur aw Freya, ju Gemalin Wodans un Mur ur Baldur di ,,Ljuchtende".

Fon hir, fon S. Michaelis ut woll Boni-fatius sine Gedanken, den Plan fon sien fäst apbaud Missionswierk, eene eng tou-hopesletene Serke sichere Seeke wäide läite.

Aber do Swirigkeiten sunt grot. Un jo kume nit fon do Chatten. Jo kume ut do aine Rigen. Ferkemene Gäistlike, in Laster un Superäi ferfalene Mönke, do mäd falske Reliquien bi do urglowske Buren do grotste Bidrjogeräien bidriue, Biskope, do sick ljauer bi den Adel aphoolde un sick mäd dät Swäid an Feeden bideeligje, as sick um hire Diözese tou kümmerjen. Dät was 'n unhooltbaren Toustant.

Bonifatius skrifft an den Papst. Hi skrifft sick sin ganßen Aerger fon de Seele. Man Rom is wied. Deer is ju Wareld ours as in dät wülde ruge Germanien. Bonifatius reist sin Bräif ätter ätter Rom.

It is dät Jier sogenhunnert twountwin-tig. Ju woarme Herstsunne bischient do wite Pilere, do Ruinen fon dät Koloseum, do wiede fräije Steeden ut Marmor un our ferfaalene Bauten ut do Cäsarstieden. Nogh immer swiuet di Nome Rom ur aal dät Ferfaalene, nogh immer is di Nome Rom dät Siegel fon 'ne Idee, ju eenmoal ut Wille, Fernunft un Sin foar Mäite 'ne näi-je Wareld makede. Disse hillige Funke wärt nu ut fersonkene Tieden ur Foulgen fon morere Maansken Liuend wider raat un nu fon do Papste, do Aetterfoulgere fon ju romske Ordnung, surgsom biwoard.

Mäd disse Gedanken ferfoulged Bonifa-tius ap sin Way dät Liuend in Rom, un ut disse helge Ordnung wakst bi him di Wille, di him ap sin Way widerdrifft.

Deertou kumpt ju Gnade fon den Foar fon zu [= ju] ganße Christenheid. In Rom wärt hi tou 'n Biskop wäid, tou 'n Biskop fon do Germanen. Grote Dinge stou[n]de bivor.

Di ,,Biskop fon do Dütske" wärt nit, as dät bither Rägel waas, ock ap den Kaiser fo[n] Byzanz as den ,,Patron fon den Glowe" fereedigd. Sin Eed jält alleene den Stoul Petri.

An Korl Martell aber, den mächtigen Husmeier fon dät Frankenriek (di Adel fon do Merowinger), den sick do Stämme aast-side fon den Rhien unnerordned häbbe, skrifft Gregor di twäide: ,,Wi dwo di tou wieten, dät wi den Urbranger fon dissen Bräiw mäd den Apdrag seende, do Biwoo-ner Germaniens un ferscheedene Stämme aastlk fon den Rhien, do nogh in den Irr-waan fon den Heedenglowe liuje, dät Evan-gelium tou preetjen". Mäd ,,dwo di tou wieten", informt Gregor blot den Heer fon do Franken, in den sien Gebiet di näije Biskop as Missionar orbeidje woll. Gregor bidded nit, hi haalt sick ock nit mor deer-an, dät in Franken aal do Bistaalngen fon de Serke fon do wareldske Regenten rä-geld wäide.

Korl Martell is mad den Bräiw toufree. Hi biherbiergd den Bishop [= Biskop] Bonifatius so-goar ap dät Slott fon sien Residens Va-lenciennes un lät him 'n Schutsbräiw utstaale.

Ju Grummel-Eke. Fritzlar, - deer do grote runde Finsterbogen, den breeden, edlen Kjusgong, durhafte, fon Muren um-rate Wirtschaftshuse, fulle Schäine, un 'ne Klasterskoule. Ju Orbeid bigint in Chat-tenlound sick tou loonjen.

Man immer nogh kume wier Aettergjuch-ten ur stülkene Opferfeste unner ju oolde Grummeleke bi Geismar (dälig 'n Terp bi Kassel). Bi Näijemoune schäln sick deer do Buren treffe tou do Hangste Opfere. Bonifatius kaant siene Chatten, hi weet, dät dät Döpwoater alleene nit den Urglo-we ut hire Koppe ferdriue kon. Hi weet, dät Wotan un Donar ours biseged [= bisieged?] wäide mouden as mäd fromme Songe.

Hi lät Hangste soadelje. Aexen wäide in Wayne ferleeden. Mäd 'ne Gruppe fon sien stärkste Mönke un Klasterknechte rit hi ap 'n swoulen Sumerday an de Eder her-deel ätter Geismar.

Al fon wieden is ju grote Eke tou sjon. Ju staand fräi ap 'n litjen Birig. Unner in ju Ebene sunt grote Burenhawe an do Ouhonge. Riesengrot, uroold is disse Bom. As gewaltige Irme recke sick do Tacken jun den Hemel. Twiske dät gräine Bleed-wierk ferweederje do Knoken fon Hangste-koppe. An den aprietenen, rugen Stamm lient 'n Steen. Ferdruged Bloud kliuet an sien Bupperkante. Bonifatius nikkopped blot. Dan traalt hi si[k] ume ätter siene Hel-pere: ,,Haaljed do Ljude touhope!" Den our Day. Bonifatius häd sick mäd sien Mönke un Knechte biside ap 'ne fräije Steede leegerd un täift. Swote Wulken-bierge stounde int Weste. Dät rakt 'n

swe-ren Grummelschur. Do Wulken wäide grat-ter, swotblau mäd uttackende Rante un rode Grummelkoppe.

Ju Hitse lait swoul un fuchtig ur ju Ge-gend. It is wurig Weder. Ju Stillte wärt nu breken fon eenpelde Roupe. Jo kume den Birig hog ut Geismar, ut do Terpe un Läigten fon ju Umgegend.

,,Kiekjed, jo sunt biweerd, jo häbbe Weerreewen bi sick", kwäd aan fon do Klasterknechte.

,,Häbbed neen Nod," kwäd Bonifatius, ,,wi sunt dag stärker."

Bonifatius smiedet ju Serke Germani-ens. Hire Kraftcentralen, do näije Bistümer fon Salzburg, Regensburg, Freising un Pas-sau in Bayern, fon Würzburg un Eichstätt in Franken, fon Erfurt in Thüringen, fon Buraburg mäd Klaster Fritzlar in Hessen, fon Mainz, Köln un Aachen in den Rhien-gau, slut Bonifatius tou eene fäste Eenheid touhope un ferbind do untrenboar mäd Rom.

In dät Jier sogenhunnert njugenun trü-tig binamt Past [= Papst] Gregor den Apostel fon do Dütske toun Ertsbiskop. Man Bonifatius raud sick nit ut ap sien Erfoulge. Nu kämpft hi minner jun den Urglowe, nu mout hi 'n hädden, toijen, ofte fanatisken Kampf fiere foar ju Nitantastboarkeid fon sien Serke, jun do Tücke fon do um hire Ienkumen bisurgede frankiske un burgun-diske Biskope ferdägenje[,] Biskope do ofte nit moal ju Priesterwäihe hieden un liu-den as wareldske Heeren.

Twintig Jier leter soolwede di oolde Bo-nifatius in Soissons Pippin den träden, den Suun un Aetterfoulger Korl Martells toun König fon do Franken. Deermäd hied Bo-nifatius nu ock ju politiske Anerkannge foar sien Liuenswierk.

Man immer nogh kwälde him di Gedan-ke an dät mißgluckede Unnernimen in sien junge Jieren: ju Bikiernge fon do Friesen. Hi fäilt al, dät him siene Kräfte ferläite wollen. Ju Friesenmission - dät is sien läste Apgoawe, ju schäll sien Liuenswierk krönje. Nogh eenmoal maked sick Bonifa-tius ap den Way um ju Leere Christi ut-touspreeden. Ap den Rhien foart sien litje Flotte, ätter dät Lound mäd den griesen Hemel, ju Wareld ut ju Urtied, ju Wareld wir do Elemente tou Godde wudden sunt.

In Frieslound. Nogh eenmoal drönt Bo-nifatius Stemme as in do erste Deege fon de Mission. Nogh eenmoal fällt [= fäilt] hi ju Kraft un Gnade fon Gods Woud. - Do erste Friesenheadlinge beegje hire blonde Kop tou de Döpe.

Ap 'n Mäiden is it. Tichte bi rusked dät Meer. Deer sunt nogh neen Dyke jun dät epene Meer. Do mäd Sträi aw Reit teckde Huse stounde in do Dünen ap Terpe. Ge-bäde un Choralsonge stige tou 'n Hemel, - di eene bäte den our trede do grote blonde Katechumen vor Bonifatius, di him de Hounde ap de Stierne lait tou de Fir-mung. Ap eenmoal entstaant 'n Alarm un 'n Getümmel. Weerrewen klirje. Trough ju utnunner stuwende Schoar fon Wiue un Bäidene kumpt 'ne biweerde Horde Krie-gere ur den Festplats.

Do näi bikierde friesiske Christen häbbe ock al hire Soabele in de Hounde, as di Bi-feel fon den Biskop kumpt: ,,Hoolt! Neen Bloudferjoten!"

In sien Stemme lait sofuul Autorität, dät jo nit wogje jun tou balen. Mäd wied epe-ne Oogene sjo jo, wo di oolde Mon, di him predet hiede, God waas ju Ljowe, do Fäin-de jun gongt, mäd 'n lagjend Gesicht, wo hi do Irme utsprat as hiet hi do Dolche un Spere do him troughborje, willkumen.

It waas ap den fiften Juni 754 as Boni-fatius bi Dokkum in Frieslound den Mar-tertod storw. Siene Lieke wudde ätter Ful-da broaght, un deer an sien Gräb kume do dütske Biskope touhope wen wichtige Dinge birät wäide mouden. Di hl. Bonifa-tius is 673 geborn in Wessex, Englound. Siene Skoul[-] un Studientied ferbroughte hi in do Klastere tou Adescancastre un Nhutscelle, wir hi leter ock nogh as Leer-der wirkede. 716 unnernom hi sin erste Missionsapdrag foar Frieslound. As hi deer nogh nix utgjuchte kudde, geen hi touräg ätter Englound. 719 geen hi ätter Rom un liet sick fon Papst Gregor II.[.?] Hessen, Thüringen un Bayern as Missionsgebiete touwise. Trough dät Anlääsen fon fuul Klastere schaffede hi sick erste moal fästen Fout, fon wir ut dan do umlääsende Ge-biete bikierd wudden. So baude di hl.

Bo-nifatius 'ne goud rägelde Serke aastlk fon den Rhien ap, ju fäst mäd Rom ferbuun-den waas.

Korl di Grote

Korl di Grote foulgede in dät Jier 768 sin Fahr Pipin in de Regentskup. Dät waas fjautin Jier ätter Bonifatius sin Dod. Grote Tieden häbbe ock grote Regenten nödig. Man namde Korl ,,den Groten", wil hi sick in Kriech un Free as 'n Mon mäd hoge gäi-stige Fähigeid deer foar iensette, dät sine Fölker ap 'ne hagere Bildungshögte kemen. Wöiste un unklouke Maansken wiren him touwider. Deerum liet hi fuul Skoulen baue, ock 'ne Hoghskoule foar do Bäidne fon sien Edelljude un Anstaalde. Unferhofft bisoaghte hi Skoulen um mäd aine Oogene tou sjon, wo dät Unnergjuchten vor sick geen. As hi eenmoal ju Hoghskoule bi-soaghte, foont hi, dät do Wente fon do Edelljude un Vorneeme nit so klouk wie-ren as do Bäidne fon dät Foulk. Disse mo-sten sick ap sien Gjuchte staale, do our ap sien Linke. Dan kwad hi tou do ärme, aber flietige Bäidne: ,,Ik tonkje jou mien Bäid-ne, ji häbbe däin as ik dät häbbe wül, jou tou Eere un bliuenden Nutsen." Mäd 'n dull Gesicht troalde hi sick ätter do vor-neme, aber leuje Bäidne un kwad: ,,Ji aber, Wente fon do Edelen, häbbe mäd Leuigeid un Lediggongen ju Tied ferslie-ten un mine Bifeele nit bifoulged. Spiel-jed jou nit ap mäd Stand un Riekdum fon jou Oolden, den ji mouden wiete, Nix-wäidige häbbe vor mi nan Rang nogh Eere. Un wen ji neen flietige Sköülere wäide, schäl neemens fon jou mi wier vor de Oogene kume. Bi God in 'n Hemel, ik stroafje jou, as ji dät fertjoond häbbe.

Korl di Grote tried in do Foutstappen fon den hl. Bonifatius. Näije Bistümer, Serken un Klastere liet hi iengjuchte un baue. Do Klastere surgeden nit blot foar den Unnergjucht fon do junge Ljude, jo sugenden [= surgenden?] ock foar do Aerme un Kronke un nomen Reisjende gastfründlik ap, den Gasthuse rate it in de domoalige Tied man min. Do Mönke skreeuen ock do goude, oolde Skriften fon do Grieken un Römer ou, den domoals waas ju Boukdrucker-kunst nogh nit utfunen. Jo skreeuen do Geschichten fon Foulke un Loundere un dät Liuend fon do Helige ap; jo rodeden do Buske, dat do Heedem [= Heeden] ferbeeden waas, makeden ju Gruund urbar un leerden do

Buren betere Kulturorbeid un wieren mäd een Woud 'n Sägen for dät Lound." Den König Korl waas fuul an gelain, do Godstjonste flugger tou makjen un den Serkensong tou ferbeterjen. Hi liet Sjun-gere un Orgelspielere ut Italien kume; siene Franken hieden wät tou ruge Stemme.[= ,] so dät dät Sjungen mor as 'n Gebrüll fon wülde Dierte waas. Ock hiede Korl sine Mursproake ljow; hi orbeidede sälwen mäd do Geleeede fon sin Hoaw an 'ne dütske Sproakleere un liet ock 'ne Sam-melnge oolddütske Heldenläidere touho-pestaale, ju leider nit mor aptoufienden is. Bekannd sunt man mor do Nomen foar do Hemelsgegenden un do Mounden.

König Korl wärt biskriuen as 'n gjuch-ten Dütsken, fon sterken Bau un slonke Figur. Hi hied 'ne hoge, klore Stierne un extra grote, lebendige Oogene, do do Frün-de un um Helpe bidjende fründlik, do Fäinde aber furchtbar ljuchteden. In sien junge Jieren bidreeu hi ätter Frankenoart allerhound Sport. Hi wudde di bäste Fech-ter un Swimmer. Sien upperste Fergnöü-gen waas ju Jagd, un wen hi an sin Hoaw 'n Fest reke wül, dan wudde 'ne Driujagd ansett. Ju ganße Jagdsellskup waas tou Hangst. Wen do Jagdhoudne klongen, ree-den jo los mäd Huunde bliekjen un blaff-jen un larmjenden Jubel in do grote Buske un Urwalde, wir do junge Edell-jude sick trough Moud un Gewantheid tou urtreffen soaghten. Korl, midde un-ner do, laide monige wülde Hauere, Boa-ren un Aueroxen ume. Sien Liuenswise waas gjucht eenfach, vor allen in Iten un Dräinken. Am ljowsten eet hi 'n Broaden fon Wüld an Spieß brett. Sin Släip waas kut. Ofte stud hi snagends ap fon sien Leeger um tou bedjen, aw hi nom 'ne Laije un Griffel un übde sick in dät Skriuen, aw hi staalde sick an dät epene Finster un bikeek mäd Eerfurcht un Biwundernge den Stiernhemel. So eene eenfache Liuens-wise heelt him gesuund un stärkde nogh siene gehaltige Liuenskraft so dat me siene Geschichtsskriuere wäil leeue durt, wenn jo fertelle, dät hi mäd Lichtigeid 'n Houir-sen kutbriek, un Lasten tilde, do 'n gewön-liken Mon fon dälig nit fon de Steede lichte kudde.

König Korl drug eenfache Klodere in dütske Dracht, do mast fon sin Wiuw maked wieren. Blot an Rieksdeege un hoge Feste waas hi kloded in fulle Majestäd. Ap de Kop 'ne gouldne Kroune mäd Dia-manten bisett. Kloded mäd 'n longherun-ner hongjenden Talar, di mäd gouldne Imen bisett waas.

König Korl waas 'n groten Kriechsheld. Fon aal do Foulkere do hi bisiegde, ma-keden him do heedniske Saxen am masten tou schafjen, do domoals twisken Hessen, Thüringen un de Aastsee woonden. Disse wüln trougut nit hiren Heedenglowe fer-läite un hieden alle Missionnare fon sick statt. Do erklärde hi him den Kriech. Man di Kampf duerde mäd morere Unnerbre-kungen trütig Jiere, fon 772 bit 802.

Um ju Tied liude 'n groten birümten Geleerden, mäd Nome Alkuin. Disse from-me Mon waande sick an König Korl mäd ju Bidde, do heedniske Faxen [= Saxen] minner trough ju Gewalt fon dät Swäid, as trough christlke Ljowe un Milde tou bikierjen. Al-kuin wudde leter di trjoue Fründ un Bi-räider fon den König. Di Saxenherzog, sin tapfere Junorbeider, liet sick mäd morere our Anfürer al 785 in Attigny döpe; ätter den Free fon Selz in dät Jier 803, nomen ock do our Saxen den christlike Glowe oun. Um de Serke 'n sicher Hoolt tou reken, gjuchte hi in hire Loundere aghte Bis-tümer ien: Mimigarde (Münster) un Os-senbräg foar Westfalen; Minden, Pader-born un Bremen foar do Engern; Hildes-heim, Verden un Halberstäd foar do Aast-falen. König Korl sien Riek bistud ut do Loundere: Franken (Frankrik), aan Deel fon Spanien, Noud-Italien, Niederlound un Dütsklound bit tou de Noud- un Aast-see, aastlk bit tou de Elbe un den Raab-woaterlop in Ungern. Hi hied do Loundere in litje Bizirke iendeeld, un deeroun as Helpe in de Ferwaltunge Heertoge, Burig-aw Märkgroafen iensett, do him Bigjuchte ienseende mosten un Bifeele fon him kre-gen.

In dät Jier agthunnert wudde Korl di Grote as Schirmheer foar de Serke fon sien Papst jun den sien Fäinde um Helpe anrupen, hi died dät deertrough, dät hi sälwen ätter Italien look. Deer passierde dät, dät -- as hi ap den Wienachtsday in

de Peters Serke, kloded mäd 'n longen Purpurmantel, mäd aal dät Foulk ju Ge-burt fon den Heiland fierde, un andachts-full in s[i]n Beedstoul kniende - di Papst Leo di träde ap eenmoal ap him tou kem, him 'ne mächtige Kroune ap de Kop sette un him unner Jubelroupen fon dät Foulk toun römisken Kaiser krönde. Fon ju Tied an ffierden siene Aetterfoulger in Dütsk-lound dissen Titel.

Eene fäste Residenz hiede Kaiser Korl nit; hi woonde deer, wir hi tou de Tied am nödigsten waas. Am ljowsten heelt hi sick ap in Aachen, wir hi ock bigreeun is. Hi storw ap den 28. Januar 814 in 'n Aaler fon 72 Jiere. Siene Lieke wudde in den Dom tou Aachen in 'ne Gruft ienbalsa-mierd. Hi siet apgjucht ap ['n] fergouldeden Stoul, in sien fulle kaiserlike Ornat, mäd 'n Evangelienbouk ap 'n Schoot, un 'ne gouldne Pilgertaaske um do Huften. So hied di Kaiser deer 361 Jiere seeten, as me him 1165 in 'n prachtfull Gräbmoal laide. Do Kleenodien aber: Swäid, Kroune, Rieks-apel un Panzer heelt man touräg, um se bi elke näije Krönge fon 'n römisken dütsken Kaiser tou bruken. Aetter Kaiser Korl sin Dod wudde dät frankische Riek apdeeld in Frankrik, Italien un Dütsk-lound. Mäd de dütske Königswürde bleeu aber ju römiske Kaiserwürde ferbunen, bit in dät Jier 1806 as Kaiser Franz di twäide fon Aastriek ju wier oulaide.

Hir in Seelterlound is Korl di Grote trough sin Gnadenakt immer in goude Erinnern-ge bliuen. Hi rate do Seelter fulle Fräi-geid un 'n Siegel mäd sien Bielde. Fer-täld wärt, dät Korl sick fon den Geleer-den Alkuin biräide lät hiede, ju Heedä- [=Heeden-] bikirnge mäd Göüde un Biloonge tou fer-säiken, vor allen bi do Friesen. Um dät Jier 803 bisoaghte Korl ap 'ne Inspektions-reize ock dät Seelterlound. Do Mönke ut Visbek, do ap Paters Komp woonden, hieden wäil bigjucht, dät jo bi do Seelter-friesen so nix utgjuchte kudden. Tou den Kaiserempfang wieren alle Familienheite ienleeden tou 'n grot Touhopekumen ap ju Kultsteede an de Amze in Romelse. Di Noudweste Wiend bukede do Saile fon ju kaiserlike Flotte ju mäd flotte Foart de Seelter Amze ätter ap Romelse tou sailde.

In Romelse studen aal do leedene Monl-jude Kop an Kop ap ju Kult- un Opfer-steede, deer wir nu ju Serke staant. Do Wiuwljude un Bäidene studen deerume tou ap de Sträite. Jo wieren aal näischirig wo dät wäil tougeen. Di Wiend jagede do grise Wulken an 'n Heemel fon 't Noud-weste ätter 't Sudaaste. Wulken un Sun-schien wikselden sick ou. ,,Wo taankst du deerur ,,kwad Heike tou sin Naber Blok-ko, ,,Sunt use Godde dan aal machtlos jun den Christengod? Mouden wi us vor him reke?" Blocko kikede him liek in de Ooge-ne un kwad: ,,Sietdem Donar, use Grum-melgod, sick vor Bonifatius roat häd, leeue ik nit mor an him; ik mene use Vor-staalnge waas urspond wegen dät Ljuch-ten un Grummeljen." ,,Deer kume se," rup 'n Went buppe ut den Lindebom. ,,Jo traa-le just um den Swoalebirig tou, sex, sogen, agte Sailboote mäd wite Saile un bunte Flagen. Deer geen 'n Gemurmel los. Man herde fräigjen: ,,Wo wolln wi dät nu moakje?" ,,Outäiwe!" waas ju Ontwoud.

It durde nit longe mor, do Sailboote wieren bi de Losselsteede un Korl di Grote stud iuen deerätter mäd sien Ge-foulge vor dät Foulk. Deer waas Doden-stilte bi do Seelter Friesen. Erste as di kaiserlike Dolmetsker ap friesisk ounfäng tou vorlesen, lösde sick ju Sponnung. ,,Ljo-we Fründe! Wi häbbe bisleeten, Seelter-lound as 'ne fräije Kommune tou garan-tierjen, wen ji willens sunt hir ap disse Steede eene Serke tou bauen, so as do Mönke dät vor häbbe, un den christlike Glowe ountounimen. Ji schäln jou aine Gesetse makje, een aien Loundgjucht, fräije Jagd un Fiskeräi; je schäln fräi weese fon Loundfoulge un Ougoawen. As Sicherheid schäln ji häbben aien Siegel mäd de kai-serlike Bielde. Sunt ji deermäd ienfer-steen?"

As Ontwoud brik dät Foulk ut in 'n Jubelstorm: ,,Je wi sunt deermäd ienfer-steen! Wi tonkje den Kaiser! Hog liuje di Kaiser!"

Dät waas foar Seelterlound di Bigin fon ju geschichtlike Tied. Den our Day wudde ur den Bau fon de Serke mäd do Mönke birät. Deer waas so fuul tou rägeljen un biräiden. So fuul moste anderd wäide. Do Patere preteden un döpten. Aetter do

oolde heeniske [= heedniske] Gesetse waas elke Fami-lienheit di alleenige Regent un Hersker ur sien Familije in alle Seeken. Ju oolde vorgeschichtlike Tied waas nu vorbi. Kö-nig Radbod waas dod. Frieslound hied nan König mor as den Frankenkönig un di waas nu vor twounholif Jier fon den Papst in Rom toun Kaiser krönd. Wier-um schuln do Seelter Friesen him nit as hiren Hersker agtje un eere; hi meende dät dag so goud un garantierde ju Fräi-geid, ju Fräigeid ju foar do Seelter

Frie-sen dät hogste Goud wans. Di Serkenbau geen flot vorut. Ekenholt wudde heran-broaght fon do Scheddeler, Hollner un Romelster. Utendjer un Boaljener Schips-timmerljude sneden do tjucke Bome tou Plonken. Klasterbrure do al morere Serken un Kapellen baud hieden, kemen ätter Ro-melse fon Visbek un our Klastere. So waas ju Serke in Romelse, as 'n rumel-ken Holtbau, bolde klor. Bäte dät Aalter, in 'n litjen Rum di as Gärkomer tjonde, wud 'ne Lade ounbaud, wir dät Schrift-stuck fon Korl den Groten un dät Siegel apbiwoard wudde. Foar ju Ferwaltnge wieren ut Utende, Romelse un Scheddel elk fjauer Burmästere wääld, touhope twelif Mon. Do birätten ur Politik, Wirt-schaft un Glowensseeken; wät jo bisleeten hieden, dät wudde dät Foulk fon 'n Preetstoul meedeeld.

Seelterlound dät sick al agthunnert Jiere as 'ne sleetene Kommune ferwaltede ätter heedniske Rägeln un stromme Sittenge-setse, hied ours nan Regent as di Friesen-könig as gäistigen Hersker. Nu kem Korl di Grote - sin Gäist liude un biherske-de do trjo seelter Terpe as 'n fräi Lound bit 1808.

Eenigeid, Gjucht un Fräigeid, een Foulk fon Friesen, aan Glowe un ju oolde Friesen-sproake, wudden ferdägend jun alle Froamde. So liuden do Seelter in goude un läipe Tieden un heelten trjou touhope bit dälig. Dät läste Jierhunnert moste Seelterlound froamde Herskere duldje un wärt se ock nit wier loos. Aber di Gäist fon den groten Kaiser swiuet nogh immer ur Seelterlound. So longe as ju Seelter Sproake blifft, so longe rakt it Seelter Friesen un 'n eenig Seelterlound.

Di hl. Ludgerus

Ludgerus wudde geborn in dät Jier so-genhunnertfjauer un fjautig in Dokkum in Westfrieslound. Sin Foahr hiet Thiat-grin un sien Mur Liafburga. In sien

Skoul-jieren merkden sien Oolden al, dät hi grot Intresse an 't studierjen hiede. In sien fjautienste Liuensjier broaghten do Aa-lern den talentfullen Ludgerus in de

Pfle-ge un Leere bi den hl. Gregorius fon Ut-recht in Hollound, di aan fon do domoa-lige grotste Geleerde waas.

Mäd twountwintig Jier geen Ludgerus ätter Englound, wir hi toun Diakon wäi-hed wudde, un morere Jiere 'n Sköüler waas bi den Geleerden Alkuin. As di Kriech twiske König Korl un do Saxen ounfangde, geen Ludgerus wier touräg ätter Dütsklound un urnom dät Apostel-amt. Sogen Jiere pretede hi in Hollound un Westfrieslound; mäd dät Kjus in de Hounde geen hi unner do Heeden herume un reet mäd aine Hounde do Götsentem-pele deel.

Do Ljude ferwunderden sick un wudden meerieten trough sien fräimöüdig un bi-stimde Aptreden un fuul nomen den christlike Glouwe oun. Ludgerus wudde in dät Jier 777 toun Prister wäihed, bolde deerätter aber wier in sien Missionsorbeid hinderd. Di Anfürder fon do Saxen, Wit-tekind, ferdreeu him ut Frieslound un fer-foulgede do Christen. Ludgerus geen deer-um ätter Italien, liude deer in 'n Klaster un sammelde sick trough Gebäd un Bi-trachtung näije Kraft tou näije Orbeid un Liden.

In dät Jier sogenhunnert fiuunterachen-tig [= fiuuntachentig] hiede Korl di Grote do Saxen bisiegd un sogoar Wittekind liet sick döpe. Ap den Räid Alkuins saande di Frankenkönig den Ludgerus as Missionspretjer wier ät-ter Frieslound. Ludgerus schul dät Erts-bistum Trier ferwaltje; aber Ludgerus ontwoudede, it rate klockere un wöüdigere Monnere foar dät Amt, foar him eigede sick beter dät ruge noudiske Foulk. Do rate Korl di Grote sin Wunsk ätter un sette him an Steede fon den fersturwenen

Bernhard toun Biskop ur Mimigarde, wir ätter de Sage di God Mimir fon do heed-niske Saxen fereerd wudde. In dät Jier 793 laide Ludgerus den Gruundsteen tou dät leter so birümde Klaster Werden an de Ruhr, ut sien ain Fermögen, dät 'ne Skoule foar näije Missionare wudde. So rate hi ju christlike Meente immer mor Fästigeid. Tjon Jiere long geen hi Deeges-reisen wied in do Waldungen ume Mün-ster pretjend herume. Ofte wudde hi nogh fon untoufreehe Saxen truhed un in siene Orbeid störd. In heilgen Iwer foar Gods Seeke, geen hi wider ätter 't Aaste ur de Weser, un baude bi Helmstäd dät ätter him binamde St. Ludgeriklaster, een fon do erste Klastere in dät Brunswigske Lound. Düt Stift ut dät Jier 794 waas erste blot 'n littik Bedhus in 't Aaste fon de Städ. Bolde aber wudde it riek an Göüdere un Ounsjon. Ludgerus sin Brur Hildegri-nus, di erste Biskop fon Halberstäd, holp him bi dissen wichtigen Bau bit hi klor waas. Hi ferwoarde dät Stift un dät Kla-ster kem unner siene Apsicht tou grote Blöüte. Bit aghthunnertuntwo regierde Ludgerus ju Serke Mimigardford mäd bis-koplike Fullmacht, un erste ap Bifeel fon den Ertsbiskop Hildebald fon Köln, liet sick Ludgerus toun Biskop wäihe. Un wen hi nit den strickten Bifeel kriegen hiede, hied hi sick ock wier weigerd, den in sien Demoud heelt hi sick nit foar wöüdig ge-noug. Ju erste Serke ju hi ounfangs in Münster baude, stud an de gjuchte Side fon de Aa, in de Gegend, wir nu di oolde Dom staand, Mimigard junur. Bi de Serke hied Ludgerus 'n Hus baue lät, wir hi un siene Gäistlke 'n Klaste[r]liuend liuden. Bol-de entstud um disse Serke 'n näijen Städ-deel, Münster binamd, wecker gratter wudde as dät oolde Mimigard. In dät Jier agthunnertunfiu baude Ludgerus 'ne Kapelle, wirfon nogh as Urbliusel ju Ka-pelle in 't Seminarium iunske Buppewoa-ter Touden weese schäl. As Bishop surge-de hi foar do Aerme, un waas geduldig jun do Biwoonere fon dät Lound, do in de erste Tied man min dät Christendum ounnomen.

Di hl. Ludgerus täiwde un hopede ap ju heranwaksende Jugend. Wen hi in 'n Hus 'n swer kronk Bäiden wiste, so liet hi ju Mur bidje, it döpe tou duren. Wenn dät Bäiden aber wier beter wudde, dan firmde hi dät ock, un so hied hi Gelegenheid dät Bäiden in den christlke Glowe tou unner-gjuchten. Wil hi so fründlk, so sanftmöü-dig un fuller Iwer foar den Heiland waas, kreeg hi immer mor Fründe. Hi hied nogh ju Pläsier tou sjon, wo di christlke Glowe sick immer wider utdeende in Dütsklound.

In dät Jier aghthunnertuntwo waas Lu-gerus toun Biskop fon Mimigardeford (Münster) wäihed. Fon do an unnernom hi ock wier Reisen ätter Frieslound um Ser-ken un Kapellen ientouwäihen un firmde bi do Gelegenheiden as Biskop do Kate-chumen, dät wieren do, do al döpt un un-nergjucht wieren in den christlke Glowe.

Ap 'ne Amzeloundfart bisoaghte hi ock dät Seelterlound. Ap den näije Serkhoaw, sudersiede fon de Serke sitte al do twelif Burmäster un biräide mäd do Mönke ur den Biskupbisäik. Ju näije Serke is klor un schäl jun Sänt Jokob ienwäihed wäide. Vor de Serke is 'n groten Bogen apstaald, di mäd Ekenlohe bibunen is. An bee Siden fon de Sträite sunt mäd Gräin umbunene Schipstaue aphonged. Dät is aal maked tou den Biskopbisäik, di ju näije Serke ien-wäihe, un ock toun ersten Moal in Seelter-lound firmje woll. Dät wärt 'ne grote Fier, wir alle Seelter tou ienleeden sunt. Fergene Jier in de Maitied hied Seelterlound ock 'n hogen Bisäik fon Karl den Groten. Do fän-gen do Timmerljude oun ju näije Serke tou bauen, un nu kumpt di Biskop um ju Serke ientouwäihen. Do Twelwe unner-hoolde sick ur den Biskop. ,,Häbbe ji al heerd, dät di Biskop fon Münster in Dok-kum geborn is, un ock 'n echten Friese is," fräiged Burmäster Fokko. Deerap fertält Lautje: ,,Je, as ik fergeene Sumer in Dok-kum waas, wir wi nogh Fründe häbbe, häbbe jo mi fertäld, dät do Thiatgrins bee Wente studierd hieden un ock alle bee Bis-kop wudden wiefen. Wät use Biskop nu is, di hatt nu Ludgerus un sien Brur, di Bis-kop fon Halberstäd is, deer kwede se Hil-degrinus tou. Ludgerus häd siene Göüdere ferkoped, un deerfoar 'n Klaster baud in Werden ad [= an] de Rhur; dät schäl mor 'ne Skoule weese foar junge Gäistlke." Dät Foulk staant um de Serke ut gans Seelter-lound un täift ap den Biskop. Morere Kog-gen sunt unnerwayens un haalje den Bis-kop ou fon Lier. Do Wente, do ours bi sucke Vorkumen buppe in den hoge Linde-bom Utkiek hoolde, kiekje nu fon den Serktoudn ätter Utende. As ju Flotte in Sicht kumpt, fange do Wente oun foar dät erste Moal mäd ju näije Klocke tou läiden. Dät is gans wät Näijes, dät me in Seelter-lound nogh nit heerd häd. As do bunt bi-flagede Koggen mäd den Biskop an Boud, an de Serkmäids Losselsteede, wät nu di Märkeds un Sportsplats is, fästmakje, stemme do Mönke 'n latinsken Song oun. Mät dät Kjus vorut gongt ju Procession in de Serke; wült dät Foulk bute nogh täiwe mout, sägend di Biskop ju Serke ien. As ju Klocke wier ounfankt tou läiden un Orgel-musik ounsett, kon dät Foulk herien kume. Di Biskop staand ap 'n Pretstoul un ma-ked 'n blide Gesicht: ,,Mien ljowe Friesen! Ik häbbe heerd, dät jou Vorfoahren ock ut Frieslound hir vor aghthunnert Jiere ienwonderd sunt un sogoar ut ju Gegend fon Dokkum wir ik ock herkume. Ik fraue mi so dät ji so eene flugge ru-melke Serke baud häbbe. Ik tonkje jou aal foar ju Meute un Orbeid ju ji maked häbbe, dät ju Serke in so 'ne kute Tied klor wudde. Di Heiland is al vor aghthun-nert Jier ap disse Wareld weesen un us den gjuchte, were Glowe broaght. Hi häd do Maansken fon den allgewaltigen God preted, dät hi den Hemel regiert un alle Maansken ljow häd; di alle Maansken ätter hiren Dod in den Hemel nime woll um se gluckelk tou makjen. Di Heiland häd siene Godheid trough grote Wunder biwiesen un is touläst an 't Kjus sturwen um us Mannsken den Hemel epentousluten trough sien Liden. Hi häd siene Apostel beedjen leerd dät Gebäd ,,Use Foahr, deer du bäst in den Hemel."

As di Biskop 'ne goude Ure ap friesisk preted häd, stounde monige do Tronen in de Oogene. Ludgerus häd 'ne bisunnere Goawe dät Foulk foar den christlke Glowe tou gewinnen. Dät Foulk sjucht ien, dät di Christengod dag stärker is as aal do our Godde. Do our Godde sunt fon den Biskop, as ap Urglowe apbaude Fantasiegodde, as machtlose Bielden biwisen. Wir sunt aal do Godde, do in Rom as Schilderratsien in dät Amphiteater ap Sockele apstaald wie-ren as Merkur un Bachus, Venus un Mars, bliuen? So fräiged di Biskop un kwäd: dät sunt fon Maansken Hounden makede machtlose Figuren. Christus di Heiland häd sieged ur do aal trough do Märtirer, do jedden hir Liuend foar den Heiland opferden.

Den our Day. Do Seelter fierje foar dät erste Moal in dät Jier 803 dät Fest fon den Apostel ,,Sänt Jokob" in de Romelster Serke. Vor dät Oalter sit di Biskop. Hun-nerte fon Katechumen, grote slonke

Frie-sen mäd blaue Oogene un blonde aw rode Hiere, läite sick, eene bäte den our fon den Biskop firmje. Di Biskop fraut sick ur den Erfoulg un haalt deerap ju Festpre-tenje. Hi fertält fon dät Pingstfest in Je-rusalem, wo di hl. Gäist ur do Apostle kemen is, wo jo fräimöüdig in ferscheedene Sproaken fon den, fon den Doden apsteene Heiland preteden; hi fertält fon den hl. Stefanus, di as erste Tjuge foar den Hei-land steeniged wudde, un stierwend nogh rapt: ,,Heer! reekene him dät nit an as Sände, den jo wieten nit wät jo dwo." Hi fertäld fon den hl. Paulus, di erste do Christen ferfoulged häd, dan aber as Chri-stus him tourapt: ,,Saulus, Saulus, wirum ferfoulgest du mi!" fon sin Hangst stät un dan sälwen 'n Apostel foar den Heiland wärt.

Dan bistimmt di Biskop, dät do trjo Meenten Scheddel, Romelse un Utende tou een Parochia touhopesleeten wäide. Hi un-nerstaalt ju näije Parochia Seelterlound unner den bisunneren Schuts fon den Apostel ,,Sänt Jokob", as Serken Patron. Leter schäln ock Scheddel un Utende Ser-ken un Gäistlke häbbe. Deer is aber

Knap-heid an Pristere, un gans bisunners failt it an do, do ju friesiske Sproake bale kon-nen. Platdütsk sprekende Gäistlke sunt foar do Seelter Friesen nit dät gjuchte, den do Wiuljude konnen dät Platdütske nit goud ferstounde, wen ock do Monljude do as Schippere un Hondelsljude ofte buten Seelterlound kume, dät Platdütske bale.

Ättermidday sunt do Twelwe wier tou-hope um mäd den Biskop tou biräiden wo di näije Glowe sick in de Politik utwirked jun den oolde Glowe, di ju ganße Politik bistimde. So wudden ätter den Heeden-glowe do Doden ferbarnd un ju Äske in Urnen bigreun. Deer is nit een grot Doden-hoaw, deer sunt morere litje in elke Terp. Nu häd di Kaiser ju Liekenferbarneräi ui- [= un-] ner Dodesstroafe ferbeden. Nu bislute do Twelwe, een grot Dodenhoaw suderside fon de Serke antoulääsen, so ock in Sched-del un Stuckelje midde int Terp ap 'ne Höghte, wir leter in de Naite 'ne Serke baud wäide schäl. Tou dät Bigreeun kumpt elke Moal di Pestor fon Romelse un sägend ju Lieke un bedet deerbi. Dan ju Froage, wo dät mäd dät Urdeel spreken wäide schäl in Striedseeken. Ätter den oolde Glowe entschatte dät Familienhead trough dät Lott un nu schäl trough dät Terp- un Loundgjucht urdeeld wäide ätter de Leere fon Christus. Ju Scheeld un Unscheeld wärt trough Tjugen fäststaald. Bisleten wärt dät ju Dodesstroafe nu foar Seelterlound wechfaalt. It is nit gjucht, do machtlose Godde trough dät Lott tou bifräigjen, den dät Lott is 'ne Gluckseeke. Aw un wofuul Maansken in ju Hedentied trough dät Lott ferurdeeld sunt tou 'n Dod, is nit bi-kaand. Bikaand is, dät di Pellebirig in ju christlke Tied nit mor as Galgebirig tjoond häd.

Di träde Day. Dät Foulk is wier in Ro-melse bi de Serke touhope kemen, um fon den Biskop Ouscheed tou niemen. Di Bis-kop is 59 Jiere oold un lät nogh jung un fuller Kraft. Wült di Biskop dät Foulk toun lästen Moal sägend, fankt ju Klocke wier oun tou läiden, un as do Koggen mäd den Biskop an Boud sick in Biwägenge sette, woll dät Ouscheedwenken nan Eend nieme, bit se bäte den Swalebirig ut Sicht kume.

Ludgerus sette siene Missionsorbeid, ät-ter den Bisäik in Seelterlound, nogh sex Jiere foud; so longe heelten siene Kräfte dät nogh ut. Ap un tou look hi sick tou-räg ätter dät Klaster Werden um sick tou ferhaaljen. In do läste Jiere nomen siene Kräfte aber ou, den hi wudde ofte kronk. Aber nix heelt him ou fon siene gewoonde Missionsorbeid, so longe as hi nogh iuen kudde. In de Vorjier aghthunnert un nju-gen unnernom hi siene läste Wonderung. Passionssunday hied hi smäidens nogh in Cosfäild ju hl. Misse lesen un preted, geen den two Uren wied tou Fout ätter Biller-beck, heelt deer 'ne Pretenje un lus ju hl. Misse. Nu kud hi nit mor. Hi storw in ju foulgende Naght in Billerbeck in 'n Aaler fon fiuunsextig Jiere.

Siene Gräbsteede hied hi sick wääld in dät Klaster Werden an de Ruhr, aber dät Foulk wül ju Lieke nit utfoulgje läite, jo broaghten se ätter Münster. Erste ap Bi-feel fon Kaiser Korl den Groten liet sick dät Foulk biwägje, den Willen fon den Heiligen tou eren. So wudde ju Lieke ap den 24. April wechflerd un ap den 26. in Werden bisett.

Ju Serke häd him heilig spreken un dät Bisdum Münster fereert him as sin Schuts-heilgen. In Billerbeck staant nu ap ju Steede wir hi storw, ju Ludgerus Serke, 'n prachtfullen gotisken Bau mäd twäin hoge Toudne.

Ludgerus un do wülde Gäise

Wunderbare Geschichten fertelt us P. Friedr. Schwertfeger ur den hl. Ludgerus. Ap 'n Day geen di hl. Ludgerus ur den Billerbecker Birig un kem in ju Burskup Bockelsterp. Deer sag hi fon wieden den Bur Schürmann stounden, mäd den Irm truujent un lud vor sick wai scheelden. Hi geen ätter him tou un fräigede, wät hi dan foar Kummer hiede. Di Bur kikede fer-träitelk ätter him un kwad: ,,Och, Heer, disse wülde Gäise dwo mi so fuul Schade. Wen dät junge Säid ut de Grund kumpt, freete jo alles kaal; un in de Sumer wen

dät Korel riep wäide woll, lope jo in Schoaren deeroun un riete dät Korel ut do Iren un fertrappelje fo [= so?] fuul. Di Heilige, di fon Natur immer Humor hiede, wül him apmunterje un kwäk [= kwäd] in spoasigen Itenst: ,,Je, je, ik sjo dät. Aber kwäd moal: Wierum häbbe ji disse Gäise ock nogh nit in jou Staal speerd, bit jo ferspreeke, jou in Toukumst nan Schade mor tou dwon."

Di Bur ferwunderde sick; aber as hi den Biskop sien Gesicht saag, nom hi disse Woude foar Itenst un leeude him. ,,Je Heer, wen dät so is, woll ik dät dwo," kwad dät un geen deerwai, wir hi do Gäi-se nu fermoudede un bolde in grote Scha-ren ap sin junge Roage weedjen saag. Wil hi nu fäst an den Heiligen sien Woud leeu-de, geen hi naiher, statte sien Hounde ut un rup mäd fündlike [= fründlike] Stemme: ,,Kumed ji Gäise! Kumed touhope un gonged in min Staal! Use goude Heer, di Biskop, häd dät bifäln!" Un do, ap sien Woud kemen jo un watschelden mäd fuul Gesnöäter willig ät-ter sien Hus. Hi geen mäd 'n blieded Ge-sicht deerbäte ien, dreeu se in sin Staal un fersloot him mäd 'n groten holtenen Schöätel.

As Ludgerus deer den our Mäiden wier vorbikem, stud Schürmann mäd 'n fer-gnöügd Gesicht vor sien Grodore. Hi spriek him an un heerde tou sien Ferwundernge, wät passierd waas, un wo goud do Gäise him heerd hieden. Do fraude hi sick ur den fäste Glowe fon den Bur un geen ät-ter den Staal. Deer sägende hi do Gäise un kwad dan mäd hoghooldeden Finger: ,,Lusterjed, ji Fugele! Dwod fon nu an nit so aan Schoaden mor, hoolded Free un er-närjed jou deer, wir ji neen Unheil

ang-juchte. - Wil ji nu aber goud heerd häb-be, schäln ji mäiden ädder fräi weese un konnen fljoge wir ji wai wolln. Aber fer-jeted nit, wät ik jou täld häbbe!" Do Gäi-se kikeden him gans trjouhatig tou mäd hire runde Oogene un snatterden mäd hel-le Stemme, as wen jo alles fersteen hie-den un Foulgsomkeid ferspreke wüln.

Un wuddelk, as di Bur den our Mäiden ju Staaldore epen makede un do Gäise herutliet, swenkten jo hire wietgrise Ju-ken, nomen sick ap un flogen mäd 'n hel-len Roup ätter dät Noude. Fon ju Tied an luke do wülde Gäise wull alle Vor-jiere un Herste in longe Rigen trough use Gegend, sette sick ock weil foar 'ne Naght, bliue aber nit woonjen un mästelje [= nästelje] nit; jo liuje nu deer, wir jo Free häbbe mäd do Maansken un hire Neernge fiende, sunner Schaden tou makjen.

As di Bur Schürmann sag, wät foar 'ne Macht di Hillige häbbe moste, urlig hi bi sick, den Biskop nogh 'ne Bidde vortou-lääsen un kwad ap 'n Day tou him: ,,Heer, ferreeked mi, wen ik jou nogh eenmoal lastig wäide." Ludgerus fräigede: ,,Nu, wät wonskje ji dan?" Do kwad di Bur: ,,Och, ljowe Heer, wi häbbe hir buppe Gebreck an Woater. Wi mouden it ofte 'ne holwe Ure wied herhaalje, wil di Birig tou drug is." Lu[d]gerus kwad: ,,So mouden ji 'n jappe-ren Sod greeuwe, di immer Woater haalt. Di Bur ontwoudede him deerap: ,,Wi häb-be dät ofte fersoaght, man it waas immer umsunst. Do kwad Ludgerus: ,,Goud, so schäln jou do Gäise 'ne gjuchte Steede wise." Hi noom two tomme Gäise, do iunske him ap den gräine Brink weededen un statte se mäd do Koppe in de Aeide. ,,Hir greeued man, un ji fiende Woater ge-nough!" Di Bur geen wai, haalde sick Pike un Schuppe un fäng oun, 'n joop Gat tou greeuen. As hi den träde Day an do twelif Fout joop in de Gruund waas, sprudelde him 'ne froije klore Welle jun un floudede bolde den ganße Sod, sodät me mäd de Hounde dät Woater recke kudde.

Fuule hunnerte fon Jieren goolt dan di Sod as ewige Sod. Man vor tachentig Jie-run scheen hi, ätter morere druge Sumere, dag drug tou wäiden. Di domoalige Bur Schürmann wül aber den oolden eerwöidi-gen Sod nit japper uthaue läite, wil hi im-mer nogh ap Woater hopede. As hi dan aber foar longe Tied aal dät Woater foar dät Fäy un Hus bolde trjo fjodendeel Ure wied ap 'n biswierliken Way herhaalje moste, entsloot hi sick dag deertou. Un sjuch deer, as jo den Sod twäin Fout joop fon Steene un Mudde scheen maked hie-den, sprudelde ju oolde froije Woaterwelle wier as fröüher, un di Sod waas bolde wier bit buppen full. Un so bleeu dät ock den kumenden druggen Sumer un aal do Jiere deerätter, wen ock aal do our Wellen drug wudden. Tor [= Tou?] de Erinnernge an disse legen-denhafte Geschichte häd man den hl. Lud-gerus ap den Birig 'n Denkmoal sett; hi staant deer in Steen uthauen, wo hi do Gäise mäd de Koppe in de Gruund statt. Ock ap fuul Bielden sjucht man den Hilli-gen fon dät Münsterlound mäd Gäisen bi sien Fäite oubielded.

Sänt Willehad

Iunske Ludgerus, di in Westfalen un Frieslound sien Missionsfäild hiede, wir-kede Willihad in Ooldenburg un Bremen. Willehad is born in Northumbrien in Eng-lound um dät Jier 725. As junge Missio-nar kem hi ätter Dokkun [= Dokkum] in Frieslound, dät Lound wir ock siene Oolden herkemen wieren, dät Lound wir sin grote Fründ Bonifatius sien Liuend liet foar sin Glowe. Sänt Willehad is nogh man iuen lounded in Frieslound, as do sälge Radbod Fanati-ker ock him ätter dät Liuend trachtje, den it is gau rundboald, dät hi jellt as 'n gjucht frommen gewaltigen Missionar. Dusende bigröütje him aber mäd Ljowe un fereern-ge as 'n helgen Bote fon God saand; di dat Foulk wegen sien ljowe Woude un sien wunderbared, gjucht itenste Liuend, as 'n Lucht fon den Hemel vorkumpt. Hi weet immer tou helpen in Gebrecken. Läipes ferjelt hi mäd Goudes un iwert do ljude ap trough sin aine fäste Glowe an God. So wonderde Willehad trough do friesiske Lounde in Surge um dät Heil fon aal do, do him anfertrjoud wieren. Dät Woud, as 'n mächtigen Bote fon God, gongt him vor-ut, un tonkboar sunt do näije Christen, wenn hi do wier ferläite Mout. Willehad wudde saand ätter Bremen um as Biskop dät näije Bisdum tou ferwaltjen. Tou sin Missionssprengel heerde di Aastdeel fon Aatsfrieslound [= Aastfr..], deerjun di Westdeel dät Bisdum Münster toudeeld wudde. Dät Scheed fon do bee Bisdume ron sudlk fon Norden in de Gjuchte ap Tjotern (Detern), Seelterlound heerde nogh tou dät Bisdum Münster.

Insen kem Sänt Willehad ap sien Won-dernge ätter Blexen in den Rüstringer Gau. Do Ljude klageden him hire Nood, den jo hieden wied un breed neen goud Dräink-woater. Dät brakige Woater in dät Mars-kenlound broaghte immer näije Kronkhei-den. Deerum biddeden jo him um Räid un Helpe. Willehad di immer fuller Meeliden is, ferspreckt him Helpe, so goud as hi kon. As hi dät our Moal wier in Blexen kem, kwad hi: ,,Miem [= mien] ljowe Fründe, ik häbbe an jou toaght un deer in 'n our Lound 'n Sod koped. Do Christen sunt deerur mistrjousk un taanke bi sick: ,,Wät kon us 'n Sod helpe in 'n fraamd Lound?" Willehad ferlonged aber fon dät Foulk 'n fästen Glowe; hi er-innerde an ju Kraft fon den Glowe, di ätter de Leere fon den Heiland sogoar instande is, Birige tou fersetten. Deerap greep hi sin Biskopstab un statte him in de Gruund. Dät Foulk heelt de Omme ien. As di Hillige den Stap touräg look, sprudelde 'ne Woater-quelle gans klor ut de Gruund. Aal do dät Woater pröüfden, kwiden: ,,Dät is goud Woater; dät is 'n Wunder." Un wuddelk, in de ganße Umgegend waas so een goud Woater nit bikaand. Ju Ferwunnernge ur dät Vorkumen wül longe nan Eend nieme. Di Nome fon den Wundermon wudde immer mor priesed, un is in helge Erinnernge bliuen bit dälig.

Di Willehadsod is nogh dälig tou sjoon in den Pastoren Tun in Blexen. Di Sod aber den Willehad in 'n fraamd Lound koped hiede, is um ju sälge Ure ferdruged.

In Bremen baude Willehad ju Domserke, ju hi nogh een Wiek vor sin Dood, ap den achte Nowember 789 ienwäihede.

Ju Fernäilnge fon Jerusalem

Dät oolde Jerusalem as Centrum fon Pa-lästina waas 'n Hondelsstäd twiske Asien, Afrika un Europa. Trough de Sountwüste kemen do Hondelsljude ap Kamele, fon dät Middelmeer do Schiepe bileeden mäd Weere foar Jerusalem. Do Romske do ju Wareld um ju Tied biherskeden, hieden um ju Tied fon Christi Geburt ju Regentskup ur Palästina in hire Hounde.

Di prachtfulle Tempel Salamons, as Sy-nagoge foar den oole Buund mäd God, hied nu uttjoond. So kud un moste di Tempel utscheede, wil hi blot 'ne Vororbei-duns-Anstalt waas foar ju Serke Christi, so as me 'n Gerüst oubreckt, wen dät näije Hus klor is. Do Gäistlke fon de Synagoge schuln ätter den Willen fon Jesus ock do erste Gäistlke fon sien Serke wäide; wil jo him aber nit ounnomen, so träfde do Ju-den dät Stroafgjucht fon God.

Bolde ätter den Dood fon den Biskop fon Jerusalem, den Apostel Sänt Jokob, sowät um ju Tied as Peter un Paul in Rom waig-jucht wudden, setten sick do Juden fon näijen ap jun Rom. Di romske Fäildheer Vespasian, di jun do Juden ousaand waas, bisloot mäd alle Middele, do Juden tou demöüdigjen. Do Christen aber toaghten an Christi Profesäinge, jo ferlieten ju Städ un fluchteden in do Birige. Trough monige Vorteeken wudden do Juden ap dät ku-jende Stroafgjucht apmerksom maked. Deer entstud ap den Pingstday in den Tempel 'n furchtbar Getöse, un dütlik heerde man ut dät Hilligdum do Woude kumen: ,,Läited us hir wechluke! Läited us hir wechluke." Deer waas 'n Mon, di sick ock Jesus namde. Hi fäng al fjauer Jiere vor de Fernäiln-ge fon de Stad oun, Day un Naght trough de Städ tou wonderjen, lud roupend: ,,Wehe Jerusalem, wehe den Tem-pel!" Man broaghte him vor dät Gjucht, hi wudde gieseld; aber hi ontwoudede nit, klagede nit, hi rop blot: ,,Wehe Jerusalem! wehe den Tempel!" bit hi, bi ju läste Bilee-gernge ap do Wale fon de Städ gongend, bi-föügede: ,,Wehe ock mi!" un fon 'n sweren Steen träfd, dood deelsackede.

As Vespasian dät ganse Lound ferwöüsted hiede, bileegerde in ju Festung Jerusalem. Wil hi aber toun Kaiser utrupen wudde, moste disse Orbeid sin Sun Titus wider makje. Titus liet do Ienwoonere fon de Städ apforderje, sick tou reeken; do wüln aber nix deerfon wiete, aw ock dät Elend in de Städ elke Day gratter wudde.

Aal do Städpouten wieren sleeten un fer-rammeld. Liuensmiddele kemen nit mor herien. In dät Binnere fon de Städ herske-de furchtbare Uneenigkeid unner do Par-täijen, so dät deertrogh mor Bloud ferjeeten wudde as trough den Kamp müd den Fäind. Titus hied ju Städ iensleeten mäd tachen-tig dusend Mon. Monige Juden heelten mäd do Romske tou. So brochte König Agrippa nit blot 'n Contingent Ljude me, hi fer-sochte ock do Ienwoonere fon de Städ tou biwägjen, sick tou reeken. Tiberius Alexan-der forderde do Juden ap tou fechten jun hire aine Nation. Aan Jude, Joseph mäd Nome, waas 'n groten Fründ fon Titus un kud him fuul helpe, wil hi ju Stad genau kaande. Him tou Gefall forderde hi do Ju-den nogh insen ap sick tou reeken. As do Juden deer nit fon heere wüln, rate Titus den Bifeel toun Kamp ap Sieg aw Dood. Um do Juden tou wisen wät him bivor studde, liet hi fiuhunnert Gefangene kju-sigje ap aan Day, un ourswecke saande hi touräg in de Städ mäd ousniedene Hounde. Juden do stülken fründlik wiren tou do Romske, skreeuen 'n Bigjucht ur ju Lage in de Städ, wickelden dät Papier un den Flit-sebogen un schooten dät in dät romske Lee-ger. Nit blot do jüdiske Krigere, alles bi-deeligde sick an de Ouweer. Do Wiuwe ap do Wale goiden swere Stoene ap do Roms-ke, gooten sjodende Oilje ap hire Koppe. In de Städ ligen do Doden un ferpesteden ju Luft, di Smaght wudde gratter. Dät Jäild waas nix mor wäid. Brod waas nit mor tou kopjen; do Ljuden reeten sick um 'ne Hondfull Sträi, 'n Stuck Leder aw Ouge-fall dät ours do Huunde tousmieten wärt. Ju rieke Martha, den Hogepriester Joshua ben Gamala sin Maanske, ju ours ap Tep-pige fon hire Hus ätter den Tempel geen foont man, wo ju in do Sträiten alles ät-tersochte um 'ne Kroume Brod. Een Wiu-maanske mäd den Nome Miriam, ju fon Perea fluchted waas ätter de Städ, slaghtede hire aien Bäiden, brette un ferteerde it. As do Suldoaten ap de Sträite den Broaden rooken, briken jo in dät Hus ien, um ock 'n Deel outoukrigen. Dät Wiu wisde him den Rest fon dät brette Bäiden, un as jo sick deervor gjoulden, kwad ju tou him: ,,Ited man! aw sunt ji emfindsommer as 'n Wiuw,

särtliker as 'ne Mur?" Ju Kunde hirfon wudde ock in dät fäindlike Leeger bi-kaand. Titus schudderde sick, un as hi do Juden noghmoal fergebens Gnade oun-beden hiede, bislot hi, ut Jerusalem 'n Stee-nebält tou makjen. Hi liet ju Städ bistormje un eroberde se ätter fiu Mounde Bileegern-ge. Do Juden fluchteden in den gewaltig fäst bauden Tempel. Titus wül den Tempel heel hoolde un ferbood, dät sick deer well an fergreep. Aber, as ap 'n hageren Bifeel vorgongend, greep aan fon do Suldoaten ju Broundfackel, steeg sin Kamroad ap de Schullere un smeet ju barnjende Fackele trough dät so namde gouldne Finster in dät Hilligdum. Dät druge Holt grepp Fjur un do Flammen prasselden jun den Hemel. As do Juden dät seegen, wieren jo lom vor Schreck. Titus kommandirde dät Fjur tou löskjen, man neemens heerde mor ap him; hi hied neen Gewalt moar ur da [= do] wüt-jende Suldoaten. Do Juden do in den Tem-. pel fluchted wiren, wudden doodstatt aw in de Flammen smieten. Moor as een Milli-onen Juden schäln in dissen Kriech dood kemen weese, un so fuul schäln an 't Kjus hauen weese, just so as use Heiland kjusi-ged wudde, dät it in ju Gegend an Holt tou Kjuse failde. Sogenun njugentig dusend Gefangene wudden deels dood maked, deels tou 'n Kamp mäd wülde Dierte bestimd un deels in de Sklaweräi ferkoped.

Dät waas dät Eende fon Jerusalem, so-gentig Jiere ätter Christi Geburt, un it is apfaalend 'n Stroafgjucht fon God, schäl dag Titus sälwen kweden häbbe, dät hi blot 'ne Reewe fon Gods Rache waas. Hi heelt 'n prachtfullen Triump ur do Juden, un ap den marmurnen Triumpbogen in Rom, di do-moals apgjucht wudde un toun Deel stoun-den bliuen is, sjucht man nu nogh morere Oubieldngen fon do meebrochte Tempel-reewen. Do Juden do nogh urig bliuen wie-ien, mosten utwonderje un wudden ur de ganße Wareld ferstraid. An do two dusend Jiere liuje jo nu, as voruttäld, sunner Opfer un Aalter, sunner Tempel un Hogepriester, erheelden as een ewiged Denkmoal foar Gods Weerheid un Gjuchtigkeid, bit jo ap 'n Eend fon do Deege, Jesus as hiren Mes-sias erkanne un bikanne.

Do oolde Dütske

Use Vorfoahren, do oolde Dütske, wud-den fon do Römer ,,Germanen" namd, dät so fuul hatt as Kriechsfoulk. Jo reeken-den tou do Germanen nit blot do, do twiske de Donau un Rhien, Noudseen un Weiksel woonden, ock do Foulkere in do Benelux-loundere, Dänemark, Norwegen, Sweden, Finlound un Lieflound, wir jo aal in Gestalt, Sitten un Sproake 'n gemeensom herkumen ätterwiseden.

In oolde Tieden waas use Foahrslound, dät nu tou do fluggste Loundere ap de Wa-reld heert, nogh 'n gjucht unfründlik wüld Lound. Di grotste Deel fon dät Lound waas mäd Holt bideckd. Do Bome wieren nit plonted, it waas 'n natürliken Urwald, so dät it utsag as 'n riesig grote Wüldernis. Deerum waas ju Gruunde ock fuul fuchti-ger, kaller un unfruchtboarer as nu, wir do Buske grotendeels utroded sunt. Di Dook is nu nit mor so tjuck un swer, dät Dee-geslucht wärt nu nit mor ferdunkeld as do-moals. Truch dät roodjen wudde ju Gruunde fräi un eepen, un unner ju woarmschinen-de Sunne, ju alles mor Liuend rakt, wudde dät Klima bitjudent ferbeterd. Bi do oolde Dütske waas dät Buskroodjen ferbeden. Di Wald waas do Godde wäihed un dorste nit feranderd wäide. Moste dag erste di hl. Bo-nifatius kume un dät Foulk 'n näijen Glowe um Wondel in de Kultur tou schaffjen. Ko-rel wudde man min anbaud, deerjun wieren do Gerswisken un Weeden üppig un frucht-boar. Do Bäiste wieren, wen ock, as do Hanste [= Hangste], littik un nit ounsjonlik, dag stärk un utdurjend. Do hogkultiwierde Römer hieden so 'ne Meenge fon do Dütske, dät jo it foar unmugelk heelten, dät 'n Italiener in Germanien liuje kudde.

Do Dütske heelten hire Lound hog ur al-les, wir it him ju Fräigeid biwoarjen holp. Ju ruge Luft un ju Jagd stärkeden hire Liede un lieten den Körper bi eenfache Kost tou 'ne riesenhafte Gröte un Kraft ap-woakse. Alleenig vor hire wülde uum sick smietende Oogene, un hire swere Stemme, ferschreckten sick do kriegeriske Römer un mosten sick erste an den Anblick fon disse fürchterlike Maansken woane, bifor jo sick mäd him tou striedjen wogeden.

Do Germanen ligen neen Städe un neen touhopehongjende Terpe an. Elk baude sien eenfache Wonung in de Midde fon sien Lound un richelde den Hoawrum ien mäd 'n Tun ut Peele un Latten. Morere sucke Woonhoawe bildeden 'ne Meente, morere Meenten 'n Gau aw Go. Deerfon stamme nogh do Nomen Rhiengaü, Thurgau, Breis-gau, Aargau, Lerigau usw. Am ljowsten bi-schäftigden sick do oolde Dütske mäd Kriech un Jagd. Ju Jagd waas as 'n Kriech jun do wülde Dierte, den in hire Buske huseden domoals nogh Boaren, Aueroxen, Elen usw. Aeckerbau un Husorbeiden wieren foar do Wiuwljude un Knechte. Dät Foulk bistude ut two Klassen: ut dät edele fräije Foulk un do adelige Fräihe. Ut ju adelige Klasse wirden do Könige wääld. Man dag hied nit elke Stamm 'n König. Monige wäälden sick bi Kriechsunnernimen 'n Heertog. Hi hied foar ju Tied, so longe di Kriech durde, ju hogste Gewalt; wen aber Free waas, regier-de ju Foulksmeente. Elke fräihe Mon hied Andeel an de Ferwaltunge, den hi waas Andeelniemer an do Foulktouhopekumen, wir in aal do wichtige Seeken dät entschä-dende Woud kweden wudde. Tou de Tied fon Fullmoune un Näimoune kemen gewön-lik do Meenten biweerd touhope; bi un-gewöönlike Vorkumen wudden jo aber fon den ooldesten in do Meenten touhoperupen. Truch dät annunnersloon fon Weerreewen aw dumped Gemurmel wudde 'n Vorsleek ounnumen aw ouliend. Do Meenten stud-den do Priesteree vor. Disse studden as Fertrjouensljude fon do Godde un as Full-strecker fon do hire Bifeele ap dät hogste in Ounsjoon. Ock in dät Kriechsfäild hieden jo ju hogste Gjuchtsgewalt. Jo alleenig wieren imstande, Raue un Ordnunge unner do rugge Kriegere tou hoolden, do bi hiren wülden Fräigeidssin ap nan Bifeel fon 'n Anfierder heere wüln. Fon him liten jo sick, ap Bifeel fon do Godde, goudwillig biende un sloo. Ju Religion fon do oolde Dütske waas 'n gjucht eenfachen Natur-tjoonst. Aal do grote Vorkumen in de Natur wieren Dingere do jo fereerden. Jo fereer-den ju Sunne, de Moune, dät Vorjier; as hiren hogsten God aber Wodan aw Guo-dan; hi hied den Sieg in do Kriege tou fer-deelen.

As God fon Grummel un Lai fereerden jo den Donar (Tunar aw Thor); as Goddin fon de Ljowe un Fründskup Freja; as alge-meenen Stammfoahr fon do Dütske goolt Tuisko aw Teut nn wudde ock godlk fereerd. Do Godde wieren ock do Wet-seldeege hilliged un ätter do binamd. Di Sunday waas namd ätter de Sunne, di Mounday ätter de Moune, di Täisday ätter Tuisko, as Stammfoahr fon do Dütske, di Midwiek ätter Wodan aw Guodan (in West-falen hatt hi nogh Guodensdag), di Tunsday ätter Donar (Tunar aw Thor) mäd den fjurige Homer den Lai, di Fräinday ätter de Goddin Freja aw Frigga, ju Gemalin fon Wodan un Mur ur Baldur, di Ljuchtende.

Do Goddestjonste wudden nit heelden in sleetene Rume as Serken un Tempele, na, hog ap do Birige, in dät Dunkle fon do hillige Haine, an do ruskjende Wellen un Woaterfalle kemen jo touhope tou hire Go-destjoonste. In dät milde Lucht fon de Moune unner hiren bästen Boom, ju Eeke, brochten jo gewönlik hire Opfere un fierden hire Feste un Mäile.

Wät him hir ap de Wareld as dät bäste goolt, leeuden jo ätters ock in den Hemel, den jo Walhalla namden, wiertoufieenden. Bi Day frauden sick deer do Selge [= Helden?] ur de Jagd un allerhound Kampsorten. So as di Day toun Aeiwend wärt, slute sick do Wuunden wier as truch Tsauberkraft. Häb-be jo sick wier ferdrain, sette sick do Hel-den wier deel toun festlk Mäil un dräinke in den Kring kräftige Meede ut do mäch-tige Houdene fon do Aueroxen. Dan stoun-de jo wier ap mäd näije Kraft tou blou-derge Spille. Bi so aan Glowe an ju ku-mende Fouddur wudden do Doden ock wull hire Kampreewen un Hangste mee ap den Krematorium-Holtbäält laid, so dät jo bi hire Ankumst in Walhalla deerfon Gebruk makje kudden.

Ju grote dütske Nation bistud wull ut fiftig litje Foulkerschaften. In Sitten un Ge-bruken wieren jo bolde gliek. Jo hieden ofte Kriech mädnunner. Do Swäckere wudden dan fon do Stärkere fertrongen. Deerfon entstud di oftere Wiksel fon do Siedlungen. Kem aber di Fäind fon buten, fon fraamde Loundere wät neen Germanen wieren, so studden morere Foulkstamme ap un fer-dreeun gemeensom den Fäind.

Di Stamm fon do Cherusker wudde bi-rümd truch Hermann aw Arminius, di as Heerfierder fon sin Stamm un do our fer-buundene Stamme, wir ock do Brukterer in dät noudelke un do Marsen in dät sudelke Westfalen heerden, do Romske total fer-nichteden.

As di ooldeste un mäd de Gruund fer-wuttelde Stamm jäilde do Friesen. In den studdigen Kamp mäd de See, hieden jo neen Tied sick mäd dät Kriechshondwierk so outoureeken as do Stamme in dät Bin-nenlound, do Saxen, Teutonen usw. Do Frie-sen bidreeun Fäytuchterei in do fruchtbare Marsken an de Noudsee, deertou Fiskerei un Schipfoart. As moal do Saxen sick an-siedeld hieden in Frieslound, kem 'ne grote Stormfloud un fernäilde hire Siedlunge. Do Saxen failde ju Utdur um fon näijen wier ountoufangen, jo looken wech ätter Eng-lound. Do Friesen aber do den Kamp mäd de See gewoond wieren, looken nit wech, jo looken wier in do fon do Saxen ferlätte Siedlungen oun un biwoonden touläst ju ganße noudwestdütske Niede, fon de Rhien-mündunge ätter Hamburg un Dänemark, un deertou ju ganße Kette fon Insele. Wil jo sick nit bideeligden an do Won-derungen, wudden jo nit fermisked mäd do our Stamme un biheelten hire ooldfriesiske Sproake longe wai scheen, as ock hiren gro-ten slonken Körperbau, blaue Oogene un blonde un rode Hiere.

Hermann di Bifräiher Dütsklounds

Um ju Tied fon Christi Geburt regier-de in Rom di Kaiser Augustus. Do Romske hieden ju Heerskup ur Dütsklound un bauden Heersträiten foar den Transport fon Kriechs- un Hondelsmaterial, sdät [= sodät] jo dät Lound gong[-] un foarboar kreegen tou Woa-ter un Lound. Do pasende Woaterlope wud-den schipboar maked un do Weghe truch sumpige Morastgruunde mäd Boolen bilaid. Um sick tou sicherjen, nomen jo junge Wente fon do Adelige as Geisel mee ätter Rom um de Kultur, Kriechkunst tou stu-dierjen. So kem ock Hermann, di Suun fon 'n Cheruskerfürst as Geisel ätter Rom.

As 'n jungen Mon fon fjaueruntwintig Jiere keem Hermann wier tauräg fon Rom ätter Dütsklound. Hi waas tapfer, gewant int baalen, slonk fon Figuur un 'n edel Gesicht. Hi hied fuul leerd in Rom. Hi stud nu ap'n Way di sick twilde. Schul hi den erste Way gonge, un ju romske Kultur in Germanien ienfiere, un Dütsklound toun Kultur un Hondelslound makje, aw schul hi den our Way gonge, un ju Kriechskunst ju hi leerd hiede, nu anweende un do Romske as Fäin-do un Eroberer ut Dütsklound ferdriue. Hi sag ien, dät ju romske Kultur fon groten Nutsen wäide kudde foar dät dütske Foulk; Städe un Hondelshafen, fäste Heersträiten foar den Ferkier un Hondel un Fabriken kudden anlaid wäide. Do Buske mosten ro-ded wäide tou 'n groten Deel foar den Ko-relanbau. Do dütske Godde mosten dan ock outonkje un romske Godde fereerd wäide. Dät waas wull dät grotste Hinder, dät waas so goud as unmugelk. Hi ferbrochte morere Naghte släiplos mäd grubeljen un kud sick nit entslute. Man dät schul nit longe durje. Hermann fräide ätter Thusnelda, ju Doch-ter fon den Cheruskerfürst Segest. As bi bi Gelegenheid ap 'n grot Jagdfest, dät Segest feranstalted hiede, den Fürst um ju Houn-de fon sien Dochter anwaas, telde hi him dät gläd ou; hi hied nämlik sien Dochter al an 'n romsken Adel ferrat. Hermann steeg ap sin Hangst un reed ferärgerd ätter Hus. Thusnelde winkde him tou un Qu-scheed [= 'n Ouscheed] ätter mäd Tronen in de Ooge-ne, den ju wül nit ätter Rom. As Segest in sien swierige Lage nit wist, wo hi sien Dochter unmest emme [= umestemme] kudde, ferklage-de hi Hermann bi den romske Städhoolder, hi hied sien Dochter rowed un waas stülken 'n Aprurmaker jun do Romske. As Her-mann sick bi den romske Städhoolder fer-ontwoudje moste, do waas di Wey ent-schatt, den hi gonge moste. Hi entsloot sick nu mäd alle Kraft un Middele, do Romske ut Dütsklound tou ferdruien [= ferdriuen]

Um ju Tied rup Kaiser Augustus den Städhoolder Tiberius, di leeter Kaiser wud-de, fon Germanien touräg un sette foar him in Steede den Quintilius Varus, di as Kon-sul fon Syrien touräg keemen waas, as Städhoolder in Germanien ien. Varus waas fon hogen Adel, un tochte hi kud mäd do Dütske so stromm ferfare as mäd dät syris-ke Slawenfoulk. Varus bihondelde do Düts-ke as do Syrier un rate 'n Exempel um tou wisen, wo hi regierje wüll. Hi liet 'n fräihen Dütsken, di him nit gans foulgsom waas, biende un sloo. Die Fräihe protestierde deerjun un kwad tou Varus: ,,Du koast mi as fräihen Mon nit sloo läite." Varus ont-woudede him: ,,Ik woll di wise wät ik durt." Ju Kunde hierfon spratte sick ur dät ganße Lound; di Haß jun do Unnerdruk-kere wuks fon Day tou Day.

Hermann saande Fertrjouensljude ätter aal do Naberstämme un liet bidje, flux tou rüstjen foar den groten bivorstoundenden Kamp jun den Fäind Varus. Ju Stärke fon do Romske wudde genau utkundschafted. Epenen Kriech uttouroupen jun do Romske waas nit klouk; Strateji [= Strategi] waas nödig un ent-scheedent. Varus hied trjo Legionen unner sick, wät mindestens utmakede fjautindu-send Mon romske Infantry, agh[t]hunnert romske Kavalery un iuensofuul tou Hangst un Fout fon do Ferbündede Staaten. It waas nödig den Varus irrige Angoawen tou makjen un 'ne goude Gelägenheid tou ou-täiwen, um den entscheedenden Sleek tou dwoon. Varus schaankte den Hermana ful-led Fertrjouen; hi aande nit, wät bäte sin Räg ferhondeld wudde, wät foar 'n Löwe ap ne goude Gelägenheid täiwde um him tou fernäilen. Fürst Segest, di nu mäd Hermann in Fäindskup liude, rate sick um-sunst alle Meute, den Varus do Oogene tou epenjen; hi ferlongede, dät Varus den Her-man un do our Anfierdere gefangen nieme liet, man Varus fertrjoude den Hermann un liude rouklos ferre as wen nix passierje kudde. - Hermann sien Fründe wieren un-neergjucht [= unnergjucht] un täiwden ap sien Bifeele. Va-rus sien Grotleeger lieg midde in Westfalen, dät Lound wir hi am masten Fertrjouen tou hiede. As do 'ne grote Rienperiode oun-sette, un ju Gruunde wook wudde, rate Hermann stülken Bifeel an do Truppen do an de Weser un de Amze ligen, 'ne epene Revolte jun do Romske uttouroupen.

Ju Kunde fon den Aprur wudde den Quintilius Varus so klorstaald, dät hi flux oungriepe moste mäd sien Legionen. Varus fell derap herien un sette sien Heer in Bi-wägenge, in de Gjuchte ätter 't Aaste, in 'ne Lienje glieklopend mäd den Loop fon de Lippe. Hermann kommandierde do dütske Vasallentruppen as Atterschup. Erste keem dät Heer goud foudels ap liek Lound. As jo aber in dät hagere biergige Lound keemen, wir di Lippe Woaterloop ju Kurwe maked un ju Amze vor sick hieden, keemen jo in 'n swieriged Lound. Deer in dät biergige mäd Holt biwaaksene Lound, deer wir dät Woater sick schatte, ätter de Lippe un de Amze, hied Hermann dät Heer in de Falle latt. - Jun do strickte romske Rägele, hied Varus den gewaltigen Troß an Wayne mee-numen, as wen jo Quatierwicksel makeden in 'n freedlk Lound. Di Rien sette oun un dät so fell, dät ju Gruunde wook und bräig wudde, somäd unpassierbar foar Hangst un Wayne wudde in dät mäd Holt biwaksene Hügellound. Pioniere mosten Bome deel krige un Bolenwege makje truch den Morast. Fon bäten keem Meldung, dät di Atterschup oungriepen wudde. Varus trong ap foudels makjen. Fon bee Siden wudde dät Heer oungriepen un do Dütske in dät romske Heer desertierden. Ap 'ne epene fräihe Steede resteden jo ju Naght ur. Fuller Hope[-] nge ap hire nationale Diciplien biwakierden jo, trotsdem jo fon alle Siden fon do Dütske oungriepen wudden.

Smäidens setten do Romske hire Marsk foud; do oolde Officiere hopeden, dät di Fäind sick nu epen staalen dide, so dät jo den Sleek winne kudden. Aber Hermann hiede sien aine Strategi. Hi twong do Romske erst in Kamplienje tou marschierjen un dan in Marschkolonnen. So hieden jo sick 'ne Tiedlong biwäged mäd lichte Atacken fon do Dütske. Di Marsk truch ju Mudde un ounhooldenen Rien loomde ju Stimmung bi do Romske erste gjucht, as 'n Wulkenbreek ap him deel flapte, as wen do fergrellde dütske Godde hiren Ärger an den Fäind ut-lätten. Longsom biwägede sick ju Masse, un as jo twiske Driburg un Bielefäild wieren, wir Hermann fon Bomstamme Barikaden

baue lät hiede, lieten jo do Wayne al stounde, wil jo nit ferre kudden. As jo [= do] Suldaten dät seegen, plunderden jo do Wayne. Elk sur-gede foar sick sälwen, un lusterden nit fuul mor ap do Kommandos fon do Officiere. Hermann rate nu dät Signal tou de General-atacke. Man mout sick do Dütske vorstaale, wo jo in hire Krichsutrustnge, fullbortig mäd Oxenhoudne ap de Kop, mäd 'n fürch-terlik Gebrüll ap do Romske loshääuen. Hermann, di sowied as romske Komman-dant dät romske Heer mäd sien Ljude deckt hiede as Rägdecknge, fell nu ock fon bäten ur do Romske her. So wudde di Fäind fon alle Siden oungriepen un deelhauen. Her-mann un sien Ljude hiden it extra ap do Hangste ousäin. Do mäd do Speere träfde Hangste smeeten do Riedere ou un ronnen as wüld twiske de Infantry un brochten Un-ordnung allewegens. In sien Fertwiulnge rate Varus nogh den Bifeel, Marsk tou nie-men ap jü naiste romske Garnison an de Lippe. Man di Tourägmarsk waas just so utsichtslos un unpraktisk as di Vormarsk. Hi rate do Dütske frisken Moud tou näihe Atacken. Di romske Officier, di ju Kavalery kommandierde, Numonius Vala, fluchtede mäd sien Swadron in de Hopnge, as eensigste Reddnge, herut tou kumen ut den Hexen-seetel. Jo wieren aber nit im Stande tou-hope tou bliuen, nogh mäd Gewalt sick truch tou sloon wegen Busk un Sump; jo wudden eempeld dood hauen bit ap den läste Mon. Ju romske Infantry heelt touhope un weerde sick nogh. Ju ganße Natur scheen sick mäd do Dütske ferbuunden tou häbben. Di Rien goot ut de Luft un alle Tochten streeken ur. Ap ju sumpige Gruunde sacke-den do swerbipackede Legionäre oun. Flitse-bogen un Pilere wudden fon den träi Deege ounhooldenden Rien unbrukbar; di tichte Busk mäd sien uroolde Bome un dät mäch-tige Gestrup ferspeerde do Fluchtjende den Way. Varus liet aal dät urige Gepäck fer-barnje un liet siene Suldaten sick

fer-schansje. Jo weerden sick nogh den träde Day in Fertwiuelnge; aber umsunst, di Fertilgungskamp wudde fon do Dütske mäd grote Bigäisterung truchsett.

Di Storm huulde truch do Bome un di Rien klatskede ap ju wäite Gruunde. Fon alle Gauen keemen do dütske in Kriechs-rustnge herbi, as wen it sick um 'ne grote Jagd hondelde. Den träde Day waas do Romske elke Utway ferspeerd. Ap Koman-do sette dät Kampgebrüll wier oun bi do Dütske. Bi do Romske Jammergeschräiw un Weheroupen; bi do Dütske Slachtensong un Siegesroupen. Do Romske smeeten do Kampreewen wech un brochten sick deels sälwen ume. Aan Generalleutnant fell in den Kamp, di our rate sick gefangen. Quin-tilius Varus di al mormoals ferwuunded waas, un wiste wät him bivor studde, broch-te sick sälwen ume. Do fergrellde Dütske sluggen alles wät sick him in de Way staal-de in Stucke. Do our keemen ume in den Sump un do poor Gefangene wudden do God-de opferd. Man gans min gluckede ju Flucht ur den Rhien, do Kaiser Augustus ju Trur-kunde brange kudden. As di Kaiser dät heerde, reet hi sick de Klodere stucken, wreeu sick de Hounde un rup: ,,Varus, Va-rus, reek mi mien Legionen wier:" As Tee-ken fon Aerger un Ferträit liet hi sick mo-rere Mounde long Boart un Hiere waakse. Dät Foulk trurde mäd den Kaiser, den nu bistud ju Gefor, dät do Dütske ock ätter Rom keemen.

Do romske Garnisonen in Dütsklound wudden aplösed, un binnen 'n poor Wieke ätter Varus sin Dod waas ju dütske Gruun-de fräi fon do romske Unnerdruckere. Ock in Seelterlound wudde dät romske Orbeids-Leeger, dät in Romelse lieg un ju Seelter Amze schipboar makede, fon de Leda ätter Ellerbrouk, touräg leeken ap hire Flotte. Antou sex Jiere schäln do romske Suldoaten mäd do ut Westfries-lound meebrochte Seeljude an de Seelter Amze orbeided häbbe. In ju Tied hieden do Seeljude Seelterlound, dät do Romske ,,Sia-tutanda" ap hiere Korte binamden, bisie-deld. Do Seelter schäln sick wull nit min wunderd häbbe, as do Romske bi Naght un Dook ap hire Bote, in de Gjuchte ap den Dullert, ap Nimmerwiersjoon, sick touräg looken. Do Seelter wieren nu fräihe Heeren in Seelterlound un kudden Hondel un Schip-foart bidriue ap ju klore foarboare Seelter Amze.

Man ock vor Seelterlound wudde di ir-sene Vorhong deellät, un ju Butenwareld heerde nix mor fon Seelterlound, bit ätter sogenhunnert Jiere Kaiser Korl di Grote un Sänt Ludgerus keemen, den Vorhong wech-nomen un ju christlike Kultur ienfierden, somäd ju geschichtlike Tied foar Seelter-lound ounfäng.

So eendigde ju birümde Hermannslacht in den Teutoburger Wald in dät Jier sex ätter Christi Geburt. Do Cherusker wieren gjucht stollt ap den Sieg, un do Dütske fon 1875 wieren dät ock, den jo setten 'n Her-manns Denkmoal bi Detmold ap 'n hogen Birig, mäd 'ne sogen un fiftig m hoge Her-mann Statue. Aw Hermann domoals wud-delk blide weesen is ur den Sieg, kon me bitwiuelje, den nu waas 'n irsenen Vorhong deellät twiske Nouddütsklound un ju hog-entwickelde romske Kultur. Hi waas deer-fon urtjugt, dät ap gouden Fout mäd do Romske ock hire Kultur un Hondel keemen wieren. Ur sogenhunnert Jiere mosten do Dütske täiwe ap ju Kultur, ju dan ock tou-gliek as christlike Kultur herienkeem truch den Sänt Bonifatius, Korl den Gro-ten, Sänt Ludgerus un our Missionare.

Mäd den Outoag fon do Romske ut Nord-dütsklound waas ju romske Regentskup in de Wareld nit breken. Kaiser Augustus staalde wier 'n näi Heer touhope, um ju trujende Gefor tou mäiten. As nit aan ita-lienske Bürger fräiwillig as Suldoat ätter Dütsklound wül, liet hi do Militärjiergonge lootje un bistrafde do, do nit wüln, mäd,[,?] Konfiskation fon hire Fermugen. As dät nogh nit holp, liet hi morere waigjuchte. Um dät Heer full tou krigen, moste hi nogh Stroaflinge un Slawen ienstaale. Mäd dät so in Iele touhope staalde Heer saande hi Tiberius wier ätter Dütsklound. Dion Cassius skrift: Dät Foulk fertält Geschicht-ten do nit mäd gjuchte Dingere tougonge. So wieren do Spitsen fon do Alpen faaln, un träi Fjurpilere hieden deer barnd. In dät Leeger Martius, di Tempel fon den Kriechsgod, waas di Grummel ounhauen. Di Naghthemel waas morere male rod ap-schienen as Fjur. Morere Kometen wieren touhope vorbileeken; un fjurige Speere (Me-teore) flogen fon den Noudhemel deel in dät romske Leeger.

Ock waas fertäld, dät ju Victoria Statue, ju deer stud ap 'ne Steede an de Front, wisend den Way ätter Dütsklound, sick säl-wen umetraald hiede un nu ätter Italien wisede. Disse un our Wunderdingere wud-den leeud fon dät Foulk, un in Ferbindung brocht mäd Varus sin Dod un ju Dulligeid fon do Godde jun Rom. Augustus waas sälwen nit fräi fon Urglowe; blot bi dissen Vorfall, nan urnatürliken Schreck waas nö-dig, den Alarm un Kummer tou fermerjen den hi fäilde, un do Surgen deertou broch-ten him sowied, iuen Mounde ätter dem ju Aettergjucht fon den Sleek waas ienträft, dät hi mäd de Kop jun de Mure ron un rup: ,,Quintilius Varus, reek mi mien Legi-onen wier."

Do Dütske diden hiren Erfoulg nit ut-nutsje un geenen nit ur hiren Loundkonti-nent wech, aber di Sieg sicherde nu un foar immer ju Fräigeid fon do Teutonen. Aller-dings, Rom saande fon näien wier Legino-nen ätter Dütsklound, um 'ne tiedwilige Ur-lainheid tou markierjen; man alle Hopnge ap andurjende Erobernge hied Augustus un siene Aetterfoulger aprat.

Kaiser Constantin di Grote

It rakt Vorkumnisse in de Geschichte, do deels deertruch, dät jo den Charakter fon 'ne geschichtlike Tied biurkundje, deels deertruch, dät our wichtige Vorkumen in ju binamde Tied, 'ne urut grote Bitjudnge kri-ge. Tou sucke Vorkumen heert ock ju wun-derfulle Erschienge, ju Kaiser Constantin blouked häd un sin Urgong tou dät Chri-stendum ferurseekede, un deertruch dät Christendum tou 'ne herskjende Religion wudde.

Um ju Tied liude di grote Geleerde Euse-bius fon 260 bit 340 ätter Christus. Hi bidreeu bibliske Studien an de Teologiske Skoule in Caesarea in Palästina. Disse Skoule ferföügede ur do berümteste Biblio-teken fon ju domoalige Tied, un ju Bibliotek fon den Serkengeleerden Origon. Origon waas wüllt ju Christenferfoulgung unner Kaiser Decicus marterd wudden un storw an do Foulgen in dät Jier 254. Eusebius skreeu fuul Bouke, deerunner dät Bouk "Dät Liuend fon Constantin". Eusebius waas as Christ 'n frommen Mon un forskede ät-ter de Weerheid. Hi skreeu ut ju Tied wir hi oun liude. Constantin hied him fon dät Kjus an den Hemel, alles sälwen un utfür-lik fertäld. Do Geleerde kume nu mor un mor tou ju Iensicht, dät Eusebius sien An-goawen genau stimme, un wi deerum den ganssen Vorgong rauelk leeue duren.

Kaiser Constantin waas geborn A. D. 274 tou Naissus in Dacia. Sin Foahr waas Con-stantin Chlorus un regierde Gallien, Eng-lound un Spanien; sin Mur Helena waas jo [= ju?] Dochter fon 'n Gasthusfoahr. Mäd achttien Jiere tjoonde Constantin in dät romske Heer unner Kaiser Deocletian. Hi orbeidede sick hog in do Kriege jun Aegypten un Per-sien. As junge Officier wudde hi gaau bi-kaand un biwunnerd fon do Suldoateu, so dät Galärius, di Kaiser fon dät Aaste, nei-disk ap him wudde. Just do keem ju Aet-tergjucht, dät sin Foahr kronk waas un him sjo wül. Constantin geen flux los bi Naght fon Nocomedia ur Lound un träfde sin Foahr in Boulogne. Do Bee foarden ätter Englound, wir di foahr bolde deerap storw in York.

Constantin,[,?] wudde flux fon do Suldoaten fon 't Weste toun Kaiser utrupen. Hi deelde aal dät den Galerius skriftlk me, di him dan as Aetterfoulger fon sin Foahr tou schäts-jen wiste, man den Tittel as Kaiser hied hi foar ours 'n gouden Fründ in Utsicht. Dät ärgede den Constantin foar den Moment; man, as 'n klouken Mon waas hi toufree un wül ju Tied outäiwe. Two Jiere leter sag ju Wareld 'ne säildne Bielde. Dät roms-ke Imperium wudde fon sex Kaiser in Do-minien regierd. In dät Weste wieren Maxi-mian, sin Suun Maxentius un Constantin; in 't Aaste: Galerius, Licinius un Maximin. Maximian, fröüher 'n College fon Deocle-tian, hied den Constantin sin Dochter Fau-sta toutäld, un ock den Tittel fon Augustus.

Aber unner do sex Kaisere waas nit fuul Eenigkeid. Di Eene wudde den Our sin Fäind. Di erste di Stierwe moste waas di oolde Maximian. Hi fell in de Hounde fon sin Swiegersuun in Marseilles un wudde deer stülken umebrocht. Di twäide, Gale-rius, storw an Fattsucht.

As Kaiser Constantin di Grote in dät Jier tjohunnert un alwen fon Gallien ut jun Rom look, wir sick di Suun fon den Maxi-mian ,,Maxentius" toun Kaiser maked hiede, urlig hi longe bi sick sälwen, wecken God hi tou sin Anfierder un Protekor [= Protektor?] wälje schul. Hi tochte, dät do maste fon sien Vor-gongere, do ap morere Gode baud un do truch Opfere un Goawen fererd hieden, erste truch bidrjogersk Voruttellen un Ora-kelsätse wät wiesmakek [= wiesmaked] wudden, un tou-läst sunner Schuts un Reddenge elendig ume keemen wieren; un dät deerjun sin Foahr, bi [= di?] den eensigsten un hogsten God fereerd hiede, immer gluckel[k] weesen waas. Bisunners aber meende hi, hieden do, do fon do Godde Schuts jun den Maxentius ferwachtjen wieren, sick läip bidraien fäild. Hi sloot hierut, dät it lichtsinnig un gefor-lik waas, sucke Godde tou tjoonjen, un nom sick vor, den God fon sin Foahr tou fereerjen. Hirap waande hi sick an dissen God un biddede him demöüdig, hi mate sick him tou erkannen reke un [= um?] him bi do oogenblickelke Unnerniemen bitoustounden. God erheerde sien Gebäd un epenboarde sick him, as inssen den beedjenden Moyses truch 'n Teeken an den Hemel.

As Constantin nogh in Gallien an de Spit-se fon sien Heer reed, wiesede sick ätter-middeegs, as ju Sunne al jun Aeiwend geen, ur hir dät Siegesteeken fon dät Kjus, ut luchtstroalen formed, mäd ju Apskrifft: ,,Hirtruch siege!" Disse Erschinunge sette him un sien ganset Heer in Ferwundernge. Aber hi wiste nogh nit, wo hi dät tjudde moste, un ju Naght urraskede him bi sien Aettertaanken un Twiuel. In de Naght hied hi 'ne our Drombielde. Jesus Christus keem tou him in 'n Drom mäd dät sälge Teeken, dät hi bi Day an den Hemel blouked hie-de un rate him den Apdrag, 'ne Foone makje tou läiten ätter dät hemelske Sun-nenkjus, un ju as Siegesteeken in sien Krie-ge vor sick herdreege tou läiten. Smäidens bigjuchte Constantin sien Fründe fon dät Dromgesicht. Hi liet dan Kunstler, do mäd Gould un Edelsteene orbeideden, tou sick kume un bifälde him, 'ne Foone tou mak-jen, genau ätter ju Biskriuenge, ju hi him

dan rate. So entstud ju Foone fon dät Kjus, Labarum binamd, 'ne grote, mäd Gould-blick bidekte Stange, truch ju 'n Twärsstock in Form fon 'n Kjus geen. An die Spitse waas 'n Krans fon Gould un Edelsteene bifästiged, di do be innunner slaine gri-chiske Ounfangslettere fon den Nome Chri-stus in sick sloot. An den Twärsstock hon-gede 'n Fjauerkantiged, siedened Foonen-douk, purpurfawig, mäd Gould truchsticked un mäd Edelsteene bisett. Ap dät Foonen-douk, flux unner dät Teeken fon dät Kjus, sag man do Bielden fon den Kaiser un sien Sunne [= Suune?]. Disse iuenso kostboare as glänsjen-de Foone brukte Constantin in aal sien Kriege as 'n Teeken foar Sicherheid un Siege. Fiftig Kriegere fon de Kaiserwache, utteekend truch Kraft un Frommigeid, hie-den ours neen Orbeid, as ju Foone tou bi-wackjen un eenour outoulösen. Un di ju drug, aw mäd hiren Tjonst tou dwoon hie-de, hiede as Constantin sälwen fersicherde, midde unner do fäindlike Pilere neen Gefoor aw Ferwuundunge tou bisurgjen.

Kaiser Constantin liet ock nogh Biskope kume un bifräigede do ur ju Erschienunge ju hi häiwed hiede. As hi nu heerde, dät dät Kjus 'n Sinbielde waas fon Unstierwboar-keid un 'n Siegesteeken waas, den di Suun fon God, as hi ap de Wareld herume geen wass, ur do Schrecken fon den Dod er-heelden hiede, do ferlongede hi, hierur ge-nauer unnergjucht tou wäiden. Do setten jo him dät utnunner, wierum di Suun fon God Maanske wudden un sturwen waas. Hi aber lusterde genau tou un bisloot, den eensig-sten un weeren God mäd Andacht tou fer-eerjen.

Dät waas di Oogenblick in dem dät Kjus-teeken ju Kultur fon dät Aiwenlound [= Äiwen-] urrat wudde. Deerum is Constantin siene Vision aan fon do entscheedenste Oogenblicke in de Wareldsgeschichte. Eusebius skrifft: Ätter den Sieg ur Maxentius häd Constantin mäd allen Fräimoud do Romske ju Kunde fon Gods Suun brocht. Un aal do Foulkere, do bit tou den Ocean jun Sunnenunnergong woonden, frauden sick in dät Geföül fon hire Erlösunge in blide Touhopekumen.

Dät Foulk heert nit ap, Constantin as Siegerhelden, as den frommen Tjoner fon God, den Goudesdwoer in Lobessonge tou priesjen. Mäd Constantin ist dät ganße Maanskengeschlecht, truch Gods Gnade 'n groted Heil brocht wudden."

It rate nu nogh träi Kaisere in dät romske Wareldriek: di grote Constantin, Licinus un Maxisminus [= Maximianus] Daja. Um Licinus stärker an sick tou bienden, sochte Constantin twiske sick un dissen Kaiser wät Fästes hertou-staalen. In 'n Februar fon dät Jier

trjo-hunnertunträttin waas in Mailound 'ne prunkfulle Hochtied. Kaiser Constantin rate siene Stäifsister Constantia den Licinius tou Wiuw. Licinius biherskede domoals do Do-nau un Balkanloundere. So grot sien Macht ock waas, Constantia kud mäd dissen Hülk nit gans bliede weese. Licinius twong Con-stantia 'n Suun outounimen, den hi fon 'ne Sklavin hiede. Wil hi mäd Constantia wull nan Irwe mor ferwachtjen weese kudde, waas dät 'n politisken Hülk. Hire Stäif-brur Constantin wül dät so, un Constantia, as goude foulgsomme Römerin, died wät hi häbbe wül.

In Mailound fereenbarden do bee Kaisere allgemeene Religionsfräigeid. In den Roome fon sucke Fräigeid schul ock dät Christen-Religion fon de ,,Summa divinitas" (hogste Godheid). Elk schul in Tonkumpst [= Toukumpst] ätter de Religion liuje, foar ju hi sick entschatt hie-de. Ju Religionsfräigeid keem natürlik in erste Lienje do Christen tou goude. Um den Licinius foar düt Ideal tou gewinnen, um him ju Truchsettnge fon de näije Religions-politik in 'n groten Roomen mugelk tou makjen, um him dät Christendum nohg [= nogh] mor befründet tou makjen, ferspriek Con-stantin him Gebietsfergröterungen ap Ko-sten fon den deer herskjenden Maximinus Daja.

In Maximinus Daja sjo wi den brutalen Typ fon 'n Illyrer, 'n Mon di fon nix tou de Macht un deermäd toun Waan keemen is, 'n Super un Grotspreker, unsitlk un ur-glowsk, politisk un militärisk 'ne Null. Deerfoar aber sochte hi bi de Christenfer-foulgung nogh den Kaiser Diocletian tou ur-treffen. M. Daja meende dät hi di apsolu-teste fon aal do apsolute Herskere weese kudde, hi nom wät him gefäll, un wüll Pri-vatljude neen Gjucht toukume läite. In de Winter trjohunnertuntwelif, wüll hi mäd sie-ne sinlose Fergeudungssucht do Suldaten Thrakiens un Illyriens fon den spoarsom-men Licinus ouweende. Rucksicht niemen kaande di Kaiser nit. Mäd de Riedpietske jagede hi do Lastdierte ur do sneebidekde Birige fon Littikasien un hied grote Ferluste an Suldaten un Fäy. Hi bileegerde Byzanz, eroberde ju Feste, nom Perinth un Heraklea un marschierde ap Adrianopel. Bi Tzirallum keem it ap den erste Mai trjohunnertträttin tou 'n groten Sleek. Bee stridjende Partäien bededen tou do Godde. It is fon Interesse, dät do Suldaten fon Licinius vor den Kamp tou den unbisiegbaren Sunnengod bededen un nogh nit tou den Christengod. Do Sul-daten fon Maximinus Daja mosten sick ap do oolde romske Godde ferläite, ap Wik-kersljude un heedniske Orakele. Ap den er-ste Mai siegde Licinius mäd sien littjere Heer. Hir siegde also ock di unsichtbare God, wen hi ock nogh nit eendüdig di God fon do Christen waas.

Maziminus Daja liet do Wickere, do him den Sieg vorutteld hieden, as Bidrjogere un Hogstabler waigjuchte. Eusebius bigjuch[t] us, wo swer dät Schicksal dissen M. Daja straf-de. Hi wudde kronk an Lepra un Utsleek. In Foulge fon Fulleräi waas sien Liu tou 'n Fattklumpen wudden, di nu ferfuulde. In sien Nood bikaande hi God siene Scheeld, liet ju Ferfoulgung jun do Christen ien-staale, un bifäl fruch Kaiserlike Ferord-nung, dät hire Serken wier apbaud wudden un jo maten foar him beedje. Eusebius skrifft, Maximinus hied wuddelk Sroafe [= Stroafe] fertjoond, hi hied do Christen nit blot truch Fjur, Swäid un Kjus dod makje lät, nit blot do wülde Dierte vorsmieten, nit blot in dät Meer statt, hi hied ock fuul Monl-jude, Wiue un Bäidene an een Ooge un aan Fout ferstummeld, un dan in do Birigwier-ke saand, wir jo elendig umekeemen. Dan wudde hi sälwen bliend. Trots do grote Qua-len bleeu hi ant Liuend, fluchtede ätter Lit-tikasien un storw in de Herst fon dät Jier 313.

So eendigde di Kaiser Maxisminus [= Maximianus] Daja. Vor sin Dod kwad hi nogh: ,,Truch aine Er-foarunge häbbe ick den God fon do

Chri-sten as den eensigen weeren God erkaand." Licinius liet Maximinus Daja sien Maanske in den Orontes fersupe, sin agtejierigen suun un ju sogenjierige Dochter umebrange. Nu herskeden blot nogh Kaiser Constantin in 't Weste un Kaiser Licinius in't Aaste. Dät fjauer Kaiser-Gebäude fon den Diocle-tian waas nu touhope breken. Do ferswa-gerde Herskere hieden nu 'n näi Romsk Riek fon Free un Duldsomkeid apbaue kud.

Licinius hied touerst, biiendrukd fon dät Mailounder Treffen mäd Constantin, an do Städhoolder in 't Aaste Aproupe foar Glo-wensfräigeid saand. Aber siene Toleranz ferwondelde sick bolde in Christenhas un Christenferfoulgung.

Kaiser Constantin sag ju Gefor. Deerum wül hi twiske siene Wareld un de Wareld fon Licinius 'n Twiskenstaat schaffje. Hi liet 'n Fründ, den Bassianus, tou 'n Kaiser wälje. Hi rate dissen Kaiser Italien un Il-lyricum.

Licinius waas immer tou Stried un Stried-makjen aplaid in 't stülkene. Man kud sick nit ap him ferläite, hi heelt silärge neen Woud, ewiger Rebell, 'n Intrigant fon de läipste Sorte. Hi heelt Senecio, den Brur fon Bassianus an, den Constantin dod tou mak-jen. Constantin keem bäte ju Ferswörunge, liet den Senecio weigjuchte un ferlongede fon Licinius den Bassius uttouläwerjen.

Licinius weigerde sick, un so keem it in dät Jier trjohunnertfjautin toun ersten Kriech twiske do bee Kaisere. In 'ne Slacht bi Cibalae an de Save siegde Constantin. Ap dät Sleekfäild in Trakien eendigde di Kamp unenschatt. Jo sloten 'n Ferdragsfree. Elke Hersker schul sick mäd sin Haldeel fon dät Riek bignöügje, wirbi den Constantin den fuul gratteren Deel fon dät Riek tou-fell. It keem in dissen Oogenblick äigentlik tou dät erste Utnunnerdeelen fon dät roms-ke Riek. Dät Romske Riek hied sick in twäin ousonderde Stoaten aplösd, do sick bee mistrjouisk biobachteden. Nan fon do bee Herskere dorste dät Gebiet fon den our

bitrede. In dät Jier trjohunnert eenuntwin-tig fäng Licinius oun, do Christen mäd Macht tou ferfoulgjen. Serken wudden deel-rieten un do Gäistlke toun Dod ferurdeeld, do an Christus leeuende in den Kerker smieten. Eusebius fertellt: ,,Licinius waas urtjugd, wi dieden alles un sochten Gods Huld blot foar den Constantin tou erlong-jen." Monige Christen mosten sogoar 'ne gans näije Dodesoart liede. Hire Körper wudden in Stucke hauen un ätter disse Schauderhafte Stroafe in 't Meer smieten as Fodder foar do Fiske. As do Goten trjo-hunnert fjauer un twintig ur de Donau in dät Riek fon do Romske ounbriken, hied Licinius jo touräg driue most. Man hi rürde sick nit. So waas Constantin twongen, do Scheede fon dät Aastriek nit tou aghtjen un truch dät Gebiet fon den Licinius jun do Goten tou luken, um dät Romske Wareld-riek tou ferdägenjen. Nu keem it toun

lä-sten ferbitterden Kamp um ju alleenige Herskup in de romske Wareld. Licinius waande sick wier an do heedniske Godde. Hi liet touhope kume: Wickere, Profeten ut Aegypten, Giftmiskere un Tsauberer, Opfer-priestere un Wiesbalere, hi opferde do heed-niske Goode, bifräigede do ur den Utgong fon den Kriech. Ju bunte Gruppe fon do Gäisterkikere erklärden in longe Spreek-woude un klingende Ferse, in Orakel un Songe, hi, Licinius died siegjen. Ock do Fugelbikiker sagen in dät Fljogen fon do Fugele, Gluck foar Licinius. Un do Iengewei[-] Bikikere tjutten dät sälge ut do Tuckungen fon do slagtede un epen brekene Dierte. ,,Disse Oogenblik wärt us wise, well fon us mäd sin Glowe in de Irre gongt," kwad Licinius, ,,siegje use Godde, dan gonge wi in den Kriech ju [= jun] aal do Godlose." Deer-mäd meende hi do Christen. -

Kaiser Con-stantin kämpfede wir unner dät ,,heilbran-gende Siegesteeken." Ap den träde July trjohunnert fjaueruntwintig won hi ju gro-te Slacht bi Adrianopolis jun Licinius. Hi waas nu Heer fon ganz Europa. Licinius bisette Byzanz, man Constantin liet ju Städ bilegerje.

Kaiser Licinius fluchtede ätter Asien un rate sick alle Meute, sien Heer wier aptou-falln [= aptoufälln?], um den Kriech nogh tou winnen. Aber di Christengod siegede ur aal do romske Godde, Licinius wudde bi Chresopolis bi-sieged. Nu raten sick ock Byzanz un Chal-cedon.

Licinius waas, as wi al fertäld häbbe, mäd ju Stäifsister fon Constantin ferhülked. Ju, Constantia, biddede nu den Brur um Gnade foar hiren Mon. Constantin lusterde ätter hir un erlaubede den Licinius, fräi un freedlk in Thessalonike tou liujen.

Aber 'n Liuend sunner falske List un Macht waas den Licinius nit mugelk. Hi fäng oun ferräiderske Ferhondlungen mäd do Donau-Barbaren tou fieren. Disse Trjou-breek eendigde deermäd, dät Constantin him ätter Ferurdeelnge truch den romske Senat waigjuchte liet.

Di alleenige Hersker fon de Wareld, di erste christlke Kaiser ap de Wareld, rate nu bikaand ju Siegeskraft fon dät Wundertee-ken. Hi fäilde sick fon God birupen. Hi fer-bood nu radikal alles wät do Christen in hiren Glowe un hiren Serkentjonst nogh hinderje kudde. Hi bekaande sick as di Fullstrecker fon Gods Willen. Hoge Staats-amtere wudden nu mäd Chisten [= Christen] bisett, in Rom wudde nu 'n Christ ,,Praefectus-urbi" (Städpräfekt). Do christlke Meenten kregen kaiserlike Helpe tou den Bau un Wierap-bau fon Serken. Christlke Biskope fon Rang sammelden sick um den Kaiser as 'n hogen Räid. Di Kaiser fäng oun, do Serken Oun-gongen tou ordnjen un tou gestaltjen. Do Christen-Meenten wieren sick nit eenig un fon aan Sin. Fuul theologiske Skoulen, fuul Lermeenungen, Ansichten ur Ansichten stat-ten jununner, am sljuchtesten waas dät bi-staald in dät Aaste. Hädnecked wudden do ferscheedene Ansichten ferfecht.

In Alexandria tried in dät Jier trjohun-nert achttien di Prister Arius mäd 'ne näije christlike Leere for dät Foulk. Fon sin Bis-kop Alexander wudde hi exkommunisird. Man bi our Biskope foont hi Toustimunge un Helpe. Hi fäng oun allewegense foar sien Ansicht tou werbjen un do aastlke Christen wudden unrauelk. - Arius leeude, dät God Foahr un Christus twäierlei wiren, also dät Weesen ätter änlik aber nit weeseneens. Um dissen Striet tou sluchtjen, birup Kaiser Constantin fon Mai bit tou July trjohunnert fiuuntwintig do Biskope ut dät ganße Riek ätter den kaiserlike Palast fon Nicäa in Bithynien. Hi ordnede an, ju eepenlike Post ientousetten, dät alle Biskope waireisje kudden. Hi rate den Bifeel, all do nödige Lastdierte tou Ferföügung tou staalen. Nu keemen fuul Gäistlke touhope, trjohunnert-untwintig Biskope, do maste ut dät Aaste fon dät Riek. Geleerde do hire Räden ou-wege kudden, wieren deer, ourswecke do sick truch strommen Liuenswondel un fä-sten Charakter utteekenden, wier ourswek-ke, do truch Eenfachheit birümd wudden wiren. Eerwöüdige Wietkoppe un junge Fjurkoppe fon de Christenheid, do erste for kute Tied in Gods Tjonst treden wieren. Di Kaiser balde ap latiensk un it is apfaalnd, dät sien Woude ursett wäide mosten, so bunt waas düt Touhopekumen. As hi ap grichisk ounfäng, wudde hi al beter fer-steen. Den eene Deel kud hi urtjuge, den our Deel bischomje, bit hi touläst jo aal ur do stridige Froagen eenigede. Man bi-sloot ap Wunsk fon den Kaiser, allewegense in de Christenheid ap aan Day dät Paske-fest tou fierjen, ,,den blot aan Day fon use Bifräinge, dät is di Day fon sien hoghilli-ged Lieden, häd us use Heiland bäte lät, un eeds [= eens] schul ätter sin Wille siene katholske Serke weese." Di wichtigste Bislut fon de Synode waas ju Eenigung in den Stried, den Arius ounfangd hiede. Di gjuchte Glowe fon aal do Christen wudde foar alle Toukumpst in 'n Glowensbikannen fäs[t]laid. In dät twäide Konsil fon Nicäa in dät Jier 327 fersochte Constantin den Arius tou düt Glowensbi-kannen tou biskierjen. Deerbi keem hi in Kontrast mäd den Biskop Athanasios, un di Stried durde monige Jiere. Touläst wudde Athanasios ousett un ätter Trier ferband. Kaiser Constantin bisloot 'ne näije christlke Central-Städ foar de Wareld uttou-bauen. Hi tochte an Sofia, an Salon[i]ki, an Sirmium, un sogoar an Troja. Man touläst entsloot hi sick foar Byzanz, dät letere Kon-stantinopel.

Byzanz lig as Bräg twiske Europa un Asien, an ju smelle Steede for de Ien-foart tou dät swote Meer. Hir wass [= waas] ju Hondelssträite twiske do bee Wareldsdee-le. Hir in de Naite hied Constantin sin Forgonger, Kaiser Diocletian al siene Fer-waltungscentrale iengjucht. Byzanz schul 'n christlk Rom foar dät Aaste wäide. Ap den sexuntwintigste November trjohunnert sex-untwintig fäng man oun mäd do Bauor-beiden. Ap den alwte Mai trjohunnert trütig wud ju näije Metropolstäd ienwäihed un Constantinopel binamd. Constantin rägelde siene Tronfoulge. Hi rate elk fon sien träi Suune 'n Deel fon sien Riek, un den fjode Deel den Suun fon sin Brur. Pasken wudde hi kronk un storw ap den twäinde Pingst-day trohunnert sogenuntrütig in Ankyrena, ju Forstäd fon Nicomedia. Erste in siene Dodesure liet hi sick döpe fon Biskop Euse-bius fon Nicomedia. Siene Lieke wudde in Constantinopel in dät Gräbmoal fon de Apostelserke, ju hi baue lät hiede, bisett.

Do Katakomben hieden hire Tjonste däin

Di grotste Wondel in de Serkengeschichte keem mäd Kaiser Constantin. An do trjo-hunnert Jiere wudde ju Serke ferfoulged fon do romske Kaisere. Sänt Peter, di erste Biskop fon Rom, waas ock di erste Marty-rer as Papst. Hi wudde krüsiged um sex-unsextig ä. Chr. as sin Mester Jesus fon Nazaret, un ätter sin Wunsk, mä de Kop ätter unnern. Mäd him wudde di Apostel Paulus, as romske Bürger, truch dät Swäid waigjucht.

In de Städ Rom dorsten do Apostele sick nit epentlik here läite, jo keemen gliks mäd do romske Gesetse in Konflikt un wudden ferhafted. Sänt Peter schäl in de Forstäd ganß eenfach woond häbbe um nit aptou-faaln. Ju Städ Rom waas kellerholl uthöld; wieren dag aal do grote un litje Bauten in de Städ ut Breeksteene baud, do ut de Grüund [= Gruund] haald wieren. In disse grote Holl-rume, do dan Katakomben binamd wudden, keemen do Christe[n] touhope un heelten hire Godstjonste. Unnergrunds Gonge fe[r]-boonten do grote Hallen, do fon MurIjude mäd Rundbogen ap dät bäste utorbeided wieren. Ock wudden deer in Gräbkomere do Doden bisett.

Fon do erste trütig Biskope in Rom, stor-wen njugentien in do erste trjohunnert Jie-re, den Marterdod, unner do heedniske Kai-sere.

Mäd Constantin, as di erste christlike Kai-ser, wieren do Katakomben nit mor nödig un wudden ticht murd. Ju christlike Serke kud nu in de Städ Serken baue un Gods-tjonste ouhoolde. So keemen do Katakom-ben bi litjen in Ferjeetenskup. Al in dät erste Jierhunnert hied sick ju christlke Leere utspratt ur ju domoals bikaande Wa-reld. As Sproake keem wesentlich grichisk in Froage, in Skrift un Goddestjonste. In dät twäide Jierhunnert, so wärt bigjucht, Tertullian in Afrika waas di erste grote Skriuer in Latin. Aber Rom waas dät Cen-trum fon de civilisierde Wareld, do Chri-stenmeenten kikeden ätter Rom, un do Bis-kope deer goolten as do bupperste Anfierder fon de Serke. Ap dät Konsil in Sardica trjohunnert trjounfjautig wudde den Biskop fon Rom di Tittel as Papst tousett. Fon Jier tou Jier wuks dät Ounsjon un Centra[l]-gewalt fon de romske Biskopstoul. Träi gro-te Papste jäilde as do äigentlike Formere fon dät Papstdum: Innocent di erste, Leo di erste, un Gregor di Grote.

As Kaiser Honorius regierde in Rom, bi-ginde Innocent sien Pontificat. Ut sien Rundskriuen an do Biskape [= Biskope] in 't Weste waas klor tou sjon, dät hi waas fäst entsleeten, den Stoul Petri ju bupperste Gewalt in alle Seeken as Sitten, Gebruke un Disiplin mäd fäste Hounde tou rägeljen. Midde in sien Erfoulge keem aber di schreckliche Kriech, di tou Foulge hiede, dät Innocent tou 'n Held wudde, ganß ours as siene Forgongere. Alarik un sien Goten bisiegeden Rom. Kai-ser Honorius trillde midde in do Sumpe fon Ravenna; aber Innocent waas in Rom; un, ferlett fon hiren Kaiser, do Römer setten aal hire Honpge [= Hopnge] ap hiren Biskop. Mäd 'n Ran-sum kopede hi den Fäind ou foar 'ne Wiele.

Kute Tied deerap, Papst Innocent waas ätter Ravnna [= Ravenna] um den Kaiser aptousäiken, aptoumunterjen un ju Kriechslage mäd him tou bibalen, binutsede di Fäind, Rom tou plunderjen un in Aeske tou lääsen. Dät waas dät erste Moal dät Rom fon Fäinde eroberd wudde. Innocent keem wier touräg un baude ap ju swote Aeske 'n näi christlk Rom. Ap Innocents oolde Deege fäng di Ketser Pelagius oun tou agitierjen in dät Weste. Di Mon waas 'n Brite, di truch Rom, Afrika un Palästina reisede, hi pretede dät it rate neen Erwsände, Maansken hieden fräijen Willen, kudden do Gebote Gods bi-foul[g]je, truch ju Kraft fon de Natur, sunner Gods Gnade. Disse Doktrinen wudden fer-damd fon den helge Augustinus, Biskop fon Hippo in Afrika, aan fon do grote Serken-foahre. Innocent holp Augustinus un namde Pelagius 'n Ketser. Innocent storw un sin Aetterfoulger, Papst Zoimus, saande Pe-lagius in de Ferbannung.

Past [= Papst] Leo di erste, 'n Römer fon Geburt, ainde sick as wull nan twäiden, as Papst in ju swere Tied. Hi regierde fon fjauer-hunnertfjautig bit fjauerhunnert eenunsex-lig ä. C., as do romske Kaisere fersoage-den, as jo machtlos un unentsleeten touki-kenden, wo ju Gefor ut dät Aaste immer naiher keem. Hi ferstud it, do domoals im-mer wier aptredende Ketsere as sucke blot tou staalen. Hi ferstud it, ju gäistige Macht fo[n] Christus ur do Foulkere uttouspreden. Truch do Kriege wudde hi 'n Hero just as sin Forgonger Innocent, erstens jun do row-jende Barbaren un twäidens jun den wülden un grausamen Mongolenkönig Attila truch Ermonungen un Woarschaungen.

Wült do Papste do joope fäste Fundamen-te unner de christlke Serke fertärkeden [= ferstärkeden], wieren geleerde Serkenfoahre an de Orbeid, ju christlke Leere in betere klore Form tou brangen. Do träi upperste Geleerde wie-ren: Jerome, Ambrosius un Augustinus. Je-rome waas Sekretär bi Papst Damasus, un deerätter Monk fon Bethlehem, rate den ersten groten Impuls tou dät monachiske System, dät sick so goud biwärde, do Papst Bräife in kute Tied ur de ganße Wareld bikaand tou makjen. Ambrosius, Ertsbis-kop fon Mailound sette ju Autorität fon do Gäistlke ur Kaikere [= Kaisere] un Könige. Augusti-nus, as al bigjucht, is mäd riucht namd ,,di Foahr fon de Latinske Theologi."

Di träde grote Papst waas Gregor di Gro-te. Hi regierde fon fiuhunnert njugentig bit sexhunnertfjauer. Di ganße Westen fäilde sine Energi. Spanien, Afrika, un Englound wudden christlike Loundere, wült Juden un Ketsere mäd milde Tolerans bihondelnd wudden. Um ju Tied, lig sich Johannes, Pa-triarch fon Constantinopel, den Tittel as Universal Biskop tou. Papst Gregor saande him 'n Bräif, biteekende den Tittel as Gods-lästerung, insen anwoand, in Eere tou Sänt Peter, fon de Council fon Chalcedonien, tou de romske Biskope as Aetterfoulger, fer-smieten as Bileidigunge fon den Rest fon do Priestere. Kriech mäd do Lombarden makede Gregor fuul tou schaffjen; man it durde nit longe dät do grimmige Kriegere ju Kraft fäilden, wir hire Swäid machtlos jun waas. In Gregors Deege wieren jo bi-kierd fon dät Hedendum, disse rouklose Arians tou de riuchtleeuende Christenheid. Hi storw in dät Jier sexhunnertfjauer as Prister, Kersker [= Kleriker?], un Skriuer (ock in Noten), eenßig deerstoundend in de longe Riege fon do Papste.

Bolde fjauerhunnert Jiere hieden do romske Kaisere ju Wareld regierd. It wieren nit immer mor Romske, do ap den Kaiser-tron sieten, deer wieren Illyrer, Syrier, Spa-nier. Rom hied sick urliued un waas wurig. Ju flugge Sogenhügelstäd, dät eenigjende Symbol fon de Wareldherskup, hiede an Kraft immer moor ferlädden un tried long-som in den Bätergruund. Deer look sick 'n ungluckelken Schöär truch dät Imperium, deelde it in 'n westlken un aastlken Hall-deel. Ock do Maansken wieren fon two Meenungen: di eene Deel hongede nogh an do oolde Godde, di grotste Deel aber hied sick triumfierjende Christendum ansleeten. Dät waas ju Lage as do junge Foulkere ut dät Aste un Noude heranstormden, undät [= um dät] mure (morske) Imperium tou Fall tou bran-gen.

Di Marschal Stilicho, di trjoue Vandale in dät romske Heer makede nogh den lästen Fersäik, ju Idee fon dät Warelrik Rom mäd Helpe fon do Germanen tou rädjen.

Fersäik, ju Idee fon dät Wareldrik Rom mäd do Persier in dät Jier trjohunnert trjounsex-tig. In dät deerap foulgjende Jier, dät Kai-serrik is wier apdeeld; Valentinian herske-de in 't Weste un Valens in 't Aaste. Valen-tinian dreeu do Alemanen un our Germa-nen ut Gallien (Frankrik). Valens in 't Aaste bikaande sick tou den Arianismus un fer-foulgede do Katholiken.

In trjohunnert fiuunsogentig grepen do Hunnen do Aastgoten oun, do aaslk fon den Dnjeper woonden. Do mosten touräg wike un sochten Touflucht bi do Westgoten, do in den Rum twiske Dnjeper un de Donau woonden. As him di Rum tou littik wudde, geenen jo ur de Donau in do romske Pro-vincen, aber mäd Genemigung fon Rom. Aber dät durde nit longe, do kregen jo Kriech mäd do Romske. Kaiser Valens un sien Armee wudden fernäild.

In trjohunnert sexuntachentich geenen ock do Westgoten ur de Donau. Do siedelden in Tracien un Asien. In trjohunnert tachen-tich, Arianismus wudde ferbeden fon

Kai-ser Theodosius in Constantinopel, truch 'n Edikt jun do Ketsere.

In trjohunnert fiunnjugentich wudde dät Kaiserik Rom wier apdeeld unner do bee Suune fon den Kaiser Theodosius. Do Go-ten makeden Revolte un marschierenden ätter Rom.

Di Unnergong fon Rom

Theodosius di Grote waas di läste Kaiser di dat romske Imperium nogh eenmoal eenigde. Ock do ientringende Germanen junur dreeu hi 'ne klauke Politik. Hi nut-sede hiren Hong tou de Uneenigkeid ut, um se sick tou unnerordnjen, un so hiere Kräfte foar dät Imperium uttounutsjen. Hi hied twäin Suune, Arcadius urnom den Aasten un Honorius den Westen.

Wo un wier fäng dät oun, wier dät Romske Riek an tou Gruunde geen. Deer woonden do Goten in Free un Riekdum

in dät Lound fon swote Aeide twiske Wolga, Dnjeper un Donau. Riesengrot spreede sick do fruchtbare Gersfäildere ut, die Striek twiske Hemel un de Wareld is bolde nit tou sjon. Stack stounde do mäd Reit teckde Goudshuse fon do gotiske Fräiburen. Block-huse, weerhaft truch stärke Palisadenwal-le, swer un durhaft foar 'n stärked Ge-slecht.

Deer ap 'n Day schient it, as wen ju Helle sick epen däd. Erste litje Punkte an den Horisont in 't Aaste, in 'n flott Tempo nai-herkumend, gratter wäidend, bit ju Luft grummelt fon do stäilhädde Houwe, eenpeld in Gruppen - joop staffeld, so galoppierje jo heran. Forurbeeged, do krume Beene um den Pans fon do litje kutbeenige Hangste klammerd, as tou een Stuck ferwoaksen mäd disse läige, häßelke, litje Steppen-hangste. Sälwen Diertemaansken, breed-schullerg, do klumpige, gestaltlose Mongo-lengesichtere tou 'n wüldet Grinsjen ferlee-ken. In do schräge Slitsoogene Moort un Gier as 'n Rowdiert, in do Kälen dät Kriechsgeschräiw. Nix kon do aphoolde, nan Moud, neen Weerreewen. As Wulken fon Gershoppere faale jo ien, fernäile, fertrap-pelje unner do Houwe fon hire Ponys alles, dät sick him in de Way staalt.

Do Gotenfoulkere an dät swote Meer un in do Donauloundere fange oun sick aptou-lösen. Ju swote Fone fon Dod un Aprur, ju do Hunnen applonted häbbe, flattert ur do Scheede fon dät romske Imperium. Do Ger-manske Foulkere, do Goten, do Heruler, do Longobarden, do Alanen un Vandalen sette sick in Biwegunge. As di Toag ättert Weste gongt, slute sick ock do Westgoten an mäd hiren Hertoag Frediger un sin Suun Alerk.

In de kaiserlike Hoawburig in Mailound hied Kaiser Theodosius 'ne wichtige Ent-scheedung tou treffen. Di Kaiser sjucht wu-rig un oumeegerd ut. Nerwös fäile sien Hounde ap un tou ur dät swere Gouldkjus ap sien Brust. Nogh immer baalt di Bis-kop. Hi häd sick forurbeeged um sien Räde gratteren Indruck tou reken. Di our Mon in den Rum, di Kaiser, lustert mäd holif tichte Oogene.

Di Biskop kwäd: ,,Ik mout di o Kaiser woarschauje. It is al immer ju Politik fon do arianiske Ketserbiskope fon dät Aaste, do Barbaren dät Loundscheed epen tou makjen. Ferweer do Goten dät Lound um de helge Serke willen! Wi wolln, dät alle Foulkere, do dät Tsepter fon use Milde re-giert, in ju Religion liuje, ju fon Sänt Peter do Romske urläwerd wudden is."

Di Kaiser licht siene Hounde: ,,It is goud, min Brur Aurelius Augustinus. Aber nit do Glowensbiweggruunde duren mien Hondel-jen bistimme. It is ock ju Politik ju

Ent-scheedungen ferlonged. Wät kwäst du Mar-schal?" Di kaiserlike Marschal Stilicho fer-beeged sick jun den Biskop. Hi kikt in dät ietenste Gesicht fon den Goddesmon un lait him biraujend de Hounde ap den Irm. Dan kwäd hi tou den Kaiser: ,,Dät Riek barnt, di Rhien mäd de Residensstäd Trier foar Britanien, Gallien un Spanien is in Ge-for un bolde nit mor tou hoolden. Do Fran-ken sunt jun us apsteen, do Alemannen sunt unrauelk. Ju ganße Donauscheedlienje is unrauelk. Wät deen [= den?] Sweet fon Jierhun-nerte kosted häd, ferfaalt." Hi täiwt 'n Oo-genblick: ,,Do Goten! Siet do Hunnen do ut hire Hemat ferdruien [= ferdriuen] häbbe, is disse stärke un unrauelke Foulkstam 'ne Gefor foar dät Riek. Diene ewige Majestäd häd sälwen do Goten tou de Fernunft brocht. Nu gongt it deerum, do hire unbändige Kraft in do riuchte Baanen tou lenkjen, jo tou den Nut-sen fon dät Riek umetouformjen." ,,So as do Vandalen, Stilichio," smüsterde di Kaiser. Di Marschal parierde gau un net: ,,Wen du wollt Heer, so as di Vandale Stilichio."

Di Kaiser lait sien Hounde an dät Kin. Bäte ju hoge Stierne jagde [= jagje?] sick do Gedan-ken: In dät grote, fon binnen biujende Ge-bäude fon dät Imperium rakt it blot man een Kraft ap ju man sick ferläite kon. Ju unbändige wülde Kraft fon disse bäidnske, unklore Foulkere. Wät is nogh Rom aw By-zanz. Rakt it nogh Romer aw Grichen? Pak is dät aal mädnunner! Een leuet, feiget un nutslos Gesindel. Dan kwäd di Kaiser: ,,Du wollt wull dät Riek foar do Germanen

baue. Eene säildne Art fon Loundnimen, Stilichio," lachde di Kaiser holif in Ietenst, holif in Spoas. ,,Wät du drifst, Stilichio, is ja Germanenpolitik."

Do Goten siedelje sick an ap Anwiesung fon Rom, in dät meegere Illyrien, in do stille läige Gruunde Monsiens, in dät wülde Bi-riglound Dalmatiens, an de Donau; allewe-gens entstounde wier do Burenhoawe mäd do krjusformige Gäwelboolken. Scheedbu-ren, gewoond as immer, dät Swäid schärp tou hoolden. Swörd häbbe jo ap hiren An-fierder, un ock buunden an den Eed, den jo den groten ,,Dominus et Deus" (Heer un God) swörd, di unner dät Krjus in do Dome un Serken in dät Riek regiert.

It sunt twohunnertdusend Goten. Bolde stöne jo unner do grote Stjurlasten, do him do kaiserlike Biamte apdiktierje. Man dät is nit dät läipste. Ju Siedlungshelpe, ju him di Kaiser ferspreeken häd, blifft ute, is al longe ferschäuwen. Fuul Ougawen un min Brod. Ur den Horisont fon dät romske Im-perium lukt sick 'n roden Striepen, dät Foulk waket ap, un do Nornen (Schicksals-goddinnen) weeuwe al do Träide tou dät Schicksal, dät nix neen fästet Kaiserriek, nan Kaiser un nan Fäildheer ut de Way gonge kon. In dät blaue Woater fon de Adria spegelje sick do wite Villen fon do fatte Hondelsljude un Präfekten. Wirum schul do nit ock liuje. Dät Säidgoud, dät him do syriske Hondelsljude läwerd häbbe is oold Säid un kumpt sljucht ap. Ap den Mißarn foulged 'ne smagtige Tied. Jo tuskje hire Gould, hire Ringe foar Brodkorel. Fon den Smagt kumpt Aprur. - Is dät Rom - un is dät di Tonk foar ju Trjoue, foar hire hädde Tjonste foar dät Imperium. Do hoge Stjuren kudden jo nit mor apbrange. Do Goten wie-ren 'n fräihed Heerenfoulk un nit mor tou bändigjen. Hire Fürsten biklageden sick bi hiren Fäildheer Aleriek. Aleriek as hire Kö-nig reed ätter Spalata 'ne Hafenstäd an de Dalmatiniske Kuste, ju oolde Residens fon Kaiser Diocletian. As hi siene Forderungen nit truchsette kudde, rate hi den Marskbi-feel ap Rom.

Do romske wieren den Anstorm fon do Goten unnerlaien. Rom wudde plunderd un in Aeske laid. Bi Cosenza in Suditalien moste Alerick sien jnnge Liuend läite. Deer wieren do Goten gjucht ferträitelk ur un bigruwen him mäd alle Suldoateneeren.

As Gräb nomen jo den steenigen Woa-terloop Busento, di joop un smell truch do Felsen lapt. Jo stauden dät Woater ap, so dät di unnere Eend drug ron. Do Buren un do Ienwoonere fon Cosenza häbbe sick in hire Huse tauräg leeken un do Doren ou-schöäteld ut urglowske Nod.

Alerick, di Heerkönig fon do Goten, wärt bigreeuen. Sex Fürsten dreege ju Königs-lieke ap 'n Schild. Dusende Fackeldregere foulgje un staale sick ap in 'n holwen Cir-kel um ju Gräbkomer fon den drug ronne-nen Woaterloop. Bäte ju Lieke foulgje do Weerreewen, dät Longswäid, Alericks gould-fersierde Rustung, siene Königsinsignien, di Bogen, dät Siegel, sien Skriutjug un touläst di grote swote Hingst, di him nu trjou foul-get. Dät Diert is unrauelk. It häd den Kop wied touräg beged, do Oogene glimme in den Schien fon do Pickfackele. Jo biende den Hingst do Beene un läite him deel mäd Rope in den Schacht fon den Woaterloop. Hertsog Althaulf, di Swager un Aetterfoul-ger fon Alerick sprinkt deel un statt den Hangst dät Saks in de Käle. Di Rum is so smell, dät di Hangst nit ap de Side faale kon.

Fon dät naihe Meer her wäihet 'ne lichte Brise un lät do Mantele fon do Fürsten wied apflatterje, as jo hiren doden König in dät Gräb sinke läite. Liekap sit ju Lieke nu ap den doden Hingst, an do Siden oustutted truch Steene, Gräbgoawen, Gould usw. Swe-re Platen wäide ur den Schacht schäuen. Di gotiske Fäilgäistlke Enson staant ap den Gruund fon den Woaterloop, un do Goten häbbe do Koppe deelbeged, as hi sien Houn-de foolget un Gebäde tou den Hemel saant. Hir mout nogh bimerkd wäide, dät do Go-ten al trjohunnert fjautig ä. Chr. truch Bis-kop Wulfila tou dät Christendum bikierd wudden un ock ju Biebel fon him in gotiske Sproake ursell [= ursett] wudden is.

Hertog Althaulf licht sien Hounde un aan ut sien Gefoulge swenkt ju Fackel in 'n Cir-kel. Fon junnern, wir jo dät Woater fon den Woaterloop oulenked häbbe, heert me as Ontwoud dumpe Sleeke, hellet Klirjen, un dät Pulterjen fon Steene un Aeidklumpen. Dan kumpt it, erste as 'n sinnig Rieseljen un Gluckerjen, swellt an tou rorjen un bul-lerjen; un touläst brused ju Flaud in hiren oolden Loop, slacht schumjent touhope ur ju Gräbkomer fon den Gotenkönig. Un mäd dät Ruskjen fon dät Woater ferklinge do Klageläidere fon do oulukende Goten.

Wen ju Gotenflaud häd 'n Eend sett ur ju Macht fon do romske Kaisere, so waakst dät Ounsjoon fon der [= de] Serke. Dät Papstdum wärt stärker fon Jier tou Jier. - Een näi Rom, apbaud ap ju Aeske fon dät oolde, wied machtfuller as dät oolde Imperium, den it is Heer ur den Maanskengäist. Ju romske Militärmacht wudde touräg leeken ut Britanien um do Goten ut Italien tou fer-driuen. Do Goten looken ätter Gallien (Frankrik) in dät Jier fjauerhunnert twelif un fjauerhunnert fjautin ätter Spanien, dät al fon do Vandalen un our Germanen bisett waas. Genserik, di Vandalenkönig look truch do romske Provinsen in Noudafrika.

Attila, di Hunnenkönig

Attila wärt ock wäil namd ,,Geisel fon God". Un mäd gjucht. Wüld un chaotisk brusende [= brusede] di Orkan fon de Geschichte ur Europa. Hi sett ganße Foulkere in Biwegun-ge, statt do Monarchen fon do Trone un fernäilt ju siet Jierhunnerte bistoundende Ordnung. Fon dat Aaste kumpt di Storm[:] do Hunnen. Dät sunt litje, aber gedrigede Foulkere, toaje, gräsige, unbireekenbare, bi-nai Diertemaansken, häslike Utgeburten fon de Helle. Unner him Attila, die Hunnen-Chan, di sien Foulk eenigd, it mäd ju junge Kraft fon bisiegde Germanenstämme tou-hope balld tou 'ne Macht, ju dät fon binne-ren Kamp truchnunner scheddede romske Imperium bolde nix jun tou setten häd.

Twintig Jiere look Attila rowjent, barn-jent un mordjent truch Europa. Sien Riek reckte fon de Wolga tou den Rhien, fon dät swote Meer tou de Aastsee. Sien Ge-neralquatier häd hi flux tou Bigin anlaid noudlk fon de Donau, gjuchts un links fon den Woaterloop Theisse in Ungarn. Do rie-sig grote, flugge Gärsweeden in de Theisse Gegend fersurgje Attilas Heer fon Ried-han[g]ste mäd Fodder, Sumer un Winter. Deer häd di Hunnenprins siene Ferwal-tung iengjucht. Fon hir ut urfaalt die Row-rieder do Loundere in Europa mäd Kriech, Mort un Bround. Ganße Foulkere fer-läite hire Hemat. Ju grote Foulkerwonde-rung fankt oun. Do nit utwonderje[,] mouten meemakje un alles dwo wät do Hunnen fon him ferlongje. Attila unnernom ock Kriechstoage ätter Constantinopel, fon deer-ut truch do Balkanloundere ätter Albanien un touräg, dann ätter Frankrik un Noud-italien. Wo do Hunnen Kriech fiere un mäd hire Gefangene umegonge, sjucht me an ne' Schilderung fon Gefangene: Aetius[,] 'n jungen romsken Officier is aan fon do läste. It sunt immer nogh an de sextig for him. Bolde aal Officiere. Hädde an Kriech gewoonde, toije Bursken. Monige mäd mor as twintig Tjonstjiere. Tou Bigin häbbe jo nogh beded un wonsked, elk ät-ter sien Temperament. Man nu konnen jo nit mor, jo fäile sick kronk, kronk un swindelk fon Nod. It is koold, man di Sweet staant him for de Kop. Eenige mou-den sick breeke, sunt krum touhopekrepen, lääse ap de Gruund as sinlose Dierte, bit do Hunnen kume, se mäd de Riedpietske apdriue un ätter den Gjuchtsplats sliepje.

Aetius kon nit mor waikiekje. Neemens kon mor waikiekje. Immer ju sälge Bielde, ap ju grote Wiske, in hachelke Dodespiene do krume Körpere fon do Gemarterde, bit aan, di ap ju Gjuchtssteede herume ga-lopierjenden Düwel mäd dät Swäid 'n Eend maket.

In taanken fersonken ap sien Lippen 'n Gebäd, wüllt dät Dodesrorjen fon do Un-gluckelke touhope mäd dät Spottroupen fon do Hunnen, dät häisterge Bliekjen fon hire Schamanenpriestere un dät Knatter-jen fon de Knokentrummel deerur wech weihet.

Un dan passiert dät Wunder! Ut ju Gruppe fon do Hunnenanfierdere, do ferre buppe in de Hurke sitte un dät gräsige Schau-spill mäd steenerne Gesichtere ferfoulje [= ferfoulgje], staant aan Mon ap. Hi is gedrigged, breed-beenig, nogh jung, mäd 'n platten, form-losen Kattekop, do Hiere ätter Hunnen-art bit ap 'n litjen Top glädschärd.

Aetius bigript erste, as di Mon him bi de Hounde packet un mäd him wechluckt. Nu kaant hi him wier. It is di junge Hun-nenprins. Di Mon di him un do our Rö-mer gefangen numen häd. As in 'n Drom, tumelt un stulpert di junge Römer bäte him ien, den Hügel hog. Deer in sien leder-ne Riederklodere, ju Pelsmutse ap de Kop, hurket Fürst Mundzuk, di Foahr fon Attila, di Mon, di ju Hunnenstormfloud jun dät Weste drifft. Di junge Hunne balt mäd den Fürst. Nit bidjent - na herutforderjent un heerisk. Mäd Sien schräge Slitsoogene smit Mundzuk 'n Blick ap den Römer. Aetius ferschreckt sick: hi begript, it gongt um him, um sien Liuend. Di junge Headmon fon de kaiserlike Garde kiket den Fürst driest in de Oogene. Mundzuk ferlukt sien Wulfsgesicht tou 'n Grinsjen. Dan wenkt hi nixkwedent mäd de Hounde. Tjon Minu-fen leter sitt di fon Schreck holif dode Ae-tius ap 'n Hangst un rit iunske den Hun-nenprins, sin Redder, wech fon ju hachelge Sloaghteräi. Dät Mortgeschräiw fon sien Kammeraden rapt bäte him ien.

Attila lachet. Attila di Hunne, Attila sin Fründ, di him dann tou sin Bloudsbrur maket, un dan as dät Wunnderborste bi dissen Forfall - den Aetius ju Fräigeid schaankt.

Jiere sunt deerätter fergeen. Ap den Bal-kon fon den kaiserlike Palast in Ravenna stounde twäin Mon. Di eene apgjucht, breedschullerg, brunbarnd, dät klouke Ge-sicht umromd fon 'n smellen brunen Boart. It is Aetius, nu Konsul, Generalpräfekt un Heeresmäster. Di our, Cypronios, di kaiser-like Staatssekretär, wät litjer un sierliker mäd 'n Diplomatenmiene. Aetius haalt 'ne Porselanfigur in de Hounde. Aan toun Kamp den Kop hogreckenden Drachen. Hi staalt dät Dingen ap de Disk: ,,Goud! It is wier so wied. Aber do Heeren in Constantinopel häbbe sick ferreekend.

Attila marschiert nit ätter dät Weste. Di Hunne is unbireekenbar." ,,So is hi dät?" fräged [= fräiged] Cypronois. Aetius häd siene Oogene den Hafen touwaand, wir just eenige bit tou de Woaterlienje bileedene Sailschiepe ientreffe. Sietden Afrika an den König Geiserich un sien Vandalen ferlädden geen is is in dät Jier fjauerhunnertnjugen un-trütig ä. Chr., mout sick Rom sien

Brod-korel allewegense touhopebädelje. Dät Ko-rel kumpt ut dät Westgotiske Riek twiske Loire un Garonne mäd de Kapitolstäd Tolo-sa (Toulouse). - Een Gluck, dät me dag mindestens mäd Theoderich 'n Ferdrags-free ousleeten häd.

,,Attila is unbireekenbar," ontwoudet hi ap ju Froage. ,,For den, di leeut mäd him ferhondelje tou konnen as mäd sienes-gliken, di nit merkt, dät di Hunne Asiate is. Trotsdem, ock Attila widerspreckt sick sälwen touwielen." Hi licht sien Houn-de. An sin Ringfinger glinstert 'n groten Karneol fon utloundske Orbeid. ,,It is di Ring fon Attilas Brur. Hi saande him mi tou, as man sin Brur Bleda dod maked hiede." Di Minister swicht, man sien Oogene stöäre ap den säildenen Ring, jo wonderje wider un bitrachtje den wunderbar säild-nen Mon, di him drächt. ,,Präfekt, so bäst du also Atilla sin Brur! Man wen ock, use Lage is sljucht. Ik häbbe 'n byzantinisk Skriuen oufangd. Deerätter saant Tajuma, di byzantiniske Husminister, eene näije Ouordnung ätter Attila. Tajuma, disse sme-rige Eunucke, is ju grotste Gefor foar West-rom. Un nit blot dät, hi is ock 'ne geforlike Reewe in do Hounde fon den Patriarchen Nestorius, di bupperste Biskop fon Aast-rom. Ju ganße Kanalje häd blot eens int Ooge: Italien tou fernäilen; an erste Steede do Gäistlike. Ju byzantiniske Serke fersäkt wier, ju bupperste Gewalt fon den Papst outouschedjen. Deerum konnen do Barba-ren ju eene Provins bäte ju our iennieme. Deerum rürt man nan Finger um Rom tou rädjen!" ,,Anklagen nutsje nix," kwäd Aeti-us rauelk, sunt ferläddene Tied, min Fründ. In de Politik jält alleene ju Macht as Gjucht. Dät is nit goud tou leeuen, man aan häd mi dät biwiesed: Attila di Hunne. Attila is nit toufree mäd sien Riek; hi woll ock Rom biherskje. Slau as 'n Foaks fer-säkt hi dät ap 'ne our Art. Di Kaiser häd nogh 'ne Sister, ju Pricesin [= Princesin] Honoria. Wen hi ju hilkje kudde, dan waas hi ock bolde Heer ur Westrom. Sien Bigee-ren wudde aber ouliend. As hi bi dät twäide Moal wier ouwised wärt, rakt hi flux den Marskbifeel ätter Italien. It gongt ur do Alpen ätter ju Feste Aquileia. Ju Städd is um ju Tied een fon do riekste, stärk biwoonde un biweerde Städ an de Adriatiske Kuste. Erste ätter trjo Mounde kon hi ju Städ iennime. Ut do our Steeden wir jo truchkume, wäide Steenebälte un Aeske. Gräsig wütje do Hunnen. Mailound un Pavia reeke sick kamplos un wäide fer-schond. Jo rowje un plunnerje ju Poläigte. Attila gründet ju näije Republik Venecia.

Ganß Italien trilde for Nod as di Hun-nenkönig in Nouditalien wütede. Aan Mon, Aetius, hied neen Nod, man wät kud hi dwo as do Hunnen aptouhoolden. Hi woged nit, sunner Helpe fon our Loundere, do Hunnen outougriepen [= ountou-]. Do Germanen do Gallien ferdäged häbbe, weigerje sick do Italiener tou helpen. Un Helpe fon Aast-rom waas twiuelhaft un wied wäche. Aeti-ut staant mäd sien utbilded Heer ap Ou-weer. Hi ärgert sick ur den Untonk fon sien Foulk, dät him in Stich lät. So fluch-tede di Kronprins fon Ravenna ätter Rom un ferrät sien Forhäbben, Italien tou fer-läiten, wen sien Liuend schul in Gefor kume.

Di Kaiser, Senat un Foulk fon Rom bislute mäd Attila tou ferhondeljen. Jo seende den erste konsulare Politiker Avienus mäd 'n Commitee in dät Hunnenquatier ätter At-tila. Papst Leo is ock willens, sien Liuend ientousetten foar sien Heerde. Ju Com-mission wärt [ätter] Attila sien Telt

fierd an de See Beachus. Di Hunnenmonarch lusterd mäd Gefallen un respektfulle Biaghtung, dät jo him nu tou ju Prinsessin Honoria ock nogh 'n grot Ransum ferspreke. Un di kronke Toustant fon sien Armee wärt sicher beter, wen jo wier ätter dät Noude luke wir jo hire gewoonde Kost, Molk un räi Flaask wier iete, insteede fon Stute, Win un seeden Flaask.

As Attila kwäd, dät hi sien Armee ätter Rom marschierje läite woll, wärst [= wärt] hi stjurd fon sien Fründe un Fäinde. Avienus fer-tält him fon den Gotenprins Alariek. Hi häd nit longe mor liued, ätterdem hi Rom fernäilde. Attila kricht mäd de Nod, as hi heert fon 'ne gäistige Macht ju di Biskop fon Rom ur aal do Herskere bisit. Ock ju Truhenge fon den Biskop fon Rom, dät hi sien Liuend ounsette woll foar sien Foulk, maket den Atilla gjucht kleenlud. Urglowsk as hi is, leeut hi ock ju Legende, dät Sänt Peter un Paul erschine un truhje do Barba-ren mäd momentanen Dod, wen in dät bed-jen fon hire Aetterfoulger mißaghtet.

Bifor di Hunnenkönig lukt ou ut Italien, hi truhet wier tou kumen un nogh wöister fortougongen, wen sien Bräid, ju Princessin Honoria nit tou den fereenbarden Termin bi sin Biapdragden ienträft. Man, in de Twiskentied hilket Attila nogh 'n fluch Wucht Ildico mäd Nome, tou aal do Wiue do hi al häd. Ju Hochtied wärt fierd mäd barbarik Pomp un Dräinkgelage in sin hol-tenen Palast an de Donau. As di Monarch mor as genoug dronken un fierd häd, gongt hi wurig un släiperg leet in de Naght tou Bäd. Sien Fründe aber fierje bit tou de Mäiden, un as jo smäidens Attila wier waak häbbe wolln, fiende jo him dod in't Bäd; sien Bräid sitt trürjend bi dät Bäd mäd den Sleier dät Gesicht bideckt.

Attila is dod. Hi is sturwen as 'ne Aed-dere is sprongen un in sien Dilirium lait hi so, dät dät Bloud nit truch de Nose ou-lope kon. It lapt in de Lunge un in den Magen so dät hi stickt. Attila is dod, West-rom ommet ap un mäd dät Imperium ganß Europa. In sien Liuenstied häd hi wüted as 'n Tyran un sieged mäd Utname fon een grote Slappe. Sien Forhäben waas, dät Riek bit an den Ocean uttouwiedjen. In Frank-rik aber setten sick jun him ap do Roms-ke, do Burgunder, do Westgoten un do Franken. Ap 'n Day in de Herst 451 kumpt it ap do Katalauniske Fäildere tou 'n groten Kamp. Fon den äddere Mäiden bit tou den leeten Aeiwend durde ju Foulkerslacht, Attila waas unnerlaijen un moste sick tou-räg luke. Man sick reeke waas jun sien Natur, deerum fersochte hi dät Westromske Riek truch Fründskup tou eroberjen.

Attila siene Lieke is utstaalt ap 'ne gräine Weede unner 'n siednen Paviljon. Do bäste Rieder Squadrone riede in 'n Kring um den dode König, sjonge Gräbsonge tou Eeren fon den Hero, glorik in sien Liuend, unbi-sigd in den Dod, di Foahr fon sien Foulk, ju Geisel foar sien Fäinde, un die Schrek-ken foar de Wareld. Aetter Hunnenbruk snide jo sick 'n Deel Hiere ou, ferunstalje hire Gesichtere mäd Sniedwuunden, un bi-trurje him nit mäd Wiuwetronen, aber mäd Bloud fon do Kriegere. Dan lääse jo him in een trjofoold Husholt, fon Gould, fon Säl-wer un fon Irsen; bigreeuen in de Naght fon do naiste Fründe un ju Büte fon Natio-nen in sien Gräb smieten; do Gefangene do dät Gräb epen smiete mosten, wäide un-maanselk Marterd. It wärt bigjucht fon Constantinopel, dät in kutbreekenen Flitse-bogen.

Aetter Attilas Dod brankt 'ne Revolution dät ganße Imperium in Aprur. Den köünste Anfierder staant ju Königswürde tou, man do mächtigste Fürsten duldje nan Superior ur sick. Do fuule Kronprincen fon Attilas ferscheedene Wiuwe tringe naiher; elk woll sin Andeel an Lound un Macht, un ju Foul-ge is, dät dät Riek utnunner faalt. Ju Mili-tärmacht fon do Hunnen is breken. Do Va-sallen luke de Molk ap un läite do Asiaten in Stick. Do Goten koppelje sick wier as säiwens do Patrishannen, Fäinde kume im-mer mor fon alle Siden. Do Asiaten sjo ju Gefor kumen un häbbe Nod for Rache. Jo fäile sick as Framde in 'n framd Lound, wir jo nix tou säiken häbbe. Jo bisinne sick wier ap Attilas Slappe in Frankrik; wen do sälge nu wier apstounde un Kriech makje, dan sunt wi ferlädden, so kwede jo tou-nunner. Truppwise as jo keemen sunt luke jo wier wech ätter 't Aaste. Europa is wier fräi.

For den erste Wareldkriech woarschaude Kaiser Wilhelm II. Europa for ju jeele Ge-for. Man ut ju jeele Gefor wudde 'ne rode Gefor, un staant for us Dore as Attilas Gäist: Gewalt gongt for Gjucht.

Ju Wienachtsfloud in dät Jier 1717

Do Marskenburen hieden um ju Tied nogh nit so hoge un fäste Dyke as dälig. Jo fäilden sick aber ock domals al sicher un burgen wen di Storm huulde, wen jo heerden dät Ruskjen un Brandjen fon de heranrulljende See, un seegen do Schum-koppe ap den Dyk spritsjen. Man nit immer kudden do Ljude domoals dät tobjen fon Storm un Seegong so rauelk un surglos tou-kikje as dälig. Mongs reeten do Wellen un Wogen Sloope in den Dyk, ju Dykmonskup ju in de tjusterge Naght schillernde un Soundsäcke parat lääsen hiede, waas macht-los wen deer morere Sloope tou de glike Tied entstudden. Dät Woater waas sterker as do Maansken, it bullerde as truch epene Slüsen un floudede do gräine Nieden un brochte Dod un Ferdierwen foar Maansken un Fey. Wiede Gegenden fällen mädunner de See tou 'n Opfer un mosten loundien wier näije Dyke anlaid wäide.

As een fon do grotste Flouden, wirfon ju Geschichte fertellt, is ju grote Wiehnachts-floud fon dät Jier sogentinhunnertsogentin. Ganß unferhoft kumpt ju Floud tou 'ne Tied wir man ju nit ferwachtjen is; normalerwise is blot Gefor bi Fullmoune un Näimoune, wen Springflouden sunt, is me wegen do Dyke bisurged.

Ap 'n Aiwend [= Äiwend], it is di trjountwintgste December, fankt it oun mäd 'ne stiue Briese ut dät Sudweste, swellt an toun Storm di gewaltige Woatermassen truch den Kanal in de Noudsee drifft. Unrauelk wonderje do Schillerljude ap den Dyk wai un wier un kwede toununner: ,,Wen dät man goud gongt, dät di Wiend sick nit umesmit ättert Noudweste, dan krige wi Hogwoater." Twiske goude Hopenge un Nod swiujent, gonge do Ljude den Helgeäiwend tou Bäd. Dät Ungluck kumpt näiher, di Wiend traalt ätter 't Noudweste. Di Storm wärt immer feller. Ju See lapt ap so gau, as sjodede [= sjodende?] Molk in 'n Pot ap't Fjur. Do swecke Dyke konnen do anrulljende Woaterwogen nit mor mäite. Do Schillerljude ap den Dyk reke Alarm, man it is al tou leet. It is Mid-dernaght un boolketjusterg, di Storm huult un di Alarm kon nit mor truchrat wäide. Di Dyk is breken ap morere Steeden, do Ljude wäide ap 'ne schrecklike Art in hire Rauhe störd. In dät Butjadingerlound breke do Dyke snagends so um trjo Ure, un binnen een Katierure staand dät läigste Lound twäin, träi un fjauer Meter unner Woater. Dät Fey in do Staale fersoop flux, un dät nogh ätter buten driuen wärt, kumpt ock mast ume. Wät schäln do Ljude dwo, dät Woater kumpt so gau un ju Naght is so boolketjusterg. Hangst for de Waijen un mäd de Familje fluchtje, deerfoar is it al tou leet. Loope, elk foar sick ätter hager Lound is nogh ju eenßigste Reddnge; dät Woater lapt for him oun, it sticht, jo jumpe in do Slote un häbbe ju Direktion ferlädden. Do our do tou Bäd geen sunt, fersupe in 't Bäd aw ap do Schäppe [= Schappe?] wir jo ap fluchted sunt. Do nit mor wechlope konnen, klaauerje ap do Bome un ap do Huse. Do ap de Boolke un ap do Huse stiege, kume ock deels ume, den monige Huse wäide fon dät hoge Woa-ter wechrieten, so dät do Maansken herun-ner faale un den Dod fiende in de Floud, aw ap Dacke, Boolken un Doren herume driue, un nakend un wäit, as jo sunt, fer-fjose. Un ap do Huse do stounden bliue, kume nogh monige tou dode truch Frost, Smaght un Torst; den do maste häbbe in de Iele ferjeeten, Liuensmiddel meetouniemen. Trurige Geschichten wäide fertelld fon Ljude, do fon de Floud urrumpeld sunt. Brunke Gerdes ut Minsen in Jeverlound gongt in de Naght um alwen Ure ätter den Dyk, um Holt tou rädjen, dät hi den Day forher deelnumen häd. Hi nimmt nogh träi Mon mee, un as jo deer ankume, sjo jo, dät dät Woater al ur den Dyk kumpt. Jo loope wät se konnen ur alle Slote wier ätter Hus. Aber nogh eer hi in Hus loope kon, wärt hi al mäd Wiuw un Bäidene fon den Storm wechrieten. Hi grippt 'n Wielgenbom oun, haalt sick fäst in de Hopenge dät dät Woa-ter bolde wier faalt. Fiu Ure haalt hi sick so fäst, dan ferläite him siene Kräfte un hi glit deel in de Floud.

Kornelius Meiners in Blexer Sande, häd sick mäd sien Familie bi dät Ienbreken fon de Floud ap den Been fluchted. Bolde deer-ap rit ju Floud dät ganße Hus deel, un Foahr, Muur un Bäidene kume in do Wellen ume. Aan fon do Fente, 'n jungen sterken Burske, häd dät Gluck, 'n Stuck Sträidack tou pakjen, wierap hi in ju tjusterge Naght wechdrifft. Di Wiend drifft him ätter Lound Wührden, aber mäd de Ebbe wier ätte[r] de See. Ju Keelde is nit mor uttouhoolden. Hi waas sicher ferfersen, wen do Wellen him nit 'n Klodungstuck in de Hounde spield hieden, dät hi nu gau um sine stiue Beene slacht. Nu bi ljaghtwäiden sjucht hi an do Serktoudne, do hi for un bäte sick fjo, kon [= sjo kon,] dät hi midde ap de Weser drifft. Hi mout sick ap Gluck fon Wiend un Ebbe driue läite. Hi häd Gluck, hi loundet an den Wührdener Dyk. Hi nimmt siene ganße Kraft touhope un sprinkt un ap den Dykhügel. Fon hir ut sjucht hi rund um sick tou blot Woater un nit wied fon sick eenige Ljude, do ap Bome Reddunge socht häbbe. Erste jun Aeiwend kumpt 'n Boot fon Dedesterp. Hi kon nogh roupe un wärt apnumen. As dät Boot den Dyk entlongte ruderd wärt, sjo do Boots-ljude an den Ouhong 'ne Person in 'n elen-den Toustand. As dät Boot naiher heran kumpt, sjucht Meiners dät it sien Sister is; ju is ock as hire Brur ap'n Stuck Dack ur de Weser driuen un jun den Dyk lounded.

Flux as ju Aettergjucht fon dät Ungluck in Ooldenburg bikaand wärt, wäide alle Boote mäd Liuensmiddel utsaand, um do ap do Huse un Bome täiwende, holif ferfer-sene un fermagtede [= fersmagtede] Maansken tou rädjen. Ock fon Bremen ut kume Boote mäd Liu-ensmiddel. Di Storm häd sick nogh nit laid, monige fon do litje Boote wäide nogh fon do hoge Wellen umesmieten. Boote sunt deer fuuls tou min, um dät grote Floudgebiet outousäiken. Deer mout gaau holpen wäide; do ungluckelke Maansken sunt wäit un stiu fersen un konnen sick sälwen nit mor helpe. Mäd Smaten hopje do Ljude ap do Bome, jo sjo do full biledene Boote wier wechfaaren un jo mouden nogh wier 'ne Naght täiwe. Ju Ebbe brankt ock neen Helpe, solonge di Storm dät Woater nogh immer jun do Dyke drifft.

Erste ap den aghtuntwintigste December lait sick di Wiend enigermäiten. Ju Sunne schient wier truch do Wulken, as wen nix passierd waas. Nogh immer säike do Red-dungsboote ju ferwöüstede Gegend ou.

Ku-me do Boote mäd do Ungluckelke in Terpe aw Städe an, dan helpt elk so goud as hi kon. Man ock fuul Gesindel drifft sick her-ume um do Huse truch tou säiken, as dät bi sucke Gelägenheiden immer for kumpt, it rowet statt tou helpen.

As di Wiend sick lait, ju See wier norma-len Woaterstand apwiest[,] kon erste urkiked wäide, wo grot di Schade so ungefär is, den ju Floud angjucht häd. Hachelke Bielden sunt tou sjon in do Huse. Do Lieken fon Monljude, Wiuljude un Bäidne lääse in do Huse herume, so as jo tou Bäd geen sunt. Hangste un Kufey lait in do Staale, tjuck apdiemd. In do Grafschuppen Ooldenburg un Delmenhorst sunt 2471 Maansken ferse-pen. Hangste un Bäiste do in de Floud ume-keemen sunt, wäide mäd 4280 ounrat. In do Terpe sjucht it wöüst ut. Ur njugenhunnert Huse sunt wechdriuen aw lääse platt. Ju ganße Floudgegend is ursäided mäd Hus-deele, Möbele un Lieken fon Maansken un Fey. Do Maansken do urigblieuen sunt, sunt ärm un blot an allen; jo mouden wier fon forne ounfange mäd Helpe fon Staat un meelidige Maansken. Wen di Staat ock helpt bi den Dyk un Husebau, do Ljude häbbe hire naiste Blaudsfründe foar immer ferläd-den. Jo häbbe in do erste Jieren 'ne läipe Tied, man statt dät Lound tou ferläiten, baue jo wier ap as hire Forfoahren, as echte Friesen, immer däin häbbe.

Hi wül nogh nit dod

Di Dockter bisäckt 'n kronken Mon un staalt fäst, dät hi nödig opperierd wäide mout. As hi dan in den Opperationsrum sit, kwäd di Dockter: ,,Ik woll jou in dissen ganß swierigen Fall man flux de Weerheid telle, dät man min ju Opperation urliuje. Kon ik deerum nogh wät foar jou dwo?" - Je dag, Heer Dockter, helped mi man gau min Man-tel oun un reked min Houd!

Ju Dechenhöle in Surlound

Deer in Surlound fint me een Naturwun-der. It is Jierdusende ferburgen bliuen, bit for sogenuntachentig Jiere, as Steenbrek-orbeider ap 'ne Holligeid in den Felsen statten, un fonnten deer monige merkwöü-dige Drupsteengebilde. Di Felsen lait deer, wir twiske Iserlohn un Letmathe ju Irsen-baan in 'ne Höchte fon trättien Meter an den steilen Ouhong fon 'n Kalksteenbirig longslapt. It waas in dät Jier 1868, as do Orbeider ju Höle foonten. Jo nomen fon do, fon de Natur makeden Drupsteenschillerati-en me un ferkopeden do. Deertruch wudden do Ljude deerap apmerksom un ju Irsen-baandirektion kopede flux dät Lound, so dät ju Aiendumer wudde fon do Hölen, un liet truch näije Anlagen den Bisäik foar elk un een licht makje.

Ju Holligeid lukt sick sowät twohunnert un tachentich Meter wied in den Birig her-oun, un fertwiget sick in two Oudeelung-gen. Toumäts is ju so smell, dät blot twäi[n] bit träi Mon iunskenunner gonge konnen; bolde wiedet ju sick ut tou wiede Hallen un Grotten, do ätter do ferscheedene Schil-leration ock ferscheedene Nomen häbbe. Dät Gewölbe is nargends ur sex bit aghte Meter hog; it rakt aber ock Steenden [= Steeden] do man Kerls Höchte häbbe. Man läst un heert mongs in Hölenbiskriungen fon Pi-lere, Orgeln un our kunstfulle Dingere, do truch do Drupsteengebilde forstaald wäi-de schäln. Monige Bisäikere taanke deerbi an Formen, do wuddelk Möbele forstaale, un finde dan maasttied, dät dät nit gans stimmt. Dät träft wull tou bi do Klusen-steener un Sundwiger Hölen. Man hir sunt ock do gans Mistrjouske toufree. Wi make-den 'n Gong truch do eempelde Deele fon ju Höle un nomen alles genau in Oogen-schien. As Fierder staalde sick 'n Irsenbaa-ner for, di us alles wise un fertelle wül. Truch 'ne swere eekene Dore kume wi in 'ne Halle fon ounsjonlike Höchte. Do Siden-wogen stounde liekap un fereenigje sick as in 'ne gotiske Serke. Disse Rum hatt For-halle aw Dom. Truch 'ne Sidendore an de linke Side, kume wi in ju Glitskergrotte. Hir sjo wi do erste Drupsteenbildungen,

do us ap den wiede Gong allewegense in ouwiksjelnde [= ouwikseljende] Formen, wunderbar in de An-ordnung, forstaale; bolde hongje do as slonke Iesjukele fon buppen deel, bolde ur-klodje jo do Wogen as Tapeten, sierlike Kanten un Spitsen. Truch den nu fouljen-den [= foulgjenden] Rum, ju Laube, kume wi in ju Orgel-grotte. An do Sidenwogen stounde Grup-pen fon gratere un litjere Pilere, do wull mad Orgelpipen fergliekt wäide konnen. Ock ju Musik failt nit. Strickt man mäd 'n Stock ur do Pipen, so klinge jo in ferschee-dene Tonarten. Staant me wät wider owe, so sjucht dät ut, as wen deer 'ne Hounde ju Harfe spidelje woll. Wi gonge wider. In de Forhonggrotte faalt us in 't Ooge, 'n Gebilde dät utsjucht as 'n kunstlken For-hong, di an dät schräg anstigende Gewölbe herunnerhonget. Man leeut do Träide fon dät wite Linnen un an den Rand sogoar 'n smellen Stickeden Bisats tou sjon. Ap den Eende fon disse Grotte stounde twäin mas-sive griese Kägele, do as Dubbelposten den Iengong fon ju rumelke Königshalle bi-waakje. Wi gonge an den twäide Dubbel-posten forbi un kume in ju Serkenhalle, ju ock wull Pretstoulhalle namd wärt. Ju is gratter as ju Königshalle, un häd Nome fon dät Gebilde, dät mäd aan fon buppen deelhongjenden Pretstoul tou fergliken is. Wi sunt nu ap den Eend fon aal do Hallen un Grotten un wolln wier[-] umegonge, man us Fierder kwäd: ,,Nogh nit wechgonge, wi gonge nu ätter buppen." Hi gongt mäd us ätter 'n Sidelgong, den wi fortied bolde gornit biaghted häbbe. Deer kume wi ap 'ne Steentrappe, un mouden an twintig Stigen hog trapje. Nu sunt wi in ju twäide Oudeelnge, wir it noch mor tou sjon rakt.

Deer unner hieden wi dät mäd Schille-ratien ut dät Liuend tou dwon. Man hir buppe sunt wi as in 'n Märchenlound. For us staant, bit tou Kerlshöchte, sun Art Brustweer, ju mäd dät Gewölbe truch Pi-lere fon unglike Tjuckte ferbunen is. Twis-ke disse Pilere kiekje wi in 'ne holifrund formede Niske, ju unner full staant fon Woater. Dät Becken häd 'ne Jüpte fon fjauer bit fiu Fout.

Disse märchenhafte Niske hatt Nixen-grotte. Man wir is ju Nixe? Deer, an dät licht anstigende Ouger gjuchts fon den lit-jen See släpt ju wit klodede Figur, ju den Kop mäd 'n Mantel bideckt häd. Wi kikje ume un sjo joop unner us ju tjusterge märchenhafte Dodenhalle. Um deerwei tou kumen, trapje wi wier 'ne twäide Trappe deel. Longske, ap de Gruund lääsende Ge-bilde sjo ut as Husholte ut Steen, un makje den Iendruck as wen me in 'n gruselk Do-dengewölbe staant. Nu kumpt ju flugge Palmengrotte un ju Althambrahalle. Deer staant, as fon 'n Bieldehauer hauen, 'ne fräi fon de Gruund bit tou dät Gewölbe, 'n slon-ken Piler, wit as Marmor. Di Piler häd so een Ounsjon as 'ne Polmenbom, di luter Steeden häd, as wen deer Bleede seten häbbe. Un deer schimmert 'ne ganße Gruppe fon sierlike Pilere, Kägeln un Dubbelkägeln.

In ju Kristallgrotte sjo wi allerlei ap de Gruund lääsende regelmäßig kristallisieren-de Dingere, do bi Luchtschien flimmerje as Diamanten; un um deer nit aptou [= ap tou] treden, is ju Steede mäd Gitterträid ouspeerd. Truch ju nu foulgjende Pyramidengrotte kume wi in ju rumelke Kaiserhalle, wir us in 'ne Sidenspalte apgjucht stoundende Steenplatten wised wäide, wirap ounhauene Maanskenfiguren tou sjon weese schäln.

Touläst kiekje wi in ju tjusterge Wulfs[-] slucht. An do Wogen glinsterje neen Drup-steengebilde; deer lääse aber Massen fon Steentrummere wüld urnunner un truch-nunner. It is as wen di Biriggäist an dis-se Steede bi siene stille Orbid [= Orbeid] störd wud-den is un mäd 'n dullen Kop den Felsen kutbreken, do grote Steenblocke truchnun-ner wirbeld häd, um dan sien Orbeidsseede [= Orbeidssteede] foar immer tou ferläiten.

Ju läste Funkmeldung

Fon E. H. Pichnow

For Jieren stud ju ,,Mainz", Frachter fon tjondusend Tunnen, unner dät Komando fon Kaptain Korl Runge un heelt Kurs ap Hongkong. Ap de Kommandobräg stud di Kaptain, do Lippen apnunner kniepen, ganß

in Aettertaanken fersonken. Unrauelk waas nogh ju Tied, nodelk do Maansken iuen ät-ter den waanwitsigen Kriech; Driuminen wieren immer nogh 'ne Gefor foar do Schip-pere. Di Matrose inuske [= iunske] him heelt dät Stjurräd fäst in de Hounde. Speegelgläd waas ju See, wunderbar ju klore Luft, wen ock heet ticht unner den Aequator.

Rauelk gleed ju ,,Mainz" hiren Kurs, blot dät Stampjen fon de Maschinen scheddede dät Schip in 'n gliken Rhythmus. Un wüllt di Kaptain so deer studde un ättertochte, kem 'n Matrose do Stappen fon de Trappe hog flitskjen, un forderde him hoastig ap, flux in de Funkkabine tou kumen. Di Fun-ker hied 'n SOS-Roup fon 'n Schip ap-numen dät in Seenod waas. Kaptain Runge look sien Stierne in Kruseme. Bi düt stille, rauelke Weder 'n Nodraup? Dät waas ja gjucht sunderbar. Di Funker kud nogh nit mor bigjuchte, as dät hi bit sowied blot do träi foulgenswere Strieke apnumen, aber nogh neen Ferbiendunge mäd dät um Helpe roupende Schip hiede. Hi rate sick alle Meute. Kaptain Runge bleeu an sien Side, 'n SOS-Roup moste dag so gau as mugelk un unner iensetten fon alle Mugel-keiden foulged wäide. Dan meldede sick dät Schip.

Di dütske Damper ,,Mathilde Kruse" waas ap 'ne driuende Mine raked, swer anslain un waas ant Sinken. As Runge den Nome fon dät Schip heerde, schreckde hi foar 'n Moment touhope, un lig sien Hounde ap den Funker sien Schullere. ,,Schütz . . . . Schütz . . . . hi moste erste Luft scheppe, ,,häbbe ji den Nome ock riucht ouheerd . . . is dät ju Mathilde Kruse . . .? Di Funker kwad: ,,Ganß sicher, 'n Fersjon is utslee-ten." ,,Dan staald man gaau ju Position fäst," ferlongede hi, ,,wi mouden ju Mathil-de Kruse, wir min Sun Funker ap is, un-bidingt helpe. Ji stounde mäd him in Fer-bindunge. Funkje ji him, dät ik, sin Foahr, mäd de ,,Mainz" unnerwains bän, wi kume un brange Helpe.

Rauelk un sicher bitjonde Schütz den Funkapperat[.] ,,Aan Oogenblick Kaptai[n], wi schäln wull flux ju Position häbbe." Aber dät geen dag nogh nit so gaau. Eendlose Minuten fergeenen, bi[t] di Kaptain ju Stee-de fon dät sinkende Schip in Hounden hie-de. Dan ielde hi ap de Bräg. Aetter sien Birekenge kudden jo in 'ne knappe Ure deer weese an ju Unglucksteede. Ap een-moal wudde hi ganß rauelk, hi rate siene Komandos. Do Maschinen fon de Mainz fängen oun tou homerjen un ronnen ap fulle Turen. In een Ure . . . deer kud fuul oun passierje, man ju See waas ja rauelk. Do Ljude dieden ja in do Boote gonge un kudden ju Ankumpst fon 'n rädjend Schip outäiwe. Hi urrate dat Komando den Er-sten Officier.

In de Funkkabine haalde hi sick näije Aettergjuchten. Do lutten nit tou bäst. Tou-wilen waas ju Ferbiendunge ousnieden, un ju ,,Mathilde Kruse" meldete sich nit. Di Funker aber hied sin Kollege fersteen. Do Maschinen fon de ,,Mainz" raten alles her, wät hertoureken waas. Mäd 'ne knappe Ure keemen driuende Boote un 'n Damper in Sicht, di mäd swere Sleekside ap Backboud lieg. As ju ,,Mainz" ap eenige hunnert Me-ter herankeemen waas, lieg ju ,,Mathilde Kruse" sick ap de Side un fersonk in een poor Minuten.

Fon de ,,Mainz" wudden do Ljude ut do Reddungsboote an Boud numen. Blot twain Mon failden . . . di Kaptain un di Funker.

Un wüllst Runge unrauelk unner do Red-dede ätter sin Suun sochte, tried di Funker Schütz an sien Side un rate him 'n Stuck Papier: ,,Kaptain, it is ju läste Funkmel-dunge fon de ,,Mathilde Kruse", ju häbbe ik apskriuen."

Di Oolde reet him, nix goudes aanend, dät Skrifftstuck ut de Hounde un lus mäd ietenste Miene: ,,Ji wolln min Foahr gröüt-je. Us Schip häd sick ap Backboud laid. un ju ferschääune Deckleedunge häd miene Kabine ferspeerd. Ik kon se nit mor fer-läite un gonge mad hir unner. God wärt mi helpe. lk häbbe min Tjonst tou dät Läste däin. Ik hopje, dät alle Kameraden redded wäide. Nogh 'n lästed Gröütnis ock an mien Wucht, ju Ilse" . . . Hir stoppede di Funkbigjucht in sien ganße Tragik. Di Kaptain reet sick de Mutse fon de Kop un geen dan longsom in sien Kajüte.

Runge häd ju ,,Mainz" nogh wier touräg brocht, aber dan mosten jo him mäd Rante entläite. Ap 'n Day fäng hi oun tou doa-meljen, un in sin Woan bildede hi sick ien, dät ju ,,Mathilde Kruse" mäd sin Suun dag nogh wier touräg kumen diede, trots di läste Funkbigjucht unner Gläß ienromed in sien Woonstowe hongede.

Ju surgsomme Bäsjememme

It waas in de Winter, dät Ies kud hool-de. Do Biwoonere fon Husum bisloten, ap dät Ies 'n grot Fest tou fierjen. Jo slugen Telten ap, oold un jung, ju ganße Städ keem deer bute touhope an [= ap?] Schöäwele un in Slieden; in do Telten rat it Donsmusik un do Oolde sieten an do Diske un dron-ken sick aan. So fergeen di Day, un ju helle Moune geen ap; aber di Jubel fäng nu erste gjucht oun.

Blot eene oolde ärme Bäsjememme waas fon aal do Ljude in de Städ touräg bliuen. Ju waas kronk un gebreckelk; man hire Hus stud ap den Dyk un ju kud fon hire Bäd ut dät Fergnöügen ap dät Ies bikiek-je. As it Aeiwend wudde, sag ju in 't Weste 'ne litje wite Wulke an den Horisont apsti-gen. Ju kreeg it mäd de Nod; den ju waas in hire junge Jieren al mäd hiren Mon tou See foaren, un ju ferstud sick ap Wiend un Weder. Ju rekende ätter: in 'ne litje Ure moste ju Floud hir weese; dan rate it Storm un jo wieren aal ferlädden. Ju rup un jammerde, man neemens heerde dät.

Ju Wulke wudde gratter un swot. Eenige Minuten nogh un Storm un Floud mosten ounsette. Ju nom aal hire Kraft touhope, orbeidede sick ättert Fjur, sette hir Bäd-sträi in de Brond un kroop gau ätter bu-ten. As do Ljude ap dät Ies den Bround seegen, schöäwelde elk hoastig ätter 'n Strand. Di Hemel wudde tjusterg, di Storm briek los, un as do läste an Lound wieren, briek dät Ies; ju Floud wogede ap den Strand. Bäsjememme hied 'ne Katastrofe ferhinderä [= ferhinderd].

Ebbe un Floud

Een grot Natur Schauspill is deeges twäi-je an do Ougere fon de Noudsse tou sjon: Ebbe un Floud. Wen ju Ebbe ounfankt, lapt dät Woater ut alle Slote, Tochten un Kanale ut dat Lound ätter dät Meer. Allewegense kumpt dät druge Lound toun Forschien, wärt gratter un dät Meer wärt litjer. Elke Insel kricht 'n breden Geddel Forlound, dät flux fon Maansken biliued wärt, um Krab-ben un our in den Sliek touräg bliune Dier-te tou fangen. Ock in de Luft is tou de Ebbetied mor Liuend; do Fugele ferfoul[g]je ock ju oulopende Ebbe. Ock jo fiende ap do Sountbaanke säd tou freeten. Di Strantlo-per, ju Möwe, sogoar Snippen un Storke flatterje aw lope herume ap den Strant, aw ap do näi entstene Inseln, um Jagd tou makjen ap do litje Seedierte do touräg bliuen sunt.

Truch ju Ebbe wärt di Woaterspegel ge-wönlik um fiu Meter, touwielen ock um sex Meter läiger. Is ju Ebbetied ume, kumpt dät touräglopende Woater toun Stillstoun-den. It schient, as wieren aal do Woater-lope in rauelke Seen ferwondeld. Ju See ommet, wärt wull kweden; an de sex Uren durt dät Ienommjen un sex Uren dät Ut-ommjen. Dät Meer sett ju Floud erste gjucht longsom in Biwägunge. Dät Swäit-woater, dät sick ut dät Binnenlound 'n fräi-jen Utlop in dät Meer tougong hoolde woll, kumpt nu mäd de Floud in Stried, so dät ap morere Steeden Tweerle entstounde. Tou-läst wint dät Meer un brankt do Woater-lope tou 'n Stillstounden un sogoar toun räggels lopen. Staant me bi Floudtied in Lier ap de Amzebräg, kon man dütlik sjo, dät dät Woater nit noudelk lapt, na[,] it lapt in 't Sude. Bit wied in dät Binnenlound staut sick dät Woater in do Woaterlope, un je ferre iendiekt wärt, je hagger staut sick sick dät Woater. For fiftig Jiere steeg dät Woater 'ne Houndebratte in Romelse, un nu sticht it ur 'n Fout; it kumpt aber nogh fuul hagger, wen dät näije Iendieken erste klor is. Aal do Kanale un Tochten felle sick wier ap mäd näi Woater.

Do wiede kale Sountbaanke wäide wier litjer un sunt touläst nit mor tou sjon. Do Auster un Krabbensäikere, do Fiskere un

Strantspatsiergongere knipe ut un säike Touflucht ap Domme un Dyke. Dät For-lound fon do Inseln gongt wier unner, un do Inseln sunt wier holif so grot as bi Ebbe. Litje Lounddeele, do iuen forher nogh mäd dät Fästlound ferbunen wieren, löse sick un wäide wier Insele. Do Hafendomme fon do Stääde, fortied riesengrot, wäide gans littik. Alle Slote, Kanale, aal do Meer[-] un Woaterlopierme wäide full bit an den Rant fon do Dyke. Do Oceanschiepe, do bi Ebbe foar do grote Woaterlope for Anker lääse, sette sick nu bi Floud in Biwägun-ge. Bi dät hoge Woater foare jo mäd aine Kraft loundien ätter hire Hafen. Monige litje Foartjuge sunt bi Ebbe fästraked, aber nu bi Floud wäide jo wier flott. So lope do maste Fleete bi Hamburg bi jope Ebbe gans los. Hir un deer lait 'ne Schute, ju nit mor hire Bistimmung anlope kudde, fäst ap de Gruunde. Nu, so bolde dät Woater hog ge-noug is, wärt ju Spitse fon de Kloutstock ap de Gruund statt, dät our Eende jun de Schullere stemmd. Di Mon lait sick fou-dels ur beged, longsom, den eene Fout for den our settend, ap den Rant fon de Schute entlong.

Ljude ut dät Binnenlound, do foar dät erste Moal an de Noudsee kume, konnen sick nit säd kiekje. Jo häbbe al fuul heerd fon de See, man dät mout me sälwen blou-ked häbbe. Deer is so fuul tou sjon, do Schoaren fon wite Möwen, krieskjend un jun de Wiend sailjent, wo jo sick ap dät Woater sette un wääsje ap un deel mäd do Wellen. Ju Luft is immer frisk un intres-sant, aw di Hemel gries is, aw ju Sunne lachet an den blaue Hemel, aw Wulken-birge ju Sunne alnunan bidecke, un aw bi Storm do Wulken jagje. Dampere tutje hir un deer in swere un lichte Tonarten. Di Sailsport is wull bikiekjen wäid, lääse sick do Boote mädunner gans ap de Side un kume dag nogh wier hog. Geforlik is it foar Unkundige, sick tou wied fon Lound tou wogjen in dät Wat bi Ebbe, un bi Floud tou wied tou swimmen, sunner umekikjen. Eb-be un Floud brange wunderbare Ouwick-selngen foar Boadegaste, do sick mast ap do Inseln aphoolde.

Helgelound

Ju Insel Helgelound lait in de Noudsee, fiuunsextig Kilometer fon Cuxhafen owe. Foart man fon Hamburg mäd 'n Damper in de Noudsee, sjucht man in 'n poor Ure 'n litjen Punkt an den Horisont, di immer gratter wärt, bit ju Insel bi litjen as 'n roden Steenbirig tou erkannen is. Wülst dät Schip naiher heran kumpt, kon me dütlik do ljuchtend rode Steenwogen, do stiep ut de See hogragje[,] sjo. Buppe sjucht man dät gräine Lound, dät sick long wai lukt, herdeel bit ap den witen Soundstripen, di sick as dät Unner-lound an de Sudside fon de Steenwo-gen anlait. So sjucht me al fon wieden do trjo Fawen fon Helgelound. Gräin dät Lound, rod ju Kaante un wit dät Sount; dät sunt do Fawen fon Helgelound. For den twäide Wareldkriech waas Helgelound ap dät Upperste utbaud es [= as] 'ne Seefestung un Seebath. In oolde Tieden goolt Helgelound foar do Germanen as ju Woonsteede foar God Wodan. Jo schäln ju Insel Hilgelound namd häbbe, wil jo leeuden, ju Insel mäd de Woaterwelle un aal dät wät mäd den Goddestjonst tou dwoon hiede, waas hillig. Di läste Friesenkönig Radbod häd sick ofte ap Helgelound bi sien Friesen apheelden. Dan keemen do Wickinger un binutseden ju Insel as Schutswinkel bi hire Roweräien, Ju fereenigde dütske Hansa ferdreeu do Wickinger un ju Insel keem an Dänemark. Longe deerätter bikriegeden do Engloun-der do Dänen un Helgelound keem an Eng-lound.

Achtienhunnert njugentig tuskede di dütske Kaiser Wilhelm II ju Insel Helge-lound ien ju [= jun] 'ne Kolonie mäd König Ge-org fon Englound. Bolde hunnert Jiere waihede ap Helgelound ju Flage fon Eng-lound. Ap den tjaande August achtienhun-nert njugentig wudde ju domoalige swot-wiet-rode dütske Flage apleeken. Sextien junge Wuchtere bigröüteden den Kaiser ap den Loundungsteeg. Do Friesen frauden sick wier tou Dütsklound tou kumen. Ap dät Bupperlound täiwden ap him dusend Marinesuldoaten, do Ienwoonere un Boade-gaste. Wülst di Kaiser an Lound geen, bal-lerden do Kanunnen fon do Kriechschiepe, do um dät Eilound touhope keemen wieren, hiren Wilkumensalut.

In oolde Tieden, so wärt fertäld, hongede Helgelound mäd dät Fästlound touhope; man grote Naturkatastrofen trieden ien, do ju bupper Kaante fon de Wareld ferander-den. Dan keemen Stormflouden do Lound wechspäilden un dät Lound tou Insel snee-den. Erste hied Helgelound nogh 'n

täm-like Gröte häiwed, man in do Jierhunner-te wudde een Stuck bäte dät our wechrie-ten. Ap den läste Day in dät Jier sogen-tienhunnert twintig, deelde ju Stormflound [= Stormfloud] ju Düne fon den Steenbirig ou, wier ju fortied mäd touhope hongede.

Nogh wied for Helgelound smit di Dam-per Anker, den do unnerwoater Steenriffe konnen grote Schiepe geforlik wäide. Di rode Steen Helgelounds is ätter dät Nounde [= Noude] wai 'n spits toulopen Trjokaant, sextig Meter ur dät Meer. Stiep un scherp stige do ferwederde Ougere hog un bjode fon dät Noude bit tou dät Sude 'n grote Bielde fon ju fernäilende Gewalt fon dät Meer. Hoge Steenpouten reeke 'n Ienblick in utspäilde Hölen un Hallen; di schumjende Gisk fon de Brandunge um-späilt slonke Pilere un spitse Bogen. Al-lerhound Seefugele näselje in do Kluften, un umflatterje in grote Schoaren do Steen-pilere. Seeadler, Möwen un Aanten häbbe deer sichere Raue. Boote fermiddelje den Ferkier twiske Damper un Insel. Kumpt man ap dät Unnerlound, kumpt man an Utstalwinkele forbi ap ju breede steener [= steenene?] Trappe, ju ätter dät Bupperlound gongt. Dät gräine Gerslound is it, dät am maasten int Ooge faalt. Dät litje Städchen mäd 'ne eenfache Serke, hir junur dät ounsjonlike Skoulgebäude mäd flugge Bloumentune. Mor loundien staant di Ljuchttoundn [= ..toudn], di mäd sien ouwikselnd Lucht wied in de See ljucht, un do Schiepe den sicheren Way wi-set. Hier buppe wikselje do Woonhuse ou mäd Gasthuse. Do Boadegaste woonje am ljowsten hir buppe wegen ju friske Seeluft. Tou dät Boadjen foahre jo ap Boote ätter de wite Düue, ju dät Unnerlound wied ät-ter 't Aaste wai forleegerd is. So waas dät. Di Kriech aber makede ut ju Insel 'n Stee-nebält. Nu wäide do Huse wier apbaud un Biwoonere luke deer wier wai.

Do Wikinger

Do Noudgermanen woonden in Skandina-vien un Dänemark. Grot ist dät Lound, aber blot 'n litjen Deel is as Kulturlound foar do Buren brukboar. Dät our Lound is mäd Bo-me biwaksen un läip biergig. Do Mannsken deer hieden aal neen Orbeid un geenen tou See. Fon do Romske hieden jo woar-schienlik leerd, wecke Bauart foar See-schiepe ju bäste waas, un ligen sick nu deerap, 'ne Seemacht tou wäiden. Truch den Anstorm fon do Hunnen in Europa ferurseekte Foulkerwondernge, wudden do Noudfoulkere nit birürd. Jo hieden nu fuulmor Tied un Gelägenheid, sick tou ent-wickeljen un uttouwiedjen; dät urfoulkerde Skandinavien haalt nu hiere aine Foulker-wonderung, aber ap de See.

Ap den 8. Juni 783 loundeden do Wikin-ger an dät Aastouger fon Schotlound mäd Heerschiepe un plunderden dät Klaster Lindisfarne. Dät waas di Bigin fon ju Wi-kinger Tied. Deerätter bisetten jo do Farö-er un Shetloundin-seln, urfäln dät Aastouger fon Irlound, un in dät Jier 799 wieren jo for den Garonnestrom. Fon nu an kemen jo alle Jiere an do rike Ougere fon Englound, Irlound, Frankrik un do Middelmeer[l]oundere. Wülst do Hunnen in Europa tobeden, reeten do Wikinger ju See-heerskup an sick. Jo wogeden sick sogar ap grote Woaterlope joop in dät Binnen-lound. 836 kemen jo bit in ju Gägend fon de Mosel un Burgund. Jo fernäilden 836 Antwerpen, 841 Rouen, 843 Nantes, 845 Paris un Hamburg, 847 Bordeaux, 859 plun-derden fon dät Middelmeer ut, dät Rhone-tal un ju italieenske Kuste um Pisa. 880 brochten jo do Saxen 'ne swere Slappe bi un fernäilden 881/82 do an den Unner-rhien lääsende Städde fon Mastrich[t] bit Köln. Deer bi Löwen wudden jo aber bi-siegd fon Könik Arnulf, setten sick deerap an de Seinemündung fäst un ertwongen 911, dät dät Hertsoglound in Noudfrankrik outreden wudde an him un jo ,,Normandi" binamden. Fon 868 an bisetten do däniske Wikinger ock Englound. Ap den 13. Nov. 1002 liet Könik Ethelreds II.[.?] aber aal do Dänen in Englound umebrange. Ap hire köüne Seefoahrten kemen do Wikinger ät-ter Islound, bisiedelden 986 Grönlound un siedelden forurgongend sogoar an de Aast-kuste fon Noudamerika. Swediske Wikinger unner hire Jarle (Anfierdere) Rurik, Siegn-jut un Thorwart trongen fon de Aastkuste bit tou den Ladogasee, un sogoar bit Kiew for. Hire Heerskup deer waas ock di Bigin fon dät russiske Riek. Fon 866 bit tou 1043 fersochten do Wikinger immer wier umsunst, fon Kiew ut Constantinopel tou eroberjen. In dät alfte Jierhunnert fer-dreeuen do Wikinger in Unneritalien do Araber. Ock in Italien ligen jo 'ne Siedlung an.

Dät waas 'n kuten Bigjucht ur den Bi-gin un dät Eende fon ju Wikinger See-heerskup. Um do Noudfoulkere naiher kan-nen tou leeren, heere wi nu, wo ju Ge-schichte do Wikinger biskrifft. Seewulfe wudden do Wikinger namd wegen hire Er-oberung un Rowlust ätter Büte. Font Noude kemen jo ur ju wüld tobjende See ap hire Longboote. Do Boote wieren bi fjauerun-twintig Meter long, fiu Meter breed, hieden bit fjautig Ruder, un aan Mastbom mäd 'n swer fjauerkantig Sail. Dät wieren slonke weendige Drachenboote. Ur two Jierhunnerte trilde un biuwde dät Aeiwend-lound for do wülde Noudgermanen ut Skandinavien un Dänemark. Hire Hemat waas ju stormske See, hire Hus dät gaaue Drachenboot, un do Ougere fon Englound bit wied in dät Middelmeer wieren do Aeckere, wier jo ap arnden, aber nit säided hieden. Kriechslust un Gier ätter rike Büte, dreeun do immer wier fon näijen ap nogh köünere Seefoarten. Jo siedelden sick an tou mächtige Rieke in Noundfrankrik [= Noud..], ap Sizilien un in Rußlound, fon de Aastsee bit ätter Kiew. Hire Aetterkumen geenen un-ner in dat Maanskenmeer fon our Foulkere, aber hiren kraftfullen Doatentrong, hiren Wogemoud un hir Unnerniemungslust, ra-ten Europa ap fuule Jierhunnerte stärke Impulse. Do Goten hieden sick in dät Bin-nenlound fon Europa as 'n kriegerisk Bu-renfoulk breed maked, mosten aber wike for do Hunnenschoaren ut dät Aaste un sunt ock unnergeen as do Wikinger in dät Maanskenmeer. Do Wikinger hire Aetter-kumen liuje nu nogh in Norwegen, Swe-den un Dänemark.

Skandinavien is biergig un mast mäd Bome biwoaksen, so dät man 'n litjen Deel sick aint foar Buräi. Do Monljude faare ock dälig nogh tou See, as hire Forfoahren däin häbbe. Dät jo so min goud Kultur-lound häbbe, waas ock domoals wull di Gruund, sick in our Loundere antousiedl-jen. Rußlound is ock äigentlik entsteen un binamd ätter do Wikinger. Swediske Wa-räger (Eidgenossen) siedelden fon de Aast-see ätter Kiew, un wudden fon do deer woonjende Slawen ,,Russy" namd. Dät Woud kumpt fon Rhus, do Ljachte (Helle), wegen do blonde Hiere. Ut dät Liuend fon do Wikinger un fon hire Foahrten bigjucht us 'ne Geschichte: It is Winter. Di Snee höget sick ap do Honge fon do Fjorde. Do Monljude sitte um dät epene Fjur. Tou de Winter-Sun-nenweende häbbe jo säd Swinneflaask iten, un nu wäide do Bjorkannen bolde nit mor loos. Jo dräinke un smiedje Ploaee [= Ploane] foar ju Forjierswiking (See un Rowfoahrt). Olaf, di Foahr, lät dät Stewenholt fale. ,,Deer hougje wi nit mor ur tou balen. Ji bliue hir[,] Wente. Deer sunt genoug Keerle faaln, siet Foke Longirm farnt. Dät waas di Wiking for two Jiere. Deer sunt fuul ut Eriksfjord ätter Islound farnd, um deer Büte tou mak-jen. Aber wät jo deer funen häbbe, is di Swäid-Dod. Do Iren sunt rebelsk wudden un makje use Jarls (Anfierdere} fuul tou schaffjen." ,,Un wen ock, Babe," prote-stierde Thorolf, ,,schälln wi ewig hir bliue, bit do Wiuljude us utlachje, un wi ap dät Sträi stierwe." Ju Tied fon do grote Wi-kings is forbi, un nit moal ju Noudlound-foahrt brankt Gewin," kwäd di Foahr. Taank an Thorfinn di ätter Finlound farn-de. Aal hieden jo de Mule full. Träi Wintere bleeu hi ute. Un wät brochte hi touräg, weder Gould nogh Sklawen. Een poor Dier-te Felle un 'n poor Lansen fon do Finloun-der." ,,Man hi kudde wise dät hi deer wee-sen is, dälig balt man nogh deerfon. Un jo wolln wier utfoare." Olaf sprong ap, un mäd sin dullen Kopp brulde hi, mäd dät Stewenholt in de Luft wenkend, dät do Wiuwe ap den our Eend ju Wulle fale lie-ten: ,,Ik ben Heer ap Dranö. Un ik bistim-me hir. Un wen mi nogh aan fon jou jun-balt, dan haue ik him do Tuske ätter bin-nen.

It is Forjier. Do grise Wulkenbaanke, do ur do Schären lääse, ferluke. Do Rouke, as Boten fon den Kriechsgod Odin aw Wo-dan sunt al wechleeken, un ur dät Brus-jen fon de Brandunge driue do wite Fugel-bale, do Möwensworme. Ap dissen Mäiden staant Thorolf wier an den Strant un sjucht Schiepe kumen. Dät sunt sex Long-boote, un do sunt op Kriechsfoahrt. An do Schipsboude ljuchte do buntbimoalde Schilde. Dät erste Longboot lät nu dät brunrood stripede, mächtige Sail fale. Fjau-tig Rudere pitskje dät Woater. As Teeken und [= fon?] fredelke Apsicht is for den Buk 'n Schild apstaald. Do sunt woll fon den dänske Wikingerorden ap ju Insel Wallin, taankt Thorolf. Na, dät sunt do dag nit. Disse hogleekene stäitformde Bukstewen mäd do Drachenkoppe, häbbe blot do Nor-weger. 'N groten Mon in blauen Maantel staand ap Deck un haalt 'n Speer hog. ,,Ohe! Wi mouden Woater häbbe!" brullde hi herur, wülst dät Schip bitraalde. Läi-te je us herien?" Thorolf weet, dät deer nix jun tou makjen is, loundjen dwo jo so wi so. Dät sunt do Hematlose, do dät Schip as Hus un de See as Aecker häbbe, hire Orbeid is Seefoahrt un Kamp. Therolf täiwt nogh. Sin Foahr kumpt ätter him wai, den Helm op de Kopp un den Swäid-gjome umebunen. ,,Licht dät Speer hog. Ik häbbe dät Fey al wechdriue lät, bit up 'n poor Schäipe, do konnen jo krige. Woater! Do wolln mor as dät." Thorolf haalt dät Speer twärs ur de Kopp, as sin Foahr bi-fälln [hiede].

Dat erste Longboot traalt bi un loundet. Di in den blaue Moantel sprinkt herut un gongt ap Olaf un Thorolf tou. ,,Ji häbbe klouk däin, Bur," lachede hi. ,,Wat hougje wi us erste do Koppe kut tou hauen. Läit us hir Iten sjode un reek us wat Flaask foar do Potte. ,,Woater waas jou Bigeer," kwad Olaf dull. ,,Fon Woater alleene kon di Maansk nit liuje . . ." grinzede di in den blaue Moantel. ,,Ik heete Bjönir, man namt mi den Gluckelken." Kooperne Potte un Swineflaask wäide an Lound brocht. Thorolf brankt fiu Schäipe. Den ganße Day heert man do roupen un balen, un leet äiwens schient dät Leegerfjur noch wied ur dat Woater.

Den our Mäiden as Olaf Utkiek haalt, sjucht hi dät do sex Longboote wäche sunt. Ock sin Suun Thorolf is meefaarnd un sie-ne Utrustnge meenumen. Bjönir, di Anfier-der fon do sex Longboote sett Kiel ap See-lound, deer schäl sick ju ganße Flotte kop-pelje. Bjönir un sien Ljude kume ut dät Holtlound, man dät Gould un di Riekdum fon do Romske un Franken int Sude un Weste locked tou doane, un so bliue hire Aeckere lääsen foar do Schäipe, Hoasen un Foakse. Ap Bjönir sien Schip sit Thorolf iunske 'n Mon mäd Nome Alf. Thorolf häd sick al mäd him bifründed un lustert scherp tou, as Alf fertellt fon ju Foahrt ättert Su-de. Ap Seelound woll sick ju Flotte tou-hopeluke. Dät sunt sowied aal Norweger un deer woll man biräide, wier it wai gon-ge schäl, un well di Anfierder weese schäl. Alf fräiget: ,,Häst du al fon Hasting heerd?" Thorolf: ,,Ik weet nit. Is dät nit aan fon do Anfierdere, do Paris eroberd häbbe?" Je, aber hi [is] nan Däne, hi es [= is] ock ut dät Wald-lound as wi un köün as 'n Seeadler. In 'ne Bucht fon Seelound kume do Schiepe tou-hope. Mäd do sex, do Bjönir heranbrochte sunt it nu eenuntwintig mäd goud dusend Mon. Alf statt den jungen Thorolf an: ,Kike deer, di Grote mäd ju Narbe, dät is Hasting." . It is 'n Riese fon Kerl mäd 'n dunklen Boart, un 'ne Nose ju ut dät Ge-sicht kiket as 'n Hauksnoabel. Ur de Stierne lukt sick 'ne rode Narbe.

Ju Flotte blifft fjauer Deege in de Bucht, un in ju ganße Tied hoolde do Schipsfier-derer Thing, man jo konnen sick nit eenig wäide, wir jo wai wolln. Rolf di Rode is foar Franken. Björn Irsenside, di Dänenjarl is ock deerfoar. Aber do our sunt deer jun. Jo häbbe ientouweenden, dät do Klastere un Städde an de Kuste all utrowed un nu stärk bifäästiged sunt. Di Fronkenkönik [= Frank-] häd näije Heere heranbrocht, un wen jo ock den Kamp nit schioue, so häd dät Unner-niemen nan Erfoulg in Utsicht, wät Büte anbilonget. Ur Englound un Irlound bale jo gornit, den deer is alles in Aprur. Fries-lound is in de Hounde fon Könik Svens ut Dänemark. Hamaburig is all utrowed. Do Jarls, do sick Hondelsleegere an de Loire-mündunge baud häbbe un herskje ur

Noud-frankrik, ferstou[n]de ock nit fuul Spoas.

Well weet nogh 'n gouden Räid? Dät is nit so eenfach.

Ap den fifte Day, smäidens bi lichten Dook kumpt 'n Schip in Sicht. Ap dät Sail is 'n Rouk tou erkannen. ,,Dät is Gisel, di Eenoogede!" rapt Bjönir ,,un di kumpt ut Swedenlound, wir jo gjucht klouk weese wolln: Fielicht weet hi Räid." Gisels schip hatt Grieslooper un is gratter as do our. Ju Bauart is ju sälge. Buk un Heck sunt bi aal goud deckt, den deer sunt do Kämpe am hädsten. Deerunner leegerje do Woaterfeete un Liuenmiddele. In de Midde un longs do Boude sunt do Kamp-reewen un Patronen unnerbrocht. Gisel is 'n sunderboaren Mon. Ur dät linke Ooge häd hi 'ne Biende. Dät our Ooge is gesuund un hell, un Schitsgeid und Leipegeid kiekje deerut. Ap den struppige Kopp hied hi sick 'ne Biskopsmutse apdapt. Dät Sun-derboarste is nit Gisel, wäil aber di litje runde Mon, den hi an 'n Strick bäte sick ien look as 'n Kolif ättert Märked. Dät is 'ne Klastermönk un kaal schärd. ,,Wir häst du den her," fräiged Hasting, as hi ju Kanne mäd den Wellkumendräink loos häd. ,,Dät is 'ne flugge Geschichte, telle ik jou," grin-zede di Eenoogede. Nogh for de Wiking wüln wi Soalt kopje, um it ätter Schonen tou brangen. Deerfoar hieden wi Wulle le-den. Man in Haithabu nieme us Könik Olafs Ljude dät Soalt ou un haue mi ock nogh träi Mon dod. As ik Bitoalnge ferlongede, kwiden do tou mi, haal di sowät bi den Christengod, dät is di ljowe God. Dät scheen mi man [= nan?] sljuchten Räid. Ik farnde in dät Rustringer Lound un fiende 'n littik Klaster. Wi gonge an Lound, un do kumpt disse litje Boar, un ik kwede, wi wolln us döpe läite un do Godde foare läite. As wi ur den Döppries ferhondelje, woll hi mi nix reke; nit moal 'n linnen Hamed foar de Döpe. Hi kwäd, dät häd hi nit. In Säcke-douk schäln wi in dät Woater gonge." Do our lachje so lud, dät Gisel sien Fertelln unnerbreke mout. ,,Nu staald jou for. Sex-tinmoal häbbe ik mi fon do al waaske lät. Elkemoal rate it nogh wät. Man dütmoal weder Döpjäild nogh 'n konpläit Hamed. 'N Säck wül man mi reke - dät waas dag toufuul - do häbbe wi aprumed. Hi bleeu touläst urig.

Wülst Gisel siene Geschichte fertellt, staand di litje Mönk deeriunske, siene wite Lippen murmelje Gebäde un ap un tou sägend hi sick. ,,Wuddelk 'n Priester," kwäd Hasting di bi him staand. ,,Hi häd ju gjuch-te Priestersproake."

Do maste fon do Schipsfierder is ju Seeke dag wät gruselik. Di Schärde un sien Wou-de konnen Unheel brange. Deerum maket aan den Forsleek, den Christenpriester dät Meer tou opferjen. Man as sick leter herut-staalt, waas dät 'ne grote Dumheid weesen, den do Schipsfierder kume truch him ap ju Idee, Romaburig (Rom) ountougriepen. ,,Min Heer, di Papst in Romaburig," häd di Kale kweden, ,,is stärker as aal do Noudmaans-ken un wärt it furchtboar ferjäilde, wenn man mi ock man een Hier fernäilt." ,,Dät is so wie so al swierig," rapt Hasting un klatskt him ap de Glatse, ,,man Romaburig, dät is weer. Deer häbbe ik al fuul fon heerd. Gratter as aal do Steeden ap de Wareld-schiue, full mäd Palaste un Serken, full mäd prachtfulle Seeken do dät meeniemen wul wäid sunt. Dät is dät Gjuchte foar use Flottille. Romaburig is nogh nit plunderd wudden. It lait deer bäte do rode Pouten (Gibraltar}.

Fon den Mönk ferlongje jo nu 'ne genaue Biskriuenge wir Romaburig lait. Hi wül aber nit. Do stete jo him 'ne Bjorkanne in de Mule un kwede, jo wolln him liuje läite, wen hi bale woll. As hi nit ours mor kon, gonkt [hi] in de Knibele un tekend 'ne Korte in dät Sount mäd aal do Kusten un fersäkt deerfon outouräiden, wil die Way wull rein tou wied is ätter Romaburig.

Ap den Räid fon do Schipsfierder wärt ju Foahrt ätter Rom bisleten un Hasting toun Seekönik wääld. Do Schiepe wäide bilee-den foar ju longe Foahrt, nogh 'n Dräink-gelage as Opfer four [= foar] den Meergod un do Trosse wäide lossmieten.

In ju Hafenstäd Luna, ju twiske Livorno un Pisa lait, wärt Alarm rat. In Ulfinos grote Weerenhus leegerje in do grote Kel-lerrume do Bolten fon de toskaiske

Douk-industrie. Fon do birümde Wewere ut Luc-ca herstaald, wudden disse Kloderseeken in ganß Italien, Frankrik un Spanien läwerd. Ulfino sien Dochter Anna rägelt den Fer-kop in dät Leeger. ,,Fjaueruntwintig Elne Douk" rapt ju, un di Winkelknecht notiert dät. ,,Tjon Aalterdäken ut Purpursamt," ferre kumpt ju nit, den ju Dore flucht [= fljucht] epen. Hire Foahr staant deer iunske hir mäd ferstörde Oogene un 'n roden Kopp. Fon dät Klaster iunske him heere jo ju Noodklocke läiden. ,,Kumed gaau ätter buppen," rapt hi un is ock al wier wäche. Fon de Terrasse kon man ju Bucht un den Hafen ganß urkiekje. Hir kume do Wiul-jude fon de Familje touhope, un jo sjo 'ne ganße Flotte framde Schiepe! Komiske For-men. Slonk un weendig as Sportboote. ,,Dät sunt do Noudlounder," flustert di oolde Fa-wer Antoni, fon [= tou?] den Foahr." ,,Wuddelke Düwele, un nogh lepper as do Araber. Aber so wied häbbe jo sick noch silärge nit wo-ged mäd 'ne ganße Flotte. Reke God, dät dät Christen sunt un hondelje wolln." Do Monljude stounde ap den Märketesplats, deer deelt ju Gilde do Weerreewen ut. -Hasting klaauert gaau ap Gisels Schip. ,,Ha, wo gefallt jou ju Romaburig" lachede hi un wisede ap ju prachtfulle Städ. Gisel wised ap den Mönk un brummet ,,Hi kwäd, dät is nit Romaburig." ,,So genau schäl hi dät ock wull nit wiete," meent Hasting. ,,Nogh silärge nit häbbe ik so 'ne grote flugge Städ blouked. Kike deer ap den Toudn dät Krüs, fon blonk Gould, un do fuule rike Huse. Un wen dät ock Romaburig nit weese schäl, hir rakt it grote Büte." ,,Un Muren wiran wi us blouderge Koppe haalje konnen." ,,Gisel, siet wan häst du Nod?" ,,Nod häbbe ik nit, man Käise-piene, wen ik do tjucke Muren sjo." ,,Oun-griepe," rapt Hasting un slacht mäd de Fä-te [Fäite??] ap den Schaft fon dät Heckruder. ,,Do Doren ienhaue! Ur do Muren klaauerje!" Dät is ju Sproake, ju disse Kerle fon Ro-maburig ferstounde!" ,,Dät is nit Romabu-rig," kwäd Gisel rauelk. ,,Romaburig aw nit!" rort Hasting. ,,Wät täiwe wi nogh langer." Gisel kwäd: ,,Monige sjo hir Schip nit wier." Dan häbbe wi ock mor Rumte foar ju rike Büte, un minner do Angjucht deerap häbbe." Gisel fräiget: ,,Wät helpt di ju grotste Büte, wenn du neen Kerle an do Rudere hast, ju tou biwegjen, un neen Fechtere hast, ju tou bischutsjen?'

,,Well häd den Bifeel - du aw ik," ror-de Hasting. ,,Du ja natürlik. Aber 'n gou-den Räid fon Gisel den Eenoogeden, wir-fon man kwäd, dät hi nit di Dumste is, koast du aber rauelk ounnieme." ,,Un di is"? Gisel häd sien breed Grinsjen in 't Gesicht, fileinig kikt hi um sick tou, fankt dan sinnig un bidäftig oun tou balen. Ha-sting urleit nit longe, - hi bifoulged Gisel sin Räid!

Two Ure leter gonge sex Wikinger an Lound. Ju [= Jo] dreege 'ne Foone forut wir 'ne Slange ap tou sjon is. Jo häbbe neen Swäid, nit moal 'n Panserhaamed oane. Jo brange 'n Boarskup, ju di litje Mönk ursette mout. "Di grote Fürst un Seekönik Hasting is dodkronk. All Jiere long häd hi den Willen, sick Christus antousluten un tou den Krüs-glowe urtoutreden. Nu, fon Kronkheid pie-niged, häd hi bisleten, sick döpe tou läi-ten. Hi biddet do Priestere fon Luna, him ju Döpe nit tou ferweigerjen un him in Gnaden aptouniemen." Wät schäln do Hee-ren fon Luna nu dwo. Gouden Räid is nu fuul wäid. Do maste fon de Städrat wolln ju Bidde oulienje. Jo steete aber bi Gregor, di oolde Biskop fon Luna ap 'n hädden Kontrast. ,,As Tjoner fon de Serke," so kwäd hi, ,,kon ik mi disse Bidde nit fer-slute. Un it schient, as kud ik mien Liuend mäd neen godgefallender Wirk krounje, as ju Seele fon dissen Heldenfürsten ut den Düwelsspouk fou bifräijen, wir hi bit nu oun gefangen is. So kumpt it, dät den our Mäiden di Biskop in 'n grot Ornat, fon Mißbitjoner un Diakonen mäd do Krüsfoo-nen umrat, ättern Hafen gongt un deer 'n bleeken, dodkronken Hasting mäd Wäih-woater bispraangd.

In de Städ wäide do Wikinger aber nit wier ienlät. Jo reke aber nit ätter un kume mäd 'n näijen Trick. Do breedschullerge Kerle stounde wier for de Städpoute. Fon de Flotte heert me Kloageroupe un den een-tönige smetterjenden Klong fon do

Luren-houdene. Do fon de Städ wolln wiete, wät it wier rakt. ,,Hasting is dod. Use Fürst is in de läste Naght sturwen," fertält di litje Mon, di Latin balt. ,,Hi is in den Christen-glowe 'n gouden Dod sturwen. Aber sien läste Bidde waas, hi mate in gewäihde Gruunde bigreeuen wälde. As Tonk deer-foar woll hi ju Serke in Luna sien grote Fermugen fermaakje.

Dütmoal sunt in den Städroat man min do deer jun sunt. Un so bislute do Ratshee-ren wät, dät eensig deerstaant in de Ge-schichte fon Luna. In de Städ wärt orbeided foar 'ne gjucht wöüdige Fürstendeelbjor. Den our Mäiden stounde do Städpouten wied epen. Bi wulkenlosen Hemel schient ju Sunne so woarm ap den Liekentoag, di sick longsom fon de Küste ätter de Städ biwä-get. Hunderte fon Wikinger, mäd blonke Stäilhelme do in de Sunne blinkje, wite Kettenhaamde un do Lanßen ap de Schul-lere. Touerst - ap 'ne Beere ut Speere ma-ked - di Dode. Hi is bideckt mäd 'n Für-stenmoantel. Tjon grote Swäidljude dreege siene Insignien: Juwelenbisette Kriechs-äxen, blinkjende gouldene Ketten, Spongen un Irmbeende.

Do Schillerljude fon de Städ rite de Oo-gene wied epen. Aan fon do brummet: ,,Dät sunt ferdammt fuul. Man it is nu tou leet. Di Toag lät sick nu nit mor aphoolde. Jo sunt nu al in de Städ. Nu bigint di Fre-vel in den Dom fon Luna. Deer kume do Gäistlike in hiren fierliken Ornat, do Städ-ooldeste do dät Martyrium lide schäln, un do Wiuljude, do as Sklaven ferkoped wäide schäln. As erste do Mißbitjonere, do Kersen un Krüsdregere un deerbäte ju Beere mäd dät Monster Hasting. Christen un Noudl-jude drege him mädnunner fon de Städ-poute ätter dät Klaster, wir dät Gräb al klor is. Truch do bunte Gläsfinstere fon den Dom faalt dät bunte Lucht spoukhaft ap dät trürjende Foulk. Thorolf staant in de erste Rige, man tjon Trede fon de Beere owe, wir Hasting ape lait. Di blaue, duft-jende Wäihrouk lukt longsom in Swoaden truch ju fulle Serke. Do gregorianske Son-ge fon do Chorwente, ferbunen mäd songe-ne Gebäde fon do Gäistlke, ju funkelnde Pracht fon do Mißgewande un do Bielden fon do Hillige an do Pilere, aal dät is as 'ne Wunderbielde un jaget den Thorolf do Griddele ur den Puckel. Nogh silärge nit häd hi sowät bloucked. Iuen fortied häd hi nogh koold un geschäftlik do Weertseken out-schätsed [= ouschätsed]. Aber nu gruselt him ur dät Spill, dät hir driuen wärt.

Do Gebäde sunt tou Eende. Di Biskop gongt ätter den Doden di ap de Beere lait, um den lästen Sägen tou reken.

Deer sprinkt di dode Hasting ap, ritt dät blonke Swäid ut de Scheede, statt den un-gluckelke Biskop deel, di deer mäd dät Mißbouk staant. Do Wikinger ferslute gaau alle Serkendoren un biginne 'n hachelk Wütjen un Mordjen unner do helplose Chri-sten. Dan stormje jo truch do Sträiten un haue alles dod, dät sick tou Weer sett. Ock dät ganße Schipsfoulk trinkt nu truch do epene Städpouten in de Städ un misked sick me in den Kamp. As ju Bloudorbeid däin is, lait dät Christenfoulk mast dod an de Gruund. Monige wäide in Ketten ätter do Schiepe brocht.

Anna häd sick in den uterste Timpe fon dät Kellergewölbe fluchted, do Oogene wied epenrieten. Ju kon dät aal nit bigriepe, wät un wierum dät aal passierd is. Toufuul hachelked häd ju blouked. Hire Brur is de Kopp kleeud fon 'ne Wikinger Aexe . . . un di Foahr lait in sien Bloud for sien Hus. Ju lait ur 'n Doukeballn un wimmert sin-nig as 'n Diert for sick wai. Ju giert, as do Düwele ut dät Noude ap hir toukume. -Een rodbortig Gesicht beget sich ur hir, murmelt 'n poor Woude do ju nit ferstaant, hi lukt se hog un dan wärt it hir swot for de Oogene, as ju flau deelsacket. Thorolf stiert ferblufft ätter dät slonke Wucht un kwäd so for sick wai: ,,It is dod un nogh so flugg." ,,Dod," lachede Alf. ,,Läit mi man dran, Ik weet, wo me sowät wier toun Liu-end brankt." - Man Thorolf sprinkt gaau deertwiske. As Alf toupakje woll, licht hi de Fäste. ,,Dät Wucht heert mi." As Alf him utlachet, lappet Thorolf him de Fäste in sien lachjend Gesicht. Alf tumelt un faalt, is aber gaau wier hog un häd sin Dolch in de Hounde. Thorolf reagiert as de Lai, sprinkt him fon de Side an, slacht him do Fäite fon de Gruund un trät nu mäd Ge-walt ap sien Houndeknetsel, bit Alf brull-jent den Dolchgriep los lät. ,,'Ne flugge Art un Wise, so däd [= mäd?] Fründe umetougongen," knuchet Alf. ,,Dien Scheeld,' kwäd Tho-rolf. ,,Dät kumpt di jur tou stounden," kwäd Alf as hi apstoant un wechgongt.

Leter drächt Thorolf dät Wucht ap sien breede Schullere herdeel ätter sien Schip. Hi taankt an Eirik-Fjord, wo flugg dät wull is, wen dät junge flugge Wucht deer ap sin Hoaw as sien Maan[s]ke regiert. Ju Flotte farnt Wier ätter 't Noude. Do Schiepe lääse joop in't Woater. Jo sunt full bileeden mäd Schätse un Sklaven, do man in Dorestäd (Nijmegen) ferkopje woll, will do nargends so goud bitaald wäide as deer. Mäd Alf balt Thorolf neen Woud mor. Do dulle Oogene, do di Dunkle him tou-smitt, ferräide nix Goudes. Ock Bjönir wonsket wenn hi Thorolf sjucht. Un it schient, dät di Kaptain sick foar Thorolf sien Gefangene interessiert, den ju is de fluggste an Boud. In 'ne Naght aber, as Thorolf oulöst wärt, heert hi in den Heck-rum Stöönen un sjucht bi Mounschien dät Alf sick bi do Gefangene tou schaffjen maket. Thorolf ferjett wier, dät it sick nit loont, wegen 'ne Welske, ju dag wull nit mor ienbrankt as 'n poor Oxen, sien Liu-end un Gesuundigeid ap 't Spill tou setten. Hi sprinkt tou. Man ditmoal luckt hi den kutsten. Alf schient blot ap him täift tou häbben. Siene bihierde Boarenirme pakje him fon bäten un taije him de Käle tou, bit him de Luft utgongt. Bjönir ,,di Gluk-kelke" kumpt floukjent deeraptou. ,,Mine Gedult is nu tou Eende", rapt hi, ,,disse Burenlümmel häd mi blot Unfree brocht. Du häst wegen Meuteräi den Dod fertjond." Aber Thorolf blifft nu gans koold un kwäd: ,,Di gongt it ja alleene um dät Wucht."

Jo staale him nu ap ju Heckplatt-form un wolln him biende. Thorolf aber taankt, dät düt 'ne unruum-like Oart is foar Olaf sin Suun, disse erste Wiking tou bieendigjen. Deerum lät hi sick, bifor do our dät ferhinderje konnen, ur Boud faale. Bjönir smit him sin Aexe ätter, man it is tou dunkel um wät tou treffen. Tho-rolf swimmt unner dät Boot truch. Hi is 'n gouden Swimmer as nan twäiden, man as hi 'n poor Ure in Junkelnge in dät Woa-ter drifft, woll him di Moud ferläite, den düt Meer is so grot un eensom. Do Schiepe sunt an him forbi leeken. Neemens häd sien Roupen heerd.

Jun de Mäddentied drifft Thorolf ap de Räg un häd do Oogene sleeten. Ap een-moal heert hi düt Ruskjen fon 'ne Buk-welle un een poor Trede bäte him sjucht hi den Stewen fon 'n Schip. It is Gisels ,,Griesloper", Gisel di sälwen Utkiek haalt, smit him 'n Tou tou.

,,Wierst du nit bi Bjönir, den jo den Gluckelken name un di de grotste Lump is, di je fon Westfäilde oufarnde." Thorolf fertellde him siene ganße Geschichte. Gisel nikkoppede fileinig, ,,hi wul mi ock um min Andeel prellje. Aber die Geprellde bleeu hi. Mien Schip bergt mor Gould as irgent een fon de ganße Flotte. Deerum häbbe ick ock neen Lust, Hasting wier tou sjon. Ik foare ätter Hus, ätter Svialound. Wen du Lust häst, koast du mäd us kume. Din An-deel aber, Thorolf, di swimmt bi Bjönir, dät waast du sälwen. Thorolf is deermäd ienfersteen, un däd Tjonst ap Gisels Schip. Jo foare den ganßen Sumer truch un lound-je ap fuul Kustensteeden, do di slaue Gisel goud kaant. In de Herst kume jo in de Aastsee un kume touläst ätter de Jomsbu-rig, wir Gisel fuul Fründe häd.

Ju Jomsburig lait ap 'ne lije [= litje] Insel (Wol-lin) for dät Lound fon do Wenden. Thorolf häd al fuul fon ju Jomsburig heerd, man so häd hi ju sick nit forstaald. Di Hafen häd Rumte foar trjohunnert Longboote, is mäd Muren umroat, do mäd mächtige Ien-foartsdoren fersäin sunt un mäd Ketten sleten wäide konnen. Deer bäte do mächti-ge Steenwale dät Kastäil mäd de Köniks-halle un do Släiprume foar do Jomswikin-ger. Bi do is dät Rägel, dät neemens apnu-men wärt unner achtin un ur fiftig Jiere, un dät di eene den our sin Swäidbrur is. Wiuljude duren ju Jomsburig nit bitrede, do woonje unner an den Hafen. Aal dät Goud wärt riocht ferdeeld. Neemens durt bong weese aw Nod häbbe for den Fäind, un nan Apdrag oulienje. Wen it wät tou gjuchten rakt, dan bisurget dät di Könik. Gewaltige Schätse leegerje in de Jomsburig. Gisel un sien Ljude reke ock 'n groten Deel in Ap-biwornge, den neen sichere Steede is wull ap de ganße Wareld, as in disse Muren, do fon do grotste Kriegere fon Noudlound fer-dägend wäide. So schreckelck do Jomswi-kinger in den Kamp sunt, so hoolde jo fäst un trjou hire Woud un Fründskup.

Thorolf weet nit wät hi dwo schäl, it rakt neen Schip, dät ätter Eiriks-Fjord farnt un di Winter staant for de Dore. Deerum is hi bliede, dät hi 'n Svealounder träft, di wider ätter 't Aaste woll, ätter Naugard (Nowogorod) an den Ilmensee, un di nogh Ljude krukt [= brukt]. Hi is Kopmann un hatt Sigurd. Deer in Naugard woont Tho-rolf dissen Winter in Sigurd sien Gesinde-hus. Deer gefaalt it him goud, den it rakt fuul Näis tou sjon. Wäil is it in disse Gä-gend bitter koold un di schärpe Wiend pu-stet ur den tichtfersenen See. Di Kopmann ferspreckt him do Wunder fon de Ware]d tou Wisen, den hi woll 'ne Hondelsfoart makje ätter Miklaburig (Byzanz/Konstan-linopel), ur dät swote Meer. Thorolf häd nogh nix Goudes biliued ap sien erste Wi-kingfoart; hi hopet in dät kumende Jier mor Gluck tou häbben. Do Svealjude deer häbbe grote fäste Huse ut Boolken baud un Helngen foar Schuten un our Binnen-loundschiepe, do dät Aastlound fersurgje. In do Magazine legerje alle Sorten Felle, säildene Fäyhoudene, Elfentuske, Bern-steenketten, Flaaks un Linnengöütjen, Gould un Pelse in alle Sorten.

Ap 'n Aeiwend, as jo in dät Leger do Listen foar ju Miklaburigfoart nödige Hon-delsweeren touhopestaale, fertellt Sigurd ju Geschichte fon de Erobernge fon dät Lound: ,,As in't Aaste do Hellenpouten twiske Ural un Kaspiske Meer epengeenen, do wülde Ridere in Sworme ur dät Lound herfälln un furchtboar wüteden, do saan-den do Slavenkönige Boten ätter Svealound in Skandzia un biddeden us um Helpe. Jo name us Russij, dät kumpt fon Rhuss (do Hellhierige). Jo hoolde fuul fon us, den for us ligen al Noudfoulker, do Goten, 'n Riek an, an den Don un Dnjeper." ,,Un häbbe ji Helpe brocht?" fräiget Thorolf. ,,Helpe?" lachet Sigurd, ,,wo man dät nimmt." Deer häbbe al fuul ut Svealound in 't Aaste sie-deld. Jo häbbe do Aisten, Litauer un Fin-nen unnerordned. Un so nomen nu träi Jarls, Rurik, Signjut un Thorwart hire bäste Kerle un reeden in dät Aastlound.

Deer in 't Aaste ligen do träi 'ne Städ an un binamden ju as Naugard. Dan fange jo oun do schipbare Woaterlope tou bifoaren. An do Ougere lääse jo fäste Burige an. As do Slitsoogede dät our Forjier wierku-me, wunderje do sick aisk, den do ut Svea-lound faale ur do her as 'n Uunweder. Jo makje nit fuul Umstände, as gewaltige Swäidljude rumje jo ap. Di Dnjeper kon do Doden fon do Slitsoogede bolde nit drege. Di Kamp waas entschatt. Man Rurik is nogh nit toufree. Hi saant sien Vasallen Dir un Askold wider den Dnjeper herdeel. Jo slugen do Chasaren un Petschenegen Mon-golen gans unferhoft, den do hieden just Stried um ju rike Hondelsstäd Kiew. Di aber, di ju Städ nom, waas Askold. Kiew wudde ju Headstäd fon dät twäide Svea-rik."

,,Un Miklaburig?" Di Kopmann kiket Thorolf an un kwäd: ,,Miklaburig, ja dät is wät ourses. Dät waas 'n gouden Drom fon do Noudfoulkere. Rike Schätse leegerje deer. Man do Muren sunt as 'n Wal fon Birige. Trots Parteistriede un alle Siden fon Fäinde umrat, is Miklaburig 'ne gewal-ge [= gewaltige?] Festung. Do Woräger (Eedgenossenskup) in Kiew wüln dät aber nit iensjo. Mäd two-hunnert Boote unnernomen jo ju Heerfoahrt ätter Miklaburig (Konstantinopel). Di Ur-loop gluckede aber nit un wudden elke Moal furchtboar tougjucht. Läipe Jiere sunt dät weesen foar den Hondel, aber nu gongt it al wier.

It is Forjier. Kopmann Sigurd siene Hon-delsflotte is ap den Way ätter dät Sude. Di Strom schient gornan Eend tou niemen. Gries un swer luckt hi truch dät unbisie-delde Lound. Jo foare al morere Deege. Thorolf ist toufree, den Sigurd häd him toun Stjurmon maked. Monige Moale sjucht man an do Ougere do Weerburige fon do Waräger. Jo sunt littik un mäd Aeidwale un Palisadenschansen umrat. Ur elke Burig waihet ju blaue Flage. Do Ter-pe, wir jo an forbi foare, sunt ferlett. Si-gurd fertält: ,,Dat dwo jo immer. Um disse Tied häbbe do Slaven Nod, fon do stromhog-foarende Schiepe tou 'n Lienepaa-Tjonst [= Lienepaad-Tjoonst?] twongen tou wäiden, un deerum ferstopje jo sick mäd hire Wiue un Fäy. Dät Terp

deer heert al tou dät Gebiet fon Kiew. Bolde kon me do Toudne fon Kiew al sjo.

Kiew is 'ne grote Städ. It is ju grotste, ju Thorolf jemoals blouked häd. Un dag ma-ket Kiew mäd do fuule grellbimoalde lit-je Holthuse den Iendruck as 'n Meer fon Huundehutten un fräiget sick, wir wull aal do fuule Maansken woonje. Fuul Näis is deer tou sjon. Säildne jeele Dierte mäd Höckere ap den Puckel. Oxen mäd longe wellige Houdene. Do Maansken in alle Fawen un Gröten mäd säildene Kloder-drachten.

Do Warägerfürsten woonje in 'n longen Holtpalast an dät Ouger fon den Strom[.] Hire Kriegere sunt allewegense antoutref-fen mäd hire spitse Irsenhelme mäd

No-senschienen. An hire Lanßen häbbe jo blaue Wimpele. Jo stounde ap Posten un häbbe in alle Timpen litje Burige mäd Schjotslitsen. Di Märketsplats is fjauer-kantig mäd fuul Telten un Diske. Alles an mugelke Weeren rakt it deer tou kopjen, Thorolf woll blot 'n Fät Naugarder Bjor häbbe, den dät ut Kiew kon hi nit dräin-ke. Man di Hondelsmon woll mor deerfoar häbbe, as hi an Jäild bi sick häd. Hi stapt ferärgerd wier touräg ätter de Herbirge. Hi kumpt an dät Sklavenmärket forbi. In de Naite lait di Gjuchtsplats. Deer stickje ap do hoge jele Stocke do Koppe fon Ro-were, Däiwe nn Ougawensänder, do di Grotfürst sunner Unnerscheed den Kopp ounieme liet.

Do Sklaven sunt as 'n Koppel Schäipe bäte Holtfersleek touhope driuen. Derfor staant 'n Disk, wir immer do stärkste un ounsjonlikste stounde mouden as Reklame. Thorolf bikickt sick dät, un sjucht deer two junge Wiuljude stounden. Een jeelhäi-dige Kalmückin, deeriunske een ju him bikaand forkumt. Dät Wiumaanske in den jeele Siedendouk is nemens ours, as dät welske Wucht ut den Keller in Roma-burig; dät Wucht, dät him mor intressierde as aal do our Wiue, un dät Scheeld deeran is, dät hi nit in Eiriksfjord lounde. Hi schaffet sich mäd sien Ellbogen Rumte un trinkt for ätter den Disk.

Thorolf staant nu for ju Sklavin. Ju is dät Wucht, dät hi in Luna in den Keller foont un ap dät Schip drain häd. Ju kikt ätter him, un den Anschien ätter häd ju him ock wier in de Kunde kriegen, den hire wite Hounde grippt ätter de Käle, as wenn ju neen Luft krige kon, un [ju] wonket as wen se toufuul dronken häd.

Hir is 'ne Princessin," brullde di Naugar-garder Sklavenhondelsmon, ,,eene Princes-sin ut dät wiede Lound Italien, dät nee-mens fon jou Tjuckkoppe jemoals blouked häd. So eene Gelägenheid kumpt nit wier. Mäd Gould moste ik se apwege. Fjauer Wi-kinger häbbe sick wegen hire Fluggeid al klopped." Dät is ju Art un Wise fon do Kopljude, do Sklaven antouprisjen. Dät hied Thorolf ock al wiete most. Man dit gongt him dag an de Nerwen. Hi gongt ap den Utrouper tou, hi kon bolde nit mor bale. Hi statt it herut: ,,Wir häst du ju her?" ,,Ik häbbe dät dag al kweden, dät ju 'ne Prin-cessin ut Italien is!" ,,Fersjuch di nit, dät is neen Princessin, dät weet ik beter," kwäd Thorolf. Ju is mien Büte un hert mi." Di Utrouper wärt ferduld un grippt ätter sin Dolch. ,,Wät baalst du un wät wollt du? Ik häbbe se in Dorstäd koped." Dorstäd, mummelt Thorolf, - je, deer wüln jo do Gefangene wai brange. Thorolf kikt wier ätter dät wite Wiumaanske, hire bidjende Oogene dwo him seer. ,,Reek se mi," kwäd hi tou den Utrouper. ,,Ik woll se di bilig läite, foar fjautig Sälwerstucke, dät is schaankt. Ik kon dät Dubbelde deerfoar krige." ,,So fuul häbbe ik nit, un ju is dag mien Büte, koast hir ja sälwen fräigje."

Thorolf häd all oarig Bjor dronken un weet nit gjucht mor mäd sien Woude ume-tougongen. Dät Ferlongjen ätter Anna as sien Büte, di Aerger dat hi nit so fuul Jäild häd un dät Bjor, aal dät misked sick in him, un maket sien taanken un balen swer. ,,Bü-te! du bäst wull nit mor alleenig," schräift di Naugarder. ,,Wen du neen Jäild häst, brukst du di ock nit um do Sklaven tou kummerjen. Meenst du, dät ik mi mäd elke Touronnene . . ." fere kumpt hi nit; den Thorolf is sick sälwen nit mor mäster. Di Dullkop fon sin Foahr is in him apwoaked. Eer as di tjucke Naugarder sick forsjucht, häd hi den Swä[i]dgriep fon Thorolf for sien

Tuske un tuumelt deel. Thorolf sprinkt hog, rit siene Büte fon den Disk herunner un drächt se ap sien Irme wech. Aal do dät sjo wunnerje sick, wo dät so gaau for sick gongt, un dät di longe rodblonde Framde mäd dät Wucht ungestroaft wechkumpt. Do maste häbbe nlt begriepen, wierum it sick hondelt un unnernieme nix. Un dät fuule Sklavenfoulk rürt so wi so nan Finger jun 'n Russij.

Thorolf un ju Italienerin hoolde sick lon-ge ferstopped, wät tou ferstounden is, den wen jo him kriegen hieden, waas him de Kopp ouhauen wudden. Di Grotfürst fon Kiew is foar Ordnung.

Di Kopmann Sigurd is ock nit min dull ap Thorolf. Hi häd him truch de Winter fodderd, as Stjurmon anstaald, un nu lät hi him ap den holwe Way in Stick. Aan fon Sigurd sien Ruderer hät den Rode mäd ju Sklavin blouked ap 'n Schip, dät ätter Mik-laburig farnt.

Jiere ätter dissen Forfall wärt Sigurd ge-woar, dät Thorolf as Headmon bi de kaiser-like Palastgarde in Miklaburig anstaald is. Ap 'ne Hondelsreize deerwai, häd hi him in de Kunde kriegen. Ganß in fergouldeden Harnisk kloded, sjucht hi him for de Pa-lastgarde stounden. Man do Officiere in de Palastgarde sunt sucke hoge Heeren, dät it him nit glucket, mäd him tou balen.

Disse Geschichte häd us 'n Ienblick rat, wo do Wikinger hire Riek apbaud häbbe. Wi wieten dät dät Schicksal ock an dät Wikinger Riek nit forbi geen is un wier littik wudde. Wi fräigje us, wo do Maans-ken in de domoalige Tied so unbarmhatig un geföüllos dodhaue, plunnerje un rowje kudden. Wi mouden al den Unnerscheed tou Gruunde lääse twiske den oolde Hee-denglowe un den christlke Glowe, dan kon man dät foar mugelk hoolde. De friesiske Küste entlong herskede di Dänenkönik Svens. Fon Belgien ätter Hamburig farn-den siene Jarle ap do Joope wied in dät Binnenlound un haalden hire Büte as Ou-gawen. Seelterlound schäln jo ock morere Moale bisocht häbbe bit ätter Scheddel wai. Erste as Kaiser Korl di Grote ju friesiske Küste bisette, do rat it Raue fon do Wikin-ger.

Sänt Jan fon Nepomuk

Ap monige Bräge, so ock ap ju Amzebräg in Rheine, staant ju Bielde fon Sänt Jan fon Nepomuk. Wen man ap do Bräge ju Bielde sjucgt, so taankt man wier an ju Geschichte, ju man as Bäiden al lesen häd. It is al 'ne oolde Geschichte un immer nogh lebendig. Nepomuk lait in Ungarn, dät Lound wier in de läste Tied dät Foulk Re-volte makede jun do Kommunisten.

Sänt Jan is geborn tou Nepomuk in Böh-men 1340. Al in sien junge Jieren fäl hi ap as 'n talentfullen un frommen Student. Ap de Universität in Prag wudde hi unner fjauerdusent Studenten mäd de dubbelde Docterwürde foar Theologi un dät Serken-gjucht bieerd. Tou Gäistlken wäihed, wudde hi bikaand truch sien Bigabung ap de Pretstoul. Hi pretede mäd sucke Bigäi-sterung, dät di Ertsbiskop fon Prag him anstaalde in de Teynserke, ju grotste Serke in Prag. Ap 'n Pretstoul gäiselde hi scho-nungslos ju Gewaltherskup fon do Hoge, ju Swelgeräi fon do Rieke, den Giets fon do Bürgere, un den Dumstolt fon den Pöbel. Dät Fjur fon sien Woude trong in 't Maak un Haat, un truch sin eerbaren Liuens-wondel kreg hi Toutrjouen fon alle Sieden.

In Böhmen regierde domoals di Könik Wenzel di Döägenicht. Hi waas 'n Super un wöisten Patron, fon buten Christ un binnen 'n Heede; hi waas in alle Deele dät Jundeel fon sien Maanske, ju gjucht fromm waas. As di Könik fon den berümte Pret-jer heerde, liet hi him kume foar siene Hoawserke. Truch siene fromme Pretjene, rate di Könik dät Dräinken tou un beterte sick. As hi Jan nit biwägje kudde, 'n Bis-dum aw 'ne Propstei tou urniemen, staal-de hi him an as sin Almosenferdeeler. In dät Amt wudde hi Touflucht foar do Aer-me, Freestifter un Räidreker foar Grote un Litje. Ju Königin Sophi, Wenzels twäi-de Wiu un Dochter fon den Hertsog fon München, wäälde him tou hiren Bichtfoahr. Wülst ju Königin immer frommer wudde, fäing [= fäng] di Könik wier oun tou dräinken un wudde alle Deege liderliker. Sophi rate sick alle Meute, him truch bidjen un ermoonjen tou beterjen, deerfoar wudde ju aber nogh mor kwäld un mißhondeld. Hire

Gebäde un Tronen ärgeden him, hire fuule Bichten makeden him argwönisk, ju kud wäil 'ne stülkene Sänderin weese un un-trjou as hi waas. Disse Argwoon brochte siene Gemeenigeid so wied, dat hi Sänt Jan fräigede, wät ju Königin him bichted hie-de. Hi ferspriek him ewiget Stillswigjen, mor Riekdum un Eeren. Jan ferschreckte sick ur dät düwelske Ferlongjen, un ont-woudede him fräi un driest, dät sien Bi-geeren jun Gods un Maanskengesetse waas, un frevle jun de Barmhaatigeid fon God, ju den Sänder ju Utsönung mäd den He-mel truch dät unbrekbare Bichtsigel bit-judent lichter makede. Di Könik, di ge-woond waas sin Willen truchtousetten, kwad nix un sinde ap Rache. Sänt Jan ferstud dät Swiegjen un ferliet sick ap Gods Helpe. Bolde deerap hied di Kock den Broaden nit ätter sin Gesmack brät. In sien Wut bifääl hi, den Kock aptouspies-jen un ur dät Fjur so longe tou traalen, dät hi beter brät waas, as sien Broaden. Nemens wogede, dät Ungeheuer um Gnade foar den Unscheeldige tou bidjen, blot Sänt Jan hied den Moud deertou. Wenzel rup sin Henker, - dät hi den kecken Pfaffen in den Touden smeet. Aetter träi Deege saande Wenzel 'n Bote ätter den Gefange-ne un meldet, hi bidurde wät hi däin hie-de un wül him ferreeke un hi mate mäiden me an sin Disk iete. Sänt Jan waas deer; ätter de Mäiltied noom hi him biside un balde ganß fründlik mäd him: ,,Ik hebbe neen Raue, bit du mi fertälst, wät mien Maanske di bichted häd. Ik woll di dät loonje mäd Eeren un Schätse; lienst du aber ou, so häst du mäd de swerste Stroa-fe tou reekenjen." Sänt Jan liende aber ou. Hi wül ljauer in den Dod gonge, as dät Bichtsigel breke. Nu liet di Tyran den ap-gjuchten Mon ap de Folter sponne, so dät him Irme un Beene ut de Gelenke rieten wudden, un as hi ock do nogh stillsweg, fersoangde di königlike Unhold mäd 'ne barnjende Pickfackel den Körper fon den Märtyrer, di sick for Pine look, aber nit een Woud ut de Bichte ferrätte, wirur hi swiegje moste. Man heerde fon him blot do Woude: ,,O Jesus, o Maria." Dan liet di Könik den gräßelk Ferwundeden wier los.

Sänt Jan sweeg as 'ne Marmorbielde ur do utsteene Pienen, do erste leter an sien Lieke epenboar wudden. Hi heelde sien Wuunden un fersag siene Orbeid as fortied. Hi rekende mäd den Dod, wil hi Wenzel siene Grausamkeid kaande. In sien Sunde-egspretnje for Christi Hemelfoart kwad hi tou sien Toulusterer, dät jo him ätter ne litje Wiele nit mor sjon dieden. Mäd Tro-nen in de Oogene profesäide hi, dät Un-heel un Jammer truch Unglowe un Ketse-räi ur dät ljowe Foahrslound kumen die-den.

In ju Touhopeorbeid fon Sänt Jan mäd den Ertsbiskop fon Prag, di den Könik ock junorbeidede, foont di 'ne Urseeke, sick an den ferhasten Bichtfoahr fon de Königin tou rächjen.

Ap den Aeiwend for Christi Hemelfoart wudde Sänt Jan ätter den Könik rupen. Hi tobede un brullde him an: ,,Du Pfaff, do most nu stierwe, wen du nit flux bi-koanst wät mien Maanske di bichted häd; je ik swöre, du most Woater supe wenn du nogh täiwest." Di Henker moste him wier ap de Foltere Sponne, gräsig pienigje, un Wenzel sälwen barnde him jope Wuunden un statte him mäd de Fout - Sänt Jan sweeg. In de Naght wudden him do Houn-de ap de Räg, do Fäite an de Kopp buun-den un 'n Stuck Holt in de Mule statt. Henkere drugen den Gemarterden ap de Bräg un statten him herunner in do Wel-len fon de Moldau.

Ju Apsicht fon den Könik, sien Ferbreken mäd de Junkelnge fon de Naght toutou-decken, ferhinderde God truch 'n grot Wun-der. Ap eenmoal wudde ju Moldau gans hell fon 'n hemlisken Luchterglans as fon Stierne, di ju, ap dät Woater driuende Lie-ke umstroalde. Ju ganße Städ sag den wunderboar apljuchtenden Schimmer, sun-ner ju Urseeke tou kannen. Ock ju Köni-gin sag zu Ljagtigeid fon hire Komer ut, un ronn ätter den Könik mäd ju Froage, wät ju Ljagtigeid fou bitjuden hiede. Wen-zel bleek for Schreck un Nod, rate neen Ontwoud, ronn flux ut de Städ un ferstop-pede sick. In de Mäddentied keem dät aal an de Day; dät Foulk foont an dät Ouger ju Lieke fon Sänt Jan, un do Scherge fer-riten den Mörder. Gans Prag trurde um den Märtyrer un ferreede [= fereerde?] ju Lieke. Den ganße Day ur waas ju Städ in Aprur. Dät Foulk stud ap de Bräg, fon wirut di Mär-tyrer in de Moldau herunnerstatt waas. Jo wüln den Könik sjo, man di waas nar-gends tou fienden. Un wülst hi in Schande un Feragtunge leter gaas knap storw, bleeu Sänt Jan bi elk in Eren. Sunner Respeckt un Nod for den Könik, wudde ju Lieke fon Sänt Jan mäd grote Fier in den Dom bi-sett. Böhmen fereert him as Schutspatron un ju katholske Christenheid rapt him an as Bischütser jun Ferleumdungen un as Helper ut de Woaternod, wierum sien Biel-de ap do Bräge staald wärt.

In den trütigjiergen Kriech, in dät Jier sextinhunnerttwintig, erscheen Sänt Jan fon Nepomuk dät Heer in de Naght for de Slacht bi Prag; ju Slacht eendigde mäd 'n fullständigen Sieg. Fon ju Tied wudde di Hillige fon do Aastriker besunners fer-eerd. As sogentienhunnert njugentin ju Gruft fon Sänt Jan, in den Dom fon Prag, unner grote Fier epen maked wudde, foont man dät boare Skelett sunner Häid un Flaask; ju Tunge aber waas nogh ganß deer un frisk as bei [= bi] Liuenstied. As deer do ounsnieden wudde, ronn deer Bloud ut. In dät Jier sogentienhunnert njugenun-twintig wudde hi fon Papst Benedikt di trättinste in ju Liste fon do Hillige apnu-men.

Peter un Paul

It rate moal 'ne Tied, dät in Seelterlound nit fuul tou fertjonjen waas. Kloas un Hin-nerk ut Scheddel gonge ap de Wonder-skup un fiende Orbeid ap 'n groten Buren-hoaw. As jo al two Mounde deer sunt, kwäd Kloas tou Hinnerk: ,,Läit us tou us Serkenpatronsfest man ätter Hus gonge . ." Säiwens kwede jo tou dät Widewiuw, jo wolln tou Peter un Paul ätter Hus. ,,Peter un Paul, wät sunt dät foar Kerle?" ,,Och, dät sunt Märtyrer." ,,Den Peter häbbe jo ant Krüs hauen un den Paul de Kopp ouhauen." Do kwäd dät Widewiuw: ,,Dan sunt dät ja läipe Swerferbrekere weesen!"

Di Neandertaler-Maanske

Ju Städ Düsseldorf häd hiren Nome fon den litje Woaterloop Düssel, di sick twiske Birige truch slingelt un in de Rhien eendi-ged. Noudelk fon den Woaterloop lait ju Städ Mettmann. Sudelk fon de Düssel lääse do bikaande Fäildhofer Grotten. Dät Düs-seltal is umedöpt un hatt nu Neandertal. Dät keem so. In de Midde fon dät njugen-tienste Jierhunnert liude deer di Serken-läider-Dichter Pfarrer Neumann. As Dich-ter hied hi sin Nome in dät Grichiske ur-sett un hiet nu Neander. Pfarrer Neander waas in dät ganße Düsseltal bikaand as 'n Mon di mäd elk un een umegonge kudde. Do Ljude maten him jädden lide, deerum häbbe jo dät Düsseltal ätter him Neander-tal binamd.

Nu wärt ofte di Nome Neandertaler Maanske in de Geschichtsleere namd. Wät waas dät foar aan? Deer in do Fäildhofer Grotten, wieren in de Herst achtienhunnert sexunfiftig Steenbreekorbeider an 't Ut-schachten in ju Grotte, um den Kalksteen blot tou lääsen. jo sprengden mäd Pulwer den swoten Leem los un smeeten him den Birigouhong twintig Meter herdeel in dät Tal. As di Ainer fon de Grotte sag, dät twiske den lossprengde Leem ock aller-hound Knoken ligen, liet hi do sammelje. Pieper wiste, dät geleerde Geschichtsfors-kere sick deerfoar intressierden. Deer liude in de Naite fon Elberfäild di Professor fon dät Gymnasium mit Nomen Dr. Karl Fuhlrott, di al siet Jiren in do Hölen ätter Knoken sochte. Den saande hi do fuundene Knoken ut sien Höle as: aan Dodenkopp, twäin Bupperirme un Bupperschenkelkno-ken, een Speeke, Deele fon dät Schuller-bläd un Hufteknoken, Kajeknoken un eeni-ge Ribben. Fuhlrott staalde dät aal touhope, un sag dät dät 'n Maanskenskelett waas. Trjo Jiere unnersochte Fuhlrott do Knoken un rate dan achtinhunnert njugenunfiftig 'n Bigjucht deerur herut ,,Maanselke Ur-bliusel ut 'ne Steengrotte ut dät Düsseltal." In ju Skrift wogede di Geleerde utnunner tou setten, dät it sick um Reste fon 'n urtypisked Weesen hondelje moste, dät wüllst de Iestied hir an de Düssel in 'ne Höle liued häd un ock deeroun begreeuen wudde.

Disse Bigjucht rate grotet Apsjon unner do Geleerde. Bit so wierd [= wied] waas man de Mee-nung, dät it wäil for longe Tied utsturwene Diertesorten rat häd, dät it ock aber for-tiedlike Maansken schäl rat häbbe, do ju Riesendiertewareld ut de Iestied mebiliued häbbe schäln, wudde as Unsin bitekend. Dät urtypiske Individuum ut dät Neander-tal schäl nit blot ut de Iestied stamme, dät schäl nogh fuul aller weese. Disse Fer-moudunge baut sick ap do uttergewönlike eenfache Knokenmerkmoale - eene unge-woonde swere Masse fon alle Knokendeele, krume Beene, ungeheure Knokenwulste ur do Ogene. Dät schäl een Maanskenskelett fon 'ne Urtiedrasse weese? Ju Erklärunge waas swer tou leeuen. Eenige Geleerde leeuden deeran un do our nit. Um ju hit-sige Reaktion tou ferstounde[n], mout man bitaanke, dät ju Darwinske Theorie fon Entstoundunge fon Sorten truch Entwick-lung fon primitiven tou immer fullkemene-re Plonten un Dierteformen praktisk nogh unbikaand waas. Ap Fuhlrott siene Skrift keemen Geleerde ut alle Wa-reld, um de Knoken tou unnersäi-ken. Di Englounder Busk meende achtin-hunnert eenunsextig, dät di Neandertaler fuul ätter 'ne Ape likede. Di engelske Geo-loge Leyell bisochte achtinhunnert sexun-sextig mäd Fuhlrott ju Fundsteede un er-klärde, dät ju Hölen-Ouleegernge in de Fäildhofer Grotte ut de Iestied stamde. Di engelske Forsker King erklärde den Nean-dertaler as 'ne Maanskenrasse un rate him den Home ,,Homo neandertalensis." Fuhl-rotts Kritiker wiren aber in de Meerheid un makeden den ganßen Fuund lächerlik. Di dütske Professor Meyer tjutte den plat-stierigen Dodenkopp mäd do mächtige Oo-genwulste as fon aan, in den Kriech 1813 /14 bigreeunen russiske Kosaken. Bi ge-nauere Unnersäikenge foont hi sogoar

Spu-ren fon 'n Bajonettstäk, wieran de Kosak sturwen weese schäl. Our Geleerde meen-den, dät it sick hondelde um 'n Urgermanen aw Urkelten. Dan keem di wareldbirümde Virchow un meende, dät do Schädelmerk-moale, do krume Schenkelknoken keemen fon 'ne Kronkheid her. Dan wudde it foar morere tjon Jiere still in do Tiedskriften un Touhopekumen fon do Geleerde.

Sietdem di Geleerde Virchow den Nean-der-Maanske as 'n apnormen Normal-maanskengries fon näitiedliked Herkumen bitekend hiede, wogede neemens mor, him as Biwiesmaterial foar ju Existens fon 'ne iestiedlike primitive Maanskenrasse heran-touluken.

Professor Dr. Fuhlrott storw deerur wech. Hi biliude nit mor den groten Oogenblick in de Geschichte fon de Anthropologie, as in do Jiere achttienhunnertfiuuntachentig/sex-untachentig ut de Grotten fon Spy in Belgien two goude heele Skelette utgreeuen wud-den un den Biwies brochten, dät do Fors-kere sick fersäin hieden, un den Neander-taler wier in 'n näi Lucht apschine lieten. Fraipont und Lohest bigjuchten achtienhun-nert sexunnjugentig ur disse Entdeckung. Wät deer in Spy an den Day keemen is, sunt wier twäin Neandertaler, plattstiernig mad do ungeheure Wulste ur do Ooge, kinnlos mäd ne Art Snutegesicht, krum-beenig un swer in 'n Körperbau. Man nit blot dät: dütmoal foont me do Skelette ock in 'ne Fuundschicht, ju ur dät Aaler nan Twiuel mor lät, touhope mäd Knoken fon Wullnosehouden un fon Mammuts, also eene al longe utsturwene Diertewareld ut de Ies-tied.

Do Biwiese, do Fuhlrott un sien Fründe failden, sunt ap eenmoal deer. Ap eenmoal twiuelt man [= nan] Maanske mor an de Riochtigeid fon Fuhlrott siene Ansicht, dät in Middel-europa, in un for de Iestied, di Neander-taler Maanske liued bäd. Blot Virschow sälwen blifft bi siene Ansicht un woll sien Fersjon nit toureeke bit tou sin Dod. In-twisken rakt it immer mor Neandertaler Fuunde. Ut Frankrik, Belgien, Spanien un Italien in den Ferloop fon morere tjon Jiere kume immer mor fon do Skelette an Days-lucht. Iuwen ätter dät Bikaandwäiden fon den Fuund in de Höle bi Spy, bigjuchte 'n Forsker ut Agram fon 'n groten Fuund ut de Höle fon Krapina, ju alleene do Urbliu-sele fon circa twintig ferscheedene Indu-viduen bergt. Deerunner sunt ock Knoken fon Wiue un Bäidene.

In disse Höle fon Krapina lääse do Maanskenknoken kuthauen twiske Dierte-knoken in den Hölenleem; dertwiske do Reste fon Holtkoole fon grote Fjure. Eenige Wiuljude Knoken sunt so sierlk, dät di Breslauer Prof. Dr. Klaatsch do nit as Ne-andertaler jäilde lett, un ju Höle fon Krapi-na as 'n Kampsteede fon 'ne mächtige ur-tiedlike Slacht biteekent, wieroun di mo-derne Europäer fon do hütige Rassen, do hölenbiwoonjende Neandertaler urrumpeld un bisieged hieden. Do sierlike Knokenreste schäln fon den fortringenden siegjenden Modern-Maanske stamme.

Wen ock ju Forstaalnge fon 'n Kamp twiske Neandertaler un moderne Maansken licht tou leeuen is, so haalt ju dag ju näi-ste Forskung nit stant. Dälig twiuelt man nit mor deeran, dät it sick bi dissen Hölen-fuund fon Krapina blot um Reste fon Kani-balen Mäiltied hondelt - un 'ne Woonstee-de, wir eenige Neandertaler hire Jagdbüte brätten un ferteerden. Un tou disse Jagd-büte heerden nit blot Boaren un our Jagd-dierte, so ock Maansken fielicht do sweckere Naberhorden. Fon Circeo in Italien wärt bi-gjucht fon 'n Kopp, di fon den Rump snie-den un di Bäterkopp forsichtig epen böteld waas, um ju Brainge heruttoniemen, bi-wise dissen Kanibalismus fon do Neander-taler ut our Gebiete fon sin Woonbicirk. Mäd all disse Fuunde is die Meenungstried: Urmaanske aw nit, bi litjen ferklongen. It staant nu fäst, dät di Neandertaler 'n ech-ten Maanske weesen is. Ock dälig nogh wärt dät Problem um den Neandertaler ferre studierd, den do Fuunde fon utsturwene Maanskenformen häbbe sick gewaltig fer-meerd. In China, Afrika, Europa un morere Loundere wäide immer mor Typen fon Maanskenrassen funden, do deels direkt tou do Maansken fon dälig reekend wäide kon-nen, deels aber ganß deerfon ouwike. Ju Grupierunge fon disse Maanskenformen in do Forfoahren Riege fon do hütige Maas-ken [= Maansken] un dät Apstaaln fon 'n kloren Stamm-bom is 'ne Apgawe, wir do Geleerde dälig nogh an orbeidje. Nogh for trüütig Jieren leeude man, den Neandertaler as 'n ape-äänliken Forfoahren biwertje tou mou-ten, di 'ne Art Urgongsfonn twiske den modernen Maanske un den Dierte Ainen bil-det. Aal do ferscheedene Ansichten häbbe dälig blot nogh 'n historisken Wäid.

In do trütiger Jieren wudde in Sudafrika truch Broom ju oolde Urgongsform ut do Steenhölen fon den afrikansken Buschs burgen. Do wieren mäd 'n Aaler fon sex-hunnertfiftig dusend Jiere tou Deel maans-kenänlik.

Man mout sick an ju Forstaalnge woane, dät it nan äigentliken Stammbom foar Maansken rakt, fuulmor 'n Stammbusk, wirfon do Twige utnunner gonge. It bilde-den sick touerst Urgongsformen, un deerut 'ne ganße Rige verschedene Twige Urty-penmaansken, do in de Iestied utsturwen sunt, as di Neandertaler. Blot een fon do fuule Formen urliude: Di Homo sapiens, di moderne Maanske. Un toun Ungluck sunt just fon ju Stammentwicklung fon dissen Maanskentwig, in do fergene Milionen Jie-re, so goud as gornix truch hondfeste Kno-kenfuunde tou bilääsen - wirjun ju Fors-kunge fon den Neandertaler in utgeteekend Material an fossile Urbliusele, fon elke Aa-ler un Geslecht, apbiwoart. Di Neandertaler Maanske kaande al Fjur un Jagdreewen. Sin Körperbau waas groawknoked un mus-kulstärk. Hie liude in Hölen in do Birge, woarschinlik wegen dät uungunstige Klima un um Schuts jun do ungeheuer grote Row-dierte, do ätter de Iestied utstorwen. In do läste hunnert Jiere häbbe do Maansken wull so fuul Utfiendungen un Entdeckungen maked as in do dusend Jiere forher. Man deer sunt nogh so fuul ferburgene Seeken, do wi jedden wiete maten. Wenn do Fors-kere aber in düt Tempo wider orbeidje, dan mouden wi us nogh ofte wunderje ur dät, wät nogh alles an de Day kumpt.

Atom an Woaterstoffenergie

Ap de Säike ätter Ersett foar Kole, Oilje Woaterkraft foar usen Energiebidarf, is el-ke litje Treed foudels liuenswichtig, di do Geleerde bi hire Forskungen glucket. Ju Froage, wät wärt dan, wen do Stoffe aal apbrukt sunt, lät do Maansken mäd Nod in de kumende Tied kikje. Nu is ju Energie-gewinnung truch Atom sowied, as Uran di Grundstoff bildet, dät ju gewoonde Liuens-wise nit still laid wäide houget. Man dät

Forkumen an Uran in de Wareld is bi-schränkt un lapt sick ock moal wier dod.

Man ju Nod is ock al wier forbi, truch ju Utnutsung fon Woaterstoff as Ersett foar Uranatom. Touerst häbbe do Englounder sick ap ju Forskunge fon de H- aw Woater-stoffbombe ferlaid, wir jo nu do erste grote Proben mäd maked häbbe.

Binai unbegrenst is ju Herstaalnge fon Woaterstoffatom un deertou rakt it unge-heure Energiemassen fräi. Di Unnerscheed twiske do A un H Bomben is di, dät Uran-atom kleeuwd wärt, do Woaterstoffatome aber fersmolten wäide mouden. Dät is dät Stülkenheeldene fon de H Bombe. Do bit nu unurwiendboare Swierigkeiten, do den Forgong bi de Biendunge fon de Woater-stoff-Atomenergie hnderde [= hinderde] , is de Weer-heid, dät dät Fersmilten sucke hoge Tem-peratur ferlonget, dät man 'ne Urandeto-nation forschaltje mout.

Ap ju grote internationale Atomenergie-Konferens in Genf wudde deerfon baald, dät man disse Tommung ap de Spur waas, un ock al an bistimmte Ferfoaren orbeide-de. Nu meldet ju Universität fon Californien 'n erfoulgfersprekenden praktisken Bigin. Deerbi ferßichteden jo ap do ungeheure Temperaturen. It gluckede, een Atom fon gewönliken Woaterstoff tou fersmilten mäd een Atom fon sweren Woaterstoff, un dät mäd Helpe fon 'n Partikel, dät as negatived Meson bikaand is un an sick fon komiske [= kosmiske?] Herkunft is. Man kon dät ock kunstselk [= kunstelk] herstaale. Ju ferwachtjende Fersmiltunge un Energieentwicklung staalde sick ien, un dät sunner Hatteentwickelung. Dät Experi-ment wudde fornumen in lopenden Woater-stoff fon minus twohunnert Grad Celsius. Di Hake bi disse Seeke is, dät do Meson-Element blot 'ne Liuensdur fon two Milio-nenstel Sekunden häbbe. Woll man tou 'ne Kettenreaktion kume, ju 'n durjenden Pro-ces gara[n]tiert, so brukt man 'n Partikel mäd 'ne langere Liuensdur as dät Meson. Nu sunt jo ant säiken ätter dät nogh failjende Atompartikel. For sextig Jiere profesäide oolde Antje Haije: ,,Dät kumpt nogh so wied, dät do Maansken usen Heergod in de Pott kiekje."

Do Hellkikere

In oolde Tieden schäl it Hexen rat häbbe, deertou Wickersljude do mäd Hexeräi un Tsauberäi goude Geschäfte makeden. Ap do grote Märkete sag man nogh wull in de läste Tied 'n oold Wickerswiu dät ock nogh wät fertjonje wül mäd Kortenlääsen.

Dälig weet man, dät it neen Hexen rakt un silärge neen rat häd. Aber dät Woud Hexeräi biherskede nit blot dät gemeene Foulk, ock ju herskjende Klasse tou den Tsweck, um dät Foulk sick gefügig tou makjen. Taanke wi an do Hexenprocesse, an ju Junfer fon Orlean, ju as Hexe fon do Englounder tou 'n Fjurdod ferurdeeld wud-de. Dät holp aal me, dät Foulk Respeckt bi-toubrangen.

Dälig sunt do Maansken truch Presse, Ra-dio, un Bileerungen truch de Serke un Skoule sowied apklord, dät dät oolde Sy-stem fon Foulkferdummung nit mor lukt. Deer mosten our Wege geen wäide, gans slau truchtochte Metoden, um nit blot dät gemeene Foulk, ock do gebildede Schichten wät fortouswindeljen. Deer sunt do Hellki-kere, do dät klor brocht häbbe, un nogh goude Geschäfte deermäd makje wil ju Wareld dag bidraien wäide woll.

Wil ju Seeke tou ietenst is, um blot deer-ur tou lachjen, mout deer wät jun däin wäide. Lese wi nu wät Pater Philipp Schmidt S. J. deerur skrifft: ,,Immer wier bigjucht ju Sensationspresse fon ferbluffen-de Erfoulge fon do Hellkikere. Ju ,,Bucha-la", ju Wickerske fon Stotzheim bi Euskir-chen in Rheinlound, 'ne sexunfjautig jieri-ge Sigeunerin fon de Saar, schäl Minister un Diplomaten fon de Hochfinansen, Staats-sekretäre ut Bon un fon Adel birät häbbe. Nu maket 'ne näije Pythia fon sick balen, ju ,,Forelle" fon Köln, 'n Wiumannske fon twounsextig Jieren. Ju bihauptet de Mord-kommission junur, dät Gesicht fon den Mörder fon Düsselterp an Peter Falken-berg un Marga Wassing for hire Oogene blouked tou häbben, den ju skreeu de Poli-ci ätter Düsselterp: Ik reke mi al siet Jie-ren ou mäd ursinlike Experimente. As mi immer fersichert wärt, häbbe ik hellkikjen-de Fähigkeiten. Ik häbbe mi mäd do Mord-geschichten fon Düsselterp bischäftiged. Fi-licht kud ik jou deerbi helpe. Tou den Mordproces fon den Dentist Dr. Müller fon Kaiserslautern, schäln träi Mon mäd hoge telepathiske Fähigkeiten, 'ne träde Person as Mörder blauked häbbe, deerunner waas aan Heer ut St. Gallen. Eene ganße Hoch-konjunktur fon Allerwarelds - Profeten, Hellkikere, Pendler, Dromutlääser, Astro-logen un our moderne Pythien häbbe sick iensett. Eene kronke Sucht ätter Utterge-wönliked, Sensationelled un Wunderboared ferfoulget dät Foulk. Ju Wundersucht for ursinlike Erschienungen, Scharlatane un Existensen fon de gäistige Unnerwareld nutsje disse geschäftlike Maansken ut, praalje mäd urnatur Fähigkeiten, tummelje sick ap alle Gebiete fon Okkultismus her-ume un narje ofte mäd do raffinierteste Tricke Gebildede un Ungebildede. Dät Goethewoud, dät man dät Unerforskede stillswiegjend fereere schäl, jält bi disse Maansken nit. Mäd de grotste Natürlikeid diskje jo ju toukumstjankske Masse Ien-blicke in dät Ursinlike un ju Wareld fon do Gäistere ap, un gaukelje hir Erlösunge ut hire Nod for.

Trotsdem dät do aal blotstaald wäide, trede immer wier näije Profeten ap as Hell-kikere ätter geleerde Rägele mäd mediale Fähigkeiten, do ur Tied un Rumte wech ju Bielde fon Forgonge heruttsauberje, do den forskjenden Ferstand sälwen unbistimmt sunt. Well taankt nit mor an dät birümte Medium Henry Slade ut Amerika, di for Jieren den Greifswalder Physikprofessor Zollner düpierde; an dät Swindel-Medium Anna Rothe ut Berlin, ju in aal do Grot-steeden fon Europa 'n gewaltigen Toulop hiede un as Bidrjogerin ferurdeeld wudde? Well kaant nit den groten Scharlatan fon dät träde Riek, Eric Hannussen (Steensni-der), di dät ferstude, dät Hellkikjen tou 'ne grotapleekene Bidrosindustrie [= Bidrogs-?] tou makjen, aw den ,,ägyptisken Hellkilker Ammon Ptah, di as 'n Wunder hellkikeriske Fähigkeiten bistaund wüdde un sick touläst as Bidrjoger fon de Berliner Wedding entpuppte?

In de Mai fon dät Jier njugentienhunnert fiftig wudde dät däniske Spiritisten-Ehepor Melloni as Swindler bistraoft, dät siet Jie-ren geschickt ferstudde, dät Fertrjouen fon dät lichtleeuende Foulk tou mißbruken un sick goud bitaalje liet. For trjo Jieren stud-den twäin Hellkikere in den Middelpunkt fon dät Näiste, Irlmeier, di bupperbayriske Soodmaker fon Freilassing, un di ,,birümde däniske Astrologe", Knud Hallerstroem, do bee mäd ganß ferscheedene Prognosen ap-diskeden. Bit in de jungste Tied nogh wud-den aal do Metoden fon de Hellkikere un spiritistiske Medien ur kut aw lon[g] as Bidrog un as erwerbsmäßige Utbütunge fon de Nod helpesäikender Maansken entlarwd.

Sicher rakt it ock uttergewönlike Leistun-gen fon Artisten, do jo sick mäd fuul Meute un Orbeid ienübed häbbe, un do do unbe-holpene Bidrjogermanöwer fon do okkulten Makere wied urlaijen sunt, as do intres-sante Experimente fon Nena Karas, di sick ,,Europas grotste Telepath" namt un ock in Köln aptreden is. Nena Karas is nan Gedan-kenleser, hi es blot 'n ganß geschickten Muskelleser, di ap do fienste idiomotoriske Muskelbewägungen fon sin Partner rea-giert. Ju in dät Jier njugentienhunnerttwelif in Hamburg entsteene un international an-erkaande Fereenigung fon do Amatöre fon de Tsauberkunst, di ,,Magiske Cirkel", häd in hire Direktionslinien apnumen: ,,Ock reeke man bi do Forfürungen nit den Cha-rakter as 'ne urnatürliRe Bigabung fon den Forfürenden; dät is foar use apklorde Tied nit mor anbrocht un drächt blot tou de Foulksferdummung bi." Disse scherpe Dee-lungsstriek twiske eerlike Artistenkunst un dät schändlike Spill ferontwoudungsloser geschäftsfixe Hellkikeräi, ju sick jädden mäd holifgebildede Fraasen dekorierje un nogh ljauer Geleerde as hire Propoganda-chefs anstaale maten, is blot tou bigröüt-jen. Toufreestaalende Lösung: Wickeräifer-boad truch Gesets.

Di ju Geschichte fon do okulten Praktiker fon alle Tieden un Foulkere kannt, sjucht sick 'n frechet, unferschoomd un wiedfer-twigd Gauner- un Bidrjogerdum jupur, dät 'ne grote Summe seelisked Elend ur do Maansken brocht häd. Al for Jieren stud in dät amtlike Bläd fon den Rieksgjucht-minister, ju ,,Dütske Justits", 'ne

Woar-schaunge for den Swindel fon de Hellkike-räi: ,,Ju Geschäftsfixigkeid fon disse Bi-gluckere häd immer näije Middele un Wege fuunden, urglowske un lichtleeuende Maansken in drister Form immer wier fon näijen tou bidrjogen. Um flux de Weerheid tou kweden: It rakt neen Foruttellen fon do maanselk unbireekenbouare [= ..boare] Toukumpst. Aal do jundeelige Bikräftigungen sunt grot-sten Swindel." Dät is ock ju Leere fon de katholske Serke. Aan unbigrensten Forut-kiek ur Tied un Rum kumpt blot de god-like Alwietenheid tou. Suck Forutwieten, Profesäijen in den äigentliken Sin fon dät Woud, dät blot Gods Eere in dät ewge Heel toun Tsiel häd, nit aber ju Bifriedigung fon de maanselke Näischierigeid. So häd God toun Exempel do Profeten fon den oolde Buund medeeld, ju Jungfrauengeburt fon den Messias in Bethlehem truch Michaeus (5, 2.), den Ientog Christi in Jerusalem truch Zacharias (9, 9.) usw. Bi aal disse Forkumen hondelt it sick um Ereignisse, do nit truch den Naturloop so ientrede mosten, aber di fräije Wille fon den Maanske den Utsleek rate. Dät jält erste gjucht fon do Forut-tellungen Christi ur sien Lieden, Stirwen un Apstounden fon den Doden, sien profe-säijen ur den Unnergong fon Jerusalem. Disse Ereignisse kud 'n Maanske fortied nit wiete aw birekenje. Sucke Prophetie is Weissagung, nit Wickjen, Mantik as bi do Heeden; disse, ofte um ju Näischier tou free tou staalen, staant in den Tjonst fon maans-elke Leidenskup, wülst ju Weissagung in den innigen Touhopehong staant mäd do religiöse Gruundweerheiten as ju Enthül-lung fon de Toukumpst ur Gods Riek ap de Wareld, bisunners in do grote Epochen un Weendepunkte fon siene Geschichte Hattinger, ,,Apologie des Christentums" 1. Bd. 2. Abt., S. 207 der 5. Auflage 1875).

Suck Wieten fon de Toukumst unnerschat sick ock wesentlik fon dät Hellkikjen fon do Maansken mäd 'n ur dät Normoale wech-gongende Woarnimungsfähigkeit, do Gedan-ken un Bisurgnisse erkanne, do in dät Un-nerbiwustweesen ourse Maansken slum-merje. Sänt Augustinus kwad moal in sie-ne ,,Bekenntnisse" gans riocht in betreff ap dät Hellkikjen, dät, well fuul kwäd, ock mo-niges kwäd, dät ienträft, nit, dät hi deerum wist hiede, as hi dät kwad, aber so, dät hi sotoutellen mäd siene Woude deerap statt waas. Well mäd epene Oogene un gesuun-den Maanskenferstand do Forgonge ap de Wareld ferfoulget, kon eher tou eeniger-mäiten riochtet Forruttellen kume, so as truch politiske Iensicht aw ours klaoke [= klouke] Bi-reknungen, as do Stiernkikere truch hire Biobachtungen fon den Stiernenloop." Je-denfalls sunt gans individuelle Angawen ur Adressen, Datum usw., do nit mor Toufall weese konnen, in do gewoonde Profesäingen fon do Hellkikere bolde nit tou fienden, un iuen so min fint man Ljude, do eene glik-mäßige Gawe tou echten, nit ap Sluß aw Ienbildunge biraujende riochte Profesäinge bisitte. Do geschäftsmäßige Hellkiker un Wickerer, do sowät fon sick kwede, häbbe truchwech eene merkwöudige Schjou, sick fon Fachljude exakt urprüfje tou läiten.

Man kon dät ferstounde, dät immer wier fon Medisindocktere, Juristen un Teologen jun den Wickerunfug, jun Astrologie un Hellkikeräi forgunge wegen do deermäd ferbuundene seeliske un körperlike Gefo-ren. Fuul hager as di finanssielle Schaden, sunt do Geforen truch swere psychiske Schaden, do truch sucke uunferontlike Prog-nosen entstounde konnen. Foar willens-swecke un foar Psychopathie emfindsomme Ljude bitjut dät 'n Liuensgift, wen Schick-sale profesäid wäide, do tou Energilosig-keid, tou Stumpsin, Ferträit, tou kute Ent-slußhondlungen, tou Fertwiulung fiere, aw sick sälwen dät Liuend nieme. Sucke Scha-den tou ferhinderjen, deerfoar reckt use Gesetsbouk nit ut. Deerum häbbe sick al siet Jieren jurisstiske Praktiker deerfoar ienset, dät blot een, mugelks allgemeenet Wickerferboad, eene toufreestaalende Lö-sung brange kon.

So longe as use Regierung in ju Seeke nit energisk forgongt, so longe mout dät Foulk sick sälwen helpe. Do Sigeunere bisäike 'n Burenhoaw. Dät Sigeunerwiu gongt in de Kökene um Kaante tou ferkopjen. Kiket ju Burske man wät slocksk ut de Oogene, so is deer allerhound tou makjen. 'n kronk Bäiden gesuund bedje un Korten lääse; di Sigeuner as Hangstehondler is ur de Taal herien kemen un do Sigeunerbäidne kikje wülst do Eiernäste ätter, aw deer wecke urig sunt. Ju Burske gongt ätter hire Gläs-schap un haalt Jäild ut dät Schölken un bi-taalt do twäin Meter Kante. Dan fankt dät Maanske oun tou klagjen un böädeljen um wät tou iten. Wülst ju Burske hir 'ne Met-wust ut de Speckkiste haalt, nimmt ju Si-geunerske dät our Jäild ut dät Schölken. As ju Burske wier herien kumpt, tonket dät Maanske ock fuulmoals foar ju Metwust un häd ock Iele dät se wech kumpt. - So waas dät touforne. Nu is dät ours wudden. Hoolde deer buten dät Terp 'n poor Woon-waine, so hatt it flux: Do Sigeunere kume! Alle Doren wäide fersleeten bit ap eene. Dan kon me deer klak mäd räide.

In de Osservatore della Domenica in de Vatikanstäd fräigede 'n Leser an: .,Kon 'n Christ, sunner Schaden tou niemer [= niemen] an sien Glowe, Horoskope tou Räide nieme, um sick deerätter in prifate, familiäre aw sociale Liuensseeken tou gjuchten?" Ju Ontwoud in dät Bläd lutte: ,,It is wuddelk toun schomjen, sick midde in dät twintigste Jier-hunnert nogh ätter Horoskope tou gjuch-ten, as it do oolde Aegypter fiudusend Jiere Christ, sunner Schaden tou niemen an sien sen Nome wöüdig is, weet, dät ju christlike Ordnung alles regiert. Deerum däd hi, wen hi momentan 'ne swierige Lage junur staant, God anroupe un fon him Helpe un Kraft erbidje.

Use aine Wöüde, Respekt un Achtung as Bäidne fon God ferbjut us, sick so tou bi-niemen un fon fernunftlose Kreaturen Hel-pe tou erbidjen, do nogh minner as wi säl-wen in de Toukumst kikje konnen." Immer noch staant ju Froage to Kritik, wo ju Freeske Sproake to 'ne lichte [= echte?] Kultur-sproake mäide kom [= wäide kon]. As do Romanen for twodusend Jier fersochten, hir in Dütsk-lound hire Kultur unnertoubrangen, do waas it Tied weesen, sick mäd skriuwen to bifatjen. Jo mosten Dütsklound wier ferläite un do Germanen bleeuen bit tou dät achte Jierhunnert bi hiere oolde Godde, Jagd un Kriechshondwierk. An skriuen wudde nit tocht, iuwen dät do nödigste Memorien in Kärwholt snieden wudden. Aal do Foulkere do skriuen häbbe, häbbe 'ne Geschichte. Wil use Forfoahren sick nit mäd skriuen bifated häbbe, wieten wi nit moal wir jo herkemen sunt. Wolln wi nogh wät rädje, so läit us skriue. So aan Freesken Schriftsats den elke Friese fer-stounde kon, is wät us noch failt.

Tweerfloagen un Tornedos

Wen do Tweerfloagen sick rund traale, Stoaw, Bleede un Papier me nieme in de Luft, kwäd man wull: ,,Deer kumt Drugte aw Grummel ätter. Wen it longe drug un heet weesen is, wädt ock wäil kweden, dät deer wät ätter kumt, ju Luft kon dät [nit] ferdreege.

Wät do Tweerfloagen in 't littje sunt, sunt do Tornedos in 't grote. Wi woonje in 'ne goude Gegend un häbbe läipsten Fall swere Grummelschure mäd Wiend- aw Woater-hosen. So is noch 'ne Ferwöüstung fon 'n sweren Grummelschur in Erinnernge. Di Schur look font Fehn ätter Klasterbusk, traalde ap sin Way truch den Busk tjucke Bome ou un späilde for Twiskenaan dät Baangeleise bloot, di Frachtsug sette ut un do Waine ligen fon de Wiendhose in de Luft tild longs de Baan ap 't Fäild. Dät waas ap Snäiwende ättermiddeegs for Pingster 1910. Bikaand is ock noch di Schur ur Auen-Holhus. Wät sunt do Schure aber jun do Tornedo in heete Loundere wir it grote Naturkatastrophen rakt. Ju läipste Steede wir do Wirbelstorme entstounde is wäil di Gulf fon Mexiko twiske Florida un Brasilien. Ock bi Japan un China is so eene Taifungegend. In do heete Gegende sunt do Grummelschure as bi us[,] man deer is mor Wiend oune, do Amerikaner kwede toun Grummelschur Thunderstorm. Eenige kume herur mäd Wirbelstorm, Heilsteene un Wulkenbreek. Di Wirbelstorm Cyklon is ju lichtere Form, di Huse outeckt un Bome oubreckt. Tornedos sunt geforlik, wir jo longs luke, läite jo Dod un Trummere bäte.

Milionen lusterje for 't Radio wen Woar-schau rat is: Hurrikan kumt naiher!

Hun-nertdusende fluchtje ut do Küstenstrieke, fon Puerto Rico un Cuba, fon Long Ai-lound bit tou 'n St.-Lorenz-Strom. Ap do Weederstationen is elk ap sin Posten as Biobachter un Stormmelder, fon de Aequa-tor bit Florida. Elke Sicksack fon den riesi-ge Stormkreisel wädt melded. Alles ommet ap, wen dät hatt, hi traalt ap dät epene Meer tou. Do Amerikaner häbbe elke Tor-nedo binamd um do utnunner to hoolden.

Audrey, hatt di läste Orkan di Eende Juni 1957 mäd hunnerttachentig klm de Ure ur Gebiete fon Louisiana un Texas wäch grum-melde. Fiuhunnert Maansken sunt deerbi dod keme[n]. Aetter do erste Aettergjuchten waas dät een fon do swerste Naturkata-strophen, ju dät Sudaaste fon USA träft häd. Dat Centrum fon den Wirbelstorm lieg in dät Fiskertärp Cameron (Louisiana) mäd dusend Ienwoonere un tou njugentig Procent in Trümmer geen. Een ätterfoul-gjende Floudwelle ut den Gulf fon Mexiko mäd sex Meter Höchte, bigruw dät unner sick, wät di Orkan noch urlät hide. In dät Küstengebiet is 'n Koppel fon trütig dusend Kufäy nit wiertoufienden. Fuul Boote sunt utsaand um do Maansken tou Rädjen, do iensleeten un ousnieden wiren. Fon Huse, Bome un Floße kudden dusende fon Maans-ken for dät Fersupen rädded wäide. Di Wirbelstorm ,,Audrey" rasede mäd unfer-minderde Kraft wider ätter Noudaast Ka-nada den Ocean tou.

Do Gewalten fon 'n Tornedo, more du-sendmoal gratter, dät sunt do Riesen unner do Wirbelstorme. Do Japaner name do Tai-fune un Hurrikane. Jo häbbe al ganse Kriechsflotte fernäild. Dät läste Moal, as Admiral Halseys ap den sogentienste De-zember njugentiennhunnert fjauerun fjau-tig ju träde USA-Flotte 750 km aastlk fon Luzon fon so aan Stormriese bi dät taankjen urrumpeld wudde. Do Slachtschie-pe, Krütsere un Fernäilere fon disse ge-waltige Seemacht, ju jemoals touhope waas, fersochten ap alle Oart un Wise den Taifun ut de Way tou kumen. In Sick-sack ätter Noudwest, dan Sudwest, dan Sud, man dät hid aal neen Siel. Di Orkan raasde heran mäd twohunnert fiuw un twintig km in de Ure. Trjo Schiepe geen[en] unner, twountwintig alles stucken, hun-nertsexunfjautig Aeroplane stätten int Meer un sogenhunnert njugentig Maansken foon-ten den Dod.

In dät Jier achtinhunnert eenuntachentig brulde 'n Taifun-Zyklop ur de Kuste Chi-nas, un liet trjohunnertdusend Dode mon-ken do Trummere.

Do Hurrikane in dät Jier njugentienhun-nert fjauerunfiftig wudden binamd: Carol, Edna, Dolly un Hazel. Carol grummelde ur do Bräge fon Long Ailound un knitterde den Touden fon Bostons historiske Old North Church as Aierschill. Edna roasde alwen Deege leeter mäd twohunnert km/ ure ur de Kuste. Ju hachelkste Stormfurie aber wudde Hazel binamd. Ju sammel-de Kraft un troalde ap den fifte Ockt. ur Venezuela un Columbien. Dan statte ju ap den twelwte Ockt. ap ju West-spitse Haitis deel, radierde ju Hafenstäd Les Couteaux fon de Gruund (98 Dode) un stat-te brulljend jun ju Aastkuste fon Noud-amerika. Hazel wütede trough Carolina, Virginia, Delaware, Marylound, Pensylva-nia, den Stoat New York un de kanadiske Provinz Ontario, so dät ju Gruunde biude as bi Aeidbiujen. Fjauerhunnert fiftig Maansken keemen deerbi dod. Ju fjode Stormfurie swenkte ädder genoug ou.

Dät Woud Tornedo kumt ut dät latinske tornare (sick traale}. Dät markante bi do Tornedos sunt ap Lound do Wiendhosen un ap Woater do Woaterhosen, in Form as 'ne Saise aw 'n Elefantenrussel un recke fon de Gruund bit in de Wulken, dusend bit ureldusend Meter hog. Luckt di Wirbel-storm ur Woater, so troalt hi gewaltige Woatermassen ätter buppen in de Wulken, samt Fiske, Poagen un our Dierte do lee-ter wied ur Lound wier deelrine. Sucke Woaterhosen konnen twintig bit trütig Me-ter Truchmäite häbbe. Ju gewaltige Kraft häd di Wirbelstorm fon den spira[l]formige um den Käden aw dät Haat, toun Deel mäd Urschalgaaugeid, sick traalende Luftströ-me. In dät Binnere fon den Trjachter bil-det sick truch ju Fluchtkraft fon do Luft-massen aan stärk fertäänden Rum, die ex-plosiv orbeidet, wenn hi ur Huse wech-gongt. Nimmt hi sin Way ur Lound, sucht di gewaltige Russel alles in de Luft, sogoar ganze Huse bit ur hunnert Meter hog. Dan passierje wunderlikste Dingere, do sick blot erklärje läite ut ju schärpe Ouscheednde fon de Sugsoone in den Wirbel, fon do sick rasjend traalende Buten-Wogen. In Ponca, Oklahoma, reet di Tornedo een Hus mäd Wiuw un Kärl bi hire Aeiwendieten in de Luft. Dät Hus brik in dusend Stucke. Man

di Foutbeen wir do bee Ljude sieten, bleeu heel un swiude as 'n flogenden [= fljogenden] Teppich longsom tou de Gruund. Aan Wirbelstorm makede ock so een Kunststuck for mäd 'n Köäkenschap. Een Lokomotive wudde fon hire Gleise licht un in umekierde Gjuchte ap dät Noabergleise wier deelsett. Aan Far-mer di just ant mäilken waas, siet toumoal alleenig ap sin Melkstoul; ju Ku waas in de Luft flaien. In Kansas wirbelte 'n Fri-sierbude njugentig Meter wied wai un set-te sick gans longsom ap de Gruund deel, dät nit moal di Spegel briek.

Di Tornedo biweget sick mädunner long-som, mädunner roaset hi aber mäd hunnert Mielen in de Ure ur hunnerte fon Mielen. Sin Way is 'n Asgardway fon Fernäilnge. Binne in den Slauch, den siene Wogen ut rasjend rundtraalende Luftmassen bistoun-de, haue egalwech grellblaue Laije

her-deel. Ju Gewalt fon den Storm is so fell, dät Plonken truch Bome jaget wäide, Huse, Dierte, Maansken un Autos hog in de Luft drain wäide. Dät Brusjen un Brulljen wier-mäd hi sin Way luckt, is so lud, dät man dät Touhopebreeken fon Huse, dät Krach-jen fon do utnunnerbrekende Bome nit mor heert.

Dät Hurrikane un Taifune ock echte Wir-belstorme sunt, deer is me erste for sowät hunnert Jiere bäte kemen. Man häd leeud, dät disse gewaltige Storme sick liekut bi-wegden. It wans 'n Rätsel, wierum immer havarierde Schiepe mäd brekene Mästbo-me deegelong for den Storm herdriuen wudden un touläst ap hiren Ankerplats wier ankemen. In dät Centrum fon aal do Wirbelstorme is it holl as in en Tunne ju rund wirbeld wädt. Do utwoaksene Mon-sterhurrikane häbbe en Truchmäite fon fif-tien bit sextig Kilometer un een Höchte bit njugen Kilometer. Disse riesige Hollrum in den roasend rundtraalenden Cirkel wädt namd as Ooge aw Haat; do Meteorologen name dät Stormooge as ,,dät Gat in de At-mosphäre" wil hir unnernorm läigen

Luft-druck herskt. Wilst di Cirkel as Wirbel-storm rort un bruset, is it binne gans freedlk un Fugele deer Schuts säike ap dät rauelke blaue Woater.

Äidbiujen in Japan

It waas ap den erste September njugen-tienhunnert trjountwintig, as 'n grot

Äid-biujen Tokio ju Headstäd fon Japan, toun grotsten Deel, un Yokohama total in Trum-mere un Äske ferwondelde.

It waas iuen for twelif, do Sträiten wie-ren fräi fon Maansken un eenige sieten al bi hiren Ries. Ap eenmoal grummelde dät unner de Gruund heran, dan foulgede 'n gewaltigen ersten Äidsteet ap un deel. Bin-ne een Sekunde waas dät Läipste pasierd. So fäng ju grotste Äidbuijenkatastrofe siet Maanskentaanken oun in do be grote Stee-den Tokio, Yokohama un our Steeden. Ju Steede wir disse foulgenswere Katastrofe ounfäng, lait joop unner Woater, ap de Gruund fon de Sagami-Bai. Ju Meeres-gruunde ferschow sick deer um hunnert Meter, un jagede eene so namde seismiske Floudwoge jun dät Fästlound. Di äigentlike Heerd lait in de Izu-Archipel, sowät hun-nert Kilometer sudwestlik fon Tokio. In do ap dät stärkste träfde Provincen nom man ätter den erste Steet twäin mor, un dan mäd litje Oustände morere heftige Steete woar.

Fon [= Tou?] do fästeste Huse in Yokohama heer-de dät Ferwaltungshus fon den Städdeel Kanagawa, dät as bolde gans sicher goolt. Düt Hus wudde swer ap un deel schädded; do Ljude do ut hire Komere ronnen, kud-den sick nit ap de Fäite hoolde, wil dät Hus wonkede as 'n Schip bi hogen See-gong. Schappe fällen ume, Akten un Bou-ke fällen deel. Do Maansken mosten ap Hounde un Fäite kjope, jo kudden nan Hoolt fiende. Di erste Äidsteet is forbi; nu heert men dät Krachjen un Dröönjen fon do touhopefaalende Huse. Glieks deer iuns-lie breeke Post un Hyginiske Laboratorium Bauten touhope, mächtige Stoawwulken sti-ge ap. Ju ganße Städ, mäd Utname fon eenige Stäilbetonbauten lait in Schut un Trummere. Fertwiueld lope do Maansken wai un wier um Schuts tou fienden. Dode un Biseerigde lääse unner do Trummere. An do hunnertsextig dusend Dode, dät waas dät Wierk fon een poor Sekunden. Dät Fernichtungswierk truch Äidbuijen foulged ju grote Fjurkatastrofe, ju in Yo-kohama twäin Deege un two Naghte durde.

Mäd aan Sleek, binne een Sekunde: Unheel, Fertwiulnge un Dod.

In dät Grand Hotel, di elegante Treff-punkt an dät Meer, häbbe sick as gewoond ju forneme Sälskup fon Utlounder un Ja-paner tou Middayieten ienfunen. Jo bi-wunnerje ju froije Utsicht ap den Hafen fon Yokohama mäd den Schipsferkier un unnerhoolde sick fergnöügt ur düt un dät, as ap eenmoal dät Hus ap un deel gongt, do massive Muren mäd lud Kraakjen tou-hopebreke, dät Hus stätt ien, bigräwt do Maansken unner sick un staant flux in Flammen.

De Irsenbaantunnel stät in den Oogen-blick ien, as di Ielsug deer truchfierde. Fon do sexhunnert Maansken in den Träin bleeu nit aan liujend.

Ut do Kökenfjure kumt ju totale Fer-nichtunge. Ut Nod for morere näije Äid-steete lope do Ljude ut de Huse un fer-jeete dät Fjur uttoujooten, dät just in de Middaysure flott barnde. Prompt stige do Rookpielere hog, dät Fjur grippt gaau um sick. In do Sträiten fon do Grotsteeden stige tjucke Leem[-] un Stoawwulken hog un ferdunkelje den Hemel. Do rode Flammen flackerje bolde ut al do Huse. In düt ge-spensterhafte Lucht fluchtje do ferstörde Maansken ätter alle Siden, wülst do unner do Trummere Bigreeune un Biseerigde um Helpe roupe. So entstud di gewaltige Bround, di do Steeden in Äske ferwondel-de. Telefonträide, elektriske Träide un Ka-bele hongje wüld as Spinnen-Nette truch-nunner, do Maste sunt breeken, kruum be-gede Irsenschienen stounde in de Luft. Hun-nerte fon Sträitenbaanwaine stounde in Flammen, Gasrore sunt borsten, dät Gas barnt as Fackele. Telefone sunt unnerbree-ken, deerfoar in Steede loope allerhound Gerüchte ume; borstene Sträiten, fernäilde Bräge speere do Fluchtjende den Way. Woaterwierke suut fernäild un läwerje nix mor. Ju Fjurweer kon nix utgjuchte, do Waoterroore sunt sprongen. Dät Fjur, truch stärken Wiend ätterholpen, wädt een Flam-menmeer. Do Bäidne roupe ätter hire Ool-den. Do Kärle dreege Biseerigde un oolde Ljude ut dät Flammenmeer.

Ju hoge Floudwelle häd een grot Schip as en Bäidens Spielseeke hoglicht un ap den fernäilden Hafenpier deelsett. Our Oceandampere do noch intakt, bierge noch hunnerte fon Maansken ut den barnjenden Hafen un fluchtje ap dät epene Meer.

An monige Steeden twiske Tokio un Yoko-hama is ju Gruunde epen. Brede un jope Kleeue jaanje as en Moonteeken fon do Naturgewalten.

Morioka, di Policechef fon Kanagawa, staant disse Katastrofe sunner do gewoonde Helpemiddele junur. Do Bauten fon siene Präfektur sunt heel bliuen, eenige hunnert Ljude sunt hierher fluchted. Dät Fjur kumt fon alle Siden naiher, hi kwäd tou do Ljude, jo schäln him man foulgje. Jo lope truch do barnjende Sträiten ätter den Yokohama Park. Man di Iengong tou den Park is all speerd truch dät prassjelnde Fjur. Truch Roowulken [= Rookwulken] un Fjurfunkenfall kumme jo ät-ter den Hafen. Hir sunt morere Schiepe ume-kanted un twäin ap Lound smietene grote Dampere barnje longsom ut. Morere Kais sunt tohopebreeken. Fon den Ljuchttouden is nix mor tou sjon. Do grote Oiljetanks sunt utronnen, ap dät Woater drifft ju Oil-je. Morioka brankt do Fluchtjende unner ap de näije Tollstation, man longe konne[n] do deer nit bliue. Dät Fjur grippt ur ap do grote Weerenleegere un dät Tollhus, ju Oilje ap dät Woater kumt in Bround. Noch en poor Aeidsteete kleeue dät Sträi-tenploaster epen un klappt wier ticht. Mo-rioka sprinkt int Woater un swimmt ätter den naiste Oceandamper. Dät is ju ,,Korea Maru", ju den our Day oufaare schul ätter Amerika. Ju lieg an Kai Number fjauer un waas as hi ienstätte, hunnert Meter wied wechtaid. Sextig Matrosen, do deerbi int Woater sleuderd wudden, kudden mäd flux utsette Boote redded wäide. Do Flammen driue fuul Fluchtjende an de Kante fon dät Hafenbecken. Morioka kumt an Boud un mäd Helpe fon de Kaptain di aal sien Mo-torboote wai un wier foare lät, konnen noch aghthunnert Maansken an Boud brocht wäide. Ock ju ,,London Maru" un ,,Paris Maru", do den Hafen ferläite, nieme Fluchtjende an Boud, wulst litjere Boote mäd Fluchtjende fon ju barnjende Oilje-schicht ienhaald wäide.

Ap de ,,Korea Maru" fersäkt Morioka Ferbiendunge hertoustaalen mäd de Buten-wareld. Hi funket ätter Tokio, man kricht neen Ontwoud, den deer sjucht dät nit fuul beter ut as in Yokohama.

Ju stärke Funkstation Funabaski nimmt den Bigjucht gluckelk ap, ju meldet ätter Osaka un Hyogo, fon wirut flux Helpe saand wädt. Amerikanske Kriechs- un Hon-delsschiepe ap de Pacifik do den Funk ap-nieme, nieme flux Kurs ap Yokohama um to redjen un to helpen. Den our Day fiende twäin Policeinspektor hiren Chef Morioka: dit [= di] saant do be flux to[u] Fout ätter Tokio ät-ter dät Binnenministerium um Helpe tou erbidjen. Binne fjaueruntwintig Ure sunt do be touräg un konnen bigjuchte, dät do erste Truppen unnerwayens sunt un bolde ientreffe. Do kume ock to Fout, den aal do Train un Sträitenfoartjuge konne nit fiere. Morioka häd mäd sien Ljude aal dät Mu-gelke däin. Ap den träde September kume Marinesuldaaten to Helpe, man dät fer-wöüstede Gebiet waas tou grot, do Liuens-middele ap Leeger fuuls to min, um Heer ur ju Nood to wäiden. Ju Tsukijibräg wud-de as ju nödigste foar den Ferkier binne fjaueruntwintig Ure reparierd, eenige Sträi-ten, Ferkiersmiddele un Kabele wier in Ordnung brocht. Siet de fjode September aber, as Truppen ätter Yokohama kemen un di Utnametoustand anornet wudde, geen ju Orbeid flot forut: Fluchtlingstransporte ut de Städ, Liuensmiddeltranspo[r]te in de Städ, Sprengungen fon Huseblocks, ferlä-dene Städdeele aprat. Do Lieken wudden, um Epidemien to fermieden, eenfach in do barnjende Huse smieten. Noch fiu Deege ätter dät Biujen wütede, as 'n amerikans-ken Filmoperatör bigjucht, wo dät fon de Luft un [= ut?] liet: ,,Ik sag en dunklen Flecken an de Horisont, di Kädn scheen rod to wee-sen un as en riesiggroten Pogestoul ut de Gruund wuks, gaau gratter wudde, un den Hemel toustriude. Do griese Wulken wud-den tou pickswote Rookwulken, do as swere Kljaune hogwirbelnden un di rode Kädn sick in en Flammenmeer ferwondelde, dät, ut dusende fon enpelne Fjurhäide touhope-sett waas.

Di Filmoperatör bigjucht ferre: wi flogen in 700 Meter Höchte ur ju barnjende Städ Tokio wech. Wi flogen twiske two Meere, ur us do swotgrise Rookswoaden, unner us flammde dät rode Meer fon Fjur. Ju barnjende Helle hied sick monige Kilome-ter ätter alle Kanten utdeend, ättert Sude un Noude, ättert Aaste un Weste. Ju gloi-jende Hatte fon dät Fjur waas in sogen-hunnert Meter Höchte so stärk, dät wi hager stige mosten. As do maaste Broun-de sick uttobed hiden, wudden do Reste ouschöäteld un mäd dät Aprumjen bigind. Dät ganße Foulk holp bi do Aprumorbei-den. So waas in Tokio mäd fiu Deege Woa-terfersurgenge un Elektrisität wier in Gong. Di Schade, den dät Aeidbiujen angjucht häd, kon in Talen nit goud fästlaid wäide. Do Fernichtungen sunt tou grot un fer-schiedenartig. Nit blot do fernäilde Huse, ock di Utfall fon Hafen- und Irsenboan-produktion, do Biwoaterungsanlagen foar do Riesfäildere un do Ferwöüstungen fon grote Waldungen. Dan dät Läipste dät nit ersett wäide kon, di Ferlust fon Maansken-liuend. Di amtlike Bigjucht biteekende den Ferlust mäd 156 693 Dode un fiu un een holwe Miliarden Yen Schaden.

Ju grote Katastrofe häd wised, dät ju ganße Wareld Andeel noom an do Liden fon dät japaniske Foulk. Gewönlik släpt dät Geföul foar our Foulkere bi elk. Mäd aan Sleek wakede dät Geföül ap un moon-de, dät wi Maansken aal touhope heere, un in Tieden fon Nood un Uungluck hol-pen wäide mout. Di Präsident fon do USA rup dät amerikanske Foulk ap, flux tou helpen. Man tochte wier toräg an dät Aeid-biujen in San Francisco, as do Japaner, wen jo domoals ock sälwen nit wäilhäbend wieren, dag flux hunnertdusend Dollare foar San Francisko spendeden. Nu wül man deerfoar ut Tonkboarkeid helpe. Ju erst[e] Sammlunge brochte flux ap den träde Sep-tember, twäin Deege ätter ju Katastrofe, in San Francisko fiuhunnertdusend Dollare ap. Aetter two Wieke wieren aghte Milio-nen Dollare touhope kemen, un aaltohope kemen an Jäild un Materialseeken an do twintig Milionen Dollare tousomen.

In alle Wareld wudde mäd Bigäisterung sammeld foar Japan. Di Lord Major fon London biginde mäd en Jäildsammlung, ju binne two Wieke hunnert tachentig dusend Puund Sterling apbrochte. Do Chinesen staalden den Boykott fon japanisker Weere ien, di wegen politiske Differensen oun-fangd waas. Antijapaniske Bleede rupen ap, do Japaner tou helpen. Alle Loundere bi-deeligden sick an ju Japanhelpe. Dät litje Belgien heelt aan extra ,,Japan Day" ou foar Helpe. Morere Wieke long heelten sick do engelske un amerikanske Kriechschiepe, do in de Pacifik stationierd wieren, in de Tokio Bai ap un surgeden touhope mäd Hondelsschiepe foar den Transport fon do fuule Fluchtjende, foar den Transport fon Neermiddele, Molk, Konserven, Bäde, Mo-bilar un Baumaterialien, do foar den Wier-apbau so nödig wieren.

Sicher hiede ju Katastrofe fon 1923 dät japanische Foulk wied touräg sett wirt-schaftlik un politisk, wenn jo nit so toai wie-ren, so flitig un energisk den Wierapbau bidriuen hieden. Fiu Jiere leeter waas dät Läipste ursteen. Do fernäilde Steeden wud-den wier flugger un fäster apbaud.

Do Naturgewalten, do wi Moansken so fuul fertonkje, konne[n] aber ock gräsig wäi-de. Aw Aeidbiujen, aw Flammenmeer, ras-jende Woaterflouden, aw n rorjenden Or-kan urfaale him unferhofft, fernäile him un sien Wierke. Do Japaner häbbe biwiesen, dät di Wille tou Wiederbistounden truch neen Katastrofe breeken wäide kon. In dät Jier 1467 wudde ju Städ Tokaido, 1657 ju Städ Meireki fernäild; 1703 Aeidbiujen un gro-ten Bround in Tokio mäd 37 000 un ju Pro-vins Sagami mäd 100 000 Dode. 1855 fjaut[-in Deege long Aeidbiujen in Tokio mäd 'n hachelken Bround un circa 100 000 Dode. 1891 Aeibiujen in Ogaki, Kasematsu, Gifu un Takegahama mäd 7000 Dode. 1896 waas an de japaniske Aastküste een sweret See-biujen; trütig Meter hoge seismische Mee-reswoge rullde mäd furchtboar Getöse ur do Provinsen Rikucho, Rikuzen un Mutsa, wiertruch 11 000 Huse fernäld un 27 000 Maansken dod kemen.

Ju Fanlieke in de Kayhuser Fan

As Fr. Roggemann ut Kayhusen in Ool-denburg ap den träde Juli njugentienhunnert twountwintig sien Eed gruw, tochte hi an nix ours as dät flugge köülige Weeder. It waas just dät gjuchte Weeder foar an flot-ten Greeuer, dät ju Orbeid licht maket. Hi hied al morere Wodenjen utsmieten, un as hi wier aan Meter un twintig cm deel-greeuen hiede, statte hi mäd de Sniedspade ap wät Haddes. It kemen Knokenstucke un Pelsfetsen ätter buppen. Roggemann wun-derde sick deerur un sochte ju Herkunft fästtoustaalen. Longsom un forsichtig gruw hi elke Sode los. As hi nochmoal ap wät Häddes statte, staalde hi de Jager wech un orbeidede mäd de Hounde do eenpelnde So-den wech. Bolde hied hi en hellgriese Mas-se fräilaid, ju so wook waas as wäite Pappe. Immer düdliker wisede sick ju Form fon dät wät hi funen.

Roggemann kreeg an litjen Schreck, as hi saag, dät hi aan ap de Räg lääsenden doden Maanske for sick hiede. Bee Beene wiren bi de Aankel mäd an Pels touhope knett. Hir hied di Jager gläd ounsnieden un Deele me ätter buppen smieten. Bi naiher toukiekjen fäl ap, dät blot do bupper Irme to sjoon wieren. Roggemann wül deer mor fon wiete; hi traalde ju Lieke ap de linke Side un hi foont, as hi fermoudede, dät do Hounde un Unnerirme ap de Räg ligen. Di Korpus waas noch so fäst un beegsom, dät hi dät Oor ounpackje kudde um den Kopp tou traalen. Hi hied al moal fon Fanlieken lesen, un nu wudde him klor, dät hi so-wät funen hiede. Hi wiste, dät blot an Fachmon ju Lieke so bierge kude um dät ju foar dät Studium wät wäid weese kud-de. Hi waande sick an den bikaande Bak-kermäster un Flechten-forsker Dr. h. c. Sandsteede in Bad Twiskenahn, un di bi-gjuchte dät Naturkundemuseum in Oolden-burg.

So kud di Museumsdirekter Dr. Martin den our Day mäd Sandsteede un Roggemann ju Lieke in dät Eedgräb unnersäike. Deer-ätter as aal dät meten, unnersocht un foto-grafiert waas, un aal do litje ousniedene Deele, Kloderreste un Pelsfetsen binunner socht hieden, wudde Roggemann fräiged, aw hi ju Lieke wäil ätter Twiskenahn brange wül mäd sien Eedkoare. Deer schul di Dode bit tou den Transport ätter Oolden-burg, in de Spiker fon dät Ammerlounder Burenhus utstaald wäide. Wil it reen, bi-dekde Roggemann siene Weere mäd een Pla-ne un makede sick deermäd longsom ap de Way. Bolde kemen him ock al Ljude jun, do hieden al deerfon heerd un fräigeden näischierig, wir ju Fuundsteede waas. Ju Steede biteekende hi do genau as de Weer-heid waas un elk den Way fiende kudde. Hi fertelde aber nit, dät hi zu [= ju] Lieke ap de Korre bi sick hiede. Mäd Gniffellaachjen fer-tälde di nu oolde Heer for eenige Jiere deerfon un ferrätte ock den Gruund fon siene Hondlungswise: Wo longe hied ju Foart wäil durd, wen hi ap den longe Way ätter Twiskenahn elke Moal dät Ferdeck ounumen hiede!

In Ooldenburg wudde di Fuund mäd Hel-pe on [= fon ] Doktere unnersoaght, un tou de Prä-peration in 'ne Woatermasse laid, ju dät Fuljen ferhindert. Ju Lieke is noch so er-heelden, dät in de Herst njugentienhunnert twounfiftig eene Röntgen-Unnersäikenge un Obduktion mugelk waas, do intressante Utslöätele läwerden.

It is ju Lieke fon an blonhierigen [= blond-] Went, di ätter sien Gröte fon aan Meter twintig Centimeter, aghte bit tjon Jiere oold we-sen häbbe kon. Gans bisunners faalt ju goad [= goud] erheeldene hellgrise Häid ap, ju aber wät dunkler wudden is deertruch, dät ju morere Deege de Luft utsett waas. Oun-fangs bi dät Fräilääsen fon ju Fanggruun-de was ju Fawe bolde gans wiet. Sogoar do Poren sunt noch goud to sjon! Ap de Räg bleeu ju Häid heel, wülst an de Bukside en Riet fon buppen ätter unner ur den Korpus lapt un ju Brust un Bukhööle fräi-lait. So sjucht me an de Brustkurig eenige Ribbeneende un binne goud erheeldene Or-gane. Di Mage waas, as ju Bukhäid ock, platsed. It bleeu man aan Deel fon den In-hoolt erheelden, wierut twäin Apelkädne dütlik tou kannen wieren. Di Apel heerde somäd tou de läste Mäiltied.

Do Tierme sunt toun grotsten Deel er-heelden. In den fullständig forfunenen Haatbütel waas fon dät Haat nix mor. Do Fansurigeiden häbbe dät aplösed. Ock our Muskelgewebe häbbe sick nit heelden, wät man ock bi our Fanlieken fäststaald häd. Deerjun sunt Biendegewewe, Sienen un Häid gewönlik noch deer. Ut do Knoken häbbe do Fansurigeiden den Kalk herutlee-ken un sunt deerum so licht wudden. Trots-dem dät jo wook un beegsom sunt as Gum-mi, häbbe jo hire Form biheelden.

Di went lig ap de Räg, be Unnerirme mäd Lappen fon en fienen Wulldouk ätter bäten touhopebunen. Disse Bienderäi waas bit to de Haals wider maked un um him fästmaked. Deerur hied man een twäidet Gewewe schalartig foolded um de Haals slaien, dät fräihe Eende ur de Front fon de Körper laid, truch de Beene truch den Räg hog, un wier an de Haalsumwicklung fäst-knett. Noch aan Douk, di grot un groaw stopped waas, lieg mormoal[s] tohopeslaien in de Necke. Di Pelsumhong ut Kalwerfell, deermäd wieren do Beene twiske Ankel un Woade tohopebunen. Toun Glück waas hi fon de Jager nit läip fersnieden, so dät hi sick noch tohopesette liet. Hi is ut fjauer Lederstucke tohopesäid mäd traalde Sienen. Do Kaanten häd man urel Centimeter umeslaien un de Soom epen snieden. Ofte sunt do nu fon dät Fanwoater rodfawede Hiere ap den Pels tou sjoon. Sogoar ju Snur is noch tou kannen, wir di Umhong mäd ticht bunen is. Wät schul so eene kom-plisierde Tohopebienderäi bitjude? Wierum häd man do Hondfessele noch an de Haals fästknett? Wierum aal do our Knetteräien? Wudde di Went de Haals tichttaid un is truch drüseljen dood maked? Do Haals-douke wudden ounumen, man neen Würge-moale wiren tou sjoon. Do mosten noch goud tou sjoon weese kwiden do Doktere. Hi is woarschienlik sturwen an do Foul-gen fon träi breede Soaksstäke do fore an de Haals to sjoon sunt. Ock ju Rägside fon de linke Unnerirm häd aan Stäk ou krie-gen. Di Ferloop wiset, dät in den hoglichte Irm statt wudden is. Wil dät Göütjen ur do Soaksstäke nit fersnieden is, wudde ju

Fesselung erste ätter sin Dod anlaid. Ju tjoonde as Hondsel bi dät dregen fon de Lieke in de Fan, un ferhinderde dät Her-unnerhongjen fon do Liede.

Di riochte Bupperirmknoke is breken, dät splitterde Eende häd ju Häid fon de Irm truchstatt. Dät is nu, wir do Knoken wak-ker sunt as ju fäst[e] Häid, nit mor mugelk. Di Irm is also breken for de Fersinkunge in de Fan, filicht al bi de Dodunge.

Nu trät ju Froage ap, waneer disse Moort passierde. Di Fanforsker C. A. Weber ut Bremen birekende dät Aaler fon de Lieke ätter de Höchte fon de Fan ap sowät two-dusend Jiere.

Ju twäide Froage, wierum ju Lieke so wied in de Fan brocht wudde, kon morere Gruunde häbbe. For twodusend Jiere wud-den do Godde toumäts sucke Opfere brocht. Filicht brochte man him so wied in de Fan ut Nood foar dät Wiergongen. Ju gewön-like Urseeke is ja, aal do Spuren tou

fer-wiskjen, um de Stroafe foar so een swer Ferbreeken tou entgongen.

So fertonkje wi am maasten ju konser-vierjende Kraft fon de Fansurigeid (Hu-minsäure) un ju Luftous-leetengeid in de Fan ju Mugelkeid, nu noch an Maanske ut oolde Tieden tou sjoon un sien Liuens-wise studierje to konne.

Di Oolde Dessauer

Di Oolde gont [= gongt] ur Lound un sjucht an de Way an Suldoat sitten, di sien Haamd ät-terkikt. ,,Wät makest du deer?" fräiget him Leopold fon Dessau ,,Ik lusje", ontwoudet di Suldoat. Leopold wöült in sien Taaske, rakt him 'n Daler un kwäd: ,,Deer kope di man en näi Haamd foar." Dät hied an our Suldoat heerd un blouked. Di maket sick flux ap de Way un ielt den Oolde forut, sett sick an de Way un kikt sien Haamd ock ätter. As di Fürst deer forbikumt, häd hi den Swindel trochkiked un fräiget dät sälge. Ap ju Ontwoud: ,,Ik säike Luse", rakt hi him nan Daler, aber den goude Räid: ,,Gong man ätter den deer, di häd wecke." Fergöügd [= Fergnöügd] un smusterlachjent stappt di Oolde Snutboart ferre.

Hindenburg schul loope

As di leetere Präsident fon Hindenburg noch in sien bäste Jieren waas, geen hi moal fon Tjonst ätter Hus. As hi so mäd sick un de Wareld toufree alles in Ogen-schien noom, sag hi deer en littik Wucht fon fjauer bit fiu Jiere for 'ne Husdoore stonden. Dät Bäiden fersäkt ap de Tonen stounden, aw it nit den Griep fon de Hus-schelle tou pakjen krige kon. Man dät Bäiden waas noch tou littik un wen it sick ock noch so grot makede. Hindenburg, goudmöidig un immer willens tou helpen, geen ätter dät Bäiden un kwad: ,,Täiw man Litje, ik woll di helpe." Hi look kräftig an de Schelle, so dät it truch dät ganße Hus schalde. Schelmsk kikede dät Bäiden ätter Hindenburg un kwad: ,,So Onkel, nu mou wi loope dät jo us nit krige!", lät den ferlaine Hindenburg stounde un lapt wech.

Ut de Köids-Tied

As Teetje mäd de Bäiste ätter Hus dreeu, keem Hinne him jun un kwad: ,,Ik meene dät du dälig fräi wierst, du wült dag ättert Märked." ,,Och wät meenen, Meenen lait in Flandern, Flandern lait unnern Kustäit, un wen ju Ku micht is it aal wäit . . Ik hiede ja do bäiste in de Fruchte häiwed, un hou-gede an Märked nit mor tou taanken." ,,Man Teetje, ik häbbe mi dälig wät Näis uttocht. Wen wi us säiwens in de Junkelnge jun kume, so kau wi truch fleutjen fon Wieden al wiete dät wi dät sunt. Pas moal ap, ik fleutje twäije un du ontwoudest mäd träije fleutjen. Ik fleutje dan träije un du ont-woudes[t] mäd twäije." Teetje: ,,Je dät is ja gans eenfach, man wofuul Jäild krichst du wen deer en Ku bullt? Ik krige foar elke Ku fiu Grosken un häbbe nu al träi Maak binunner." Hinne: ,,Dät krige ik ock, dät is ja so Rägel. Man fon min Koppel häbbe noch man erste trjo Bäiste bulld." Teetje: ,,Dan most du do Bäiste fon dät longträi-drige rode Bullkrud, in Gärs wickeld, fod-derje; dät woakst deer Nouderkaante Waal, an de Bomekomp in den druge Sloot." Hin-ne: ,,Wofuul fertjoonst du dissen Sumer? Ik krige fjauer Doaler un de Kost, een Poor Socken un een Poor Hoske." Teetje: ,,Ik fertjonnje sex Doaler, een Poor Hoske, Hoo-sen un 'ne fischafne Buske [= Bukse], man ik bän ock ja two Jier aller as du." Hinne: ,,Wofuul Strieke häst du sett un wofuul Dröüselken häst du al fangd?" ,,Teetje: ,,Ik häbbe hunnertfiftig Strieke sett un do erste Deege fangde ik man en poor. Man as do Koppelle kemen, do hied ik aan Day twelif, aan Day twoun-trütig, un dan moal fiftien, twelif, sex un fiu. Wofuul ik fangd häbbe, ja dät weet ik nit genau, man ik häbbe al sextien Maak in de Spoarkasse. Nu kume noch Winfugele, swote Kransfugele un do Wintergrise. Dät schell dan wul ätter twintig Maak wailo-pe." Hinne: ,,Ik häbbe man fiftig Strieke, wen ik ock so eene Dannenplacke hiede as du, dan hied ik ock mor Strieke, un ap do Wale wir ik Strieke sett häbbe, deer fankt it nit so goud."

Giftplonten geforlik foar Bäidne

Dierte freete neen Plonten do giftig sunt un him schadje kudden, dät angeborne Emfienden biwoart do deerfor. Di Maanske in use so fuulsidige Tied häd dät natürlike Geföül deerfoar ferlädden, un mout dät troch siene Inteligens ersette. Hi mout erste leere, wecke Plonten giftig sunt, un wecke Bloumen hi sunner Gefor in de Hounde nieme durt. Monige Giftplonten läite fluch un häbbe froije Fawen. Am geforliksten sunt do Giftplonten foar litje Bäidne, den do stopje am ljowsten elke Bloume un Bäi-je in de Mule. Hire Ferstand kon giftige fon do ungiftige noch nit unnerscheede. Hir mout ju Memme aw urs wecke deerap aachtje, dät troch Giftplonten neen Unheel passiert. Deerum biaachtje wi do Rägeln: Litje Bäidne do alles in de Mule steete, gorneen Bloumen reeke. Grattere Bäidne unnergjuchte. Bisunners geforlik sunt Nachtschatten, Tollkirsche, Einbeere un Seidelbast. Dan unriep Säid fon Moone-koppe, Stechapfel un Bilsenkrud, do Wutte-le fon Woaterschierling, do mäd Petersilje aw Sellerie ferwickseld wäide konnen. Truch kaaujen un saabjen kumt dät Gift fon do Plonten erste gjucht to de Wir-kunge.

Monige Plonten sunt so giftig, dät jo troch eenfach bifäilen 'ne Fergiftunge fer-urseekje. Tou disse Sorte heert ju Herst-tiedlose. Spidelt man mäd hire blaurode Blaumen, statt deerätter de Finger in de Mule, so rakt it Anfalle fon Flaute. Ock dät eenfache Birürjen fon Irsenhoud (Eisenhut) is geforlik. Deer waas moal en Went, di hied sick eenige Bleede fon disse Plonte as Schaad jun de Sunne ap de Stierne laid; hi wudde flau un kreeg swere Krämpfe, so dät di Dockter Meute hiede him wier tou ku-rierjen.

Nit blot in de fräije Natur, ock in de Tune träft man giftige Plonten wir do Bäidne for woarschaued wäide mouten. Eenige bikaande sunt: Fingerhoud, Goul-drien, Irsenhoud, Christrouse aw Nieswurz, Wulfsmolk un Eibenboom.

Bi Wonderungen in dät Fräije mouden do Bäidne ädder genoug deeran waand wäide, dät jo unbikaande Plonten nit pluck-je, un neen unbikaande Bäijen ite. Erste wen jo genau unnerscheede konnen, kon man se filicht alleene gonge läite, wen jo ock immer wier ermoond wäide mouden, aal do unbikaande Bäijen, mugen jo ock noch so flugg läite, tou mieden. Ju Plonte ju do Bäidne am ersten kanne leere is wull ju Barnnedle, häbbe jo sick erste eenige moale deeran barnd, dan häb-be jo ju foar immer kannen leerd. Man fer-tält do Bäidene am bästen, dät al monige Bäidene fergiftet wudden truch Giftplonten un unner schreckliche Pine sturwen sunt. Ap sucke Woude aachtje Bäidne, den jo häbbe nod for Pine un hongje an hir litje Liuend.

Wät man licht ferjät

Wen dät Jier ume is, häd man fuul heerd un lesen wät in de Wareld passierde. Dät maaste deerfon un do Datume häd man aber wier ferjeten. S[c]hriu[e] wi aber do wich-tigste Forkumen ut dät fergene Jier ap, kon man do wier ätterlese. Wi fange oun bi Januwar di

twäide: In Wilhelmshaven, Andernach un Norvenich wudden do erste Kompanien foar de näije Weermacht apstaald.

fifte: Buundeskansler Dr. Adenauer wud-de tachentig Jiere oold.

sexte: Vicekansler Blücher birate sick to den erste Stoatsbisäik in Indien ätter Näi-Delhi.

sogende: Di russke Botschafter Sorin ur-raate siene Utwise in Bon; Haas kreeg Agrement foar Moskau. Aetter longe Pause träfden wier Dütske in Friedlound ien, ock do Nitamnestierde wäide fon do Sowjets urraat.

tjande: Dr. Ney (CDU) wädt Ministerprä-sident un Dr. Schneider (DPS) Loundday-Präsident in Saarbrücken.

twintigste: In Andernach noom di Kanz-ler ju erste Parade fon de Buundesweer ou. Ap den Berliner Bisirksbürgermäster Kreß-mann wädt en Sprengstoffattentat unner-numen.

Eenuntrütigste: In Frankrik trät ju Re-gierung Mollet hir Amt oun.

Februar erste: Eene Keeldewelle ur gans Dütsklound brankt monige Ferkierswierig-keiden.

fifte: Do Olympiske Winterspiele in Cor-tina tou eende. Dütsklound wint eene Gould- un eene Broncemedalje (Ossi Rei-chert un Harry Glaß). Ju Donau häd wier Hogwoater in Foulge fon Iesstau.

sogende: Di italieenske Ministerpräsident Segni unnerteekent in Bon 'n Stoatsfer-drag.

tjande: Sibiriske Keelde ur Frankrik un Italien kostet fuul Dode.

trättinste: ,,Koolde" Rousemounday-Um-toage. Trompeten fjoose fäst.

trjountwintigste: FDP is kleeud. Rebellen name sick FVP.

Meerte twäide: Papst Pius di twelfte tachtig Jiere oold.

fjode: Brentano un Pineau sette do Kon-ferensen ur de Saar fout. Fon näijen

Ies-stauungen ap de Donau mäd Hogwoater-nood; ock ap de Middelrhien lait ju Schip-foart still.

fifte: Bi de Loundaywaal in Würtemberg-Boaden blifft ju CDU mäd sexunfiftig

Man-date ju stärkste Partäi.

sexte: Mäd trjohunnertnjugentig ju[n] twin-tig Stemmen noom di Buundesday ju Weer-ergänsung fon dät Gruundgesets oun. Ju SPD stimde ock foar de Gruundgesetsande-runge.

achtienste: Frankrik maket Tunesien toun ainen fräihen Staat. Een sweret Aeidbiujen in den Libanon forderde hunnerttrütig Do-de. In de USA kemen bi de Wirbelstorm sexunfiftig Maansken ume.

njugentienste: Bileegerungstoustand in Algerien. Frankrik gjucht Militärluftbräg ien. In de Saar löst sick ju SPS ap un ur-rakt hire Membere de SPD fon dät Bundes-gebiet.

eenuntwintigste: Ju Montanunion rakt den Koolenpries in dät Ruhrgebiet fräi.

sexuntwintigste: Frankrik luckt Reserwi-sten ien as Verstärkung foar Algerien.

agtuntwintigste: Ministerpräsident fon de DDR rakt tou ap den SPD Partäiday, dät in de Sowjetsone Riochtsbreeke, uunbi-gruundede Ferhaftungen un our Wilkürak-te forkemen wieren.

April, erste: Ju Sowjetunion lig de UNO 'n Ourustungsplan for.

fifte: Mollets Utläitnge, ju allgemeene Ourustunge nit langer fon de Wierher-staalnge fon de dütske Eenheid ouhongjent tou makjen, statte in Bon ap stärke Oulien-ge. Di näije Utbreek fon de Vulkan Aetna ap Sisilien fersette do Biwoonere in de Naite fon Catania in Nod un Schrecken.

sexte: In de Gaza Striepen kumt it tou swere Kamphondlungen twiske Aegypten un Israelis.

njugende: Generalsekretär Dag Ham-marskjoeld häd in de libanesiske Kapitol-Städ Beirut siene Fermid-lungsorbeid foar den naibi Aaste bigind.

fiftinste: Aan Transport mäd agtunsex-tig ,,nitaamestierde" fröihere Kriechsgefan-gene träft unferhoft in Friedlound ien.

achtienste: Russiske Ministere Bulganin un Chruschtschow träffe in London ien toun Stoatsbisäik. In Monaco is grote Fier. Fürst Rainier hülket ju Grace Kelly un haalt grote Hochtied.

njugentienste: Aegypten un Israel fer-flichtje sick, bidingungslos ju Weerreewen-Rauhe an de Demarkatio-nslienje ientohool-den.

twountwintigste: FDP slutt do sextin Re-bellen fon de FVP ut de Partäi ut. Dehler is wier toun Forsitter wääld. Den our Day ju FVE officiel apstaald, Preusker is For-sitter. In Berlin entdecke do Sowjets ame-rikansken Tunnel foar oulusterjen ieng-jucht.

njugenuntwintigste: Ju CDU wäält ap den Stuttgarter Partäiday Dr. Adenauer wier tou hiren Forsitter.

trüttigste: Di Komponist Paul Abraham is toräg kemen ätter Dütsklound; hi waas trjo untwintig Jier in our Loundere.

Mai, fjode: Buundesregierunge brankt en Gesets ur de allgemeene Weerflicht ien.

sogende: Stigende Prise un hager Loon-forderungen makje de Regierung in Bon swere Surgen.

achte: Kriechsopfer-Renten wäide touräg-wirkjend fon de erste April an erhöged. Buundespräsident Heuss bisäkt Grichen-lound.

tjaande: Twäin cypriske Grichen wäide fon do Englounder waigjucht. Swere De-monstrationen in Nicosia un Athen. Di en-gelske Kommandant Crabb is in den Hafen fon Portsmouth, as hi unner Woater den russken Krütser Ordschonikidse utspio-nierde, dood kemen.

alwte: Use Buundesregierung woll do Stationierungskosten an do Weststaaten bi-taalje.

fjautienste: Ju Sowjetunion lät bikaand makje, dät ju hire Weermacht tou den er-sten Mai um een Milionen twohunnertdu-sent Mon ferminnerje woll.

sogentienste: Englound maket bekaand, dät ju [= joo?] de Weermacht ap sogenhunnert du-sent Mon herunnersette.

achtienste: Ju Baank dütsker Loundere erhöget den Diskontsats ap fiu un holwen Procent.

eenuntwintigste: Ap den stille Ocean brochten do Amerikaner eene H-Bombe (Woaterstoffbombe), ju grotste bit nu, tou de Detonation.

sogenuntwintigste: Do Englounder slo do dütske Nationalalwen in dät Berliner Olympiastadium trjo : : een. eenunträttigste [..trütt..]: UNO Kontrollsystem ur Militärrustungen in Korea breckt touhope. Tschechen un Polen ut Sud-Korea utwie-sen.

Juni erste: Molotow is fon den Posten as Butenminister fon de UdSSR torägtreden, Schepilow wädt sin Aetterfoulger.

träde: Tto [= Tito] is in Moskau. Dr. Adenauer biboald in Luxemburg mäd Mollet do Froa-gen, do dät Saarproblem oungonge. Ju Saar wädt ap den erste Januwar njugentienhun-nert sogenunfiftig Buundeslound. In Dres-den is sogenhunnerfif-tig Jier-Fier.

njugende: Dr. Adenauer is ap Bisäik in do fereenigde Stoaten ienträft. Bulganin slacht näije Ourustungsferhondlungen for.

tjaande: Olympiske Riederspille sunt in Stockholm ounfangd.

trättinste: In Hollound entstaant Apre-gung ur ju Meedeelnge, dät sick Königin Juliana fon de Gesuundbederin Greet Hof-mans biräide lätte.

sogentienste: Ap Cypern is ju Stülkenor-ganisation aktiv. Di amerikanske Ficekon-sul in Nicosia is umebrocht. Olympiske Riederspille sunt tou Eende; two Gould-, trjo Sälwer-, un een Broncemedaille foar Dütsklound.

achttienste: Ju fjauerunsogentigjierige Bisetnge fon de Suezkanalsone truch de Englounder is to eende; Ministerpräsident Nasser look ju ägyptiske Flagge hog in Port Said.

twintigste: Bi dät ferungluckte Luftfaart-jug ur de Atlantik, for New York, kemen fjauerunsogentig Maansken dood.

fjaueruntwintigste: Ap de Buundespar-täiday fon de BHE in Fulda wudde Fried-rich fon Kessel toun ersten Forsitter wier wääld.

agtuntwintigste: In Posen kumt it wülst de Utstaal-Misse tou swere Unrauhen. Mäd Pansere gongt it jun do Demonstranten. Monige Demonstranten sunt deerbi dood kemen.

Juli erste: In dät Gebiet fon Gran Canyon steete two amerikanske Passagierluftfoart-juge tohope; deerbi kume hunnertagtun-twintig Maansken ume Haals.

twäide: Bundeskansler Adenauer toun Staatsbisäik in Italien.

sexte: Aetter träi Deege Debatte stimmt di Buundesday ou ur ju Ienfierunge fon de

algemeene Weerflicht. Twohunnert sogentig stemme deerfoar, hunnertsexunsextig deer jnn un twintig sunt näitroal.

njugende: In dät Gebiet fon dät Aegäiske Meer sweret Aeidbiujen; ap dät Ailound Santorin rakt it furchtboare Ferwöüstungen.

trättienste: Di Ottersberger Tuskedockter, di sien Wiuw schäl dood maked häbbe, is ferurdeeld tou sex Jiere Gefängnis, wir two unholif Jiere ourekend wäide foar Unner-säikungshaft. In Belgrad treffe sick Mini-sterpräsident Nasser fon Aegypten un Stoatspräsident Tito fon Jugoslawien. - Di indiske Ministerpräsident Neru träft toun Stoatsbisäik in Bon ien. - Mäd trjohun-nert agtunsextig jun alwen Stemmen wädt Erich Ollenhauer wier wääld toun Forsitter fon de SPD.

fiftienste: Die australiske Ministerpräsi-dent Menzies bisäkt Bon.

achtienste: Dät ju amerikanske Regierun-ge ploant, ju USA Truppentaal tou fermin-nerjen, häd in Bon Unruhe ferurseeked.

twintigste: Ock di Buundesrat is foar ju allgemeene Weerflicht. - Ounhooldende Rien häd in Noudhessen un Niedersaxen Hogwaoter in Gefoulge mäd groten Flur-schaden.

sexuntwintigste: For New York steete twäin Oceandampere tohope. Di swediske Damper Stockholm rammt den italiensken Luxusdamper ,,Andrea Doria", die deerät-ter longsom sinkt. Eendusend eenhunnert fjaueruntrüttig Foargaste wäide rädded, circa fiftig fersupe.

sogenuntwintigste: Ministerpräsident Nas-ser fon Aegypten rakt ju Ferstaatligung fon de Suezkanal bikaand.

August twäide: In Tousommenhong mäd de Suezkonflikt rapt Englound Reservisten ien um ju Militärmacht ou ferstärkjen.

achte: In de belgiske Koolengrube Mar-cinelle groten Bround. Fon do iensleetene Koolengreeure fiende twohunnert fiuunsex-tig, deerunner Italiener un Dütske, den Dod. - An dusend Maansken kume dood in de kolumbianske Städ Cali bi eene Spren[g]stoff-explosion.

njugende: In Toohopehong mäd de Suez-kriese luckt Englound Truppen ut de Buun-desrepublik ou.

fiftienste: Konstantin Fräiheer fon Neu-rath, fröühere Rieksbutenminister is in dät Aaler fon trjountachentig Jiere sturwen.-Mäiden fankt in London ju Konferens fon twountwintig Loundere oun, ju sick mäd do Foulgen fon de Fers[t]oatligung fon den Suez-kanal bifatje.

sogentienste: Troch dät Urdeel fon dät Buundesgjucht in Karlsruhe wädt ju KPD in dät Buundesgebiet ferbeden.

njugentienste: In morere Städde fon de Buundesrepublik koppelje sick junge Ljude, do so namde ,,Holifstärke".

trjountwintigste: Ju Suezkonferens woll troch 'ne Ouordnung mäd Nasser ur en Kompromisforsleek fon Butenminister Dul-les ferhondelje.

sexuntwintigste: Aan Orkan brusede ur Noudwest-Europa, hi gjucht sweren Scha-den an un twintig Maansken kume deerbi dood.

September, twäide: An een Milionen Maansken nieme deel an ju läste Touhope-kumst fon de Katholikenday in Köln.

fifte: Di Diskontsett wädt ap fiu Procent herunnersett.

sogende: Ju Buundesregierunge lät in Moskau eene Note urreeke wegen de Wier-fereeenigung fon ganß Dütsklound.

njugende: Do Suezferhondlungen mäd Nasser erfoulglos oubreeken. Englound, Frankrik un USA bildje näije Kanalsäls-kup.

sextienste: In Bonn entstud ietenste Kriese twiske Kanslsr un FDP Forsitter as Dr. Adenauer un Dr. Dehler sick de Weer-heid tälden.

sogentienste: Dät grichiske Königspoor haalt sick toun Stoatsbisäik in de Buundes-republik ap.

achtienste: Chruschtschow träft tou 'ne Urlaubsrauhe in Belgrad ien un nimmt deerätter Tito me ätter Rußlound.

twintigste: Di allgemeen bikaande dütske Städbürgermäster Dr. Walter Kolb stärft in Frankfurt.

fjaueruntwingtigste: Di Schrifstaaler Rein-hold Schneider kricht den Freepries fon den dütske Boukhondel. In 'ne Forfree-Fer-drag rakt Belgien do ätter den Kriech fon Dütsklound outredene Scheed-Terpe wier an Dütsklound toräg.

sexuntwintigste: FVP un DP makje bi-kaand, dät jo bildje een Orbeidsgemeens-kup in de Buundesday. - Buundeskansler Dr. Adenauer slacht in Brussel ju Bildunge fon eene europäiske Förderation [= Föderation?] for.

trüttigste: Adenauer un Mollet lääse in Bonn den Text fon den Saarferdrag fäst. Di Buundesday häd litje Stjurreform, un den Wechfall fon dät Berliner Noodopfer bisleeten.

Ocktober, sogende: Do Buundesministere fon de FVP: Blücher, Preusker, Schäfer un Neumeyer reke in Kassel bikaand, dät jo toräg treede.

alwte: Bi den swersten Twiskenfall siet njugentienhunnert agtunfjautig sprengden israeliske Truppen an dät Loundscheed ät-ter Jordanien een jordanisked Bunkerfor[t] in de Luft.

fjautienste: Di russiske Botschafter in Wien, Andrej A. Smirnow wädt fersett ät-ter Bonn. - Buundesbinnenminister a. D. Lehr in Düsselterp is stu[r]wen.

sextienste: Dät Buundeskabinet wädt umebilded, Strauß wädt Weerminister, Bal-ke Atomminister. Weerminister Blank, Ju-stisminister Neumayer, un do extra Mini-stere Kraft un Schäfer scheede ut.

twintigste: Di Kreuznacher Medisin Dock-ter Forßmann kricht den Nobälpris foar Medisin. - In Polen wädt Gomulka wier Partäisekretär. Do Sowjets truhje mäd Mili-tär.

fjaueruntwintigste: In Budapest urnimmt Imre Nagy ju Regierunge. Dät Foulk staant ap un ferlonget Fräigeid, do Russen ont-woudje mäd schärpschjoten. - Franzosen ferhaftje fiu algeriske Nationalisten-Anfirer in en Luftfaartjug.

sexuntwintigste: Gans Ungarn staand ap un sett sick jun do Russen tou Weer. - Di birümde Pianist Walter Gieseking is in London sturwen.

agtuntwintigste: Di Saarferdrag in Paris unnerteekend. - Bi do Kommunewaalen in Hessen, Niedersaxen un Nordrhien-Westfa-len winne SPD un CDU an Stemmen, FDP häd Ferluste.

eenuntrüttigste: Di polniske Weerminister Sowjetsmarschal Rokossowski gongt in Ur-laub un urlett sin polnisken Fertreder dät Amt. Israelske Truppen bisette ju ägyptis-ke Loundinsel Sinai. Bit nu sunt do Ungarn Heer in hire Lound. Ju Regierunge Nagy rakt den Apbau fon 'n demokratisken Stoat bikaand. Englound un Frankrik häbbe Ae-gypten en Ultimatum staald. As Aegypten deer nit ap ontwoudet, bombardierje en-gelske un französke Bombere ägiyptisked Gebiet.

Nowember, erste: Nagy kännigt Warschau Pakt, namt Ungarn as näitroal Lound un biddet ju UNO um Schuts.

twäide: Sowjets gunge in Ungarn kriech-mäßig for. Ministerpräsident Nagy ferhaf-ted. Jonas Kadar deerfoar in sien Steede ounsett. - UNO Tohopekumen bislutt, Poli-cetruppen ätter Aegypten tou seenden.

fifte: Engelske un französke Truppen sette sick fäst in Port Said. - In de ganße Wa-reld Protestkundreeken jun dät Forgongen fon do Sowjets in Ungarn.

sogende: Truch Generalsekretär Ham-marskjöld sien Ferhondlungen wädt dät schjoten in Aegypten ienstaald. - Eisenho-wer wint ju Präsidentenwoal jun den De-mokrat Stevenson.

achte: Di Buundesday ferurdeelt Gewalt-anweendung fon do Sowjets in Ungarn. Läste ferwiuelde [= fertwiuelde] Kamphondlungen fon do Ungarn jun do Russen in Budapest tohope-breken.

njugende: Ut Ungarn sett 'n stärken Fluchtlingstrom oun ätter Aastrik wai.

tjaande: Moskau truhet mäd Fräiwillige Transporte ätter den Orient. - UNO fankt oun, Police Truppen ätter Aegypten tou seenden.

fiftienste: Do Russen fange oun ungariske Fräigeidskämpfere tou deportierjen.

twintigste: Sperunge fon de Suezkanal brankt Bencienknappegeid in do westlke Loundere.

twountwintigste: Do sextienste Olympis-ke Spille fange oun in Melbourne. Ungarns Ministerpräsident Nagy fon do Sowjets ät-ter een unbikaande Steede transportierd.

fiuuntwintigste: Engelske, französke un israelske Militärtruppen wäide toräg leeken fon Aegypten.

December, träde: Ju näije Regirunge in Ungarn woll den UNO Generalsekretär nit ienreisje läite.

fjode: Fjauer Wieke ätter den Bloud-sunday fon Budapest demonstrierje dusen-de fon Wiuwe in de ungariske Headstäd. -Englound rakt as Foulge fon ju Utwirkun-ge fon de Suezkanalkriese hagere Bencin-stjur un our Ienspoarungen bikaand.

fifte: Di Buundesday erledigt dät Gesets ur de Tjonsttied. Do Weerflichtige mouden twelif Mounde tjonje.

sexte: Italiens Ministerpräsident Gronchi bisäkt Bonn.

achte: Ju Olympiade in Melbourne is to[u] eende. Ursula Happe (Schwimmwen), Wolf-gang Behrendt (Boxjen), Helmut Bantz (Turnjen) un Scheuer/Miltenberge (Twai-ner-Kajak) haalje Gouldmedaljen foar Dütsklound. Ju kumende Olympiade njugen-tienhunnert sextig schäl in Rom ouheelden wäide.

tjaande: In aan agtunfjautig Ure Streik protestiert Ungarn jun ju Ferhaftung fon do Orbeiderräide truch ju Kadar Regierun-ge. - Di dütske Arzt Dr. Forßmann kricht tohope mäd our Geleerde ut de Hounde fon den swedisken König den Nobelpries.

trätienste: An dät ungariske Loundscheed bremsje stärke Kontrollen den Fluchtling-strom ätter Aastrik. - Ju Saarregierunge is foar den Anslutt an de Buundesrepublik, DPS Ministere trede toräg.

fjautienste: Di Atlan[ti]krat bislutt in Paris enge Touhopeorbeid fon do NATO-Partner. - Brentano haalt it foar goud, do Aast-blockstoaten as fräihe Staaten tou biteekn-jen.

achtienste: Di indiske Ministerpräsident Nehru is ap Bisäik in do USA. Hi häd langere twonglose fräihe Utsproake mäd Präsident Eisenhower in Gettysburg USA.

Dät Fruchtbome-Paradies an de Bodensee

As trjo Lounderscheed lait di Bodensee twiske Dütsklound, Aastrik un de Sweits. Hi lait deer as in en Paradies, dät Woater is so klor, dät me di Seebouden sjo kon. Apele, Peren, Plumen, Sersen un Fruchts-struke drege deer ap sien Ougergebiete gans enorm.

Wen man sick ju Korte fon do Bomfrucht-gebiete bikikt, so faalt it ap, dät do maaste Anbaucentren sick in de Naite fon grote Steeden aw Industriegebiete entwickelje kudden. An de Bodensee is dät gans ours. Deer is ju Lage tou do Märkede gornit so günstig. Ap de dütske Side lait ju erste grattere Städ mäd mor as hunnert dusent Ienwonere mor as hunnert km fon dät See-gebiet owe. Ock ju Gruunde is nit beter as normoal. Wir is di Gruund foar ju Entwick-lung fon so een grot Fruchtbomgebiet, fon so een Paradies an de Bodensee, tou säi-ken ?

Di See nimmt fuul Warmte ap un spei-chert ju. Fon de Klimakorte un do Bigjuch-te fon do Wederstationen kon man sick eene dütlike Bielde makje. Erstens is dät Klima foar den Bomfruchtanbau, gjucht goud. Di Bodensee mäd siene Woaterfläche fon sowät fiuhunnertjautig [= -fjautig] qkm is di grot-ste dütske Binnensee un häd groten Ien-floud ap dät Klima fon dät Ougerlound. Wülst di Jierestruchsleek de Lufttempera-tur sowält 8,5 Grad C. bidrägt, hät di See deerjun eene Truchsleek-Temperatur fon goud tjon Gr. C. In de Sumer apnumene Warmte rakt dat Woater in de Herst un Winter longsom ou, so dät di Herst an de Bodensee relativ worm un milde is, Keelde-umsleeke un Blöütenfroste sunt säilden. Do Bomfruchte konne unner disse Meeorbeid fon de Natur goud utriepje un krige deer-truch bisunners gouden Gesmack un flugge Fawe. In de Forjier wädt dät Woater long-som woarm un bremst ju gaaue Entwick-lung fon do Fruchtbome an de See, do so-wät to de sälge Tied bloihe as bi us int Noude. Somäd is dät Weeder to[u] de Blöüte-tied as konstant tou bitekenjen, wil Blöüte-froste un Keeldeumsleeke man säilden apt-rede. Di jierlike Rienfall is an de buppere See am hogsten un ninmt ätter den Unner-see wai mend [= mäd?] tounimenden Oustand fon do Bierge ou. Ju Rienhöchte lait twiske sogen-hunnertfiftig un fiautienhunnert [= fjau..] mm. Di Rienfall is ur de Woaksdumstied goud fer-deeld, so dät ju woaksende Entwicklunge fon do Bome ock riocht gunstig is. Ock dree-ge do goude Woaterferhältnisse deertou bi, dät ju toun Deel kiesige Gruunde sick noch aint foar den Fruchtbom.

Di Fruchtbomanbau häd sick an do Ouge-re fon den Bodensee mäd do Jierhunnerte entwickeld. Ju ooldeste Kunde gongt sogoar twodusent Jiere for Chr. toräg. Groten Ien-floud ap ju Entwicklunge un Ferbeterunge fon den Anbau übeden do äddere Klaster-onlagen [= ..an..?] in Salem un dät Ailound Reichenau ut. In do goud flägede Klastertune wuk-sen näije Sorten heran un wudden an do Buren in de Naberskup ouraat. In dat trä-tienste Jierhunnert ferlongeden do Loun-desheeren al do erste Stjuren fon disse Kul-turen, dät waas die ,,Tjaande fon de Bom-frucht". In dät Jier achtienhunnert agtun-tachentig waas deer 'ne Utstaalnge unner de Parole ,,Wech mäd do fuule Sorten". So staalde aan Bur an do twohunnert Apel-sorten ut, do hi ock aal biname kudde. Dät Anhaugebiet ap dütsker Side an de See lait [in] bayrisked un baden-württembiergisked Ge-biet mäd do Kreise: Ueberlingen, Tettnang, Konstanz, Stockach, Lindau un Ravensburg. Ju Tal fon do Fruchtbome in dissen Rum wädt mäd trjo Millionen ounrat. Um dät Klima uttounutsjen, sunt do Bome wät eng plonted. In Sipplingen (Baden) stounde ur tjondusend Bome ap hunnert Hektar Kul-turgruunde. Njugentienhunnert njugenun-twintig hied di Bisirk Ueberlingen ju ap-solut hochste Apelbomtichte fon Baden. Ju Tichtigeid loonde sick bisunners in Plumen un Sersenbome.

In den badiske Deel sunt fiuunnjugentig % litje un midlere Bidriue. Twountwintig % sunt unner twäin ha un man fjauer % lääse twiske twintig un fiftig ha. In Tet-nang (Württemberg) rakt it gratere Frucht-bomanlagen in Gräinlound.

Ju oolde sänt Jakob Serke in Romelse

It waas dät Jier 1897, as di näije Pestor Franz Willenbrink troch sammeljen fon Hus to Hus, troch 'ne Serkenbaufereenigung un troch Bädelbräiwe an do Seelter in Ameri-ka so fuul Jäild tohope hiede, dät hi mäd den Serkennäibau biginne dorste. It rate noch neen Fereenigung fon Heimatfründe, ju sick foar den Erhoolt fon ju aghthunnert jierige oolde erwöüdige Serke iensette. WilIenbrink waas näitiedlk ienstaald, foar dät ooldwareldske hied hi gornen Intresse. Deerum gluckede dät him, den Serkenrat foar den Oubreek fon ju oolde Serke tou gewinnen.

Dät erste waas ju oolde Gjuchtslinde, Suderkaante fon de Serke, ju Aexen un Soagen toun Opfer fäll, bifor deer 'n Bielde fon maked wäide kudde. Monige Jierhun-nerte hied di tjucke Bom as Apstaal- un Gjuchtslinde foar ganß Seelterlound tjond. Mindestforderjent wudde dät Oubreken fon den oolde geschichtliken Bau feraat an Timmerman Schulte, Utende, foar hunnert Maak. Bifor wi ju oolde Serke oubreke, wolln wi us an Hound fon ju oolde Bielde ju ik 1898 fon den Gouldsmid Schild makje lät häbbe un nu fon W. Deeken, Hollen kop. is, genauer biskriue.

Ju Serke mät inwendig 21,30 m in de Longte un 8,20 m in de Bratte. It is an een-fachen sljuchten Backsteenbau. Do ooldwa-reldske rode Klastersteene sunt Grotfor-mat: 30-35 cm Longte, 16-18 cm Bratte un 10-12 cm Höchte. Da [= do] Muren sunt 1,15 m tjuck, deer sunt as bi use Hollemuren two Muren iunskenunner apleeken un den Hollrum mäd Kalkbräi un Stucksteene fullmurd un ofte ferbunnen. Di Toudn is 5,50 m long un 5,50 m breed, hi staant for de westlke Gäwel un häd dät sälge Soa-deldack as ju Serke. Di aastlike Gäwel häd as Stöän twäin Stiepele fo[n] buten me ounmurd. Di Gäwel is liek hog murd sun-ner Anbau, mäd een grot Finster bäte un buppe dät Oalter. Dät hoge Oalter waas breed un ur twäin Meter fon de Mure owe. Di Rum bäte dät Oalter tjonde as Gärko-mer foar de Pestor un Misbitjonere. Deer häd ock dät Schap mäd de Archivlade foar Seelterlound steen bit achtienhunnert twelief. Doren, Finstere un Gewölbebogen sunt in romaniske Rundbogenform heelden[.] Do wite, sljuchte Muren sunt mäd Holt-statuen fon Hillige fersierd. Two deerfon sunt noch redded un sunt in de näije Serke apstaald: Sänt Jokob di Allere, Maria mäd Jesus un Anna. Dät Dack is orrige steil un mäd grote oolde Hoolponnen in Kalk laid. Deerfor schäln deer do Krukenponnen ape weesen häbbe sunner Rante, do dubbeld laid wudden um do Gliuen tou ferdecken. Ur de Oalterbielde ju Christus ant Kjus forstaalt, troont ju Statue fon Sänt Jokob, die Schutspatron fon de Serke. Apfaalend is ju mäd wiete Klodungstucke un Kroune utrustede Goddesmur Statue in en Gläs-schap in gotisken Stiel, ju mäd fuule wäi-dige ooldseelterske Smuckstucke fe[r]scheeden-ster Art bischannkt wudde. An de Noudside fon de Oalter is en froi, in gotisken Stiel, kunstfull orbeided Sakramentshüsken ap-baud. Dät is ock wier in de näije Serke an de Sudside as Rousenkranzoalter apbaud.

Ju Orgel bäte in de Serke ap den Orgel-been häd alwen Register un een Manual. An de Sudside is ounsnieden ju Ienskrift K. R. 1722. Di Orgelbauer häd ju oolde Orgel utnunnernumen un is as Ooldmateri-al ferkoped; fon do fine Pipen makede hi us Bäidne Fleutpipen.

In den Touden sunt do Klonggoate gans epen; deerfon sunt two an de Sudside un two an de Noudside. Di Klockenstoul is ut swer Eekenholt un wädt bi de Nodserke wier apbaud. As Nodserke wädt Ummehus, dät as Burenhus los staant, foar den Ser-kentjonst iengjucht. In den westlke Tou-dengäwel sjucht man eene Niske, in glike Höchte mäd do Klocken, deeroun 'ne Aet-termakeräi fon de Pieta fon Achtermann, ju aber troch ju gewaltige Kroune fon 'ne Linde bideckt wüdt. Di Iengong in de Tou-den is an de Sudside un fon de Touden ut is wier an Iengong in de Serke. Ienso [= Iuenso] is an Iengong in de Sudmure ap holwe Longte fon de Serke.

Dät Gewölbe in de Serke häd ferschedene ungliekgrote Fäildere. Dät westlke Fäild is 'ne platte Boolkenloage mäd Plonken un is njugen Meter long, dät middlere Fäild is een Kjusgewölbe mäd Diagonalribben un sogen Meter long, dät aastlke dät as Chor tjonde, is en Gewölbe sunner Ribben un is ur fiu Meter long.

Gewaltigen Iendruck makede ju fierlike Misse in de Wienachtsnaght. So eenfach as ju Serke waas, so wunderboar wirkede ju Dekoration. Gjuchts un links staant 'n gro-ten Christbom mäd Kersen. Alle Finstere häbbe 'ne Pyramide ut two Latten, do sunt ticht bisett mäd wite Kersen. Do Kersen, mäd 'n Träid ferbunen sticke sick sälwen oun, wen ju unnerste Kerse ounstickt wädt. So as ju Misse to eende is, häd di Fjur-wierker bäte dät Oalter troch 'ne Finster-klappe fon buten siene Fjurschupp mäd Bengalisk Fjur ounstickt. Dät ganße Ser-kengewölbe schient fjurrod ap, wädt stär-ker un swäcker, schoart wier ap as wen it liuet un flammet. Harmonisk tohope mäd Orgelgebrus sjungt ju ganße Meente dät oolde Wienachtsläid, wülst do Klocken läi-de un fon de Serkmäid her do Böllere knallje. Mäd den Oubreek fon ju oolde Serke gongt ock hir ju oolde tou Haaten gongende Wienachtsfierlichkeit to eende.

Mäd ju oolde Gjuchtslinde, ju siet ach-tienhunnert twelif (Napoleons Tied) nit mor hiren Tsweck tjonde, wädt nu ock dät Sim-bol fon Seelterlounds Fräigeid utradierd. Ur dät Aaler fon den Bom rakt it neen Datum. Wil it ju echte Steenlinde mäd litje Bleede is, kon ju al ganß oold weese. Ju is unner fon sowät hunnertsogentig Centimeter Truchmäite, deelt sick ap goud twäin Meter Höchte in träi Irme do sick tou 'ne gewal-tige Kroune fertwigjc. Oolde Ljude fertelle, dät di Bom in de Reformationstied as Pret-stoul tjond häd. Dät Jesuitenpatere en grote Foulksmission foar ganß Seelterlound in Romelse ap den epene Serkhoaw ouheelden ap Bifeel fon den Biskop fon Münster. Dät deertroch di hunnertjierige Glowensstried bieendiged wudde mäd dät Resultat: eene Sproake un aan Glowe foar ganß Seelter-lound.

Ju Linde staant an de Suderkaante ap de Serkhoaw wir ju Trappe deelgongt ap de Märketsträite. Ju Trappe hog, gongt man dät Paad ätter, for dät Missionskjus longs, ätter de Serkdore ju ap de Side in de Ser-ke gongt. Deer ap de Serkhoaw unner ju Linde wudden um Näijier do Twelwe alle Jiere näiwääld. Aetter Artikel fiu fon dät Seelter Loundgjucht (ut dät Jier 1587) häb-be ,,cleger und belagter ire clage und ant-wordt zu Rameslohe offen kirckhave" for-tobrangen.

Ätter de oolde friesiske Forskrifft lääse do Seelter Serken an do Kjuspunkte fon fjauer Wege. Wi lese bi ,,Richthofen, fries. Rechts-quellen, Seite 389", deer hat die $ 13 fon dät westerlauwersche aw oolfriesiske Loundgjucht mäd ju Kopskrifft: Fan tzerk-weghum, ende fan hiara brede. Dit is riucht, dat to der haedstoe scellet ghaen fyower waeghen. Aetter densälge $ waas sogoar ju Bratte fon do Wege genau forskriuen un toulät, dät ju Heersträite togliek di Serk-way is: so mei die heerwei wessa bede heerwei ende kercwei, al by eenre meta.

Wil ap de Serkhoaw do Doden bigreeuen sunt, is deer blot een fräije Steede foar do ,,Twelwe" unner ju Gjuchtslinde fräi lät.

Tou do Näiwaalen un our wichtige Toho-pekumen wädt di Forstand fon elke Hus-honge ienleeden. So kumt all fuul Foulk tohope, dät sick ap do Wege un Sträiten um de Serke apstaalt, mugelks nai bi den Ap-staalboom. Dät schient ock di Tsweck tou weesen, dät do Serken an fjauer Wege stounde mosten. Ju Serke schell in de Mid-de fon dät Terp stounde as Treffpunkt foar dät ganße Cespel. Di oolde Serkhoaw laid sudlk fon de Serke. An de Noudside staant Umme Jans Hus un deerbäte ju Kosteräi. 1883 as do bee Huse oubreken [wudden], kumt dät Lound an de Serke as ,,Näije Serkhoaw". Fon ju Tied an staant ju Serke midde ap de Serkhoaw.

Fon do trjo Serken in Seelterlound waas ju Utender ju litste; leter as dät Sespel gratter wudde, baude man an de Westgäwel gratteren Anbau, di togliek as Skoule tjon-de. In dät Jier achtienhunnert sogenunso-gentig wudde ju oolde Serke oubreken; in Pestors Tun wudde 'ne Nodserke apbaud, deeroun wudde trjountwintig Jiere Serken-tjonst ouheelden bit ju näije Serke klor waas.

Di Klocktoudn stud ganß alleene Sudaast fon de oolde Serke. As ju näije Serke klor waas, wudden do Klocken in den näije Toudn honged un di oolde Toudn ock ou-breken. Ju näije Sänt Georgs Serke wudde mäd de Romelster um njugentienhunnert klor. Ock hir is en Stuck oolde Heimatsge-schichte foar immer to Eende deen [= geen]. Do Ser-ken in Scheddel un Utende wieren ock as de Romelster fon do grote ooldwareldske Steene baud un ock in de sälge Baustil ap-baud. Do Sidenmuren wudden bi bee Ser-ken truch Pilere fon buten stöünd, do aber bi de Romelster Serke failden mäd Utname fon de Aastgäwel. Ju Scheddeler Serke hied an de Noudside fon dät Chor so eene Art Gärkomer as Anbau, ju anschienend leter anbaud is.

Ju oolde Scheddeler Serke is al achtien-hunnert sextig oubreken, wir nu ju froije in gotisken Stil baude näije Serke staant. Ju näije Orgel fon 1865 häd achtin Register, two Manuale, two Koppel und waas oun-baud buppe an de Noudside fon dät Chor. Um ju Tohopeorbeid mäd de Serkenchor tou erlichterjen, is ju Orgel bäte in de Ser-ke ap de Orgelbeen apbaud. Dät oolde Aal-ter wudde 1895 troch en gotisked ersett. Ap de sogentinste Desember 1869 weihede ju Toudenspitse troch 'n Wiendhose ou, un wudde erste 1885 wier apbaud. Do Serk-hoawe lääse in alle trjo Sespele um de Ser-ke herume. Jo sunt fjauer Fout hog mäd Sount apfierd un mäd Muren umrat. In de läste Jieren häbbe alle trjo Parochien näije Dodenhoawe anlaid buten do Terpe, wil do Serkhoawe um do Serken tou littik wudden as Foulge fon do Kanalsiedlungen un Indu-strie.

Buten do trjo Serken in Seelterlound waas ju Johanniterkapelle in Bokelisk ock fon do grote ooldwareldske Steene baud un schul ock so oold weese as do trjo our Serken.

Ju Sänt Antoniuskapelle in Hollen, ju in de Reformationstied fernäild wudde un nit wier apbaud is, waas nit so oold. In Hilke-tun, wir ju Kapelle steen häd, waas noch for fiftig Jieren di Steenebält fon den Toudn tou sjon, dät wieren litjere Formatsteene.

In Näischeddel, as näije Siedlung fon Scheddel oudeeld, wudde ju Serke achtin-hunnert njugenunfiftig baud. Two Jiere to-räg is ju Pastorat baud un tjonge [= tjonde?] so longe as Nodserke.

In Sud-Elisabethfehn (Romelster Andeel) wudde njugentinhunnert trättin ju Elisa-bethkapelle baud. In Sedelsbirig is tou Bi-gin fon de twäide Wareldkriech ock 'ne ru-melke Kapelle baud. Be Kapellen häbbe ock hire aine Dodenhoawe anlaid.

Woudeliste ap Seeltersk un Dütsk

Monige Leser fon dät ,,Lesebouk foar Seelterlound" ferlongje ätter en Woudeliste um den ganßen Inhoolt fon Geschichten ap seeltersk riocht to ferstounden.

Dät Skriuen ap seeltersk ferfoulget den Tsweck, dent [= dät?] us ju ooldfriesiske, in Seelter-lound noch liujende Sproake, nit ur Naght song- und klonglos wechlapt. Wen wi use oolde Sproake skriue, dann kon ju us nit wechlope. Wen leter Seelterlounds Geschich-te wier apslaen wädt fon us Bäidens Bäi-dene, dan schäln jo hire Urooldens Sproa-ke ock in Skrift as geschichtlich Dokument ätterwise konne.

Do West-Midfriesen häbbe hire Wurd-boek, do Noudfriesen hire Uurdebök un wi Seelter en Woudebouk. Haalt me do trjo Bouke iunskenunner, so fiende wie ju oolde friesiske Sproake wier tohope, so as ju in oolde Tieden bald wudde. Alle trjo utnun-nerlääsende Sproakengebiete häbbe fon do Nabere Woude urnumen wirtroch dät fer-stou[n]den nit mor so licht is, aber man mout sick wunnerje, dät ju Sproake ätter two-dusend Jiere noch so eenig is un dät sun-ner skriuen. Disse Woudeliste is prowi-sorisk tohopestaald un mei leter ferbeterd wäide.

Woudeliste Seeltersk Dütsk

A

• aachte acht
• achtste achte
• achtung Hochachtung
• aachtje achten
• achtreeke achtgeben
• ei, oi Ei
• aeklik ekelhaft
• ape Affe
• art Beschaffenheit
• ain wäide heimisch werden
• akster Elster
• al schon
• aal alle
• alern Eltern
• aleer ehemals
• altomoal allzumal
• alene, allinich allein
• altid, altids immer
• adel Pflugkette
• alwen elf
• amer, ommer Eimer
• angele Angelrute
• ankel Knöckel
• aanker Anker
• anlit Antlitz
• aapel Apfel
• arbeid orbeid Arbeit
• arbeidje arbeiten
• ferträit Aerger
• aakse Achse
• as wenn, als, wie
• ate Erbse
• apenthoolt Aufenthalt
• alarm Lärm
• allerhilgen Allerheiligen
• apart für sich
• äcker, äckere Acker, Aecker
• äddere Ader
• anbarnje anbrennen
• antrong Andrang
• antaije andrücken
• aphongje aufhängen
• anlääsen Anliegen
• ansäie annähen
• aplaije aufblitzen
• apbiworje aufbewahren
• apgong Aufgang
• apjote aufgießen
• apsjode aufkochen
• aptraale aufdrehen
• aufawje abfärben
• apnieme aufnehmen
• applougje aufpflügen
• apriocht aufrichtig
• aptelle aufzählen
• äxe Axt
• ätterbale nachreden
• ätterkumen Nachkommen
• ätterläit Nachlaß
• ättertelle nachzählen

B

• baan Bahn
• boadje baden
• boas, Heer Meister, Herr
• bak Kasten
• boake backen
• backer Bäcker
• baal Ball
• buolke Balken
• balstjurig störrig, heftig
• beend Band
• bong bange
• baank Bank
• barnje brennen
• bere ien empfangen (Geld)
• bake, riochtpeel [= liochtpeel?] Bake, Leuchtfeuer
• buk, pans Bauch (v. Tieren)
• bom Baum
• boone Bohne
• boare Bär
• bäd Bett
• bäije Beere
• beck, frette Maul
• birich, birige Berg, Berge
• bäterhus Stallgebäude
• bäiden Kind
• bäste Beste
• bäisem Besen
• bärsel Bürste
• baal Kugel
• bauploats Baugelände
• bauloundbur Ackerbauer
• bauwe bauen
• beedje beten
• beter besser
• beegje biegen
• be beide
• beck, frätte Maul
• bi bei, zu
• bidarje beruhigeu
• bidrach Beitrag
• bidroch bidrjoge Betrug, betrügen
• bidreege betragen, belaufen
• bidrecht beträgt
• bidriuw Betrieb
• bidriuwe ausüben, betreiben
• bifeel, order Befehl
• bifoulking Bevölkerung
• bigier Begierde
• bigeere begehren
• bigin, ounfang Anfang
• biginne, ounfange anfangen
• bigräffnis Beerdigung
• bigreeuwe beerdigen
• bigrotje schätzen
• bigrip Begriff
• bigripe fassen
• bihold Erhaltung
• bihoolde behalten
• bihonnelje behandeln
• bihinnerd, toräg beschränkt
• bikiere bekehren
• biklagje beklagen
• bidurje bedauern
• biloang Belang
• bilongs, longs entlang, längs
• bielde Bild
• bile, äxe Beil, Axt
• biliuje erleben
• bisunners besonders
• binaud drückend, schwül
• biende binden
• binne inwendig
• biname benennen, ernennen
• bibale besprechen
• bisurgje besorgen
• birekenje berechnen
• birauhe, bireste beruhigen
• biräide beraten
• bigjucht Bericht
• bigriep Begriff
• biwustweese[n] Bewußtsein
• bislut Be-, entschluß
• bislute beschließen
• bisprek Besprechung
• bistounde bestehen, existieren
• bistounde, helpe beistehen, helfen
• biswerde Beschwerde
• biet Bissen
• bit, bite, beet beißen, gebissen
• bitaalje zahlen
• bitied, ädder früh
• bitaanke be-, gedenken
• bietjen, en bitje ein wenig
• bitjude bedeuten
• bitwinge bezwingen
• biwarje bewahren
• biweegje bewegen
• biwies Beweis
• bidröiwed betrübt, armselig
• bjode bieten
• bjor Bier
• blaffje, bliekje bellen (Hunde)
• blinsterje blinken
• blieke Bleiche
• bliend blind
• bliuwe bleiben
• bloud Blut
• blöije blühen
• blosme Blüte
• bloume Blume
• bläide bluten
• blonk blank
• blaau blau
• blasje blasen
• bloot, naakend bloß, nackt
• bläd Blatt
• blädside Pagina, Seite
• bleek blaß
• bliede frohsinnig
• born geboren
• böddelje betteln
• bouk Buch
• Boukwete Buchweizen
• boksetaske Hosentasche
• biroup, fäk Beruf, Gewerbe
• bisäik Besuch
• bisäike besuchen
• bisitte besitzen
• bikiekje, bikeek besehen, besah
• bitrachtje betrachten
• bisleek Beschlag
• boarskup Besorgung, Gang
• bouden, grun Boden
• boor Bohrer
• boud Bord
• boarst, schöär Sprung, Riß
• boarsten gesprungen
• boad Gebot (Auktion)
• boukenbom Buche
• boll stumpf (Beil)
• bolle Stier
• bonke, bunke Knochen, Gräte
• boppe oben, über
• boppedät außerdem
• bouner Bohner
• bounerje bohnern
• bokse Hose
• boije, schur Regenguß, Schauer
• böörtjen Halskragen
• bom Baum
• boone Bohne
• bräd Brett
• breek Bruch
• breken brechen
• bround Feuersbrunst
• brod Schwarzbrot
• breed breit
• Bräg Brücke
• bräid Braut
• brainge Gehirn
• brik brach
• bruke brauchen
• breklik, klöäterg mangelhaft
• broude brüten
• bräiw Brief
• bräi Brei
• brange bringen
• brochte brachte
• breu Gärung (Heu)
• brun braun
• brocke Brocken
• brumje brummen
• brouwe brauen
• brusje brausen
• brötjen Brötchen
• burge, Kaution Bürgschaft
• burig, borg Burg
• buund Bund
• bundel Bündel
• buttkop Grobian
• butje Butterbrot
• buk Bauch
• buukje, klopje klopfen
• buntjer Fakse
• burkerje Ackerbau treiben
• bute draußen
• büte Beute
• butere Butter
• bur Bauer
• buskool Weißkohl
• butendore Außentür
• bucht Biegung
• busse Büchse
• buusekerl Buzemann
• busk, holt Wald
• buske Büsche

D

• dai, deege Tag, Tage
• dak Dach
• damper Dampfschiff
• dag doch
• dan dann
• dät das, daß
• dauweder Tauwetter
• dai wäide Tag werden
• dääke Decke
• datendull ausgelassen
• doat Tat
• deihet gedeihen
• dächte Docht
• damp Dampf
• dämp dämpfig
• däif, däiwe Dieb, Diebe
• dälig heute
• dali, flux sofort
• deerap darauf
• decksel Deckel
• deftich würdig, echt
• deel Teil
• delte, niede Niederung, Tal
• deer da, dort
• deugt Tugend
• deerum darum
• deerap darauf
• deerbi dabei
• deele teilen
• deel Teil
• deelbjor Totenfeier
• deelhaue niederschlagen
• deerwai dahin
• deerätter danach
• deertou dazu
• deerfoar dafür
• deelsmite niederwerfen
• deelhoolde niederhalten
• deelläite herunterlassen
• deeges tagsüber
• deelsakje niedersinken
• deeltaije niederdrücken
• deelbrange herunterbringen
• deelhoalje herunterholen
• dit dies, dieses
• disse dieser
• dyk Deich
• diekje, diekjen deichen
• diert dierte Tier, Tiere
• dingen Gegenstand
• dingere Gegenstände
• diesig feuchtnebelig
• dieskop Trotzkopf
• disälge derselbe
• disk Tisch
• di der, dir, dich dem
• din mon dein Mann
• dien maanske deine Frau
• djüpte Tiefe
• djur teuer
• djunkel dunkel
• djunkelnge Dunkelheit
• dook, dookig Nebel, nebelig
• dore Türe
• domm Weg
• domoals damals
• dochter Tochter
• do dann, die
• douk Tuch
• doof taub
• doofdunnn taubstumm
• doge taugen
• dokter Arzt
• dons Tanz
• donsje tonzen
• dod Tod
• dodriek Klappertopf
• doff matt, glanzlos
• döägenicht Taugenichts
• döpe, silme Taufe
• döise Dose
• drug, dreege trug, trägt
• draihen getragen
• dronk Trank, Getränk
• dräinke, dronk trinke, trank
• dronken, bisepen betrunken, besoffen
• droom Traum
• dröme träume
• drjoog ergiebig
• droake Drachen
• drippe, druppe Tropfen
• drippet tropft
• driuwe treiben
• droogje seihen
• draaulje vorbeitropfen
• druch trocken
• druchweder, druchte Trockheit
• drugje trocknen
• drist dreist
• drok beschäftigt
• drokte viel Arbeit
• dreppel Türschwelle
• druwe Traube (Wein)
• drachten Hosenträger
• droüselke Drossel
• drüsselje ersticken
• drinsje brummen (Kuh)
• droach Täuschung
• dur Dauer
• durje dauern
• durhaft dauerhaft
• durapel Dauerapfel
• dur, duren darf, dürfen
• dukje ducken, schlafen
• duuke tauchen
• duldje, touläite dulden, zulassen
• dune Düne
• dumm dumm
• dusend tausend
• duwe Taube
• durk Schlafraum
• duulig gleichgültig
• dütlik deutlich
• düwel, diwel Teufel
• dweele, dwält irren, irrt
• dwälskert Dummkopf
• dweel, kwätelkop Quasselkopf
• dwatt dummes Weib
• dwerg, äidmäntje Zwerg

E

• eende Ende
• eendigje endigen
• eere, eerlik Ehre, ehrlich
• eerfuchtig ehrfürchtig
• eedfjurnge Torffeuerung
• eed Eid
• een, eene ein, eine
• eenerlei einerlei
• eenfach einfach
• eenfoldich einfältig
• eenigkeid Einigkeit
• eenigemoale einigemale
• eenöde Einöde
• eensom einsam
• eensiedler, klusner Einsiedler
• eenpeld einzeln
• ebbe, tide Ebbe
• echt echt
• eckene Eicheln
• edelmoud Edelmut
• edelmöüdig edelmütig
• effen offenherzig, würdig
• egoistisk selbstsüchtig
• eide Egge
• eidje eggen
• eigens, äigens extra
• eigentlik eigentlich
• eilound Insel
• ekenbom Eichbaum
• ekelje ekeln
• elk, elke, elked jeder, jede, jedes
• ellernbom Erlenbaum
• elent, äilent Elend
• ellne Elle
• ellebogen Ellbogen
• emfiende empfinden
• empörje empören
• energisk kraftvoll
• enghaatig engherzig
• enorm außergewöhnlich
• enthoolde enthalten
• entbeere entbehren
• enterwje enterben
• entslute entschließen
• entleede entladen
• entlaewje entlarwen
• entläite entlassen
• entlastje entlasten
• entmündigje entmündigen
• entnieme entnehmen
• entrustje entrüsten
• enschatt entschieden
• entscheede entscheiden
• enstud entstand
• enstounde entstehen
• enstaant entsteht
• enstaalnge Entstellung
• entwike entweichen
• entwäihed entweiht
• entwickelje entwickeln
• entwuttelje entwurzeln
• epen offen
• epenmoakje aufmachen
• epentlik öffentlich
• epene dore offene Türe
• erwe, irwe erben
• erwdeel Erbteil
• erfoaren erfahren
• erinnerje erinnern
• erlaubje erlauben
• erste erste
• eriwerje ereifern
• erfoulg Erfolg
• erkanne erkennen
• erlichterje erleichtern
• ermoonge Ermahnung
• ermoonje ermahnen
• erläit, erläite Erlaß, erlassen
• erkundje erkundigen
• erneerer Ernährer
• erneere ernähren
• ernäierje erneuern
• ersette ersetzen
• ersett Ersatz
• erschienunge Erscheinung
• erschient erscheint
• erscheen erschien
• erschaffje erschaffen
• erschaffede erschuf
• eskenholt Eschenholz
• eske Zitterpappel
• eseldriuwer Eseltreiber
• exersierje, übje üben
• exersierd ausgeübt

F

• faksierje ärgern, foppen
• fale, fell, fil fallen, gefallen
• fasuun Form
• fan Moor, Fehn
• fakt Tatsache
• fawe Farbe
• fawje, anstrieke färben, anstreichen
• fatt, smer Fett
• faatje, griepe fassen, greifen
• failer Fehler
• fäile, anfäile fühlen
• fäite Füße
• fäy, dierte Vieh, Tiere
• fäästbiende festbinden
• fästje, [Fät] fasten, Faß
• fäind Feind
• fäindlik feindlich
• fäindskup Feindschaft
• fäildere Felder
• ferdärf Verderb
• ferdierwe verderben
• ferdoorw verdarb
• ferdurwen verdorben
• fetskene Scherben
• ferljownieme vorliebnehmen
• feelge Felge am Rad
• feck feeke Fach, Fächer
• fegje fegen
• fent went Jüngling, Liebster
• fell, häid Fell, Haut
• feete Zinteller
• feelsloo fehlschlagen
• feelslaien fehlgeschlagen
• fiu, fiftig fünf, fünfzig
• fisk, fiskje Fisch, fischen
• filicht vielleicht
• fiole Violine
• fier, fest Feier, Fest
• fierte, wite Ferne, Weite
• fier, wied fern, weit
• fiere, lenkje fahren, lenken
• fierlik feierlich
• file, filje Feile, feilen
• fien, fiene fein, feine
• fiende, funen finden, gefunden
• finger Finger
• finster Fenster
• fisker Fischer
• filainig hinterlistig
• fiwer Fieber
• fjoose frieren
• fjauer, fjautig vier, vierzig
• fjodendeel vierten Teil
• fjodel fjode Viertel, vierte
• fjur Feuer
• fjurigeid, bround Entzündung
• fiurig, aproihed entzündet
• floachten Haarflechte
• floachte flechten
• floaks Flachs
• flaask Fleisch
• flaske, boddel Flasche
• flee Floh
• flor, foutbeen Fußboden
• fli, häid Häutchen (Milch)
• flink tüchtig, energisch
• flitterke Schmetterling
• fliet Fleiß
• flietig fleißig
• flouje, loope fließen (Wasser}
• fleutpipe Flöte
• flouk Fluch
• floukje, wonskje fluchen
• flusterje flüstern
• flickerje flackern
• flitterje flattern
• floume fatt Nierenfettrolle
• fljoge, fljucht Fliege, fliegt
• fljoger Flieger
• fljucht fliegt
• flaien geflogen
• flucht Richtung
• flucht Flucht
• flaklound Flachland
• flamme Flamme
• flau, eeuwel flau, übel
• floage Windstoß
• flechte, utnäidje fliehen
• fluchtje flüchten
• flunke Flosse
• fout, fäite Fuß, Füße
• foarsurge Fürsorge
• forsurge Vorsorge
• fouge Fuge
• foutbeen Fußboden
• foole Füllen
• foar, for für, vor
• fordeel Vorteil
• forjier Frühjahr
• fourke, furkje Forke, forken
• formje formen
• forsk, stärk kräftig, stark
• fortied, alleer vorher, bevor
• focht, fucht Feuchtigkeit
• force Gewalt
• fodder Futter
• foaksfell Fuchsfell
• foulk Volk
• foulge Folge
• foulgsom folgsam
• foud, gliks gleich
• foud fiere weiterfahren
• foudgong Fortgang
• foudgonge weitergehen
• foud helpe voranhelfen
• foudkumen vorankommen
• foudmaakje voranmachen
• foudrucke vorrücken
• fortsetnge Fortset[z]ung
• fordreege vortragen
• formunner Vormund
• foolde, fooldje Falte, falten
• fonsälwen selbstverständlich
• faare, farnt fahren (See)
• foal bleek fahl
• foart Fahrt
• foone, flage Fahne, Flagge
• foarräd, fitse Fahrrad
• fopje, targje foppen, narren
• framde Fremde
• framd fremd
• fräispreeke freisprechen
• freete fressen
• free Friede
• freedlk friedlich
• fröiher früher
• fräiher Freier
• fründe Verwandte
• fründe Freunde
• fründskup Freundschaft
• fräigeid Freiheit
• fräi frei
• fräigje fragen
• frisk, näi frisch
• fugge Feder (Geflügel)
• fludde, lappen Fetzen
• funst Fund
• fummelje herumfühlen
• full voll
• fuul, masse viel
• fullegeid Vollheit
• fullkemenheid Vollkommenheit
• fullkemen vollkommen
• fullständig vollständig
• fuleräi Fäulnis
• fulje faulen
• füllje auffüllen
• furge Furche
• furchtje fürchten
• furschötel Kuhstall-Stange
• Fugel Vogel
• fudderjen basteln Puppenkleider

G

• gadelk bequem, geeignet
• galge Galgen
• gapje, hogjaanje gähnen
• Gas Petroleum
• gat, lock Loch
• gaau, kittich rasch, schnell
• gastfräi gastfreundlich
• gastfründskup Gastfreundschaft
• geen, gunge ging, gehen
• geenen gingen
• gebitt Gebiß
• gebrek Mangel
• gedult, geduldje Geduld, gedulden
• duldje erlauben
• geef kräftig, gesund
• gefoor Gefahr
• geit, säge Geislein, Ziege
• gefäil, fäile Gefühl, fühlen
• gek, gekje Narr, narren
• gäist Geist
• gäise Gansy
• Gäwel Giebel
• Gärkomer Sakristei
• gähunge Heißhunger
• geest Sandboden
• gluck, gluckelk Glück, glücklich
• gemeen gemein
• gemeenigeid Gemeinheit
• genäit Genuß
• genouch genug
• geräk nötige Ernährung
• gers Gras
• gewandt, stärk stark
• geweer, rur, flinte Gewehr
• gewieten Gewissen
• gewäide läite gewähren lassen
• gejalp Hundegebell
• gebädbouk Gebetbuch
• gehule Geheul
• geil, ronk schlank
• geblär blöcken (Schafe)
• gekritsch Gekreisch
• gelaien gelegen
• gelägenheid Gelegenheit
• geleerde Gelehrte
• genöigsom genügsam
• giets, korig Geiz, geizig
• gilpe jelpen
• gierje gellen
• gierigen freeter gieriger Fresser
• gjouelje ekelje
• gliks, flux gleich, sofort
• glans Glanz
• glädies Glatteis
• glöünig glühend
• gläs, gläsker Glas, Glaser
• glide, gleed gleiten, glitt
• glieden ge[g]litten
• gniese Gebärde
• gniisje grinsen
• gniffelje lächeln
• gnade fon God Gnade von Gott
• goarsjode garkochen
• gnawe nagen, knabbern
• gnoarje baßbrummen
• gnurje grunzen
• goud gut
• gouden dai guten Tag
• gouden äiwend guten Abend
• goudnacht gute Nacht
• gong, gonge Gang, gehen
• gould Gold
• Goud, göüdere Gut, Güterbesitz
• goudmöüdig gutmütig
• goawe Geschenk
• goumen Gaumen
• gouldjeel goldgelb
• God, godde Gott, Götter
• gorte Grütze
• göüde, göüdig Güte, gütig
• göätegat Spulwasserausfluß
• gries grau
• groad Grad
• greeuwe, gruw graben, grub
• grote Stierne große Sterne
• grotsk, hogmöüdig hochmütig, stolz
• gräw Grab
• greeuwe graben
• gräfte Burggraben
• gräidbur Viehbauer
• grüppe kleiner Graben
• gräime, bigräime sudeln, besudeln
• gräin gres grünes Gras
• griff sicher, bestimmt
• grim Zorn
• grimmitsk, dull grimmig, zornig
• griepe, greep greifen, griff
• groaje fett werden
• groupe Kuhstallgraben
• groaw grob, dick
• grus, stoaw Staub, Kohlengruß
• gram zweiter Grasschnitt
• grotdore Einfahrtstüre
• gräsig gewaltig
• gruselje gruseln
• gröte Größe
• grotbeck Großmaul
• grubelje grübeln
• gruundlos grundlos
• grummelje donnern
• gulf, feck Heufach
• gurgel, gurgelje Gurgel, gurgeln
• gurkenkrud Gurkenkraut

H

• hage Dungstätte
• hangstebone Pferdebohne
• hoagelbotten Hagebutten
• heilkorrel Hagelkörner
• hanneiurwe Sternmiere
• hachelk schauderhaft
• heilgedai Feiertag (christl.)
• hauk Habicht
• haedmon Hauptmann
• haedling Hauptling
• hagje gefallen
• has, hasje Haß, hassen
• haase Hase
• hake Haken
• haals Hals
• halje holen
• haaldeel Hälfte
• hartbüdel Herzbeutel
• haamd Hemd
• hanne Huhn
• hangst Pferd
• haff, bucht Haff, Bai
• handske, wonte Handschuh
• hatte Hitze
• häge, tun Hecke
• hagetouden Weißdorn
• häcker, häkje Hacker, hacken
• häcke Schuhabsatz
• häisterg heiser
• höid, scheper Hirte
• häbbe, häwwe haben
• häid Haut
• häd hart
• häidfjur Herdfeuer
• häbe un goud Hab und Gut
• häbgierig habgierig
• häckelse Häcksel
• hägakstcr Eichelhäher
• häslk häßlich
• häidutsleek Hautausschlag
• häidkronkheid Hautkrankheit
• häimsk heimisch
• hälm Helm
• Heergod Herrgott
• here hören
• Heedekrud Heidekraut
• heedenfoulk Heidenvolk
• heel un gans heil und ganz
• helpe Hilfe
• helpt, holp hilft, half
• holpen geholfen
• herne, houk, timpe Ecke
• hemel Himmel
• herstweder Herbstwetter
• hir un deer hier und da
• hespe Wespe
• häila heda
• hekt Hecht
• heet heiß
• hete heißen
• heerfierder General
• hefe, yäst Hefe
• heedbäije Heidelbeere
• heednisk heidnisch
• heelkundig heilkundig
• heelmiddel Heilmittel
• hell, klor hell, klar
• hellkiker Hellseher
• herdeelläite herunterlassen
• herunnerkume herunterkommen
• heranrucke heranrücken
• herut deermäd heraus damit
• herutreeke herausgeben
• heranschafje herbeischaffen
• herbrange herbringen
• hersttied Herbstzeit
• herreeke hergeben
• herhoolde herhalten
• herurkume herüberkommen
• herumedriuwe herumtreiben
• heerwai Heerweg
• herutsmite hinauswerfen
• helle heetmakje Hölle heißmachen
• heeren un sjon hören und sehen
• hirske Hirsche
• hiere Haare
• hiere, pachtje mieten, pachten
• hillich, sänt heilig
• hietselje hecheln
• hitskraft Heizkraft
• him ihm, ihn
• hinder Hindernis
• hingst Hengst
• hisje hissen
• hirher hierher
• hierig haarig
• hierkleen haarklein
• hinkje hinken
• hirtruch hierdurch
• hilgenhüsken Heiligenhäuschen
• hinne, hinnerk Heinrich
• hoaren Heuernte
• hoolde, heelt halten, hielt
• hounde Hand
• honssel Handgriff, Händel
• honnel, honnelje Handel, handeln
• horchje, lusterje horchen
• hoawen Hafen
• hoske, klompen Holzschuhe
• hollstop halt an
• hooltwelldeer Halt wer da!
• honger Henker
• hosebeend Strumpfband
• hopen Haufen
• hogluke hochziehen
• homer homerje Hammer, hämmern
• houndebreed handbreit
• hondfäste kerle handfeste Männer
• hondgemeen handgemein
• hondgriepe Handgriffe
• hondlonger Handlanger
• hondskrift Handschrift
• hondwierker Handwerker
• hopenwise haufenweise
• holtbräg Holzbrücke
• houdne Hörner
• houdbärßel Hutbürste
• hongje hängen
• honget, hongede hängt, hängte
• hoawer Hafer
• hoone Hahn
• hougje, hougede brauchen
• houk, herne, timpe Ecke
• hof tun Garten
• holl, hollwai hohl, Hohlweg
• holte, holligeid Höhlung
• honger, smagt Hunger
• hocke Getreidehocke
• hock Stallhütte
• hope, hopenge Hoffnung
• hopje hoffen
• holtbaank Holzbank
• hoon, ferhönje Hohn, verhöhnen
• hochtied Hochzeit
• holif halb
• holwais halbwegs
• holifgoar halbgar
• holifwis töricht, närrisch
• halfbrur Halbbruder
• halfsuster Halbschwester
• hoolm St[r]ohhalm
• hooldesteede Haltestelle
• hondorbeid Handarbeit
• holwe ure halbe Stunde
• hoolt, stop halt
• höchte Höhe
• hööle Höhle
• hushoaw Haushof
• hummel, moasime Hummel, Moosbiene
• huund Hund
• hunnert hundert
• hushog haushoch
• husholt, dodenkiste Sarg
• husdiert Haustier
• huskrjus Hauskreuz
• husfoahr Hausvater
• hushäimsk hausheimisch
• hulje heulen, weinen
• huundsdeege Hundstage
• huppje hüpfen
• hunigswäit honigsüß
• hurke Hockstellung
• hurrikan Wirbelsturm
• hülk Heirat
• hülkje heiraten
• hüne fon kerl Riese
• hülle, schill Hülse, Schale
• hwaneer wann, wenn
• hwir, wir wo
• hwirum, wirum warum
• hymje kurzatmen

I

• ideen, ienfälle Gedankengut
• idde, äide Erde
• iensicht Einsicht
• iensjo einsehen
• ienwooner Einwohner
• iersen, stäil Eisen, Stahl
• iersfljoge Euterfliege
• iensettelbone Einmachebohne
• ienmakgleese Einmachgläser
• ienlage Einlage
• ienbilgje einbilden
• ienbilgsk eingebildet
• iesjukel Eiszapfen
• iesschussen Eisschollen
• ieskeller Eiskeller
• ieskoold eiskalt
• ieswoater Eiswasser
• ienbigriepen einbegriffen
• ienkumen, ienkume Einkommen, hereinkom-men
• iesel Esel
• ieselje, junorbeidje gegenarbeiten
• Iensleek Einschlag
• ienslo einschlagen
• ienkikje hereinschauen
• ierwen, ärwje Erben, erben
• ärwe, ärwt Erbe, erbt
• iene, onge Granne (Aehre)
• iele, ielje Eile, eilen
• ielbräif Eilbrief
• iere Aehre
• igel (tun, swin) Igel
• ik, mi ich, mir, mich
• ike Gewichteichung
• ikje eichen
• iylt in Hounde Schwiele
• ime, imen Biene, Bienen
• imker Bienenzüchter
• immerto immerzu
• immermor immer mehr
• immer disälge immer derselbe
• innerlik, binne innerlich, innen
• inket un penne Tinte [und Feder]
• Industriestäd Fabrikstadt
• ingrimm Aerger
• inhoolt Inhalt
• in midde inmitten
• Beweisen frei.
• insofier in sofern
• intresse Interesse
• intresierje interessieren
• intim, stülken gehcim
• intwisken inzwischen
• inhäbber Inhaber
• inlett Federbettstoff
• indem, wülst, as indem
• inlound Inland
• ipernbom Ulme
• irrje, fersjon Versehen
• ierwei Irrweg
• irrlucht Irrlicht
• irgend wir her irgend woher
• irsenboan, trän Eisenbahn
• isklound Eschland
• isegrim böser Gra[u? m?]
• ite, eet, iten esse, aß, gegessen
• iten, ite Essen essen
• Itenpot Kochtopf
• itentied Essenzeit
• iuen, moment eben

J

• jacht, jachje Jagd, jagen
• jader Euter
• jack, jickel Jacke
• jaanje gähnen
• japje jappen
• januwari Januar
• jankje sehnsüchtig betteln
• jaauerje jammern
• jan Johann
• jager Torfspateu
• jäger Jäger
• jäiden Garn
• jäild Geld
• jedden gerne
• jelanger, ljauer je länger je lieber
• jersene gestern
• jeman ja aber
• jedermon, elk jedermann
• jewoud Jawort
• jedag jedoch
• jeel un wit gelb und weiß
• jeese, rise gären
• jewäil jawohl
• jickel un bukse Rock und Hose
• jirwe Garbe
• jier Jahr
• jierdei Geburtstag
• jierig bäist jährig Rind
• jierlike rante jährliche Zinsen
• jiertal Jahreszahl
• jierhunnert Jahrhundert
• jilde, jäilde gelten
• ji, jou ihr, euer, euch
• ji, jo ihr, sie
• jilpe jelpen
• jisus Jesus
• jicht Gicht
• jou euer
• jong jung
• jonge Ljude junge Leute
• jongfoulk Jugend
• jonker Junker
• jool, wäil Rad
• joolje obeinig gehen
• jokob Jakobus
• jongwucht Jungfrau
• jongmon Jüngling
• jongste jüngste
• jonge jiergonge jüngere Jahrgänge
• jou babe euer Vater
• josep Josef
• jude tserkhoaw Judenfriedhof
• juck Joch
• jukje, bite jucken
• just so iuen grade eben
• judde jäten
• jubelpoor Jubelpaar
• judenhus Synagoge
• jugentfründ Jugendfreund
• just genau
• jucksmaker Spaßmacher
• junske, iunske neben
• jöselje jämmern

K

• kaje Schlüssel
• kalk, kolk Kalk
• kachelougen Kachelofen
• kansse, utsicht Chance
• kante, egge Rand
• kaninken Kaninchen
• kanne kennen
• katierure Viertelstunde
• kateker Eichhörnchen
• kanker Krebs
• kaauje kauen
• katt Katze
• kattule Eule
• kalkje, wietje kalken, weißen
• kaante Kante
• katoolje rennen, verhauen
• katoolsk katholisch
• kennis, kundigweese Kenntnis
• kerl Mann
• kessen Kissen
• kerse, Lucht Kerze
• keelde Kälte
• keelde, fiwer Fieber
• kerwholt Kerbholz
• keetig, smeerig schmutzig
• keete Schmutz
• kellerholl kellerlhohl
• kernig, geew gesund
• kettenhuund Kettenhund
• kiddebom Hollunder
• kier, toag Mal (einmal)
• kiere kehren
• kibbelje sich zanken
• kibbelhouk Versammlungsplatz
• kiddelje kitzeln
• kittelschorte Kittelschürze
• kil, kiel Keil, Kiel
• kiste, kaste, bak Sarg, Kiste
• kime Kiemen
• kiuwiet Kibitz
• kitje Glas verkitten
• kjoope kriechen
• klai, sliek Klei
• kläie Kleie
• klage, biswerde Klage
• klod, klodere Kleid, Kleider
• klom klamm
• klong Klang
• klodje kleiden
• klor fertig
• kloor klar, hell
• klaster Kloster
• kleaun jäiden Knäuel Garn
• klaaue Klaue
• klagje klagen
• kliuwje kleben
• kliue, klauerje klettern
• klinke Türklinke
• kloutje staaken
• klompen Holzschuh
• kluumsk frostig
• klüte äid Erdklumpen
• klouk, wis klug, gescheit
• kleeuer Klee
• klenner Kalender
• klagje klagen
• klapperije klappern
• Kleenhonnel Kleinhandel
• klor ur weese Klarheit
• klocke lät Glocke läutet
• klocken läide Glocken läuten
• klockenbloume Glockenblume
• klister Kleister
• klimperje klimpern
• klopje klopfen
• kloukheid Klugheit
• kneppel Klöppel, Prügel
• kneppel Wagenschwengel
• knibel Knie
• knippe Geldbörse
• knoop Knopf
• knett Knoten
• knippe, snide schneiden
• knobbe Wulst, Höcker
• knulje zerknittern
• knap knapp
• knunne Kanone
• kneede kneten
• knallbusseholt Hollunderholz
• knoje schwerarbeiten
• knieptonge Kneifzange
• koolmeeske Kohlmeise
• koum Kamm
• koarte Karte
• komp Kamp
• kopje, ouhaue köpfen, abhauen
• koare Schubkarren
• koakelje gackeln
• kool Kohl, Gemüse
• koole fjur glühende Kohle
• koopje, kooped kaufen
• konne, kud können
• koppel Herde, Bande
• koor Chor
• kordel, snur Schnur
• kork, prop Pfropfen
• korste, bork Kruste, Rinde
• kouke Kuchen
• kofje Kaffee
• kolk Kolk im Fluß
• kokje, sjode kochen
• kommisje Ausschuß
• koper Kupfer
• kopkäln, -pine Kopfschmerzen
• kop, schölken Tasse
• kost Nahrung
• koster, leerder Küster, Lehrer
• kostje, pröüwje kosten
• koum Kamm
• kooldblöüdig kaltblütig
• koopmon Kaufmann
• köper Käufer
• korrel Korn
• köül kühl
• kökske Köchin
• köäkene Küche
• krage Kragen
• krallen Krallen, Tatzen
• krans Kranz
• krachje krachen
• krämerwinkel Kramerladen
• kräb Futterkrippe
• krek, just pünktlich, genau
• krepel Krüppel
• krimpe, kromp einlaufen, schrumpfen
• krigel, utdur Durchhaltungskraft
• krige, kreeg kriegen, bekommen
• krompen eingelaufen
• krinten Korinten
• kristen Christen
• kristfest, jul Weihnachten
• krit Kreide
• kring Kreis
• kroune Krone
• krulle, locke Haarlocke
• kroume Krume Brot
• krud Kraut
• kruke Krug
• krjus, krüs Kreuz
• krjusbäije Stachelbeere
• krupbone Buschbohne
• kruseminte Krauseminze
• krigel, daten energisch
• kräit, kräide kräht, krähte
• kraksthul Lehnsessel
• krumholt Krummkholz
• kromäddere Krampfader
• krasje kratzen
• krabje hacken (Krabben)
• kritskje kreischen
• kronk krank
• kroankelje kränkeln
• kronke kränken
• kronkheid Krankheit
• kroß kraß, frech
• krompe Krampe
• kriech Krieg
• kritisirje kritisieren
• krumunge Krümmung
• ku, molkbäiste Kuh, Milchkühe
• kukuk ropt Kuckuk ruft
• kuolef, kuolwere Kalb, Kälber
• kut, kutbreken kurz, zerbrochen
• kum, näp Schüssel, Napf
• kume kommen
• kuts kürzlich
• kuffer Koffer
• kurig, kouerg Korb
• kunstdunger Handelsdünger
• kummer, kummerlik Kummer [, kümmerlich]
• krüdig gewurzt
• krup Kropf
• kuper Küper
• kutommed kurzatmig
• kutsichtig kurzsichtig
• kut un kleen kurz und klein
• kut anbunen kurz angebunden
• kutste wei kürzester Weg
• kwetskje quetschen
• kwast, pinsel Pinsel
• kwode feindlich
• kwiene, soore verkümmert, welk
• kwit weese los sein
• kwile, sputterse speichel,
• kwieke Quecke
• knürje zielen
• küt Unterschenkelwade
• kwätelje quasseln
• kwede sagen, sprechen
• kwaksolver Quaksalber
• kwadrat quadrat
• kwakje quaken
• kwiekje quieken
• kwälle quälen
• kwällerei Quälerei
• kwalm Qualm
• kwartett Quartett
• kwatier Quartier
• kwelle Quelle
• kwatsk Unsinn
• kwitunge Quittung

L

• laage Schicht
• lampendächte Lampendocht
• lappen Lappen
• lawai, alarm Lärm
• latte, lattje Latte, Latten [= latten]
• last, meute Last, Schwierigkeit
• lastig schwierig
• lader Leiter
• lachje lachen
• läig, läige niedrig
• läigte Vertiefung
• läst letzt
• läide, lette, let läuten
• läid Lied
• lälk, ungerägeld böse, unartig
• Iäite, lätte, liet lassen
• lääsende Hanne Legehuhn
• läwerje liefern
• lääse, leit, lein [= leid?] legen
• lääse, lei, lein liegen
• lakfarwe Lackfarbe
• ledunge Ladung
• leare lernen
• leeuwe glaube
• leet in tied spät
• leter später
• lese lesen
• leede, latte leiten
• leem Lehm
• leenne, leende leihen
• lenkig geschmeidlg
• läiweke Lerche
• letse Löffel
• leckerbeck Lechermaul
• ledertjuch Lederzeug
• learer Lehrer
• leargong Lehrgang
• leedesteede Ladeplatz
• lidd, liede Glied, Glieder
• liuwen Leben
• liderlik ungezogen
• liuw Leib
• liden lide Leiden, leiden
• lieden hat gelitten
• liek, sljucht eben, flach
• lieke Leiche
• liensäid Leinsamen
• liem, klister Leim
• linnebom Lindenbaum
• line Leine
• liene, gelint Lehne, Geländer
• lienje lehnen
• linnen Leinen
• linnens Leinenstoff
• linse Linse
• lint, beend Band
• lippe Lippe
• littik, litjer klein, kleiner
• littiksten am kleinsten
• linker Hounde zur Linken
• liukäln (pine) Leibschmerzen
• liuenssäiwend Lebensabend
• liuensloop Lebenslauf
• liuensmiddele Lebensmittel
• liuensteeken Lebenszeichen
• liuwer Leber
• liuwerwust Leberwurst
• liuenstied Lebzeiten
• lickje lecken
• liekje eben machen
• liekje, glike ähnlich sehen
• lichtsinnig leichtsinnig
• liderlik böse, lastarhaft
• ljochte leuchten
• ljof lieb
• ljowe liebe
• ljoge lügen
• ljögense Lüge
• ljacht hell
• ljochte Laterne
• ljude Leute
• ljouworm lauwarm
• ljofhäbber Liebhaber
• ljou woater lau Wasser
• lierder merked Leerer Markt
• limpe mit List
• lieg, lääse, lait lag, legen, liegt
• loum, loumere Lamm, Lämmer
• lomm, loom lahm, gelähmt
• lound Land
• longs entlang
• lood, bläi Blei
• loon Lohn
• loos leer
• locht Licht
• loai faul, träge
• loutje Ludwig
• loute, schötel Feuerverteiler
• lof Loub
• loff un tonk Lob und Dank
• lohe, loge Lohe, Eichenrinde
• loije, logje lohen, gerben
• lok un sägen Glück und Segen
• loklikerwise glücklicherweise
• lockje locken, rufen
• locken, krullen Haarlocken
• longe Lunge
• loom, wurig matt, müde
• loop, gong Lauf, Gang
• lot Los
• look, luke zog, ziehen
• loundje landen
• loundliuen Landleben
• loundljude Landleute
• longte Länge
• longmoud Longmut
• longmöüdig langmütig
• longsom langsam
• longwile Langweile
• longwierig langwierig
• look Schnittlauch
• loop fon rur Gewehrlauf
• lochtschjou lichtscheu
• los biende losbinden
• losselsteede Entladeplatz
• losläite loslassen
• losmakje losmachen
• losrite losreißen
• loshaue losschlagen
• lögene Lüge
• löwe Löwe
• löperswin Läuferschwein
• lucht, luft Luft
• lumpen, holten ungeschickt
• lud, toon, klong Laut, klang
• luder stemme lauter Stimme
• luke, balggat Bodenluke
• lune Laune
• lunsk, bi lune launenhaft
• luorkje lauern
• lurkede lauerte
• lur Lauer
• lus Laus
• lusterje horchen
• lunkoor Schlauberger
• lutt so es lautet so
• luure Puppeneinschlag
• luftticht luftdicht
• lunte Feuerzeug
• lukstaited [= lukstäited?] gedemütigt
• lukworm, ljou lauwarm
• luke ziehen (Tee)
• lucke Lucia
• lurk Schabernack
• lummel Lümmel
• lurongel stiller Beobachter
• lupe Linse
• lubbe dicke Masse
• lubberg dickflüssig
• ludderje träge herumsitzen
• Lünik Sperling
• Lügpüt Lügner

M

• Maanske Mensch
• macht, machtig Macht, mächtig
• mage Magen
• maimound Maimonat
• maitied, frojier Frühling
• maschine Maschine
• matte Matte
• maast meist
• man aber
• marder Marder
• mangd gemischt
• makje machen
• maak Knochenmark, DM
• makerloon Schneiderlohn
• maste mästen
• maastbjodent meistbietend
• maanskenschjou menschenscheu
• mäst Mastbaum
• mäite Maß
• mäiltied Mahlzeit
• mäster Meister
• märked Markt
• mäkelk leicht, bequem
• mäkelkeid Komfort
• määd, meede Maht (e)
• mäkerje nörgeln
• mäske Masche
• mädunner mitunter
• mäiden morgen
• mäden, märn Morgen
• mädentied Morgenzeit
• märnrod Morgenzeit
• mäge Mücke
• mäckerje meckern
• merte März
• mek, tomm zahm
• meer, see Meer
• meeger mager
• mealnje mahlen
• mealne Mühle
• me, mäd mi mit, mit mir
• meije, mugen dürfen, mögen
• meelieden Mitleid
• meeliedig mitleidig
• meldje melden
• melke, moolk melken
• muulken gemolken
• memme Mutter
• memmesproake Muttersprache
• menute Minute
• mere, muhangst Stute
• merk, maarke Marke
• merke, merkbite merken
• meene meinen
• medder Mäher
• meel Mehl
• meeske (see) Möwe
• meute Mühe
• memorie Gedächtnis
• memorielos gedankenlos
• melkstoul Melkstuhl
• meorbeider Mitarbeiter
• mebrange mitbringen
• medure mitdürfen
• megonge mitgehen
• memakje mitmachen
• menieme mitnehmen
• mespidelje mitspielen
• medeele mitteilen
• metelle mitzählen
• middei Mittag
• mi mir, mich
• midde Mitte
• miede meiden
• min, minner wenig, weniger
• minsten wenigsten
• mis verfehlt
• misje fehlen
• misgloke mißlingen
• misledigje, kroanke beleidigen
• miet miete, meten messen
• milde milde, mildtätig
• minnigeid Wenigkeit
• migelke Ameise
• midwiek Mittwoch
• mile Meile
• mintwein meinetwegen
• minnerjierig minderjährig
• misbruke mißbrauchen
• mistrjouen Mißtrauen
• middelgrot mittelgroß
• middernaacht Mitternacht
• mjuks Stalldünger
• mjuksfurke Mistforke
• mjuksje ausmisten
• mjo, haue mähen
• moat, macker Kamerad
• mon, Kerl Mann
• monljude Mannsleute
• monken zwischen
• monige manche
• mons groß, stark
• mor, morere mehr, mehrere
• monge mengen, mischen
• moaler, meel gemahltes Korn
• moundei Montag
• moonje mahnen
• moune Mond
• mound Monat
• moundbläd Monatsheft
• moort Mord
• mordje morden
• moas Moos
• moasime Hummel
• modde Schlamm
• moud Mut
• molk Milch
• molkwoater, woije Molke
• monster, undiert Monstrum, Ungetüm
• mollig, wook rundlich, mollig
• moonbräif Mahnbrief
• moone Mähne
• moaler Maler
• moalje malen
• moalt malz
• monigmoal manchmal
• monskup Mannschaft
• mor un mor mehr und mehr
• morutgawe Mehrausgabe
• morere mehrere
• moude Mode
• mounschien Mondschein
• moud, wurig müde
• mouten müssen
• moudlos mutlos
• moudwille Mutwille
• möite, meete begegnen, treffen
• möije Tante
• mönk Mönch
• mugelk möglich
• mule Mund
• mulefull mundvoll
• muster, präiw Muster, Probe
• mure Mauer
• murljude Mauerleute
• mus, musje Maus, mausen
• mutse Mütse
• mutte Sau, Schiffsform
• mur, bros brüchig
• muffig feucht, schimmlig
• mull, mulsk weich (Apfel)
• muller Müller
• mucke mucken
• munter wach, munter
• munkeljen munkeln
• muntse, jäilstuck Münze
• mürker Maurer
• müüsig niedlich

N

• naacht Nacht
• nation Nation
• narje, targje reizen, quälen
• natürlik natürlich
• nau, knap enge
• nauel Nabel
• na, no nein
• naaken nackt
• namme nennen
• nargens nirgends
• nai nahe
• naite Nahe
• narwe Narbe
• naber Nachbar
• naiste Nächste
• nachtigal Nachtigall
• nachthaamd Nachthemd
• nachtpot Nachtgeschirr
• nachtraue Nachtruhe
• nailekäln kalte Fingerspitsen
• nagje, gnawe nagen
• naiherkume näherkommen
• narrenhus Irrenanstalt
• narrenfiwer Typhus
• näi neu
• näis Neues
• mäid [= näid] Naht
• mälde [= nälde] Nadel
• näddelkäsin Nadelkissen
• nädelkönik Zaunkönig
• nädelstäk Nadelstich
• näp, kum Napf
• näst Nest
• näiboren neugeboren
• näischier Neugier
• näimoudsk neumodisch
• näisälwer Neusilber
• neernge Arbeit, Geschäft
• neffe, kusine Neffe, Cousine
• necke Nacken
• nett Netz
• nemens keiner
• neernge Ernährung
• neerkauje Wiederkauen
• neerung Nahrung
• neder Natter
• nekje, targje necken
• neat nett
• nimmer nit niemals
• niks nichts
• nichte un fedder Nichte, Vetter
• nit dwo nicht tun
• nidisch, mißgunstig neidisch, böse
• nim, nieme nimm, nehmen
• nitaachtje nichtachten
• nitroker Nichtraucher
• nitminner nichtweniger
• niksminner nichtsweniger
• nikswäid nichtswert
• nikkopje Kopfnicken
• niede Niederung
• njugen neun
• njugentin neu[n]zehn
• njugentig neunzig
• njure Niere
• noch eenmoal noch einmal
• nome Name
• nomhaft makje namhaft machen
• nod Not
• nodelk ängstlich
• noude Norden
• noudelk nördlich
• noudlucht Nordlicht
• noudstiern Nordstern
• noudaaste Nordosten
• noudweste Nordwest
• noudwiend Nordwind
• noose Nase
• noosebläiden Nasebluten
• noosebunke Nasebein
• noosewis Naseweis
• noegje nötigen
• nochtern nüchtern
• noom nahm
• nodlident notleidend
• nodfall Notfall
• nodhelpe Nothilfe
• nodseeke Notsache
• noddöpe Nottaufe
• nödig häbbe nötig haben
• nödig weese nötig sein
• nunne Nonne
• nuteschill Nußschale
• nutsen, fordeel Nutzen
• nu nun, jetzt
• nu just nun gerade
• numen genommen
• nu, wilt jetzt, wo
• nuett, meck nett gefügig
• numer Nummer
• nutselk makje nützlich machen
• nutselke reewe nützliche Geräte
• nutsboar makje nutsbar machen
• nutsanweende Nutzanwendung

O

• oarbeidje arbeiten
• oangriue [= oandriue] antreiben
• oantjude andeuten
• oardel eineinhalb
• oars anders
• obdak Obdach
• obdaklos obdachlos
• obeenig gonge obeinig gehen
• obacht reeke Obacht geben
• offerte Angebot
• offerierje empfehlen
• oilje Oel
• oje oja
• Okse Ochse
• oksenflaask Ochsenfleisch
• okshoud, tunne Oxhoft
• oktober Oktober
• okulierjen Knospenveredlung
• oltje Adelheid
• ooldjiersäiwend Sylvesterabend
• oom Onkel
• ooge Auge
• oogenhier Augenhaar
• oogenlidd Augenlid
• oogenblick Augenblick
• oogentjoner Augendiener
• oogendokter Augenarzt
• oogenlucht Augenlicht
• oogapel Augapfel
• oogene Knospen
• oogentjuge Augenzeuge
• oog in nädle Nadelöhr
• oor Ohr
• oorspitsje Ohr spitzen
• ooresusjen Ohrensausen
• ooresmolt Ohrenschmalz
• oorbingele Ohrgehänge
• opfer brange Opfer bringen
• opfersteede Opferstätte
• orgel-been Orgel-Boden
• orgelpipen Orgelpfeifen
• orgels[p]ielje Orgel spielen
• ordensrider Ordensritter
• ordensbrure Ordensbrüder
• orden Auszeichnung
• orntlik ordentlich
• ordnunge Ordnung
• o na o nein
• onnerschölken Untertasse
• oma, bäsje Großmutter
• opa, bäjebabe Großvater
• orndje, rägelje ordnen
• ordensburig Ordensburg
• ordensljude Ordensleute
• organ, stemme Stimme
• otter (fisk) Fischotter
• our, ourn andere, anderen
• ours anders
• oure tiden andere Zeiten
• oural überall
• ougen, bakougen Ofen, Backofen
• oue Mutterschaf
• ouloum Schaflamm
• oudak Anbaudach
• ouschjou Abscheu
• ouwai Abweg
• ouwaske abwaschen
• ouwenke abwinken
• ourite abreißen
• oubitte abbeißen
• oubitalje abbezahlen
• oubeegje abbiegen
• oubidde, oubidje Abbitte, abbitten
• oubleedje abblättern
• oubarnje abbrennen
• oubrange abbringen
• oubrckelje [= oubrockelje] abbrockeln
• oubrek Abbruch
• oubärselje abbürsten
• oubüsje abbüßen
• oudampje abdampfen
• outonkje abdanken
• oudecke abdecken
• oufertjonje abverdienen
• outringe abdrängen
• outraale abdrehen
• outerske abdreschen
• ouiete abessen
• oufiere abfahren
• oufoart Abfahrt
• ougefall Abfall
• oufale abfallen
• oufawje abfärben
• oufulje abfaulen
• oufegje abfegen
• oufäidigje abfertigen
• oufjurje läite abfeuern
• oulope abfließen
• oufräigje abfragen
• ouferlongje abfordern
• oufoderje abfüttern
• oufreete abfressen
• oufjose abfrieren
• oufur Abfuhr
• oufurmiddel Abführmittel
• oufülle abfüllen
• ougoawen Abgaben
• ougonge abgehen
• ougong Abgang
• ouborkje abborken
• oubreke abbrechen
• oubrukt abgenutzt
• oubruke abnutzen
• oubitoalje abbezahlen
• oudrege abtragen
• oudele abteilen
• oudodje abtöten
• oudrupje läite abtropfen lassen
• oudriuwe abtreiben
• oudrinke abtrinken
• oudrugje abtrocknen
• ougelain abgelegen
• ougreewe abgraben
• ouhoolde abhalten
• ouhondelje abhandeln
• ouhondlunge Abhandlung
• ouhong Abhang
• ouhaue abschlagen
• ouhädje abhärten
• ouhäidje abhäuten
• ouhaspelje abhaspeln
• ouhelpe Abhilfe, abhelfen
• ouhaalje abholen
• ouholtje abholzen
• ouhere abhören
• oujote abgießen
• oujagje abjagen
• oukantje abkanten
• oukanslirje abkanzeln
• oukiekje abgucken
• oukawje abkauen
• ouklopje abklopfen
• oukniepe abkneifen
• ouknicke abknicken
• ouknopje abknöpfen
• ouliued abgelebt
• oulede abladen
• oulegerje ablagern
• oulusterje ablauschen
• oulickje ablecken
• oulääse ablegen
• oalääser [= oulääser] Ableger
• oulienje ablebnen
• oulenkje ablenken
• ouleere ablernen
• ouljoge (-telle) ablügen (-leugn[en)]
• ouläwerje abliefern
• oulöse ablösen
• oulösunge Ablösung
• omaked abgemacht
• oumeeten abgemessen
• oumegerje abmagern
• oumjo abtmähen
• oumeldje abmelden
• oumeete abmessen
• ounieme abnehmen
• ouniemer Abnehmer
• ounutsje abnutzen
• ounutsunge Abnutzung
• ouplukje abpflücken
• ouplougje abpflügen
• ouputsje abputzen
• ouplicke abkratzen
• oureke abgeben
• ourite abreißen
• ourieten abgerissen
• ouromje abrahmen
• ouräide abraten
• ourumje abräumen
• ouriuje abharken
• ouriuwelse das Abgeharkte
• ourekenje abrechnen
• ourekenge Abrechnung
• ourine abregnen
• oureisje abreisen
• ouritklenner Abreißkalender
• ourullje abrollen
• ourucke abrücken
• ourundje abrunden
• ourutskje abrutschen
• ouschjote abschießen
• ousagje absägen
• ousteen woater abgestanden
• ouschrabje abschaben
• ouschötelje abriegeln
• ouschoawje abhobeln
• ouschäre abrasieren
• ouschaffje abschaffen
• oukopje abkaufen
• ouschille abschälen
• ouschatsje abschätzen
• ouschumje abschäumen
• ouschurje abscheuern
• ouseende absenden
• ouseender Absender
• ouschuwe abschieben
• ouscheed Abschied
• ouscheedbisäik abschiedsbesuch
• ouschlaachtje abschlachten
• ouslipe abschleifen
• ousliepje abschlepppen
• ouslutend abschließend
• ousmilte abschmelzen
• ousnalje abschnallen
• ousnide abschneiden
• ousnürje abschnüren
• ouscheppe abschöpfen
• ouschruwje abschrauben
• ouschrecke abschrecken
• ouskrift Abschrift
• ouswäkje abschwächen
• ouswenke abschwenken
• ouseepje abseifen
• ousette absetzen
• ousitte absitzen
• ousmite abwerfen
• ousonderje absondern
• ouspere absperren
• ousplitterje absplittern
• ouspringe abspringen
• ouspäile abspülen
• oustamme abstammen
• oustand Abstand
• oustuwe abstäuben
• oustickje abstecken
• oustige absteigen
• oustaale abstellen
• oustempelje abstempeln
• oustierwe absterben
• ousteete abstoßen
• oustriedje abstreiten
• oustumpje abstampfen
• oustät Absturz
• oustutje abstürzen
• ousäike absuchen
• outerske abdreschen
• outorsken abgedroschen
• outrede abtreten
• outrotsje abtrotzen
• outäiwe abwarten
• outelle abzählen, abschreiten
• outapje abzapfen
• outeere abzehren
• outeeken Abzeichen
• outog Abzug
• outogslot Abzugsgraben
• outwigje abzweigen
• ouwoane abgewöhnen
• ouwinne abgewinnen
• ouwikselje abwechseln
• ouwikselnge Abwechselung
• ouweer Abwehr
• ouwike abweichen
• ouweedje abweiden
• ouwise abweisen
• ouweende abwenden
• ouwickelje abwickeln
• ouwege Abwege
• ouweege abwiegen
• ouwiskje abwischen
• ouwiskdouk Abwischtuch
• ouwürgje abwürgen
• ouwriuwe abreiben
• ouwätje abwetzen

P

• padriuwe Pfadharke
• pak, paket Bündel, Paket
• pacht, hire Pacht
• papierstripe Papierstreifen
• park Park
• part, andeel Teil, Anteil
• pasje passen
• pasken Ostern
• paskebloume Osterblume
• paskaiere Ostereier
• pafje rauchen
• parochia Pfarrgemeinde
• partie Partie
• partäi Partei
• pate, fadder Taufpate
• patron Beschützer
• padliggerboone Buschbohne
• peere Birne
• peerebom Birnbaum
• peel Pfahl
• person Person
• penne Schreibfeder
• petrishanne Rebhunn
• perle, kralle Perle
• pennig, deut Pfennig
• petersilje Petersilie
• prüke, flaachte Perücke
• piedik, mark Knochenmark
• piepje piepen
• pinkster Pfingsten
• pinksterbloume Pfingstblume
• pinkstrouse Pfingstrose
• pricke Torfgräberforke
• pickel Finne Pustel
• pipe Tabakpfeife
• pipen Gas-Wasserrohre
• pick, pickig Pech, pechig
• piler Pfeiler
• pine Pein, Schmerz
• piniger Peiniger
• pinelk schmerzempfindlich
• pietske Peitsche
• pieper Pfeffer
• pilger Wanderer
• pistolle Pistole
• piekele Pökelsaft
• piekelflaask Pökelfleisch
• piekelhiring Salzhering
• pieroogje schlitzäugeln
• plagge, seede Plaggen, Soden
• plats, steede Platz, Stelle
• placke (an) ankleben
• plan Plan
• plat,flak platt, flach
• plooge Plage
• ploogje Plage
• ploats Hof mit Land
• plesier Vergnügen
• plicht Pflicht
• pliete Verwundung
• pleet to kweden pflegt zu sagen
• pluckje pflücken
• ploug Pflug
• ploegje, tielje pflügen
• plusje, plokje fasern, rupfen
• plume Pflaume
• planskje planschen
• plonke Planke, Brett
• ploate Herdplatte
• plattfout Plattfuß
• platsje platzen
• pluderje mausern
• poun Pfand
• ponne Bratpfanne
• ponnekouke Pfannkuchen
• ponne (hus) Dachziegel
• poor Paar
• portion, deel Portion, Teil
• poute, wring Pforte, Tor
• poot, fout Pfote, Fuß
• potlod, bläi Bleistift
• podde Kröte
• poage Frosch
• poul Pfütze, Teich
• polderbur Kleibauer
• popskebläd (dt) Seerosenblatt
• portree Fotobild
• pot Topf
• pocke, finne Pickel, Pustel
• poasterskappen [= poaters..] Kapuzinerkresse
• polme (ju) Palme
• postum Myricastrauch
• polismon Polizist
• porslai Porzellan
• poteske (ju) Kali
• postkorte Postkarte
• postwain Postwagen
• pomp (di) Pracht
• poni Pony
• Poggestoul Pilz
• polierje polieren
• presse Presse
• prisreeke preisgeben
• probierje probieren
• probejier Probejahr
• protestje protestieren
• pumpe, pumpje Pumpe, pumpen
• puppenklod Puppenkleid
• pur gould reines Gold
• puste (ju) Atem, Windstoß
• putswengel Brunnenschwengel
• putte (j), sod Brunnen
• punter Erntewagenbaum
• putse Schnurre
• putsig schnurrig, spassig
• pulteräiwend Polterabend
• pulterje pultern, stolpern
• puderje pudern
• pulle, kruke (j) Flasche, Krug
• purgierje purgieren
• pustje pusten
• putsje rasieren, putzen

R

• racker Bösewicht
• rang Rang
• ramstäk Stoß, Angriff
• ranke (j) Ranke (Hopfen}
• rand, kaante Rand
• rattelje, raslje rattern, rasseln
• rasse, herkumen Rasse
• rade, klor bereit fertig
• raue, reste Ruhe, ruhen
• rante (ju) Zinsen
• räiwe Rübe
• räiwsäid (dät) Rübsamen
• räiweoilje (ju) Rüböl
• räd, jool Rad
• rägel, rägelje Regel, regeln
• räidsleek Ratschlag
• räige [= räide], rette, rett erraten
• räiher (dät) Färse
• räi flaask rohes Fleisch
• rädspeeke Radspeiche
• räidlos ratlos
• räid reeke Rat geben
• räidslo ratschlagen
• rätsel räide Rätsel raten
• rägliene Rückenlehne
• rägelsgonge rückwärtsgehen
• reeger (fisk) Fischreiher
• rewe (ju) Arbeitsgerät
• reddelnge Rettung
• reddje retten
• räde, rädje Rede, reden
• regiring Regierung
• regirje regieren
• reit Schilf, Rohr
• reise, reisje Reise, reisen
• redder Retter
• reddungslos rettungslos
• reitsje berühren, reizen
• recke, utrecke recken, ausdehnen
• recke reichen, langen
• rekenge Rechnung
• rekenje rechnen
• reske Binse
• redewierk Räderwerk
• rekenskup Rechenschaft
• rjochter Richter
• rjochte richte
• rjocht recht
• rjochtskriuen Rechtschreibung
• rjochthäbberäi Rechthaberei
• rjochts rechts
• rjochter hounde rechter Hand
• rick Reck
• riek Reich
• riek relch
• riese, hüne Riese
• ribbe Rippe
• ride, reed reiten
• rieden geritten
• riere, rierde rühren
• rürd gerührt
• ring Fingerring
• ringje Schwein beringen
• rise, aufgehen, steigen
• ris Reis
• risebäisem Reisigbesen
• rider Reiter, Ritter
• riuwe Harke
• riuelle Wiemenstangen
• rige Reihe
• riesenbom Birkenbaum
• risheede Rispenheide
• rinmeter Regenmesser
• rinerg regnerisch
• rikdum Reichtum
• riemsel (dät) Reim
• ristbräi Reisbrei
• riselje berieseln
• rinselje Getreide schälen
• rille, gluse Rinne
• ribje Flachs reiben
• ribirsen Reibeisen
• rim (dät) Dachbalken
• rietsticke (di) Streichholz
• riuje harken
• riuelse das Geharkte
• rynsk freigebig, mildtätig
• rinske schäipe ostfriesische Schafe
• roar, orrig sunderbar
• rome Bilderrahmen
• rom, ouromje Rahm, abrahmen
• ronk rank, schlank
• rouk Rabe, Krähe
• rode farwe rote Farbe
• rook Rauch
• roket raucht
• ron rann, lief
• rouse Rose
• rouer Ruder
• rout Ruß
• roof, rowje Raub räubern
• rogge Roggen
• romer, romsk Römer, römisch
• roup Ruf
• roupe, rup, rupen rufen
• rottestäit Rattenschwanz
• rootje faulen, verwesen
• roggebloume Kornblume
• rowerbande Räuberbande
• rookfang Rauchfang
• rope (di) Tau, Reep
• rodje roden
• rodsoked rotbackig
• rodglöünig rotglühend
• rodhierig rothaarig
• rodwin Rotwein
• rouklos ruchlos
• robust rüstig
• rökerkomer Räucherkammer
• rökerje räuchern
• rum, ruch verschwendend
• rust Rost, Käfer
• rulle Rolle
• rum Raum
• rumelk räumlich
• rump Rumpf
• ruuk Geruch
• ruke riechen, wittern
• ruge Hounde rauhe Hände
• ruch wöist roh, grob
• rupe Raupe
• rute Fensterscheibe
• ruskje rauschen
• rusje ungenau arbeiten
• rummelnasjen lärmen
• rugeriep Rauhreif
• ruusk utsläipe Rausch ausschlafen
• rubje wriuwe reiben
• rusterge spikere rostige Nägel
• rustfarwe Rostfarbe
• ruckwise ruckweise
• rumorje rumoren
• rustje rüsten
• ruderje rudern
• rüde, schurig (di) Räude

S

• salt Sack
• sail (dät) Segel
• saißebom Sensestiel
• saaks Messer
• sabje, suge saugen
• sackje sinken, sich senken
• saltrouk Graukrähe
• samlinge Sammlung
• sammelje sammeln
• sap Pflanzensaft
• sailje segeln
• sappelje zappeln
• sailschip Segelschiff
• saft Fruchtsaft
• säd iten satt gegessen
• sädigje sättigen
• sägen Segen
• säk Sack
• säktaske Sacktasche
• sälwen selbst
• säid Samen, Saatgut
• säidje säen
• säike, sochte suchen
• sälge Selige
• sädnemolk Buttermilch
• säge, sägeloum Ziege, Ziegenloum
• säister Schneiderin
• säilden selten
• sälwer Silber
• säihe nähen
• sände Sünde
• sändenscheeld Sündenschuld
• säike Suche
• säike, sochte suche, suchte
• säideltied Aussaatzeit
• schjote schießen
• scheeten geschossen
• schemel (di) Fußbank
• schad Schatten
• schade Schaden
• schadelk schädlich
• schof, jierwe (ju) Getreidegarbe
• schroad schräg
• schaffer Schöpfer
• schröägel Unart
• schip Schiff
• sshipper Schiffer
• schoue (do) Schuhe
• schjou scheu, schüchtern
• schrabje schaben
• Schruwe Schraube
• schrubje schrubben
• schiel deele Unterschied teilen
• schielt wät macht was aus
• schorte Schürze
• scherm, schirm Schirm
• scheede scheiden
• schatt geschieden
• schäip Schaf
• schier, bleek fahl, farblos
• schiewe gläs Glasscheibe
• schill, schille (d) Schale, schälen
• schilderatie Bild
• schilderje mahlen
• schillerje, wachen
• schielje schielen
• schelle Klingel
• schimmertied Dämnerung
• schien Schein
• schieme (ju) Schattenbild
• schaad Schatten
• schiere Schere
• schok, steet Erschütterung
• schusse, iesblock Eischolle
• schuwe schieben
• schow schob
• schäuwen geschoben
• schreck Schecken
• schjuchern schüchtern
• schoale Schüssel
• schötel-, feedouk Aufwaschtuch
• schuwer Schieber
• schül (dät) Unterschlupf
• schülje unterschlüpfen
• schofel schäbig
• schöät Trieb, Schosse
• schepper Schöpflöffel
• Schoothuund Schoßhund
• schap Schrank
• schruwstock Schraubstock
• schräiw Schrei
• schullere Schulter
• schurig Schorf Räude
• Schott Schuß
• schomje schämen
• schomte Scham
• scheper Schäfer
• schepflaask Schaffleisch
• scherpriochter Scharfrichter
• scheppelsäid zehn ar Land
• schum Schaum
• schienhillig scheinheilig
• schellje pingelje schellen
• schelmsk schelmisch
• scheelde schelten
• schoanke schenken
• schärsoaks Rasiermesser
• schäin (dät) Scheune
• schjotrur Schießgewehr
• schipstimmeräi Werft
• schorsteen Schornstein
• schöwele Schlittschuhe
• schälln sjo sollen sehen
• schötel Riegel
• schädje schütteln
• schurje scheuern
• scherp scharf
• scheeuw schief
• scheppe schöpfen
• schrok, sprak durr, spröde
• seeke Sache
• se, jo sie
• see See, Meer
• seede Grassode
• seer schmerzhaft
• seerigeid Verletzung, wund
• seedyk, butendyk Seedeich
• seks, sekste sechs, sechste
• sekstig sechzig
• seelden seltsen
• seemeske Seemöwe
• seel Strohseil
• sette setzen
• selig, sälge selig, selige
• seepe, seepig Seife, seifig
• seelenamt Requiemhochamt
• seeliude Seeleute
• seemile Seemeile
• seeouger Seeufer
• sekundenwiser Sekundenzeiger
• setterfailer Setzerfehler
• syl, slüse Schleuse
• sitte, bruk Sitte, Gebrauch
• signal, teeken Signal, Zeichen
• sippe, fründskup Verwandschaft
• sichtwite Sichtweite
• sichte Sichel
• side Seite
• sierrat Schmuck
• sierlik zierlich
• siffer, tal Ziffer
• sin an häbbe Lust haben
• sin häbbe Bedeutung haben
• sien maanske seine Frau
• sien wiuw sein Weib
• sin brur sein Bruder
• siene Sehne
• sinke, sonk sinken
• sonken gesunken
• sipel Zwiebel
• sitte, siet, seten sitzen
• sirop Sirup
• sinig, sintjes leise
• singel Auslauf
• sisterbäiden Schwesterkind
• siuje drogje sieben, seihen
• sintwain seinetwegen
• sidenlong seitenlang
• sidenklod Seidenkleid
• sinkbläi Sinkblei
• siuwe Sieb
• simulierje zögern
• sitte läite sitzen lassen
• sjodenheet kochend heiß
• sjo läite sehen lassen
• sjunge, song, songen singen
• sjo, blouked sehe gesehen
• sjoon das Sehen
• sjode kochen
• sjut, seeden kocht, gekocht
• sjoch sieh, schau
• skandal Schandal
• skandalje Krach machen
• skott (dät) Bretterwand
• skoule Schule
• skoft Weile, Pause
• skrift Schrift
• skriuwer Schreiber
• skriuwe schreiben
• skute Bootform
• skanelke Kornblume
• slabelape (di) Vorbindetuch
• slunsig schäbig
• sleek Schlag, Hieb
• slaachtje schlachten
• sleekfäild SchIagfeld (Torf)
• sloawe Sklave
• slo, slug schlagen
• sloaen geschlagen
• slange Schlange
• slonk schlank
• slot Graben
• slap, loi lustlos, träge
• sljof Schöpflöffel
• slipe schleifen
• slipsteen Schleifstein
• slippe aufschneiden
• sliepje schleppen
• sliepdamper Schleppdampfer
• sliede (ju) Schlitten
• släip Schlaf
• släiper Schläfer
• släiperg schläfrig
• släipe, slept schlafe, schläft
• sliepen geschlafen
• slik, mudde Schlamm
• slickje auflecken
• sliem Schleim
• slingerje schleudern
• slinger Davidschleuder
• slinkt einsinken
• slonken schon gelagert
• slite sleet schleißen
• slieten abgeschlissen
• sljocht, liek eben, flach
• slochtje [= sljochtje] schlichten
• sljucht schlecht
• slöäre langsam gehen
• sluck Schluck, Schnaps
• sluke slook schlucken
• sleeken geschluckt
• slukhals Schlucker
• sluuk (di) Gurgel
• slomer Schlummer
• slump Zufall
• slap schlaff
• slomerje, dösje schlummern
• slipperg, gläd schlüpferig
• slipe, deelbreke schleifen
• slott Schloß
• släiperg schläfrig
• slüüse Schleuse
• slute, slot schließen
• sleeten geschlossen
• slewe (ju) Aermel
• slickeräi Schlickerei
• slaphoud Schlapphut
• smeer Fett
• smeere schmieren, ölen
• smolt Schmalz
• smoarig, smerig schmutzig, schmierig
• smuckelje schmuggeln
• smellspurig schmalspurig
• smiedje schmieden
• smid Schmied
• smel schmal
• smart Schmerz
• smett es schmerzt
• smite, smeet werfen
• smieten geworfen
• smokje, rokje Tabak rauchen
• smugeräi Erkältung
• smusje, smeeke schmusen, schmeichcln
• smilte schmelzen
• smolten geschmolzen
• smeele Moor brennen
• smaacht Hunger
• smaachtje hungern
• smick Peitschenschlag
• snigge Schnecke
• snied Schnitt
• sneon Samstag
• snoupe, snuffelje herumschnüffeln
• snee Schnee
• snide, sneed schneiden, schnitt
• snäit, snäide, snäije schneien
• snürje schnüren
• snurrjen schnurren
• snute Schnauze
• snutje schnauzen
• snuwe, snufft, snow schneuzen
• snäuwen geschneuzt
• snüfkenblaume Arnica
• snurkje schnarchen
• snurrbort Schnutrbart
• snutbort Schnauzbart
• sneekerl Schneemann
• snider Schneider
• snippe Schnepfe
• snippeltronjen weinen
• snitkje schnitzen
• sneejagjen Schneetreiben
• snuppen Schnupfen
• sogau, sobolde so bald
• sofier, sowied soweit
• sowät ungefähr
• solwe Salbe
• sound Sand
• song Gesang
• so een so eine
• sogen sieben
• sogende siebente
• sogentinste siebzehnte
• sogentigste siebzigste
• soadel Sattel
• soom Saum
• bisöme besäumen
• soage, fertelster Sage
• sonnerboar sonderbar
• soole Sohle
• sorte, oart Sorte, Art
• soke Wange
• sowät so etwas
• socken Socken
• soks solches
• soape, bräi Suppe, Brei
• soaks Messer
• soagemälne Sägemühle
• sonamd sogenannt
• sponne spannen
• spreeke, praalje aufschneiden
• spadestäk Spatenstich
• spile Stäbchen/Bienenkorb
• speerwied epen sperweit offen
• spegel Spiegel
• splisje Tau spleißen
• splinter blot nackend
• spottje spotten
• spreker Sprecher
• spreede, sprat spreizen
• sprute sprießen
• sprong Sprung
• spoukfertelster Spukgeschichten
• späilwoater Spülwasser
• spoardöise Spardose
• spongjome Spannriemen
• spendje spenden
• speckswode Speckschwarte
• sperjes Spörgel
• sponn Gespann
• sporje sparen
• spankje planschern
• spritsje spritzen
• sprik Astholz
• speke Speiche
• speere Sparren
• späile spülen
• sputterje spucken
• späie, urreeke erbrecken
• spiker Nagel, Drahtstift
• spidelje spielen
• spin Spinne
• spinneweb Spinngewebe
• spint, spon spinnen
• sponnen gesponnen
• spyt Bedauern
• spite leidtun
• spitich schade
• spaltje, kleeuwe spalten
• splinter Splitter
• spour, spur Spur
• spouk Spuk
• spoule Spule
• spotje spotten
• spoune (ju) Holzspan
• swon Schwan
• swam Schamm
• sproake Sprache
• spreeke, spriek sprechen
• sprede ausbreiten
• springe, sprong springen
• sprongen gesprungen
• sprong Sprung
• sprut Sproß
• prutsel [= sprutsel] Sprößling
• spil Spiel
• staal Stall
• stolt StoIz
• steel Stiel, Stengel
• stam Stamm
• stampje stampfen
• stale stellen
• stonk Gestank
• stjunkt stinkt
• stap, treed Schritt, Tritt
• stappe, trede gehen, treten
• stabirung Buchstabierung
• stede Ort, Stätte
• städ Stadt
• stiep steil
• stäk Stich
• staket, tun Lattenzaun
• stete stoßen, stechen
• stelasje (ju) Gestell
• steele, stäln stehlen
• sterk stark
• störe stören, hindern
• sträwich, stewich kräftig, solide
• stäil Stahl
• steen Stein
• stiftje stiften
• stige steigen
• stiuw steif, starr
• stuck Stück
• stiekel, tisel (di) Distel
• stucken zerbrochen
• stuckje flicken
• stilte Stille
• stopje stopfen
• stopjäiden Stopfgarn
• steenhus (dät) Burg, Schloß
• stip, tuddelk, dot Punkt
• stip, stipje (di) Soße, Tunke
• stipel, statte Stütze
• stutje, stöäne stützen
• stiern Stern
• stiernekruseme Stirnkrause
• stierwe, storw sterben, starb
• sturwen gestorben
• stierwen Sterben
• stjure Einhalt gebieten
• stulperje stolpern
• stierje starren, spähen
• storm Sturm
• stobbe Baumstubbe
• stork Storch
• stoul Stuhl
• stoppelkat Stoppelkatze
• stappe Tritt
• stockebliend stockblind
• stump stumpf
• stoppe, prop Stöpsel
• stuwe Staub machen
• stowe, stöfken Feuerkieke
• stroafe, stroafje Strafe, strafen
• stromm, stiu straff, starr
• straks bald, nachher
• stran Strand
• stromm streng
• strommegeid Strenge
• strookje streicheln
• striek Strich
• strukeräi Gesträuch
• striuje streben
• sträiseel Strohseil
• strool Strahl
• strid Streit
• strick Schlinge
• striekje Schlingen stellen
• strike plätten, streichen
• strickt streek streicht, strich
• strieken gestrichen
• string, stropp Strang
• stripe, striepel Streifen
• strimel Striemen
• sträite Straße
• strumpelje straucheln
• stulperje stolpern
• strott, käle Gurgel, Kehle
• straije streuen
• straijelse Streu
• struk Strauch
• storksnäst Storchennest
• steutje Ball hüpfen
• stokje stocken
• stumper Stümper
• stäit Schwanz
• super, dräinker Säufer
• sucht Seufzer
• surge, surgje Sorge, sorgen
• sudelk südlich
• sunne Sonne
• suge saugen
• sundei Sonntag
• sucker Zucker
• sump Sumpf
• sunner ohne
• suund gesund
• supe saufen
• sur sauer
• suldoat Soldat
• suun Sohn
• suster Schwester
• susje säuseln, sausen
• surke (ju) Sauerampfer
• sukene Küken
• sugelke (ju) Geisblatt
• sünich sparsam
• süwer, scheen rein
• sürlik säuerlich
• süke Seuche
• swenke schwingen
• swäkheid Schwäche
• swonne (ju) Schwan
• sworm Schwarm
• sweere schwören
• swot schwarz
• swager Schwager
• swoalke Schwalbe
• swiuje schweben
• swer schwer
• swäitigeid Süßigkeit
• swigje schweigen
• swimme, swomm schwimmen
• swommen geschwommen
• swin Schwein
• swinetroag Schweinetrog
• swenke, trale schwenken
• swipe Peitsche
• sweet Schweiß
• switte schwitzen
• swollen geschwollen
• swelt schwillt
• swolst Geschwulst
• swäid, dägen Schwert
• swiuel Schwefel
• swegerske Schwägerin
• swoul schwül
• swungräd Schwungrad
• swierlik schwierig
• swäit süß
• swetsk süßlich
• storksnabel Storchschnabel
• stutterje stottern
• stromm sponne stramm spannen
• stroafriocht Strafgericht
• strampelje strampeln
• strus Strauß
• stön Stütze
• strikholt Streichholz
• stripje streifen
• stiepelje [= striepelje] abstreifen
• striped gestreift
• stoothauk Vogelhabicht
• stikelboas Barsch
• streisucker Streuzucker
• strieke luke Striche ziehen
• striekwise strichweise
• strike staale Schlingen stellen
• sträifjur Strohfeuer
• strunk Kohlstrunk
• stuckwise stückweise
• sudwiend Südwind
• suderside Südseite
• sudfrucht Südfrüchte
• sudaaste Südosten
• suup Suff
• sumplound Sumpfland
• surbarnjen Sodbrennen
• summer Sommer
• sunnerboar sonderbar
• sunnje sonnen
• sunnenstäk Sonnenstich
• surgje sorgen
• surgsom sorgsam
• stoapel, hop Stapel
• stärk bisett stark besetzt
• stiuw starr, steif
• stoawig staubig
• stickje, stickede sticken
• stete stoßen, stechen
• stounde stehen
• stiuelse Stärke
• stige steigen
• steenoold steinalt
• steenhäd steinhart
• steenriek steinreich
• stjuren Steuren
• stjur Steuer
• stjurräd Steuerrad
• stjure steuern
• stöäwel Stiefel
• stäifmur Stiefmutter
• stäiffoahr Stiefvater
• stillswigje stillschweigen
• stillte Windstille
• stellten Stelzen
• stemme Stimme
• stimsädel Stimmzettel
• stimwiksel Stimmwechsel
• stockwierk Stockwerk

T

• taske Tasche
• taskendouk Taschentuch
• tachentig achtzig
• tal Zahl, Anzahl
• taaste tasten, fühlen
• taks Preisvorschrift
• taksierje schätzen
• tar Teer
• taster, fäiler Fühler
• tau, roop Tau, Seil
• taije drücken
• tacke Ast
• takelje takeln
• täisdai Dienstag
• täiwe warten
• tän dünn
• teere zehren
• teernge Auszehrung
• teck, take Rohr-, Strohdach
• tebak Tabak
• telle zählen
• terp Dorf, Warf
• terske, torsk dreschen
• torsken gedroschen
• telt Zelt
• telte Marktbude
• tetje Theodor
• telle di sage dir
• telle jäild zähle Geld
• teekop Teetasse
• teerouse Teerose
• telefon (dät) Fernsprecher
• teller, fete Teller, Zinnteller
• teekenje zeichnen
• teita spazieren gehen
• tremien Termin
• tippelke Tüpfelchen
• tisele Disteln
• titte Euterstriche
• tiuwe Hündin
• tierm Darm
• ticht dicht
• tidig trächtig (Ku)
• tidskrift Zeitschrift
• tige, däge goud gut genug
• tigerkat Tiger
• tied Zeit
• tiedferdriu Zeitvertreib
• tiedlong zeitlang
• ticke anrühren (b. Spiel
• tikje, klopje ticken, klopfen
• tille, aplichte heben, aufheben
• tille kleine Brücke
• tingje dingen, feilschen
• tiddeltop Kreisel
• tilgje tilgen
• tjon zehn
• tjande zehnte
• tjonje dienen
• tjonst Dienst
• tjock dick
• tjucknecked dicknackig
• tjuge Zeuge zeugen
• tjuch fon hangst Pferdegeschirr
• tjuch Nachgeburt
• taanke, toachte denken
• toacht Gedanke
• toon Ton
• touden Dorn, Turm
• toarst Durst
• toräg, tobäg zurück
• toag Durchzug, Zugwind
• toagig zugig
• toforne zuvor, vorher
• tofree zufrieden
• to kut zu kurz
• tolounde kume hinkommen
• tolk, ursetter Dolmetscher
• tomäite kume entgegen kommen
• touniks zunichts
• to nai zu nahe
• tonge Zange
• tunge Zunge
• tunne Tonne, Faß
• top Gipfel, Wipfel
• tosk Zahn
• toskeweete (ju) Mais
• topp ho Büschel Heu
• touriochte zurecht, in Ordnung
• toach, ferluke (di) Reise, verziehen
• tone Zehe
• tonebicker Wasserkäfer
• toltje Tekla
• tomm zahm
• to, tou zu
• toai zäh
• toufaale Erwartung übertreffen
• touheere zuhören
• toulusterje horchen
• toukumst Zukunft
• touläite zulassen
• tonk Dank
• tonkje danken
• toumakje zumachen
• to riochte makje zurecht machen
• toukikje zusehen
• toukiker Zuschauer
• toom Pferdezaum
• tohope fooldje zusammenfalten
• tohus daheim
• toadelje tadeln
• tobje toben
• torkelje torkeln
• tortenbacher Tortenbäcker
• tolle Haarlocke
• tönebank Ladentisch
• truje drohen
• traale drehen
• trippelje trippeln
• trachtje trachen
• trappelje trampeln
• trur Trauer
• treed Schritt
• teeke Schenktisch
• trochnunner durcheinander
• träg, leu träge
• treed fersette Fußtritt
• traast Trast
• traaste trösten
• Traastwoud Trostwort
• träde steede dritter Stelle
• träde, di, ju, dät der, die, das dritte
• treffe, treffde treffe, traf
• treffelk vortrefflich
• trappe Treppe
• trettien dreizehn
• träid Faden
• trone Träne
• trjo, träi drei
• trillje zittern
• trütich dreißig
• troon Thron
• troch durch
• troag Trog
• trochsleek Durchschlag
• trochslo durchschlagen
• trochslaen durchgeschlagen
• trochwäit durchnaß
• trübe, smurrig trübe, unklar
• tromme Trommel
• trom, döise Blechdose
• trjou treu
• trjoue trauen
• trjouhatig treuherzig
• trjachter Trichter
• trotsje trotzen
• trots bjode Trotz bieten
• trummere Ruinen
• trummerhop Trümmerhaufen
• trumpje trümpfen
• truup Trupp
• truupwise truppweise
• troan Tran
• trürje trauern
• tsis Käse
• tsjäf (dät) Spreu
• tserke Kirche
• tsädne Butterkarne
• tsetel Kessel
• tsädel Zettel
• tsierje zieren
• tuffelke Kartoffel
• tunsdei Donnerstag
• tunge Zunge
• tume Daumen
• tukje zupfen
• tuk, meck zahm
• tun Garten
• tunker Gärtner
• tumelje taumeln
• tuusk Tausch
• tuchtje zuchten
• tuchter Züchter
• tulle Dille
• turnje turnen
• tütjen Papierbeutel
• tüdik Moorvogel
• tüt Haarknoten
• twelif zwölf
• twärs quer
• two, twäin zwei
• twich Zweig
• twiske zwischen
• twäide zweite
• twäider steede zweiter Stelle
• twintich zwanzig
• twibak Zwieback
• twilocht (dät) Dämmerung
• twillinge Zwillinge
• twinge, twong zwingen
• twongen gezwungen
• twong Zwang
• twiuwel Zweifel
• tweerfloage Wirbelwind
• twärsholt (dät) Querbalken
• twisternge Hagelschauer
• twinträid Zwirn

U

• ule Eule
• ulk Iltis
• ubbehusen Ubbehausen
• ullerg faul riechend
• umeanderje umändern
• umeorbeidje umarbeiten
• umebiende umbinden
• umebreke Grasland pflügen
• umefatje umfassen
• umekiere umkehren
• umegreewe umgraben
• umeklodje umkleiden
• umehaue umschlagen
• umekume umkommen
• umkring Umkreis
• umekrempelje umkrempeln
• umelede umladen
• umeleegerje umlagern
• umelop Umlauf
• umeleere umlernen
• umesäije besäumen
• umenieme umnehmen
• umeplontje umpflanzen
• umeplougje umpflügen
• umrankje umranken
• umerite umreißen
• umerüre umrühren
• umesagje umsagen
• umesette umsetzen
• umesleek Umschlag
• umeslo umschlagen
• umeslodouk Umschlagtuch
• umsett Umsatz
• umesmite umwerfen
• umesnalje umschnallen
• umeskriuen Umschreiben
• umeschädje umschütteln
• umeswenke umschwenken
• umesjo sich umsehen
• umesunst umsonst
• umespringe umspringen
• umestickje umstecken
• umetoustoundende Umstehende
• umestale umstellen
• umstalnge Umstellung
• umesteete umstoßen
• umetuuskje umtauschen
• unounsjonlik unansehnlich
• unappetidelk unappetitlich
• unner unter
• unnerhoold Unterhalt
• unnernunner untereinander
• unnerscheed Unterschied
• unnerwais unterwegs
• unnerwis Unterricht
• unglik ungleich
• ungluckelk unglücklich
• ungluck Unglück
• unfal Unfall
• unheelboar unheilbar
• unheel Unheil
• unmugelk unmöglich
• unraue Unruhe
• unräid Gefahr
• unriocht Unrecht
• unapriocht unaufrichtig
• unounsjonlik häßlich
• unscheeldig unschuldig
• unscheeld Unschuld
• unweder Unwetter
• unklouk, unwies unklug, verrückt
• unsicher ungewiß, unsicher
• unnerniemen Unternehmen
• unnernieme unternehmen
• unerriochte unterrichten
• unnerrock Unterrock
• unnerschölken Untertasse
• unnerscheede unterscheiden
• unnerschuwe unterschieben
• unnerscheed Unterschied
• unnerslo unterschlagen
• unnerskrift Unterschrift
• unnerside Unterseite
• unnerspäile unterspülen
• unnerste Unterste
• unnerstaale unterstellen
• unnerstrike unterstreichen
• unnersäike untersuchen
• unnersäikenge Untersuchung
• unnerwareld Unterwelt
• unnerteekenje unterzeichnen
• undiert Untier
• untrjou untreu
• untraastlik untröstlich
• unferdauelk unverdaulich
• unferdurwen unverdorben
• unnerbreke unterbrechen
• unnergrewe untergraben
• unferjetelk unvergeßlich
• unferhülked unverheiratet
• unferminnerd unvermindert
• unfernunft Unverstand
• unferschomd unverschämt
• unfersjons unversehens
• unfersurged unversorgt
• unfullkemen unvollkommen
• unfoarsichtig unvorsichtig
• unweerheid Unwahrheit
• unwitend unwissend
• untied Unzeit
• unkultiwierd unzivilisiert
• untofree unzufrieden
• unfree Unfriede
• uroold sehr alt
• unnerkäle Speckhals
• unnerkiuwe Doppelkinn
• un und
• unnerfiende erfahren
• urbiwooner Ureingesessene
• urgrotoolden Urgroßelternu
• urseeke Ursache
• urdeel Urteil
• ure Stunde
• urreke übergeben
• urfierd überfahren
• urwinst Reingewinn
• urbar makje kultivieren
• ural überall
• urut überaus
• urbeegje überbiegen
• urblieusel Überbleibsel
• urkiekje übersehen
• urtoanke überdenken
• urielje übereilen
• urnunner übereinander
• ureenkuumen Übereinkommen
• ureenstimme übereinstimmen
• urieten zuviel gegessen
• urfoart Überfahrt
• urfaalen überfallen
• urfljooge überfliegen
• urloope (strieke) überfließen
• urfloud Überfluß
• urfloudje überfluten
• urfodderje überfüttern
• urgong Übergang
• urgewicht Übergewicht
• ursjoode überkochen
• urjoote übergießen
• urut glukkelk überaus glücklich
• urhound nieme überhand nehmen
• urhongje überhängen
• urhoop überher
• urtille überheben
• urhitsje überheizen
• urhaamd Überhemd
• urhoalje überholen
• urheere überhören
• urkippe überkanten
• urklaauerje überklettern
• urut klouk überaus klug
• urläite überlassen
• urliuje überleben
• urlaingeid Überlegenheit
• urläwerje überliefern
• utenemäiden übermorgen
• urmoacht Übermacht
• uremäite übermäßig
• urnoachtje übernachten
• urpinselje überpinseln
• urbärselje überbürsten
• urboald überredet
• urriep überreif
• urriede überreiten
• urrumpelje überumpeln
• ursloo überschlagen
• ursnappe überschnappen
• ursailje übersegeln
• ursette übersetzen
• ursetter Dolmetscher
• ursponne überspannen
• urspringe überspringen
• urstounde überstehen
• urstiege übersteigen
• urstraije überstreuen
• urdrege übertragen
• urdriue übertreiben
• urtreede übertreten
• urwiese überweisen
• urwinterje überwintern
• urtjuuge überzeugen
• urluuke überziehen
• urtoach Überzug
• urtied Uhrzeit
• uusen unser
• us uns
• utwiek (di) Ausweichstelle
• ute aus
• utgong Ausgang, Ende
• utspreeken äußern
• uterst äußerst
• ute, fon hus auf Besuch
• utfiende erfinden
• utfiendunge Erfindung
• utgunge ausgehben
• uthoalje ausholen
• utfreete Böses anstiften
• utnunner auseinander
• utgoawe Ausgabe
• utreeke ausgeben
• utlääse auslegen
• utmoakje ausmachen
• utrust, utstjuur Ausrüstung
• utstaffierenge Ausstattung
• utsjoon Aussehen
• utkiekje ausschauen
• utsicht Aussicht
• utschott Schund, Schmutz
• utsleek Ausschlag
• utstounde ausstehen
• utbreedje ausbreitena
• utloundsk ausländisch
• utwoanderje auswandern
• utwoanderer Auswanderer
• utkuumen Auskommen
• utwendig auswendig

W

• wachtje, täiwe warten
• schillerbude Wachtstube
• waihe wehen
• wakker tapfer
• waal Wall
• wald, busk Wald
• waalje Wall aufwerfen
• wakliek wackelig
• waaske waschen
• waaskeräi Wäscherei
• wilkuumen Willkommen
• wal Weg
• wainoakse Wagenachse
• waineenstaal (dät) Wagenscheere
• waindieselboom (di) Wagendeichsel
• waalnuute Walnuß
• walsje, rulje walzen
• wams Wolljacke
• wamsje werfen
• waamte Wärme
• waamtegroade Wärmegrade
• waadje waten
• wareld Welt
• waldsnippe Waldschnepfe
• waapel Holzriegel
• wareldsruum Weltraum
• wareldsloop Weltenlauf
• wareldsgoud irdisches Gut
• wareldsgjucht Weltgericht
• wareldshondel Weltbandel
• wareldsklouk weltklug
• wareldsk weltlich
• wareldsmärked Weltmarkt
• wareldsunnergong Weltuntergang
• waiwieser, hondw. Wegweiser
• waijen gewogen
• wääse wiege
• wääsje wiegen
• wääd Watt
• wäit naß
• wät is dät was ist das
• wäske waaske Wäsche waschen
• wächpustje wegblasen
• wächbrange wegbringen
• wääche bliue fortbleiben
• wääche läite weglassen
• wääste Weste
• wänke winken
• wärkje arbeiten
• wänt Junge, Knabe
• wäl is deer wer ist da
• wääche fort
• wäärft werft
• wäärbje werben
• wäärbeliste Werbeliste
• wächte Waage
• wächluke fortziehen
• wächsluke wegschlucken
• wächseende wegschicken
• wächsmiete wegwerfen
• wächsette wegsetzen
• wächspringe wegspringen
• wächstaale wegstellen
• wächdreege wegtragen
• wächwaaske wegwaschen
• wäihe Weihe
• wäiwoater Weihwasser
• wäästentaaske Westentasche
• wärrääged trotzig
• wän uk wenn auch
• wän al wenn schon
• wän un aber wenn und aber
• wäl wer, wem, wen
• wät wietes etwas Weißes
• wäls wessen
• wäide kloor werden fertig
• wäid Wert
• wätseldeeges Werktags
• wäidloos wertilos
• wästersiede Westseite
• wädje wetten
• wädde Wette
• wäddeloopen Wettlaufen
• wächgunge fortgehen
• wätje wetzen
• wätsteen Wetzstein
• wätstäil Wetzstahl
• wätseldeegesklood Werktagskleid
• wästwiend Westwind
• weeke aufweichen
• weete Weizen
• weede Weide
• weese sein
• weer wahr
• weedelouud Weideland
• weedje weiden
• weelich froh
• Weele Wille, Mutwille
• weende wenden
• weeger Wiegemeister
• weere Ware
• weeuer Weber
• weeue weben
• weeuräi Weberei
• weeustoul Webstuhl
• weerheid Wahrheit
• weer Verteidigung
• weerkräftig wehrtätig
• weerloos wehrlos
• weermon Wehrmann
• wellerch gewellt
• weendekring Wendekreis
• weendepunkt Wendepunkt
• weederfoone Wetterfahne
• weederbigjucht Wetterbericht
• weederkunde Wetterkunde
• weederwikker Wetterprophet
• weederwulke Wetterwolke
• weigerje, outelle weigern
• weegen, truch him wegen ihn
• wiederwillen Widerwillen
• wieder (tou) zuwider
• wierkeemen wiedergekommen
• wieruume kuume zurückkommen
• wiersjoon Wiedersehen
• wiedekärl Witwer
• wiedewiu Witwe
• wied un breed weit und breit
• wiu, wiumoanske Weib, Frau
• wies weise, klug
• wiek Woche
• wieke weichen
• wieksblääd Wochenblatt
• wiend Wind
• wieruum warum
• wiet weiß
• wiete wissen
• wiese, oart Weise, Manier
• wiese wiesde zeige, zeigte
• wiersin, ouschjou Abscheu
• wierk, wierke Arbeit, Werke
• wierluud Widerhall
• wieselke Wiesel
• wienfugel Weindrossel
• wiefken Weibchen
• wienachten Weihnachten
• wierook Weibrauch
• wiele Welle
• wielje, ferwielje weilen, verweilen
• wiendruge Weintraube
• wienbirech Weinberg
• wienbierge Weinberge
• wienätiek Weinessig
• wienbuddel Weinflasche
• wienkruke Weinkrug
• wiensur weinsauer
• wiendrinker Weintrinker
• wiesmoakje weismachen
• wieser Uhrzeiger
• wiesegeid Weißheit
• wietbrod, stute Weißbrot
• wietegeid etwas weißes
• wietje weiß anstreichen
• wietfisk Weißfisch
• wietglöünig weißglühend
• wied un breed weit und breit
• wiedkiekje weitsehen
• wiedje verbreitern
• windeltrappe Wendeltreppe
• wierk Werkanlage
• wierhoake Widerhaken
• wierkume Wiederkommen
• wier gesuund wieder gesund
• wier tou hus wieder zu Haus
• wier oureisje wieder abreisen
• wier ounfange wieder anfangen
• wier ounluuke wieder anziehen
• wier anluuke wieder spannen
• wier apbaue wieder aufbauen
• wier applontje wieder aufpflanzen
• wier apliuje wieder aufleben
• wier apstounde wieder aufstehen
• wier utbreeke wieder ausbrechen
• wierbrange wiederbringen
• wier ienfiere wieder einführen
• wier iengjuchte wieder einrichten
• wier ienlsäipe [= iensläipe] wieder einschlafen
• wier ienstaale wieder einstellen
• wier ientreede wieder eintreten
• wier iensette wieder einsetzen
• wierkanne wiedererkennen
• wierfertelle wiedererzählen
• wieerfiende wiederfinden
• wierreeke wiedergeben
• wierhäbbe wiederhaben
• wierhoalje wiederholen
• wierkoopje wiederkaufen
• wiernieme wiedernehmen
• wierschien Lichtreflex
• wierskriue wiederschreiben
• wiersjoon Wiedersehen
• wierumeseende zurücksenden
• wierfon wovon
• wierferjeelde wiedervergelten
• wier ferdreege wieder vetragen
• wierwoal Wiederwahl
• wier touleet wieder zu spät
• wiendstilte Windstille
• wiendig weeder windig Wetter
• wiendstorm Storm
• wiendbüdel Windbeutel
• wiendemälne Windmühle
• wiendscheeu windschief
• wi wir
• wichtig wichtig
• witmeje widmen
• wikselje wechseln
• wille Wille
• wilst während
• winkel Krämerladen
• winne gewinne
• wiksel Wechsel
• winst Gewinn
• winter Winter
• winteräiwende Winterabende
• winterkeelde Winterkälte
• wintersläip Winterschlaf
• wintertied Winterzeit
• winterklodere Winterkleider
• wintergriese Graudrossel
• wiske Wiese
• wieselke Wiesel
• willens weese willens sein
• wille häbbe Willen haben
• willenloos willenlos
• willensfräigeid Willensfreiheit
• wimmerje wimmern
• wilke Wilhelm
• wirbelje, traale wirbeln
• wisse gewiß, sicher
• wiskje wischen
• wing, juuke Flügel
• wise Grasmaht
• wisje Reihen rechen
• wiksje Schuhe putzen
• wikje wahrsagen
• wikerske Wahrsagerin
• wiksbärsel Wichsbürste
• wikkelbeend Wickelband
• wikkelträid Wickeldraht
• windelse Windeln
• wiuljude Weibsleute
• woaks Wachs
• woakse wachsen
• woansin Wahnsinn
• woarm warm
• woankelmöüdig wankelmütig
• woapen Wappen
• woasem Dampf
• woase Blumenvase
• woain Wagen
• woane sich gewöhnen
• woater Wasser
• woarschienlik wahrscheinlich
• woak wach
• woakje, schillerje wachen
• woake ap wache auf
• woaksdum Wachstum
• woaterpaas Wasserwaage
• woakskärse Wachskerse
• woarnieme wahrnehmen
• woaterplonte Wasserpflanze
• woatertochte Wasserzug
• woatersk wässerich
• woatermälne Wassermühle
• woaternood Wassernot
• woaterrotte Wasserratte
• woaterpipe Wasserrohr
• woarmhaatig warmherzig
• woarmblöüdig warmblütig
• woarnuumen wahrgenommen
• woarnunge Warnung
• woarschauje warnen
• woarschaubrääd Warnungstafel
• wotte Warte
• woaterfloud Wasserflut
• woaterschjou wasserscheu
• woaterstrool Wasserstrahl
• woaterfugel Wasservogel
• woaterhanne (ju) Wasserhuhn
• wooge Mauer
• woonje wohnen
• wook weich
• woagehoals Wagehals
• woognis Wagnis
• woogestuck Wagestück
• woode Enterich
• woogje wagen
• wooksjoode weichkochen
• wooket tauet
• wooket ap tauet auf
• wookelk weichlich
• wonderje wandern
• wondernge Wanderung
• wonkje wanken
• wonne Wanne
• wonsk Wunsch
• wonskje wünschen
• wol will
• wo is dät wie ist das
• wo kon hi wie kann er
• wo kwiest du wie sagtest du
• wo gunkt et wie geht es
• wo fuul wie viel
• wo so wie so
• woarmpulle Wärmeflasche
• wörmje wärmen
• wöist wüst
• wöile wühlen
• woud Wort
• woudebouk Wörterbuch
• wooje Wolke [= Molke]
• wraak Wrack
• wring (di) Weidepforte
• wriege (ju) Fußgelenk
• wroaseljen ringen
• wreeke rächen
• wrikje Erde leicht forken
• wringe wringen
• wrong wrung
• wrongen ausgewrungen
• wriue reiben
• wreeu rieb
• wriuen gerieben
• wröügje prüfen
• wreed ziemlich gut
• wroute (ju) Maulwurf
• wrouten wühlen
• wrosseläi Reiberei
• wuddelk wirklich
• wurm Wurm
• wust Wurst
• wuttel (di) Wurzel
• wulle Wolle
• wulf Wolf
• wunner Wunder
• wunnerliek wunderlich
• wunnerje wundern
• wukke wie geartet
• wuurich müde
• wuuriegen Müden
• wuttelloof Möhrenlaub
• wüüld Wild
• wüülde gäise Wildgans
• wüülde oante Wildente
• wucht Mädchen
• wuchtere Mädchen
• wüülk welk
• wüülde dierte wilde Tiere
• wüülkje welken
• wüüldboan Wildbahn
• wüüldswien Wildschwein
• wüülderje wildern
• wüüldfroamd wildfremd
• wüüldernis Wildernis
• wüüldpark Wildpark
• wüüldschoaden Wildschaden

Ersatz für
X = ks Y = ie
Z = ts und s Q = kw
C = s und k V = f

Ut de Seelter Sproakleere

Zwischen der Friesischen Akademie in Ljou-ert (Friesland) und Sater Experten, davon aus Strücklingen 2, Ramsloh 3 und Scharrel 2, wurden im Sommer 1958 die Regeln zur Rechtschreibung für die Sater-Sprache fest-gelegt. Von den phonetischen Zeichen wurde Abstand genommen. Solche sind wohl geeig-net für die Wissenschaftler, wurden aber von den Saterläuderu nicht angewandt, obwohl bereits vor 60 Jahren über 20 solche Zeichen zusammengestellt wurden.

Man war sich einig, daß sich die Schreib-weise nach der Aussprache richten müsse, um noch in letzter Stunde die alte Saterfriesische Sprache zu retten. Soweit wie möglich kommt das deutsche ABC in Frage mit allen Umlau-ten. Folgende Konsonanten weichen vom deutschen ab und müssen beim Lesen beach-let werden: c = ß, q = kw, s = ß oder ss als Aufangsbuchstabe, dagegen in der Mitte und am Ende des Wortes etwas weicher, zum Bei-spiel weesen, Muus. Lange Selbstlaute: immer doppelt. Mitlaute doppelt: nur hinter kurzen Lau-ten im Inlaut.

I. Kurze Selbstlaute
1a. ap auf
al schon
fat Fett
stap Schritt
an an
1b. gratter grüßer
flamme Flamme
jadder Euter
brange bringen
2a. wät was
dät das
ärhoolde erhalten
2b. ätter nach
fertälle erzählen
häbbe haben

31. ik ich
nit nicht
sit sitze
min wenig, meiner
spil Spiel
in in
dit dies
sin seiner
schip Schiff
3b. littek klein
sitte sitzen
minne wenige
schinke Schinke
4a. fon von
mon Mann
kop Kopf
pot Topf
dom Damm
4b. dobbe Grube, Tümpel
wolle wollen (Zeitw.)
soppe Suppe
domme Dämme
fodder Futter
5a. stuck Stück
ful voll
nu nun
fluks sofort
uk auch
wul wohl
ju die, sie Einz.
5b. buppe oben
tunne Tonne
sunne Sonne
wulle Wolle
gunge gehen
sjunge singen
6. höchte Höhe
7. wül wollte
fründkje freundlich tun
dütsk deutsch
8. de die
me man
et ist
behondelje behandeln
der da
ferstounde verstehen
bäiden Kind
njuugen neun
ferbiendenge Verbindung
fertwieuelenge Verzweiflung
gewöönlek gewöhnlich

II. Lange Selbstlaute
1. aal alle
aan ein, einer
baabe Vater
baale reden
maast meist
fraamd fremd
2. rääd Rad
glääs Glas
brääch Brücke
brääge Brücken
lääse liegen, legen
säägenje segnen
8. deel Teil
deele teilen
leet spät
kwede sagen
peel Pfahl
deer da, dort
een eine
heere hören
reeke geben
leese lesen
keegel Kegel
jeeld Geld
scheeld Schuld
gleese Gläser
4. diek Deich
mien meine, mein
hiede hatte
ien ein (Adv.)
schiepe Schiffe
riene regnen
wiete wissen
wierene waren
gniesje spöttisch lächeln
bierch Berg
bierge Berge
5. foan Fehn, Moor
foahr Vater
foar für, vor
soalt Salz
moakje machen
woarm warm
noa nein
woater Wasser
sproake Sprache
oane ein (Adv.)
hoalje holen
6. groot groß
groote große
joop tief
foone Fahne
oold alt
twoo zwei
soo so
boome Bäume
do die, als, da
joo sie (Mehrz.)
7. huus Haus
huuse Häuser
fuul viel
huund Hund
kjuus Kreuz
buurch Burg
buurge Burgen
kuurch Korb
kuurge Körbe
kuume kommen
umme um
ljuude Leute
8. dööpe taufen
gewöönlek gewöhnlich
9. schöätel Schlüssel, Riegel
schöäwelje schlittschuhlaufen
böädelje Betteln
böädeler Bettler
10. düüwel Teufel

III. Doppellaute
1. koaje Schlüssel
oai Ei
oajere Eier
2. dai Tag
aide Egge
orbeidje Arbeiten
3. bäiden Kind
näis Neues
fräi frei
fäite Füße
gäise Gänse
bräide braten
läite lassen
wäit naß
4 bleeu blieb
eeuend Abend
greeue graben
5. bliue bleiben
fieu fünf
iuen eben
ieukes soeben
twieuelje zweilfeln
6 blau blau
gaau schnell
fjauer vier
gnauje nagen
ljauer lieber
7. fout Fuß
Hounde Hand, Hände
moute müssen
oun an, ein (Adv.)
schoule Schule
tou zu
8. blöie blühen
blöite BIüte
föigje fügen
fröier früher
öile wühlen
nöigje einladen, nötigen
wöist wüst

IV. Mitlaute
1. p: peel Pfahl
schip Schiff
schiepe Schiffe
2. t: twoo zwei
littek klein
dät das
8. k: kljoun Knäuel
bruuke brauchen
ik ich
4.b: bal Ball
häbbe haben
5. d: dwoo tun
bäiden Kind
jädden gerne
froamd fremd
kwad sagte
mäd mit
häd hat
8. g: goud gut
gniesje spött. lächeln
gnauje nagen
groot groß
brääge Brücken
njungen [= njuugen] neun
buurge Burgena
7. f: fisk Fisch
fräi frei
bräif Brief
8. s: sunne Sonne
tusk Zahn
9. ch: schip Schiff
höchte Höhe
sicher sicher
brääch Brücke
buurch Burg
däälich heute
doocht taugt
plouch Pflug
kricht bekommt
10. w: wiend Wind
dwoo tun
faawe Farbe
bräiwe Briefe
schöäwelje Schlittschuhlaufen
eewel Uebel
11.s: lääse legen, liegen
leese lesen
gniesje sp. lächeln

12. m: mon Mann
boom Baum
boome Bäume
13. n: nit nicht
binnenlound Inland
mon Mann
14. ng: long lang
sjunge singen
ferbiendenge Verbindung
15. nk: toanke denken
tonkje danken
wänken winken
16. l: lound Land
hoalje holen
peel Pfahl
17. r: riene regnen
ierm Arm
ferräide verraten
jadder Euter
leert lehrt
aber: wäide werden
wudde wurde, ward
18. j: jeeld Geld
ljuude Leute
ljauer lieber
koaje Schlüssel
19. h: huund Hund
häbbe haben

Lange Laute, neu festgelegt für dieRechtschreibung: immer doppelt.
oachte acht
oachtje achten
oakse Ache
aal alle
oan ein
aantje kleines Ende
aleer schon früher
alleene allein
oanker Anker
oadel Pflugkette, Adel
aapel Apfel
apaartes besonderes
aptraale aufziehen
boan Bahn
boas Meister
boake backen
boadje baden
baale reden
bääd Bett
bääste beste
bääterhuus Hinterhaus
boom Baum
boone Bohne
boare Bär
beedje beten
beeter besser
beegje biegen
bigeere begehren
bigreeue begraben
bigrootje schätzen
bihoolde behalten
beet biß
bieten gebissen
bitoalje bezahlen
bitoanke bedenke
biweegje bewegen
bierch Berg
bierge Berge
bjoode bieten
bjoor Bier
bloot bloß, nur
bleek blaß
bleeu blieb
boorn geboreu
boarskup Besorgung, Auftrag
brääd Brett
boor Bohr
bruuke brauchen
buunkje klopfen (Hammer)
brääch Brücke
brääge Brücken
buurch Burg
buurge Burgen, Bürge
buur Bauer
buusekerl Buzemann
doach doch
dääke Decke
däälich heute
datendul ausgelassen
doat Tat
deerap darauf
deel Teil
deer da, dort
deeruum darum
deerbie dabei
deelbjoor Leichenschmaus
deelhaue niederschlagen
deerwai dorthin
deerätter danach
deelsmiete niederwerfen
deeges tagsüber
deelsakje niedersinken
diek Deich
diert Tier
diesig steifköpfig
doo die[,] als, da
dooge taugen
doof taub
dook Nebel
doocht taugt
droom Traum
drjoog ergiebig
droogje seihen
dööpe Taufe
duuke tauchen
duulich gleichartig
düüwel Teufel
dweele irren
dwoo tun
een ein
eende, Ende
eere Ehre
eedfjuurnge Torffeuerung
eed Eid
eenfooldig einfällig
eensom einsam
eenpeld einzeln
eet aß
ermoonunge Ermahnung
ermoonje ermahnen
erneere ernähren
erscheen erschien
eewel Übel
faale falle
faawe Farbe
foatje fassen
fäästbiende festbinden
feelge Felge
feete Zinntellcr, Fässer
feelsloo fehlschlagen
fier Feier
fielicht vielleicht
fien fein
fjoose frieren
flak flach
flee Floh
fooldje falten
foare fahren
foone Fahne
froamd fremd
free Friede
fuul viel
gaau rasch
gaafele Gaffel
goate Löcher
gaaste Gäste
geen ging
geew kerngesund
gefoor Gefahr
geest Sandboden
gääst güst
gemeen gamein
giets Geiz
gierje gellen
geleerde Gelehrte
gewöonlek gewöhnlich
glääs Glas
gleese Gläser
gruundloos grundlos
greeue graben
groot groß
groaw grob
grääsig extrem, gewaltig
gruuselje gruseln
grööte Größe
grootbäk Großmaul
haaldeel Hälfte
hääge Hecke
hoase Hase
hoals Hals
hoalje holen
heedekrud Heidekraut
heel heil
heerwai Heerweg
heere hören
heet heiß
heergod Herrgott
heemel Himmel
heelmiddel Heilmittel
hiere Haare
hierkleen haarklein
hoone Hahn
hoon Hokh
hooaaren Heuernte
hoolm Holm, Halm
hooldesteede Haltestelle
hoolt halt
hoolwais halbwegs
hoope Hoffnung
hööle Höhle
huus Haus
huund Hund
huulje heulen
hüüne Riese
iensleek Einschlag
ielbräif Eilbrief
iere Ahre
iesel Esel
ieskoold eiskalt
ienkuumen Einkommen
ienkuume hereinkommen
iensjoo einsehen
ienwooner Einwohner
iersen Eisen
ienloage Einlage
ienkikje hereinschauen
iene, onge Granne
ielt Schwiele
intiem, stülken geheim
ieuen eben, Augenblick
jaauerje jammern
joanj e gähnen
jeel gelb
jeeld Geld
jeese gähren
jierwe Garbe
jier Jahr
joo sie
joop tief
jool Rad
jöäseljen jammern
koaje Schlüssel
kaauje kauen
kaante Rand, Spitze
katoolje rennen
katoolsk katholisch
käägelboan Kegelbahn
käärse Kerse
keelde Kälte
keetig schmutzig
kiere kehren
kiesje Zähne zeigen
kjuus Kreuz
kjoope kriechen
klaaster Kloster
kloor fertig, klar
klaaue Klaue
kluumsk kälteempfindlich
kleeuer Klee
kleenjeeld Kleingeld
kneede kneten
kneep kniff
kniepe Streiche
klood Kleid
knoop Knopf
koop Kauf
koolmeeske Kohlmeise
koarte Karte
koopje kaufen
koare Karren
kooldblöüdig kaltblütig
köülig kühl
köäkene Küche
kroage Kragen
kraasje kratzen
kraabje krabben
kriech Krieg
kriege kriegen
kuume kommen
kuurch Korb
kuurge Körbe
kweede sagen
kwaakje quaken
loage Schicht, Lage
lääsende liegende
lääse liegen, legen
leede leiten, laden
leedunge Ladung
leese lesen
leende leihen
leert lehrt
leere lernen
leet spät
liuje leben
lood Lot
liekje ebnen, gleichen
lieden gelitten
liene Lehne
liem Leim
lieg lag
ljoowe Liebe
ljuude Leute
loon Lohn
loom matt
loos Los, leer
loop Lauf
look zog, Lauch
luurje lauern
luus Laus
maast meist
maak Knochenmark
määd Maht
moanske Mensch, Ehefrau
moalt Malz
moaler Maler
meeger mager
meer Meer
meelieden Mitleid
meene ich meine
meel Mehk
meelke melken
meedeele mitteilen
meere Stute
mien mein
moonje mahnen
moonige manche
moort Mord
moonbräif Mahnbrief
moone Mähne
muur Mutter, mürbe
muure Mauer
müüsig niedlich
muus Maus
nääst Nest
neernge Nahrung
neerkaauje Wiederkauen
njuugen neun
noacht Nacht
noakhen nackt
noa nein
noome Name
noom nahm
nuumen genommen
ooge Auge
oor Ohr
oufaale abfallen
ouhoalje abholen
ousteen abgestanden
ouseeden abgekocht
ousaand abgesandt
ouseende absenden
ouscheed Abschied
ouseepje abseifen
oustaale abstellen
ousteete abstoßen
ouweer Abwehr
ouweedje abweiden
ouweende abwenden
ouweege abwiegen, Abwege
oublieue abbleiben
peere Birne
peereboom Birnbaum
peel Pfahl
piene, smaat Schmerz
pieroogje schlitzäugeln
pieper Pfeffer
pietske Peitsche
piedek (di) Möhrenherz
piekele (ju) Pökelsalzwasser
priesreeke preisgeben
plooge Plage
ploogje ärgern
poor Paar
poot (di) Pfoote
puule Erbsenschale
puulje ausdöppen
rääd, jool Rad
reeger Fischreiher
reeke geben
riekdum Reichtum
roome Bilderrahmen
rook Rauch
rooket raucht
roow Raub
room (di) Sahne, Rahm
roodje roden
rootje verrotten
roope Taue
ruuk Geruch
ruusk Rausch
ruur Gewehr
scheede scheiden
scheeten geschossen
scheeper Schäfer
scheelde schelten
scheelden Schulden
scheeu schief
schieue Scheibe
schiere Schere
schient scheint
schielje schielen
schieme (ju) Schattenbild
schaad Schatten
schoanke schenken
schoothuund Schoßbund
schoomje schämen
schöäwelje Schlittschuhlaufen
schuum Schaum
schöätel Riegel, Schlüssel
schjoote schießen
seeke Sache
seemon Seemann
seede Grassode
seerdäin wehgetan
seerigeid wund, Ausschlag
seelden selten
seel Strohseil
seepe Seife
seelenamt Totenmesse
siroop Sirup
sien sein
sjoon Sehen
sloachtje schlachten
sloot Graben
sleeken geschluckt
sluuk (di) Gurgel
slüüse Schleuse
sleeten geschlossen
sliepje schleppen
sliede (ju) Schlitten
smeer (dät) Schmiere
smeere schmieren
sneed schnitt
snied Schnitt
soaks Messer
soom Saum
soole Sohle
soape Suppe
spoardöise Spardose
Speere Sparren
spreeke sprechen
spreede spreitzen
staal Stall
steel Stiel
steede Stelle, Ort
steele stehlen
steen Stein
stierne Sterne
stierwe sterben
striek Strich
strieken gestrichen
stierje starren
swoalke Schwalbe
sweet Schweiß
stoothauk Vogelhabicht
suup Suff
stoawig staubig
taaste tasten
teere zehren
teernge Auszehrung
tierm Darm
tied Zeit
toake Strohdach
teekop Teetasse
teekenje zeichnen
toanke denken
toon, leem Ziegelton
toarst Durst
toone Zehe
toufaale Erwartung übertreffen
touheere zuhören
toom Zügel
treed Schritt
teeke Schanktisch
traast Trost
trieselje unsicher gehen
troone Träne
troach Trog
troage Tröge
truupwiese truppweise
troan Trau
tuusk Tausch
tweerfloage Wirbelwind
twoo zwei
uumeleere umlernen
uumesleek Umschlag
uumesteete umstoßen
uumetuuskje umtauschen
unnerscheed Unterschied
uunheel Unheil
uunheelboar unheilbar
uuntraastelk untröstlich
uunweerheid Unwahrheit
uunfree Unfriede
uurdeel Urteil
uurreeke übergeben
uureenkuumen Uebereinkommen
uurfaalen überfallen
uurfierd übergefahren
uurfljooge überfliegen
uurhoop gut gehäuft
uurhoamd Ueberhemd
uurdreege übertragen
uurtreede übertreten
uurluke überziehen
uusen unser
urtjuuge überzeugen
utspreeke aussprechen
utfreete auffressen
utreeke ausgeben
utlääse auslegen
utsjoon Aussehen
waal Wall
waaske waschen
waalnute Walnuß
waamte Wärme
waadje waten
waapel Holzriegel
wääse wiege
wääd Watt
wääche weg, fort
wääste Weste
wäästentaaske Westentasche
weeke aufweichen
weete Weizen
weede Weide
weedje weiden
weese sein
weer wahr
weelich ttoll
weele Wille
weende wenden
weeger Wiegemeister
weere Ware
weeuer Weber
weerheid Wahkrheit
weerloos wehrlos
weendekring Wendekreis
weederfoone Wetterfahne
wierkeemen wiedergekommen
wieruumekuume zurück kommen
wiersjoon Wiedersehen
wieruum warum
wierene waren
woarnumen wahrgenommen
woarnunge Warnung
wooge Wand
woogje wagen
woognis Wagnis
woonje wohnen
wook weich
wookelk weichlich
woogehoals Wagehals
woode Enterich
wooket ap tauet auf
wofuul wieviel
wraak Wrack
wroaselje raufen
wreeu rieb
wreed ziemlich gut
wuttelloof Wurzellaub
wüülk welk
wüüld wild, Wild
wüüldfroamd wildfremd
wüüldboan Wildbahn

Ist- oder Eigenschaftswörter in Formen gebeugt
bloank bloanker bloanksten (am) blank
bleek bleeker bleeksten bleich
bunt bunter bntesten [= buntesten] bunt
dum dummer dumsten dumm
druch druger druchsten tröcken
but butter butsten rabiat
fat fatter fatsten fett
fluch flugger fluchsten hübsch
froai froaier froaisten schön
fien fiener fiensten fein
groaw groawer groawsten grob
goud beeter bäästen gut
gaau gaauer gaausten schnell
hoch haager hochsten hoch
hääd hädder häädsten hart
jung junger jungsten jung
keetig keetiger keetigsten schmutzig
koold kaller kooldsten kalt
kroank kroanker kroanksten krank
klouk klokker klouksten klug
kruum kruumer kruumsten krumm
läip läpper läipsten schlimm
longsom longsommer longsomsten longsam
ljoow ljauer ljoowsten lieb
läig läiger läigsten niedrig
littek litjer litteksten klein
licht lichter lichtesten leicht
ljoacht ljoachter ljoachtesten hell
meeger meegerer meegersten mager
meeliedig meeliediger meeliedigsten mitleidig
oold aller ooldsten alt
ruch ruger ruchsten rauh
rauelk rauelker rauelksten ruhig
suur surrer suursten sauer
süürelk süürelker süürelksten säuerlich
swäit swätter swäitsten süß
swot swotter swotsten schwarz
schärp schärper schärpsten scharf
scheeu scheeuer scheeusten schief
stump stumper stumpsten stumpf
swäk swäkker swäksten schwach
stärk stärker stärksten stark
sweer swarrer sweersten schwer
scheen schanner scheensten rein, sauber
tjuk tjukker tjuksten dick
tään tänner täänsten dünn
tjusterg tjusterger tjustergsten düster
woarm waarmer woarmsten warm
wäit wätter wäitsten naß
wiet wieter wietsten weiß
wook wakker wooksten weich
wüüld wüülder wüüldsten wild

Tätigkeitswörter

Die jezst folgenden Tätigkeitswörter nach Zeiten gebeugt (Gegenwart und Vergangen-heit), werden auch Zeitwörter genannt. Weil diese für die richtige Satzbildung unent-behrlich sind, werden die Kinder dringend gebeten, sich diese Wortbeugungen anzu-eignen. Dieses gescheht durch mehrmaliges Lesen und Abschreiben. Beim Lesen setzte man die persönlichen Fürwörter davor: ik = ich, du = du, hie = er, wie = wir, jie = ihr, joo = sie. Ik du hie (wie jie, joo).

Begreifen: Ik bigriepe, du bigripst, hie bi-gript, wi bigriepe; ik bigriepe; du bi-greepst, hie bigreep, wie bigreepen; ik häbbe, du häst, hie häd, (wie, jie, joo) häbbe bigriepen.

Biegen: ik beegje, beegest, beeget, beegje; ik beegede, beegedest, beegede, beegeden; häbbe beeged.

binden: biende, binst, bint, biende; ik boont, boonst, boont, boonten; häbbe buunden.

Begraben: bigreeue, bigräfst, bigräft, bi-greeuen; bigruw, bigruwst, bigruw, bigru-wen; häbbe bigreeuen.

Besehen: bikiekje, bikikst, bikikt, bikiekje; biekeek, bikeekst, bikeek, bikeeken; häb-be bikieked.

Bitten: bidje, biddest, biddet, bidje; biddede, biddedst, biddede, biddeden; häbbe bid-ded.

Beißen: biete, bitst, bit, biete; beet, beetst, beet, beeten; häbbe bieten.

Bieten: bjoode, bjutst, bjut, bjoode; bood, bodst, bood, booden; häbbe beeden.

Bluten: bläide, blätst, blät, bläide; blätte, blättest, blätte, blätten; häbbe blät.

Tragen: dreege, drächst, drächt, dreege; druch, druchst, druch, druggen; häbbe draien.

Dürfen: duure, duurst, duurt, duuren; doar-ste, doarstest, doarste, doarsten; häbbe doarst.

Träumen: dröme, drömst, drömt, dröme; drömde, drömdest, drömde, drömden; häb-be drömd.

Irren: dweele, dwälst, dwält, dweele; dwul, dwuulst, dwul, dwulen; häbbe dwäln.

Tuen: dwoo, dääst, däd, dwoo; died, diest, died, dieden; häbbe däin

Entscheiden: enscheede, enschatst, entschat, enschatte, enschattest, enschatte, enschat-ten; häbbe enschat.

Fallen: faale, faalst, faalt, faale; fäl, fälst, fäl, fällen; ik bän, bääst, is, wie sunt faa-len.

Vergessen: ferjeete, ferjätst, fetjät, ferjeete; ferjiet, ferjietst, ferjiet, ferjieten; häbbe ferjeeten.

Führen: fiere, fierst, fiert, fiere; fierde, fierdest, fierde, fierdest, fierde, fierden; häbbe fierd.

Fahren: foare, foarst, foart, foare; foarde; foardet, foarde, foarden; häbbe foard.

Fragen: fräigje, fräigest, fräiget, fräigje; fräigede, fräigedest, fräigede, fräigeden; häbbe fräiged.

Graben: greeue, gräfst, gräft, greeue; gruw, gruwst, gruw, gruwen; häbbe greeuen.

Gehen: gunge, gungst, gunkt, gunge; geen, geenst, geen, geenen; häbbe geen.

Haben: häbbe, hääst, häd, häbbe; hiede, hiest, hiede, hieden; häbbe häiwed.

Helfen: hälpe, hälpst, hälpt, hälpe; hoalp, hoalpst, hoalp, hoalpen; häbbe hoalpen.

Kenne: kaane, koanst, koant, kanne; koan-de, koandest, koande, koanden; häbbe koand.

Kann: Kon, koast, kon, konnen; kud, kust, kud, kudden; häbbe kud.

Kriechen: kjoope, kjupst, kjupt, kjoope; kroop, kroopst, kroop, kroopen; häbbe kreepen.

Kneifen: kniepe, knipst, knipt, kniepe; kneep, kneepst, kneep, kneepen; häbbe kniepen.

Kommen: kuume; kumst, kumt, kuume; koom, koomst, koom, koomen; bän kee-men.

Sagen: kweede, kwääst, kwäd, kweede; kwaad, kwiest, kwaad, kwieden; häbbe kweeden.

Liegen, legen: lääse, laist, lait, lääse; liech, liechst, liech, liegen; häbbe lain; häbbe laid.

Lassen läite, lätst, lät, läite; liet, lietst, liet, lieten; häbbe lät.

Leiten: leede, laatst, lat, leede; latte, lat-test, latte, latten; häbbe laat.

Lesen: leese, läst, läst, leese; luus, luusest, luus, luusen; häbbe leesen.

Glauben: leeue, leeust, leeut, leeue; leeude, leeudest, leeude, leeuden; häbbe leeud.

Leiden: liede, lidst, lit, liede; leed, leedst, leed, leeden; häbbe lieden.

Lügen: ljooge, ljuchst, ljucht, ljooge; loog, loochst, loog, loogen; häbbe laien.

Laufen: loope, lapst, lapt, loope; ron, ronst, ron, ronnen; häbbe ronnen.

Leben: lieuje, lieuest, lieuet, lieuje; lieude, lieudest, lieude, lieuden; häbbe lieued.

Horchen: lusterje, lusterst, lustert, luster-je; lusterde, lusterdest, lusterde, luster-den; häbbe lusterd.

Ziehen: luuke, lukst, lukt, luuke; look, lookst, look, looken; häbbe leeken.

Mögen: mai, maist, mai, muugen; moate, moatest, moate, moaten; häbbe moat.

Machen: moakje, moakest, moaket, moakje; moakede, moakedest, moakede, moake-den; häbbe moaked.

Müssen: mout, moast, mout, mouden; moa-ste, moastest, moaste, moasten; häbbe moast.

Melken: meelke, mälkst, mälkt, meelke; meelk, moolkst, moolk, moolken; häbbe muulken.

Messen: meete, mätst, mät, meete; mätte, mättest, mätte, mätten; häbbe meeten.

Mähen: mjoo, mäinst, mäint, mjoo; mäinde, mäindest, mäinde, mäinden; häbbe mäind.

Nehmen: nieme, nimst, nimt, nieme; noom, noomst, noom, noomen; häbbe nuumen.

Pflücken: plukje, plukkest, plukket, plukje; plukkede, plukkedest, plukkede, plukke-den; häbbe plukked.

Rechnen: reekenje, reekenst, reekent, ree-kenje; reekende, reekendest, reekende, reekenden; häbbe reekend.

Retten: rädje, räddest, räddet, rädje; räd-ded, räddedest, räddede, räddenden; häbbe rädded.

Raten: räide, rätst, rät, räide; rätte, rättest, rätte, rätten, häbbe rät.

Geben: reeke, rakst, rakt, reeke; roate, roatest, roate, roaten; häbbe roat.

Reiten: riede, ritst, rit, riede; reed, reedst, reed, reeden; häbbe rieden.

Rufen: roupe, rapst, rapt, roupe; rup, rupst, rup, rnpen; häbbe ruupen.

Rauchen: rookje, rookest, rooket, rookje; rookede, rookedest, rookede, rookeden; häbbe rooked.

Riechen: ruuke, rukst, rukt, ruuke; rook, rookst, rook, rooken; häbbe reeken.

Sitzen: sitte, sitst, sit, sitte; seet, seetst, seet, seeten; hiäbbe seeten.

Suchen: säike, säkst, säkt, säike; soachte, soachtest, soachte, soachten; häbbe soacht.

Senden: seende, soanst, soant, seende; soande, soandest, soande, soanden; häb-be soand.

Setzen: sätte, sätst, sät, sätte; sätte, sättest, sätte, sätten; häbbe sät.

Sehen: sjoo, sjuchst, sjucht, sjoo; saach, saachst, saach, seegen; häbbe blouked.

Singen: sjunge, sjungst, sjunkt, sjunge; soang, soangst, soang, soangen; häbbe soangen.

Schließen: slute, slutst, slut, slute; sloot, slootst, sloot, slooten; häbbe sleeten.

Schlagen: sloo, slachst, slacht, sloo; sluuch, sluuchst, sluuch, slugen; häbbe sloain.

Schleifen: sliepe, sliepst, sliept, sliepe; sleep, sleepst, sleep, sleepen; häbbe sliept.

Schlafen: släipe, släpst, släpt, släipe; sliep, sliepst, sliep, sliepen; häbbe sliepen.

Schleißen: sliete, slitst, slit, sliete; sleet, sleetst, sleet, sleeten; häbbe slieten.

Schnieden: sniede, snitst, snit, sniede; sneed, sneedst, sneed, sneeden; häbbe snieden.

Sprechen: spreeke, spräkst, spräkt, spreeke; spriek, spriekst, spriek, sprieken; häbbe spreeken.

Springen: springe, springst, sprinkt, sprin-ge; sproang, sproangst, sproang, sproan-gen; häbbe sproangen.

Spinnen: spinne, spinst, spint, spinne; spoan, spoanst, spoan, spoanen; häbbe spoannen.

Schmecken: pröüwje, pröüwest, pröüwet, pröüwje; pröüwede, pröüwedest, pröüwe-de, pröüweden; häbbe pröüwed.

Stechen und stoßen: steete, stast, stat, stee-te; statte, stattest, statte,

statten; häbbe stat.

Stinken: stjunke, stjunkst, stjunkt, stjun-ke; stoank, stoankst, stoank, stoanken; häbbe stoanken.

Sterben: stierwe, stärwst, stärwt, stierwe; stoorw, stoorwst, stoorw, stoorwen; bän stuurwen.

Stehen: stounde, stoanst, stoant, stounde; stud, studst, stud, studden; häbbe steen.

Steigen: stiege, stichst, sticht, stiege; steeg, steegst, steeg, steegen; häbbe stiegen, bän stiegen.

Stopfen: stopje, stoppest, stoppet, stopje; stoppede, stoppedest, stoppede, stoppeden; häbbe stopped.

Sprechen/reden: baale, boalst, boalt, baale; boalde, boaldest, boalde, boalden; häbbe boald.

Sollen: schäl, schäst, schäl, schäln; schuul, schuust, schuul, schuulen; häbbe schould.

Schießen: schjoote, schjutst, schjut, schjoo-te; schoot, schootst, schoot, scheeten; häbbe scheeten.

Scheren: schäre, schärst, schärt, schäre; schärde, schärdest, schärde, schärden; häbbe schärd.

Schieben: schuwe, schufst, schuft, schuwe; schoow, schoowst, schoow, schoowen; häb-be schääuen.

Schelten: scheelde, schälst, schält, scheelde; schoolt, schoolst, schoolt, schoolten, häbbe schuulden.

Schweigen: swiegje, swichst, swicht, swieg-je; sweeg, sweegst, sweeg, sweegen; häbbe swieged.

Schwimmen: swimme, swimst, swimt, swimme; swoam, swoamst, swoam, swoammen; häbbe swommen.

Saugen: suge, suchst, sucht, suge; soog, soogst, soog, soogen; häbbe saien.

Schellen: schälje, schälst, schält, schälje; schälde, schäldest, schälde, schälden, häb-be schäld.

Scheinen: schiene, schienst, schient, schiene; scheen, scheenst, scheen, scheenen; häbbe schienen.

Schienen: schienje, schienst, schient, schien-je; schiende, schiendest, schiende, schien-den; häbbe schiend.

Schütteln: schädje, schäddest, schäddet, schädje; schäddede, schäddedest, schädde-de, schäddeden; häbbe schädded.

Schlucken: sluke, sluckst, sluckt, sluke; slook, slookst, slook, slooken; häbbe slee-ken.

Stehlen: steele, stälst, stält, steele; stuul, stuulst, stuul, stuulen; häbbe stääln.

Streben: strieuje, strieuest strieuet, strieu-je; strieude, strieudest, strieude, strieuden; häbbe strieued.

Stottern: stutterje, stutterst, stuttert, stut-terje; stutterde, stutterdest, stutterde, stuttrrden; häbbe stutterd.

Drehen: traale, troalst, troalt, traale; troal-de, troaldest, troalde, troalden; häbbe troald.

Denken: toanke, toankst, toankt, toanke; to-achte, toachtest, toachte, toachten; häbbe toacht.

Trinken: dräinke, drinkst, drinkt, dräinke; droank, droankst, droank, droanken; häbbe droanken.

Warten: täiwe, täiwst, täiwt; täiwe; twäiwde [= täiwde], täiwdest, täiwde, täiwden; häbbe täiwd.

Schreiten, treten: trede, trätst, trät, trede; tried, triedst, tried, trieden; häbbe treeden.

Heben: tille, tilst, tilt, tille; tilde, tildest, tilde, tilden; häbbe tild, häbbe licht.

Zählen: telle, täälst, täält, telle; täälde, tääldest, täälde, täälden; häbbe tääld.

Urteilen: urdeele, urdeelst, urdeelt, urdeele; urdeelde, urdeeldest, urdeelde, urdeelden; häbbe urdeeld.

Schreiben: schrieue, schrifst, schrift, schrieue; schreeu, schreeust, schreeu, schreeuen; häbbe schrieuen.

Wenden: weende, woanst, woant, weende; woande, woandest, woande, woanden; häbbe woand.

Winken: wänke, wänkst, wänkt, wänke; wäänkte, wäänktest, wäänkte, wäänkten; häbbe wäänkt.

Wiegen: wäääsje, wääsest, wääset, wääs-je; wääsede, wääsedest, wääsede, wääse-den; häbbe wääsed.

Abwiegen: weege, wächst, wächt, weege; wuuch, wuuchst, wuuch, wuugen; häbbe waien.

Waten: waadje, waadest, waadet, waadje; waadede, waadedest, waadede, waade-den; häbbe waaded.

Gewöhnen: woane, woanst, woant, woane; woande, woandest, woande, woanden; häbbe woand.

Wünschen: woanskje, woanskest, woansket, woanskje; woanskede, woanskedest, wo-anskede, wonaskeden; häbbe wonsked.

Spreekwoude un Glieknisse

Die Kinder werden gebeten, diese Zeilen zu Uebungszwecken in das Hochdeutsche zu übersetzen. Bei etwa auftretenden Schwie-rigkeiten helfen die Eltern und ältere Per-sonen gerne mit.

y1. 0ai is 'n Oai, un daach fäilde die Buur ätter dät tjukste.

y2. Die deer A kwäd, mout uk B kweede.

y3. Uume 'n hoolich Oai naan Pot ful Kool ferdierwe.

y4. Ljauer 'n hoolich Oai as 'n loosen Dop.

y5. Friske Oaiere sunt goude Oaiere.

y6. So as jie fodderje, lääse ik doo Oaiere, kwad ju Hanne.

y7. Rump, slump, tweelich Oaiere, trättien Suukene.

y8. Dät Oai wol klokker weese as de Hanne.

y9. Hie gunkt as wen hie ap Oaiere gunkt.

y10. Me mout mäd him uumegunge as mäd 'n räi Oai.

y11. Elk mout mäd sin oain Kroam ap 't Märked stounde.

y12. Et is daach wät wäid, wän me ap sien oain sitte kon.

y13. Die 't aal häbbe wol, kricht niks.

y14. Hie is allerweegense as dät läipe Jeeld.

y15. Dät Oaler kumt fon sälwen.

y16. Fon liederlieke Oalere kuume godloose Bäidene.

y17. Hie is man kuut anbuunden.

y18. Wät foarbi is, konn me nit moor an-nerje.

y19. Die Aapel faalt nit wied fon de Boom.

y20. Me mout toumäts uk in 'n suuren Aapel biete.

y21. Do läite aan loope foar 'n Aprilgäk.

y22. Hie is apwoaksen as die Bast uum de Boom.

y23. Ju Oarbeid is foar do Dumme.

y24. Die nit oarbeidje wol, schäl uk nit iete.

y25. Hie mai noch wul oarbeidje, man hie mai sin oaien Sweet nit ruuke.

y26. Fräigjen un kummandierjen, dät is licht, man ontwoudjen un oarbeidjen jält.

y27. Me mout four Oarbaidschjoue un Däiwe meeoarbeidje.

y28. Aermoud is neen Schande.

y29. Ljauer ärm in Eeren as riek mäd Schan-de.

y30. Man kon wul ferspreeke dät me sick de Noose nit oubiete wol.

y31. Deer wol ick mie nan Puckel an ärgje.

y32. Hie sprinkt as 'n Akster fon de eene Takke ap den uur.

y33. Jun de Bakougend kon me nit joanje.

y34. Deer is dät so heet as in 'n Bakougend.

y35. Die jun de Bakougend joanje un puust-je wol, die mout 'n grooten Bäk häbbe.

y36. Die jungste Böädler mout de Püt dreege. (Fästeläiwend).

y37. Hie häd mi fon 't Bääd ap 't Sträi holpen.

y38. Die eene moaket dät Bääd un die our gunkt deeroun lääse.

y39. Wääs loangsom in 't baalen un kittich in 't heeren.

y40. Die fuul boalt, boalt säilden wät Gou-des.

y41. Hie kon baale, as wän it spoukt.

y42. Boang moakjen jält nit.

y43. Dät bääste Been man foarut, kwad Jan, as hie doane hinkede.

y44. Bäte ut klaarje do Hannen.

y45. Die Bäk stoant him ätter 't strookjen un Muulebaalen.

y46. Rieke Ljuude Bäidene un ärme Ljuude Oksen kuume ädder ap 't Märked.

y47. Dät Bäiden, dät sick eenmoal baadend häd, schjout dät Fjuur.

y48. Wän doo Bäidene hiere Wille kriege, dan huulje se nit.

y49. Wän dät Bäiden ferdroankt is, dan lait me de Sood ticht.

y50. Dät Bäiden häd 'n sinnigen Dood.

y51. Doo näije Bäiseme feegje goud.

y52. Hie faalt uur sien oaine Beene.

y53. Die uur sien oaine Beene faalt, duurt nit huulje. 54. Hie kon ap sien oaine Beene stounde. 55. Hie lapt sick doo Beene ut 't Lieu.

56. Beeter heet puustje as de Mule ferbad-denje.

y57. Beeter is beeter, kwad die Went, do streide hie Sucker ap dät Siroopsbuut-je.

y58. Hie beetert sick fon 'n littik Swien tou 'n groot Swien.

y59. Hie beetert sick ap 't Oaler, as doo Miegelke, doo konnen ap 't Oaler fljoo-ge.

y60. Do Bee häbbe sick eenuur biedraien.

y61. Hie es wuddelk tou biduurjen.

y62. Bisin die wäil, eer du wät biginst.

y63. Hie is so bikoand as 'n bunten Huund.

y64. Mäd 'n litje Biele kon me uk fuul Holt kleeue.

y65. Hie häd it binne as de Sääge dät Fat.

y68. Hie is nit bisnieden; hie is mäd de Äkse moaked.

y67. Hie is nit bitjukseld; hie is nit bi-schoawed.

y68. Die sien Scheelden bietoalt, die meert sien Goud.

y69. Hie bit fon sick as de Needer ut dät Gat.

y70. Die dät Oolde bietoalt, kon näi wier buurgje.

y71. Hie is bietou as de Muster ap de Goarte.

y72. Bitter in de Muule is for dät Haat ge-suund.

y73. Dät wol iek him bitjuude, kwad Jan, doo ron hie foar den Snieder wääch.

y74. Den kon me mäd 'ne Bläise ful Boonen wäjoagje [=wägjoagje], wän me deer mäd kraan-selt.

y75. Ju bliende Hanne fint uk toumäts 'n Koarel.

y76. Wier dät Bloud nit gunge kon, deer kjupt dät daach.

y77. Die Boom faalt nit fon aan Sleek.

y78. Man mout den Boom beegje, wilt hie noch jung is.

y79. Die Boom wol sin Faal häbbe, un faalt hie uk 'n Buur in den Schoasteen.

y80. Die Bräi wät hatter apschäpt as hie ieten wät.

y81. Elk meent, sien Bräid is de froiste.

y82. Ju rieke Bräid gunkt ädder ätter de Serke.

y83. Dät is je juust as wän du mäd de Bräid keemen bäst; so wät wul kwee-den, wän deer aan leu is un nit ap-stounde wol.

y84. Deer is 'n Bräid in 't Spil, hied die Spielmon kweeden, doo waas him 'n Fiole Träid stucken sprongen.

y85. Moast nit meene, dät iek 'n Bremer bän un mi dät Wierk ut de Hounde nieme läite.

y86. Die kon mi neen Brille ferkoopje.

y87. Beeter häd Brood iete as goar neen.

y88. Allerweegens wät Brood boaken.

y89. Dät Brood wät ungliek fertjoond un uk ferteerd.

y90. Hie häd fon moor as fon een Brood ieten.

y91. Hie it sien oain Brood.

y92. Hie mout druuch Brood iete.

y93. Deer is neen druuch Brood bi tou fert-joonjen.

y94. Doo Broodkroumen steete him.

y95. Doo böädelde Broodkroumen sunt sweer tou ferdreegen.

y96. Dät is 'n juuren Bround, hied die Kärl kweden, do laide hie sien Fiole ap 't Fjuur.

y97. Wier Damp is, is uk Bround, hied Ulenspeegel kweeden, do wül hie sien Piepe an 'n Hangsteköätel ounsticke.

y98. Oolde Bucke häbbe stieue Houdene.

y99. Doo läipste Bucke häbbe doo kruum-ste Houdene.

y100. Hie gunkt deer ap los, as die Buck ap de Hoaferkiste.

y101. Ljauer dät die Buuk bärst, as dät dät Mäil ferdärft. 102. Die deer buppe us woont, di bitoalt dät aal. 103. Buur blift Buur, un släpt hie uk bit Middai. 104. Wät die Buur nit houget, dät däd hi uk nit. 105. Wäl 'n Buur bidrjooge wol, mout äd-der apstounde. 106. Dät is 'n fjauerkaantigen Buur. 107. Wät die Buur nit koant, dät frät hie uk nit. 108. Ju Boukweete is nit eer sicher, as bit se in de Moage is, kwad die Buur, do fäl him de Ponkouke in de Aeske.

109. Dät hied iek nit toacht, kwad die Buur, dou fäl hi fon de Woajen.

y110. Wät 'r weese mout, mout 'r weese, kwad die Buur, do koopede hie sik 'n fatten Riedhoangst.

y111. Longe buurged is noch longe nit schoankt.

y112. Buurgjen moaket Suurgen.

y113. Iek mai neen täne Buutere, aber wäil tjucken Tsies.

y114. Elk wol de Buutere ap sien Brood strieke.

y115. Hie strikt him Buutere uum de Muule.

y116. Dät is 'n dul Buutje, hied die Went kweden, Buutere buppe un Buutere unner.

y117. Dät Buutje is ap de Buutersiede faa-len.

y118. Hie släpt bäte un juu häd de Bukse oane.

y119. Deer bän iek mons noug tou.

y120. Hie is so daarten as 'n Foole.

y121. Doavid häd den Goliath nit mäd Wou-de dood hauen.

y122. Jan is deerbie keemen as die Scheeper bie den Kloutstock; den hied hie stäln.

y123. Hie stoant deerbie as de Kat bie de Wust.

y124. Touforne wudden litje Däiwe aphon-ged, man doo groote liet me loope.

y125. Iek mout deer uk bie weese, hied die Däif kweden, as hie aphonged wäi-de schuul un dät Foulk ätter sin Galge ron.

y126. Elk is 'n Däif in sien Hondwierk.

y127. Elk is 'n Däif foar sien oane [= oaine] Neernge.

y128. Deeruum kumt die Ploug noch nit ap de Hielde.

y129. Moundeeges Näimoune un eensige Dochter sunt gans goud aw gans läip.

y130. Wät kricht me daach aal tou heeren, kwad die Doowe.

y131. Dät mout juur weese, uurs doocht it nit.

y132. Hie wol an our Ljuude dokterje un kon sick sälwen nit hälpe.

y133. Oolde Ljuude unner Dokters Hounde un Fugele in Bäidens Hounde doo häb-be nit fuul Goudes tou ferwachtjen.

y134. Die Dood wol 'ne Uuurseeke häbbe.

y135. Den eene sin Dood, is den our sien Brood.

y136. Hoope-Dood liuet longe; dät schäl so fuul heete as: die ap ourn sin Dood hoopet, kon longe hoopje.

y137. Die dood is, die wol wul lääse.

y138. Dälich rood, mäiden dood.

y139. Foare neen Doore, bäte neen Doore: wän uus Memme Ponkouke bakt, dan stoant die Steel tou de Doore ut.

y140. Elk häd foar sien oane [= oaine] Doore genoug to säägenjen.

y141. Die in Dronkenheid in dät Woater faalt, kumt deer nochtern wier ut.

y142. Hie is so dum as Hoo un Sträi.

y143. Aan Dummen kon moor fräigje as tjoom Klouke biontwoudje konnen.

y144. Dumme Ljuude mout me loope läite, so longe, dät se fon sälwen klouk wäi-de.

y145. Me mout him dät foar Dummigeid toureekenje, ours wül iek him dät iuen ouleere.

y146. Deer is naan Düwel so läip aw deer is immer noch aan, di läpper is.

y147. Je moor die Düwel häd, je moor wol hie häbbe.

y148. Wier die Düwel nit kuume kon, deer soant hie 'n oold Wiu wai.

y149. Hie is so bong foar him, as die Düwel foar dät Kjus.

y150. Wier Jeeld is, deer is de Düwel, un wier neen is, deer sunt twäin.

y151. EIk sienen, dan häd die Düwel niks.

y152. Läit die nit biedüwelje, hoolt die an dät eerste Geboad.

153. Hoal de Düwel dät Hondwierk, wät wül kweeden wän it niks moor ien-brankt.

y154. Groot Gekriet un min Wulle, hied die Düwel kweeden, do schärde hie dät Swien.

y155. Dät dwoon leert am bästen.

y156. Dät is goud, dät du deer niks mäd tou dwoon häst, kwad Jan, do beeten sik twäin Huunde.

y157. Daach ljouer tou ädder as tou leet

y158. Dulle Huunde stiekelje (Ilex stechen).

y159. Die Kärl is 'n Stiekel wän hie doo Stiekele apstat.

y160. Dulle Huunde smit me am bästen 'n Stuck Brood tou.

y161. Die ädder wol mjoo, mout ädder hoarje.

y162. Hie lapt as 'n Äil in 't Soalt, kwad Jan, doo moaste sin Buur 'n Wiksel bitoalje un hied neen Jeeld.

y163. Hie häd it so drok un lapt sik dood as 'n Äil in 't Soalt.

y164. Aeiwendrood brankt Druuchte un Mäddenrood Woater.

y165. Elk mout sälwen wiete wät hie däd.

y166. Dät Hoamd is elk naiher as die Jickel.

y167. Elk mout foar sin oain Jeeldpüt suurg-je.

y168. Elk fäilt sälwem am bäästen wier die Hosk seer däd.

y169. Elk häd sien Fründe un uk sien Fäin-de.

y170. So as elk et moaket, is dät gjucht foar him.

y171. Elk ätter tou balen, dät is uk 'n Kunst.

y172. EIk schraabet in sin oain Pot.

y173. Bie 'n Emfangst is nan Ferlüs.

y174. Wän dät Eende goud is, dan is it aal goud.

y175. Eerelke Hounde gunge truch dät gan-ße Lound.

y176. Nit ours as eerelk truch de Wareld.

y177. Elk däd wät, us Baabe schlacht de Trumme, us Memme schlacht Schuum un ik sloo Blinnerke.

y178. Die de eerste ap de Mälne is, die mälnt uk tou eerst.

y179. Wäl reekent mäd 'n Aetterwinter, hied dät Wiu kweeden, do hied et Ljoacht-misse dät Bääd ferkooped.

y180. Ik waas bolde faaln, kwaad die Went, do lieg hie al ap de Noose.

y181. Kupers Ellert fäl ur sien oaine Fäite.

y182. Netten Fräijer die mäd de Doore in 't Huus faalt.

y183. Hie faalt deer tou ien as de Fljooge in de Bräi.

y184. Bääte de Foan woonje uk noch Ljuu-de.

y185. Du kuust wul in de swotte Foan ap-woaksen weese.

y186. Die Foar mout altied wiete, wät die Suun (Sohn) däd.

y187. Juu Sunne schient nit altied glieke fäl.

y188. Hie häd noch wät in 't Fät, dät 'r suurt.

y189. Dät Fat drift buppe, un wän it uk Huundefat is.

y190. Dät Fat wol altied buppe in de Pot weese.

y191. Dät waas man 'n Uurgong, hied die Foaks kweeden, do hieden se him dät Fäl uur de Oore leeken.

y192. Die Foaks häd moor Utgonge as aan. 193. Gouden Dai, hied die Foaks kweeden, do hied hie in dat Gäisehuk kieked. 194. Oolde Ljuude kwieden: ,,Dät Fäild häd Oogene un die Busk häd Oore." 195. Man kon sin Fäind uk foar tou swäk ounkiekje. 196. Ik wol him Beene moakje 197. Man mout doo Fäite nit färe utsteete, as me se bidecke kon. 198. Hie is nit däge, hie häd dät maale Fäl oane. 199. Man schäl neemens dät Fäl uur doo Oore luke. 200. Wät du bi ouern feroachtest, moast du sälwen nit dwoo. 201. Wier twäin sik uur ferdreege, gunkt den träde niks oun. 202. Hie is in de Köär (Auswahl) ferdwäln. 203. Hie is gans in sien Rääde ferkeemen. 204. Hie is deer oun ferdwääln as Antje Möüje in 't Hoamd. 205. En meegern Fergliek is beeter as 'n fatten Proces. 206. Hie is ferlät fon God un alle Moans-ken. 207. Die Ferräider släpt nit.

y208. Ju häd hiere Knippe ferlädden.

y209. Fersjoon is muugelk un uk ferspield.

y210. Ferjeeten schäl läpper weese as fer-sjoon.

y211. Dät kon angunge, dät me sik fersjucht.

y212. Hie häd sik fersäin, as de Snieder sien Wiu, dät lichte hieren Kärl fon 't Bääd un meende dät Bäiden.

y213. Hie is deer rein ap fersteen, as ju Ku ap dät froamde Koolich.

y214. Die eerste Fertjoonst is de bäste.

y215. Hie fertörnt neen Bäiden.

y216. Foar de Fjautig tou Fout, ätter fjautig ap de Hoangst.

y217. Doo Oogene sunt doo Finstere foar de Seele.

y218. Wät wied herkumt is alltied beeter, as wät tichte bie kooped wät, meene doo Ljuude.

y219. It gunkt mäd die daach noch beeter as mäd den Fisk, die keem gornit wier.

y220. Jo sunt bäte eenuur inne, as doo Fiske in dät Woater.

y221. Die in 't Fjuur lapt, die baadent sik licht.

y222. Ut 'n littek Glüümke kon 'n groot Fjuur wäide.

y223. Toumäts mout me sik mäd Gedult smeere.

y224. Gedult uurwint den Kribbelkop.

y225. Die in de Gefoor ounlapt, kumt deer uk oun uume.

y226. Wan dät Winter wäide wol, fljooge doo wülde Gäise wäch.

y227. Gelägenheid moaket Däiwe.

y228. Mäd dän is nit goud Serse ieten.

y229. Mäd Gewalt kon me de Fiole an 'n Boom kut haue.

y230. Dät Gewieten släpt loangsom ien un woaket gaau ap.

y231. Wan dät Gewieten apwoaket, dan is wät passierd.

y232. Dät is 'n Gewietenseeke.

y233. Die een uunrauelk Gewieten häd, kon nit rauelk släipe.

y234. Een rauelk Gewieten is een wook Stier-wekääsen.

y235. Gewalt bräkt Iersen.

y236. Mäd Gewalt kud Ellert dän Okse twin-ge, man sik sälwen nit.

y237. Wan deer wät passierd is, dan gisje doo Ljuude.

y238. Hie is so glääd as 'n Stint.

y239. Glieke säike sik, glieke fiende sik.

y240. Is din Foar 'n Glöäsker weesen, soo wät wul fräiged, wan us wäl in Lucht stoant.

y241. Wan die Gloowe man deer is, dan helpt Medesien uk.

y242. Hie gluumet fon unnern ap as 'n Han-nedäif.

y243. Goude Oarbeid wol uk Tied hääbe.

y244. Dät Gluck kumt Mongs ununferhoft [= uunferhoft] tou de Doore ien.

y245. Bi dät Uungluck wuud uk noch fon Gluck boald, dät hied noch läpper wäide kud.

y246. Den eene sien Gluck is den ourn sien Uungluck.

y247. Die goud sit, di läit nit wächluke.

y248. Mongs wät Gouddwoon mäd Untonk biloond.

y249. Uk goud, hied die Joager kweeden, do waas hi ap de Hoasenjagt un schoot 'n Foaks.

y250. Doo niks miste konnen, doo konnen uk neen goud dwoo.

y251. Hi is sik salwen tou goud.

y252. Goud is gjucht goud, man altou goud doocht uk nit.

y253. Mäd de Tied wät dät daach noch goud. 254. Göüde kon hie nit ferdreege, deerum bihandelje iek him mäd kwood dwoon (Uebeltun). 255. Wan du goud dwoo wolt, dan reek nit tou min. 256. Die Gietsiege rakt am ljoowsten gor-niks. 257. Goudes dwoon moaket bliede. 258. Al tou goud is uurmons Naare. 259. Ju groote Fleute is 'n holle Piepe. 260. Man kon nit goud fljooge, so longe doo Fuggen nit utwoaksen sunt.

y261. Hie moaket 'n Gesicht as träi Deege Rienweeder. 262. Gung wai un fräige ätter, fräigjen is uumsunst. 263. Die deer fräiget, die weet de Wai nit.

y[264.] Oaler wät me gries. Ooaler wät me gries.

y265. Die genau ätter fräiget, die wät uk mor wies.

y266. Deer fräigje iek so min ätter, as die Buur ätter sien Steede.

y267. Dou rugste Foolen wäide de bäste Hoangste.

y268. Hie is 'n gouden Ieter, hie it as 'n Tärsker.

y269. Die wol dät aal mäd froai balen goud moakje.

y270. Aal Mons Fründ is aal Mons Gäk.

y271. Doo naiste Fründe foulgje den Doode.

y272. Elk häd sien Fründe un sien Fäinde.

y273. Wan me in Nood is, dan leert man sien gjuchte Fründe kannen.

y274. Elke Fugel gefaalt sien Nääst.

y275. Aal tou fuul is uungesuund.

y276. Tou fuul is nit goud, tou min is läip.

y277. Doo wiesde iek him, wo ju Fuurke ap de Steele sit.

y278. Oolde Fuurljuude heere jädden de Swiepe knappen.

y279. Die oolde Fuurmon weet, wier de Wai wai gunkt.

y280. Wät is ju Wareld daach groot, hied Bäike kweeden, do waas ju uur de Foan ätter Esterwege weesen.

y281. Bie Goad jält die Litje so fuul as die Groote.

y282. Goad rakt de Keelde ätter de Kloo-dere.

y283. Wan Goad it rakt, dan rakt hie dät ap eenmoal, kwad dät Wiu, do sood hier de Molk uur.

y284. Deer lait Goads Woud in de Aeske, kwad dät Wiu, do hied se dät Beede-bouk in 't Fjuur faale lät.

y285. Do ron mi de Galle uur.

y286. Uungeleedene Gääste wäide buten de Doore sät.

y287. Foar 'n Gaudäif kon me de Doore ticht moakje, man nit foar 'n Biedrjooger.

y288. Wan doo Gäkke ap 't Märked kume, fertjoonje doo Tältenljuude.

y289. Doo Gäkke koant me an 't laachjen.

y290. Gäkke un Buntjere sierje dät Märket ap.

y291. Dät is aal neen Gould wät glimpt, dät kon uk Blick weese.

y292. Man houget neen Gould tou greeuen, dät kon me uk fertjoonje.

y293. Dät gunkt him as en Swien, dät däd uk eerste goud wan it dood is.

y294. Stülken goud dwoon stoant bi Goad ounschrieuen.

y295. Doo Loumere donsje ap de gräine Weede un doo Määgen in de Luft.

y296. Doo wuude mi dät gräin foar de Oo-gene.

y297. Wan et ap dät Groote ankumt, kon die Elefant wäil 'n Hoase fange.

y298. Eerste eet hie sik sääd, dan geen hie släipen un deerätter wiesede hie mi de Häcken.

y299. Iek sjoo fon him uk ljauer de Häcke as de Toone.

y300. Du waast wät du hääst, man du waast nit wät du wier krichst.

y301. Doo Bee sunt as Hoake un Nouse.

y302. So as iek in den Busk Roupe, so rapt hie wier uume.

y303. Wät is dät häd, kwad die Okse, do hied hie mäd de Stäit an de Doore hauen. 304. Wät hälpt mi dät, ju Ku rakt en Om-mer ful Molk un kiert den wier uume. 305. Oold Holt baadent goud; gräin Holt luckt sik. 306. Rapst du in 't Holt, dan rapt et wier uume. 307. Wan dät nit hälpt, dan schoadet dät uk nit. 308. Oolde Hoangste häbe stieue Beene. 309. Wier dät Haat fon ful is, gunkt de Mule fon uur. 310. Fon Haarten jädden, kwad die Buur, as hie moaste. 311. Hie häd dät Haart ap de gjuchte Steede. 312. Hie häd 'n goud Haart. 313. Hie is wookhaartich. 314. As dät tou 'n Gouden uttraalde, fäl him en Steen fon't Haart. 315. Dät Haart kon den Moanske sin Hee-mel, man uk de Helle weese. 316. Ju häd 'n gjucht meeliedig Haart. 317. Man kon den Hoase nit eer fille, as me den häd.

318. Wan dät rient un de Sunne schient, wondert die Düwel bäte Pellebierich un bakt Ponkouke.

y319. Hie sit him ap de Pelle; hie is him swäit ap de Häid.

y320. Foar jung waas hie 'n Heer, ap 't Oaler 'm Böädler.

y321. Ljauer 'n litjen frän [= fräien?] Heer, as 'n groo-ten Knecht.

y322. Dät is naan klauken Heer, dän die Knecht bileere mout.

y323. Tou stromme Heeren bliue nit longe.

y324. Näije Heeren hongje näije Heeke.

y325. Fon Hoafer kon Goarte rinseld wäide.

y326. Hie haut deer monken as maale Oaljet monken doo Huunde.

y327. Die in de Helle is, kon sik ur Keelde nit bikloagje.

y328. Groote Heeren ruke uk nit ätter Wie-rook, wan se dood sunt.

y329. Wäl 'n grooten Heer wäide wol, mout sik groot oarbeidje.

y330. Hie moste heran, dät him heeren un sjoon fergeen.

y331. Die nit heere wol, mout fäile.

y332. Dät wol noch Hatte oureeke, hied ju Häkse kweeden, as juu ferbaadend wäide schuul.

y333. As die Kreepel Raante häbbe wül, soandten joo him fon Herodes ätter Pilatus.

y334. Do koom Herodes ut de Säck.

y335. So longe me Biedraach bitoalt, is me goud; wol me oaber wät wier häbbe, dan doocht me nit.

y336. Deer kon 'n ourn uk niks tou dwoo, wan dät eenige Ljuude bi de Oarbeid in de Suumer tou heet un in de Win-ter tou koold is.

y337. Hatte ferdrift de Keelde, hied die Buur kweeden, do hied hie juu Swiepe brukt.

y338. Hilkjen is 'n Koop fon longe Duur.

y339. Die hilked is, die mout Hot hoolde.

y340. Hilkjen mout foartied uurlaid wäide.

y341. Juu häd Hiere uum de Tuske.

y342. Fersjuch die nit, roode Hiere wäide dälich uk faawed.

y343. Hie liet neen goud Hier an him.

y344. Do koomen him doo Hiere tou Bier-ge.

y345. Hie schäl swöre, dät him doo Hiere hooch kume.

y346. Hoochfoart kumt tou Fal.

y347. Die Scheeper troalt de Heuke ätter de Wiend.

y348. Wan die Hoone kräit, moaket hie doo Oogene tou.

y349. Ap sin oain Hoaw häd die Hoone fuul tou tellen.

y350. Hie sprinkt heruume as 'n Hoone sun-ner Kop.

y351. Hie weet deer so min fon as die Hoone fon 'n Sundai.

y352. Täiw iuen, kwad die Hoone tou de Aeise, as juu in dät Gat kjoope wül.

y353. Juu eene Hounde waaskt juu our.

y354. Foar de Hoachtied hied hie doo Hou-dene in de Taaske.

y355. Hie koopede ut eerste Hounde.

y356. Die Heemel stoant eepen foar elk un een.

y357. Man duurt den Huund foartied nit apwoakje, wan me 'ne Tunschiere stül-ken iensette wol.

y358. Wan die Huund nit sliepen hiede, dan hied hie den Hoase kriegen.

y359. Die uur den Huund kumt, die kumt uk uur den Stäit.

y360. Wan dou Fleehe den Huund bite, dan bit hie wieruume.

y361. Die deer meeblieket, den bite doo Huunde nit.

y362. Wan die Huund huult, schäl hie Foar-geschichten sjoo, wät wul kweeden.

y363. Trjouen Huund trürt un wol nit freete, wan sin Heer stuurwen is.

y364. Die Huund mäd de Wust tou de Doore utgunkt; die Kat mäd de Stäit in de Molpot [= Molkpot] slacht.

y365. Dät rakt allerhoud Sorten, groote und litje, bunte un eenklöärge Huunde.

y366. Huunde un Wulwe sunt Bloudsfrüün-de.

367. Wan die Huund Schäilde kricht, nimt hie den Stäit twiske de Beene.

y368. Wan me den Huund mäd 'n Bunke smit, dan galpt hie nit.

y369. In heete Suumere rakt it Huunig in de Tunne.

y370. Huunig is de Määge hiere Dood.

y371. Hie häd Huus un Lound as Unner-pound.

y372. Hie wol fluks mäd de Fuurke ap 't Huus.

y373. Huuse ferräiden waas toufoarne 'n goude Ferkäuerskup.

y374. Rotten un Muuse sunt läipe Huus-dierte.

y375. In de Häidene stoant Bääsjebaabe sin Kroakstoul.

y376. Elke Hüsken hüd sien Krütsken.

y377. Dät Huus is 'n Häid wäid.

y378. Soo kon me mäd Janhoagel tougong kuume.

y379. Jan is mee ap de Drieujacht, hie knep-pelt doo Hoasen un Hannen in 't Fäild.

y380. Goads Krüs un Heit hied iek man 'n Ruur, kwad Ellert, do floog deer 'n Duuwe wai.

y381. Man mout dät Jeeld fon doo Ljuude nieme, fon doo Boome kon me dät nit schädje.

y382. Lääsen Jeeld un snieden Brood is gaau aape.

y383. Jeeld tou fertjoonjen is neen Kunst, man bienonner tou hoolden, dät is juu Kunst.

y384. Kleenjeeld glit fruch de Fingere.

y385. Foar [= wäl?] Jeeld gnouch häd kon alles koop-je. [386?]

y387. Die sien Jeeld loos wäide wol, koopet sik juure Gleese un lät se faale.

y388. Mäd Jeeld kon me de Wareld bikiekje.

y339. Sunner Jeeld kumt me nit truch de Wareld.

y390. Jeeld utreeken un Tuske luke läiten, dät däd seer.

y391. Die Buurenwoaien häd foare two litje un bäte two groote Joole.

y392. Man mont dät Iersen haue, wilst it noch heet is.

y393. Roadies bräkt eer as Glädies.

y394. Die Iesel is klouk ap sien Oart un mai jädden junorbeidje.

y395. Die Iesel stat sik nit twäie an den sälge Steen.

y396. Wier die Iesel den Waien insen in de Mudde stounde lät, deer lät hie him elke Moal stounde.

y397. Dän steetske Iesel kon me ap de Stee-de dood haue, man nit foudels kriege.

y398. Wan dän Iesel doo Kroumen steete, gunkt hie ap dät Ies.

y399. Doo Ieske un Weeden erneere Moans-ken un Fäi.

y400. Iemen un Miegelke sunt flietige Dierte.

y401. Wan dät fjust un juu Sunne schient, hongje doo Iesjuukele an de Ponnen.

y402. Junge konnen stierwe, oolde mouden stierwe.

y403. Jungegeid lit an Dummegeid, die Fer-stant kumt mäd doo Jiere.

y404. Kaisere un Könige sunt min wudden, Näddelkönige un Schütsenkönige doo bliue.

y405. Wan die Toll ut de Moude kumt, häb-be doo Töllner neen Orbeid moor.

y406. Wier niks is, häd die Kaiser sien Gjucht ferlädden.

y407. Ap Sloatje Anton sien Fertälster kon me so min ou, as ap den hunnertjieri-gen Klenner.

y408. Uk mäd gaude Koarten kon me dät Spil ferljoose.

y409. Kieke nit in Ourljuude Koarten, dät heert sik nit. 410. Kieke in dien oaien Koarten. 411. Katte muugen jädden swäite Molk. 412. Hier sitte ik goud, hied die Kat kwee-den, do siet hie ap 'n Siede Späk. 413. Wan die Kat ute is, spielje doo Muuse in de Köäkene. 414. Je doaner dät me den Hat [= Kat] strooket, jee haager stat hie den Stäit. 415. Wan die Kat muuset, nimt hie sik deer Tied tou. 416. Hie gunkt deer uume tou, as die Kat uum den heete Bräi. 4l7. Dät wol riene, Huunde un Katte freete Gärs. 418. Juu Bräid hied doo Katte nit goud fodderd, do moaste juu in 'n Rien ät-ter Serke. 419. Wan die Kat grummeljen heert, moa-ket hie doo Oore spits.

y420. Stoppelkatte sunt nit so goud as Foar-jierskatte.

y421. Je nietsker man in de Keete trät, je haager spanket de Mudde.

y422. Nim dien Kjuus ap die un foulge mi, hied Kristus kweeden.

y423. As die Kjuuswai koom, geen die Dü-wel deer wied uumetou.

y424. Wan dät uk nit klinkt, dan klapt dät daach.

y425. Klapperjen heert tou dät Hondwierk.

y426. Doo Wiuljuude sunt eerste oold, wan se nit moor in 't Speegel kiekje.

y427. Elke Moanske kumt dät Gluck moal jun, man doo minste kuume deerbääte.

y428. Fiu Minuten Hälpe sunt moor wäid, as tjoon Minuten Biduurjen.

y429. In 'n hollen Kop reeke froamde Ge-danken gans licht 'n Wierklong.

y430. Kruum Holt rakt uk goude Fjuurnge.

y431. Die dät Kjuus in Hounde häd, sägent sik toueerst.

y432. Elk häd sien Kjuus, man die Muller häd dät grootste.

y433. Elk is klouk in sien oain Seeke.

y434. Aan die dronken is, is klouk sunner Ferstandt, riek sunner Jeeld un stärk sunner Kraft.

y435. Die Kloukste rakt ätter.

y436. Bäte ätter is elk am klouksten.

y437. Dät is nan gouden Kock, die den Pot eerste uursjoode lät un dan ouset.

y438. Fuul Kokke ferdierwe den Bräi.

y439. Fuul Koppe fuul Sinne, kwad Ulen-speegel, do kierde hie den Waien mäd Buuskool uume.

y440. Twäin hädde Koppe gunkt dät just as twäin hädde Steene, doo mälje [= mälnje] nit goud.

y441. Deer stud mi de Kop nit ätter.

y442. Dät stoant elk nit for de Kop schriuen, wät hie däin häd.

y443. Sweeroarbeider meene, dät Kopoarbeid lichter is.

y444. Twäin Koppe sunt beeter as aan.

y445. Säiwens 'ne liche Knippe, smäidens 'n sweeren Kop.

y446. Ljauer juur as nit tou koop.

y447. Koopjen is lichter as ferkoopjen.

y448. Koopljuude sunt lichtfoutige Loopljuu-de.

y449. Wäkker Koopmon schuul wul sien aine Weere feraachtje.

y450. Oolde Keete schäl me nit wier rögje.

y451. Koopmon in Kräbsgong, die hoalt sik nit longe.

y452. Iek bän so kroank as 'n Hanne, hied die Dronkene kweeden.

y453. Die Kribbelkop is nit fuul beeter as die Dulkop.

y454. Swotte Bäiste mäd wiet foar de Kop, heete Blässe.

y455. Die prosesje wol uum 'ne Kuu, reeke ljauer fluks noch een tou.

y456. Riegjed jou! hied die Buur kweeden, do hied hie een Kuu ap de Staal.

y457. Ju drinsjende Kuu kricht altied wät, un kricht se uk man wät mäd de Gaa-fele.

y458. Wät is dät daach 'ne goude Kuu, juu wol mi doo Floogen [= Fljoogen] wächjoagje, kwad die Buur, as juu him bi dät mäilken mäd den hädde Stäit an de Kop hääu.

y459. Die Kuustäit gunkt wai un wier.

y460. Die kricht den Kukuk uk nit wier tou heeren.

y461. Dät kumt uur long fon sälwen.

y462. Rient dät in 't Hoo, dan woakst die Kool.

y463. Hie gunkt deer uume tou, as die Kuu-per uum de Tunne.

y464. Dät wol iek die knap un schärp fer-telle.

y465. Hie waas an kut un kleen moakjen.

y466. Hie fäl long wai un stud kut wier ap.

y467. Hie laachet un weet nit wierum.

y468. Aetter Laachjen kumt Huuljen. 469. Iek häbbe ljauer, dät se uum mi laach-je, as dät se uum mi huulje.

470. Die am longsten liued, den schäl de ganße Wareld heere.

y471. Die longsom gunkt, kumt uk in de Stääd. [S. M3.145].

y472. Je langer hier, je leecter deer.

y473. Hie kon niks lääse läite, as glöünige Bolte un Mälnsteene.

y474. Die dood is wol wul lääse.

y475. Wät lait, dät lait.

y476. Wät die nit heert, läit lääse.

y477. Den Lääste biete doo Huunde.

y478. Die lääste Pännik moaket den Doaler.

y479. Hie is noch wul loodig.

y480. Die tou lääst ut de Krusmäite drinkt, den faalt de Däksel ap de Noose.

y481. Hie häd läiden heerd, man hie weet nit wier dät herkoom.

y482. Ledig gungen brangt niks ien.

y483. Dät is aal nit so läip, as dät eerste lät.

y484. Juu Läiwerke sjunkt in de hooge Lucht.

y485. Die nit leere wol, die blift dum.

y486. Elk mout Leerjeeld bitoalje.

y487. Leerjiere sunt neen Heerenjiere.

y488. Dät lät as 'n Haspel ap 'n Koolpot.

y489. Mäd de Tied wäide alle Scheepere leu.

y490. Beeter leu as lom.

y491. Die licht leeut, wät licht bidraien.

y492. Die Leue mai nit jädden apstounde.

y493. Säiwens wäide doo Leue flietich.

y494. Ätter Ljoachtmis trjouged die Foaks dät Ies nit mor.

y495. Hie mout 'r an leeue.

y496. Die dät Litje nit woart, dät Groote nit kricht.

y497. Dat rakt Ljuude doo nit littek oun-fange woln.

y498. Die dät Litje nit oachtet, dät Groote nit kricht.

y499. Die Groote kieket uur litje Ljuude her.

y500. Die insen laien häd, den leeut me so licht nit wier.

y501. Hie ljucht dät Blaue fon 'n Heemel herunner.

y502. Ljoogen ist dät Juundeel fon de Weer-heid.

y503. Die mäd ljoogen nit fääst roakje wol, mout schärp toanke.

y504. Dät rakt fuul Sorten Lieden un Ge-bräcken.

y505. Oolde Ljuude un Bäidene bale wät weer is.

y506. Leue Ljuude häbbe dät altied drock.

y507. Dumme Ljuude steete sik licht 'ne Druule.

y508. Löägen häbbe kute Beene.

y509. Hie leeut sälwen wät hie ljucht.

y510. Den Lomme is juu Oarigeid an donsjen fergeen.

y511. Hie stoant sik sälwen in Lucht, as 'n Hoskemoaker.

y512. As hie 'n Buck scheeten hiede, geen hie luukstäitjend ou.

y513. Die biseepene Kärl meende, hie kuud beeter ap Gläädies donsje as ap Holt.

y5l4. Lound un Ljuude sunt mädnunner fer-buunen

y515. Lälke Bäidene mai neemens liede.

y516. Tou Pingster luurt die Foaks ap de Kluckhanne mäd Sukene.

y517. Die deer lustert häd neen scheen Ge-wieten.

y518. Hie häd der so min Lust an, as die Huund an Gärs freeten.

y519. Lieuje un lieuje läite, kwad die Koop-mon.

y520. Ieten un drinken hoalt Lieu un Seele touhoope.

y521. Ljauer 'n Lüünek in de Hounde, as 'n Patrieshanne in 't Fäild.

y522. Loutje lümmelde de Leerwent ut, die hiede juu ferkierde Korte utspield.

y523. Man schül iete uum tou lieujen, un nit lieuje uum tou ieten. 524. Wäl Foar un Muur eert, schäl longe lieuje ap de Wareld. 525. Dät is him ap de Moage sloain. 526. Die häd 'n gouden Moage. 527. Alle Boate hälpe, hied die Schipper kweeden, do hied hie in de See sput-terd as dät Schip fääst siet. 528. Hie is fon alle Märkede wierkeemen.

y529. Hie smit mäd de Mätwust ätter 'ne Siede Speck.

y530. Wie mouden so longe leere, bit alle Fingere glieke long woaksen sunt.

y531. Tou ofte meelken rakt tääne Molk.

y532. Wan juu Mäite full is, kumt die Hoop deer buppe ap.

y533. Mälnsteene un Saißen wäide schärp hauen.

y534. Mäd juu Mäite wier wie mäd utmeete, wät us wier toumeeten.

y535. Gräinen Middewinter rakt 'n sooren Paasken.

y536. Jan hiede in 'n Miegelke Bält röäkeld, as hie doo Wiuljuude wät äiwd hiede.

y537. Hie schäl sin Mon wul fiende.

y538. Dät is man goud, dät doo rieke Ljuude stierwe mouten.

y539. Den Biseepenen gunkt me ut de Wai, wil hie nan Wai hoolde kon.

y540. Die Maanske is nan Pogge, die altied huptje mout.

y541. Hie is nit bi de Memme Pot wääche weesen.

y542. Mouten is Twong.

y543. Juu Mule kon moakje. dät die Bääter-ste Sleeke kricht.

y544. Hie nimt neen Blääd foar de Mule.

y545. Hie es [= is] so kittich as 'n Muus.

y546. Die häd de Mutse fertroald ap de Kop.

y547. Hie is bitou as de Muster bie dät Mäil un de Siroop ap de Gorte.

y548. Doo Swiene öule jädden in de Mudde.

y549. Wäl kon murjr [= murje], dät ewig kon duurje, hied die Muurmon kweeden, do waas him juu näije Muure wier uumefaaln.

y550. Die kieket ut as de Muus ut de Meel-kiepe.

y551. Dät is him aal nit ätter de Mutse.

y552. Wan dät wät tou fertjoonjen rakt, dan is hie fluks deer.

y553. Dät waas deer so kriegel as in 'n Mie-gelkenääst.

y554. Wiue un Kärl luke een Liene.

y555. Gouden Noaber is dat [= dät] hoolwe Lieuend.

y556. Kolnhorster un Seelter wierene Noa-bere, bit dät Fehn deer twiske kroop.

y557. Unner 'n Fouger Hoo faalt neen Muus dood.

y558. Dät is aber 'n uunrestigen Musiker, kwad Wilm, do hied hie 'n Faareg in 'n Säck.

y559. Die eene Noaber koant den uur.

y560. Bliede un freedelke Noabere sjucht me jädden kuumen.

y561. Die läipe Noaber kon nit in Free liuje.

y562. Hie sit him ap de Näke.

y563. Elk is sik sälwen de Naiste.

y564. Elke Buntjer mai sien bunte Kloodere liede.

y565. Wät is [= it] nit aal rakt, hied Geske kwee-den, do hieden doo Wuchtere hiere Fingernaile rood faawed.

y566. Doo naiste Früünde gunge touerst bäte dät Huusholt.

y567. Wan du mi deerfoar bitoalst, dan wol ik din Nar wul weese.

y568. Ik wol mi nit langer fon di narje läite.

y569. Bi him is de Natur ur de Leere geen.

y570. Wät Näijes is säilden wät Goudes.

y571. Elk mai jädden wät Näijes heere.

y572. Wier wolt du mäd doo Schäipe wai, fräigede die Buur den Scheeper; och ättern gans näischierigen Haniers.

y573. Niks is niks, un niks is goarniks, kwad die Biseepene un stampede mäd de Häcke ap de Gruund.

y574. Wier niks is, kon die Gjuchtsbote uk nan Kukuk anklieuje.

y575. Man mout it nieme as it kumt.

y576. Fon uungjucht niemen wät me nit riek, un fon Goudes dwoon nit ärm.

y577. Wan doo Dieke breeke, is Niederlound in Nood.

y578. Nood häd neen Geboad.

y579. As him dät ap de Naille baadende, wudde hi krewäl.

y580. Die in Nood kumt, wol sik wul rögje.

581. Dät häd neen Nood, deer is noch Tied.

y582. Elk mout nu 'n Foarnoome un 'n Stam-noome häbbe.

y583. In de Heedentied bit 800 ä. Kristus hieden doo Seelter bloot oolde Frie-sennoomen.

y584. In de Kristentied wudden doo Seelter Bäidene ätter 'n Hilligen binaamd.

y585. Hie häd sin Noome deer nit bi sät.

y586. Luuk die man sälwen bi de Noose.

y587. Leeu man nit, dät hie dät uum ne' doowe Nuute däd.

y588. As hie in New York ankeem, fäl him fluks 'n groot Huus in de Oogene.

y589. Aan Nimmee is beeter as twäin Hoa-lätter.

y590. Die Sountkärl strait doo Bäidene Släip in de Ooogene [= Oogene].

y591. As sin Fründ dood waas, taide hi him doo Oogene tou.

y592. Hie häd Oogene in de Kop as Buuter-näppe

y593. Deer roate dät Oogenweede nouch.

y594. Die doo Oogene nit eepen däd, die mout den Jeeldpüt eepen dwoo.

y595. Hoasen un Fiske släipe mäd eepene Oogene.

y596. Dät Ooge wol uk wät häbbe, hied die Bliende kweeden.

y597. Hie gunkt mäd eepene Oogene truch de Wareld.

y598. Hie kon mi nit trjou in de Oogene kiekje, deer schüült sicher wät bäte.

y599. Aan ut Steen hauene Goad hied Oo-gene in de Kop as 'n Stoothauk, Kop as 'n Fjoorp, Noose as 'n Troanpulle un 'n Bäk sowied, deer kud me wül twäin Hoske ounsteete.

y600. So as doo Oolde sjunge, so piepje doo Junge.

y601. Doo Oolden mouten sick nit eer ut-luuke, as se ätter Bäd gunge.

y602. Dierk häd it tjuk bäte de Oore.

y603. Gerelt is noch nit druuch bäte de Oore.

y604. Die Ounhoolder wint, hied die Went kweeden, do hied dät Wucht him daach nuumen.

y605. Deer is niks mäd ountoufangen, wät joo wollene, dät wolln se.

y606. Jan koopede twäin Oksen un liet den eene as Unnerpound stounde; wan hie den läste ouhoalde, wül hie doo bee bitoalje.

y607. Jan fon Schäipstikkers Komp sponde Okse un Hangst foar de Waien; die Hangst beet den Okse in 't Oor un die Okse statte den Hangst in de Pans.

y608. Wät jung is spielt jädden, wät oold is gurret jadden.

y609. Die oolde Dai kumt, kwad die Böädler tou dät Wiu; juu lapt gaau wai un rakt him aal dät Jeeld, dät hiere Kärl foar den oolde Dai bienunner spoard häd.

y610. Hoale man dät Grummelbouk här un stik de Kärse oun, kwad Geske tou Ocke; deer kumt 'n Schuur ap as wan de Wareld fergunge schäl.

y611. Oaltje Toaltje sit ap 't Moaltje; Ocke Focke gunkt ap Hoosocken.

y612. Pak slacht sick, pak ferdrächt sick.

y613. Die Pestor pretet neen twäije foar dät salge Jeeld.

y614. Die Proaler häd so min Jeeld in de Jeeldpüt, as die Poage Hiere häd.

y615. Die mäd Pick uumegunkt, die bigräimt sick dermäd.

y616. An 'n keetigen Peel kon me sick nit scheen wiskje.

y617. Eekene Peele hoolde longe.

y618. Dät platte fon de Fäite is noch unner. kwad Dörken as die Fräijer fräigede, wo dät hier geen.

y619. Deer wät nan Ploug uum aphonged.

y620. Deer is nan Pot so scheeu, aw deer paaset uk 'n Steelpe ap.

y621. Wät schäl me deer tou kweede, wan die Pot den Seetel ferwit dät hie swot is.

y622. Dat eerste Pound is dät bäste.

y623. Preetjen is neen Kunst, man dät Uut-scheeden dät is juu Kunst deerbi.

624. Hied iek mie sälwen nit biproald, dan waas iek nit biproald wudden.

y625. Beeter puusje as de Muule ferbaa-denje.

y626. Doo litje Joole sunt foare an de Woain.

y627. Bäte min Rääch mugen doo Ljuude so fuul bale as se wolln.

y628. Dät is so koold, doo Grillen loope mi ur de Rääch.

y629. Rante un Hiere släipe nit bi Dai un Noacht.

y630. Die erste Räid is die bääste.

y631. Räid kon me sick hoalje bi oolde Ljuu-de.

y632. Gouden Räid is Jeeld waid.

y633. Die sick nit räide lät, den is uk nit tou hälpen.

y634. Hie hied sick dät goud utreekend, man twäidens keem dät uurs, as hie sick dät touerst toachte.

y635. Rieke Ljuude häbbe fatte Huunde un Katte.

y636. Den willigen Reeker häd Goad ljauer.

y637. Foar Sänt Jaans (24. Juni) beedje doo Buuren uum Rien.

y638. Bie rienerg Weeder is ferträitelk hoo-jen.

y639. Rient dät in 't Hoo, dan woakst die Kool.

y640. Hie kikt ut as träi Deege Rienweeder.

y641. Wan die Rien ut 't Noude stubbert, rakt it goud Weeder.

y642. Die Room is deer owe.

y643. Hie is in Rom weesen un häd den Poapst nit blouked.

y644. Je tichter bi Rom, je leuer doo Kristen.

y645. Je wider fon Rom, je tichter bie Goad.

y646. Die eene Rouk bit den uur dät Oog nit ut.

y647. Die Rouk is foar steelen bikoand.

y648. Die dälich nit ruusje kon, wät mäd juu orbeid nit moor kloor.

y649. Fon ruusjen wät wul kweeden: gaau un goud is säilden bienunner.

y650. Die gnau reekent, die weet wo hie sick stoant.

y651. Dät most du so reekenje, kwad Jan, wan dät uk gornit ätter rienen lät, deer kon ur Noacht 'n Grummelschur kuu-me.

y652. Raue is juu erste, uurlääsen juu twäi-de un toupakjen juu träde Flicht.

y653. Rägel un Gjucht mout 'r weese.

y654. Tied aw neen Tied, wan die Roage riep es [= is], mout hie mäind wäide.

y655. Doo rugste Foolen wäide doo bääste Hoangste.

y656. Anton is ap Fräiersfäite un is rund keemen.

y657. Doo Meereswoogen ruuskje as Päp-pelne Boome bie Storm.

y658. Hie is so klouk as Rout.

y659. Juu Wareld is rund ur alle Kanten.

y660. Gliek säkt sick, gliek fint sick.

y661. Den kon me in 'n Säck ferkoopje.

y662. Deer wät wül 'n Säck toubuunen, eer hie ful is.

y663. Twärs truch 'n Säck un noch neen Gat.

y664. Die tou lääste in de Särke kumt, kon deer touerst wier utkuume.

y665. Die den Schoade häd, häd den Schimp deertou.

y666. Truch Schoaden wät me klouk, man nit riek.

y667. Man mout aal sien Scheelden bitoalje.

y668. Die sien Scheelden bitoalt, fermeert sien Fermuugen.

y669. Dät schuurige Schäip stickt den gantse Koppel oun.

y670. Doo Schäipe wäide schäärd uum de Wulle.

y671. Läit doo Schäipe man bläärje.

y672. Is juu Koowedoore eepen, loope doo Schäipe uuraal.

y673. Deer sunt uk swote Schäipe monken de Koppel.

y674. Maalkoppede Schäipe loope rund.

y675. Tou 'n Koppel Schäipe heert uk 'n Scheeper. 676. Die Schipper mout ap goud Weeder täiwe. 677. Man kon nit alle Schoue uur een Läi-ste sloo. 678. Die deer skrift, die deer blift.

679. Doo Schoue doo tou littek sunt, paasje nit.

y680. Hie häd noch wul so breede Schul-lere.

y681. Ljuude kweede, dät hie deer neen Siede bi spint.

y682. Dät woll iek die knap un schärp fer-telle, wo doo Rägeln sunt.

y683. Oolde Seetele woln uk schuurd wäide, kwad dät Wiuw, do hiede se ätter 'n jungen Went fräid.

y684. Soo häd it seeten, kwad dät Wucht, do heelt it dän stukkene Teller tou-hoope.

y685. Man kon nit elk ätter 'n Sin orbeidje.

y686. Hie lapt mee as 'n Siephuund.

y687. Dät moate iek wül sjoo, kwad die Bliende.

y688. Aw dät Fouger Hoo scheeu is, kon me beeter fon bäten sjoo, as wan me deer ape sit.

y689. Hie kikt ut, as wan hie neen fiu telle kon.

y690. Smoacht is 'n schärp Swäid.

y691. Dät is 'n Slump, wan deer wäl dät groote Loat wint

y692. Smoacht is de bäste Kock.

y693. Schmoachtige Wulwe kuume bi doo Huuse.

y694. Dät is 'n läipen Sood, wier me Waoter oundreege mout.

y695. Die smäidens wät spoart, die säiwens wät häd.

y696. Die Smoacht leert de Kat dät muus-jen.

y697. Spoarjen is so goud as fertjoonjen.

y698. Die nit fertjoont, kon uk nit spoarje.

y699. Dän eene mout me smeeke uum sien goud dwoon, dän uur uum sien kwood dwoon.

y700. Wan doo Bäiste pruustje, dan wol it snäije.

y701. Alles mäd de Mäite, hied die Snieder kweeden, doo hiede hie sien Wiuw mäd de Aelne bileeken (Elle verhauen).

y702. Die wät spoart, die wät häd.

y703. Die deer spoart an de Mule, spoart foar Katte un Huunde.

y704. Die sick foar Piene wol woarje, woar-je sick foar Stäifbäidne un Winter-swiene.

y705. Hie fäild sick ap 'n Stäit treeden.

y706. Die eenmoal stält, is altied 'n Däif.

y707. Twäin hädde Steene mälnje säilden goud Meel.

y708. Wan dät Schipstjuur breeken is, is die Stjuurmon ferlain.

y709. Stocke sunt goud foar Huunde un 'n Stöän foar oolde Ljuude.

y710. Die Stork is sien Fuggen just so nö-dig as die Lünik.

y711. Wier Storke sunt, deer sunt uk Poa-gen.

y712. Wolt du mee iete, dan schicke an.

y713. Dät Wucht hied so fuul Fräihere un touläst koom it twiske twäin Stoule in de Aeske tou sitten.

y714. Dät gunkt dät it stuft, kwad die Went, do reed hie ap 'n Swien.

y715. Dat gunkt dat it stuft, hied dät Wucht kweeden, do hied it ju heete Aeske ut-geeten.

y716. Elk moate wul dät grotste Stuck häbbe.

y717. Iek wüll dät alle Deege Sundai waas, un ieten un drinken mien Hondwierk waas, hied ju Fauene kweeden, as hier de Orbeid ferträtte.

y718. Bräid mie Speck un Oaire in de Pon-ne, dan weet iek dät du mie liede maist, kwad die Fräiher tou dät Wucht.

y719. Kriech Oai, kriech Speck ap, kriech tjuck ap, kwad dät Wucht tou den Fräiher.

y720. Wan du spinne koast, braidje iek di longe Hoosen, kwad die Went tou dät Wucht.

y721. Wie surgje, eene foar den ouern un Goad foar us aal.

y722. Hie mai sin oain Sweet nit ruke.

y723. En goud Swien frät alles.

y724. Oolde Swiene häbbe tjucke Swooden.

y725. Wier läipe Swiene öüle, deer is de Gruund altied häd

y726. Die dät Swieneringjen ounfankt, mout sick dät Gierjen gefalle läite.

727. Tjucke Sädnemolk smoaket härlik mäd Sucker.

y728. Dierte konnen fluks swimme, Moansken mouden dät leere.

y729. Hie kon swimme as 'n Backsteen.

y730. Smeerde Waine loope noch moal so licht.

y731. Bie schroae Kost kon me nit stuur or-beidje.

y732. Snieder Schiere snit schärp, schärp snit Snieder Schiere.

y733. Hie snaaut un bit uum sick tou, as 'n dullen Huund.

y734. Die in 'n Gläshuus sit, durt nit mäd Steene smiete.

y735. Woarjet jou foar mien groote Noose, hied Smids Härm kweeden, do hied hie sick snuuwe moast.

y736. Snäiwende is de läste Dai in de Wiek.

y737. Siroop, Huunich un Sucker sunt Swäi-tichgeiden.

y738. Schäipe sunner Scheeper un Scheeper sunner Schäipe sunt bee ferlaien.

y739. Wan doo Swiene sääd sunt, kiere se dän Troach uume.

y740. In Sälskup gunkt ju Tied gaau wai.

y741. Wan me täiwe mout, wät aan de Tied so long.

y742. Toank is uk wät wäid, man deer kon me nit fon lieuje.

y743. Dät wol aal Tied häbbe.

y744. Ju Tied häd Juuke un fljucht so gaau.

y745. Ju Tied is de bäste Dokter.

y746. In kute Tied kon sick fuul annerje.

y747. Kumt Tied, kum Räid.

y748. It rakt goude un läipe Tieden.

y749. Man schäl nit bisuurged weese uum läipe Tieden, doo mee [= me] wul goarnit bi-liuwet.

y750. Man mout ap goude Tieden hoopje, doo läipe kuume fonsälwen.

y751. Die deer nit kumt tou de gjuchte Tied, die is sien Mäiltied kwiet.

y752. Wier de Tun (Zaun) am läigsten is, deer klift elk uur.

y753. Aan Twinger is beeter, as sogen Bid-dere.

y754. Dän Tousleek kricht die, die de hochste an Boad is. [755.]

y756. Man kon wieder tourääch toanke, as foarut.

y757. Die tou eerst kumt, die mälnt uk tou eerst.

y758. Deer is 'n holtnen Tun uum de Kool-tuun.

y759. Deer stoant hie as 'n Bäiden, dät ju Hanne dät Buutje wächnuumen häd.

y760. Die füfte Spieler is deer uurich un heert unner de Disk.

y761. Die deer apstoant, is sin Stoul kwiet.

y762. Die hilkje wol, die wät in 't ganße Tärp biboald.

y763. Die Went häd 'n gouden Taauel uum de Oore kriegen.

y764. Doo Tieden sunt nit so läip, man doo Ljuude.

y765. Tied reeken is neen kwiet reeken.

y766. Die goude Tjoonst wät uk biloond.

y767. Dät Wucht kud sick traale as 'n Tirrel-top (Kreisel).

y768. Hie komm tougong as de Mutte in dät Judenhuus.

y769. Wol me Free hoolde, mout me elk sin Paat toudeele.

y770. Hie trät so hooch as 'n Hoone.

y771. Die Dautreeder wol sien Fäite nit wäit häbbe.

y772. Dät Jäiden (Garn) is truchnunner as Hoo un Sträi.

y773. Die Bräidwaajen brankt ju Utstjuur dän Aeiwend foar de Hochtied.

y774. Man mout nit moor ferlongje as aan toustoant, kwad die Went, do deelde hie ju Ooldensteede mäd sien Suster.

y775. Steelen moaket mongs ärmer as rieker.

y776. Bidrjoogen kon ap de Duurte nit bi-stounde.

y777. Hoalst du die mäd Uungjucht ap, sit dät Gjucht bäte die inne. 778. Uungjucht Goud tieget nit. 779. Beeter Uungjucht liede, as Uungjucht dwoo. 780. Een Uungluck is säilden alleene. 781. Dän eene sien Uungluck is dan uur sien Gluck. 782. Truch Uungluck wät me klouk.

783. Uum de Aerwskup gunkt fuul uume-tou.

y784. Die sick ur dän uuren sien Uungluck fraut, dän stoant sien oain foar de Doore.

y785. Gluckelk die Mon, die dät Uungluck entloope kon.

y786. Wan 'n Uungluck weese schäl, faalt die Kat font Stöäfken un bräkt sick 'n Oor.

y787. Wäl kon foar 'n Uungluck.

y788. Nu bän iek uungluckelk dran, kwad Jan, do stud sien Huus in de Bround, dät Moanske dood un sien träi Wente in 'n Kriech faalen.

y789. Uunscheeldige mouden mäd doo Scheel-dige liede.

y790. Uunkrud fergunkt nit.

y791. Gräitje kud mäd de Sloachteräi wul ut-kumme, ju sneed Speck in de Ponne as Muuseoore.

y792. Unnerfiendenge is de bäste Leermäster.

y793. Uuntonk is de Warelds Loon.

y794. Ut uurmons Leeder is goud Gjoomen snieden.

y795. Doode Ulke stjunke noch läpper as Foakse.

y796. Utstou[n]den Jeeld is uk 'n Kaptoal.

y797. Die 'n goud Ienkuumen häd, houget nit tou smoachtjen.

y798. Die sien Ienkuumen häd un liek Lound spielt, kon toufree weese.

y799. Dät unnerstount die nit noch insen, dan wolt du wät bieliuje, kwad Jan tou sin Suun, do koom hi bieseepen in Huus.

y800. Moonige Diertesorten sunt al tonge ut-sturwen.

y801. Utgungen is mäd Wierkuumen ferbuu-nen.

y802. Harm scheed ut, dät is dien trättienste Buutje, kwad Bernt tou 'n oolden Mon, die al wät kindsk waas.

y803. Die Utrouper häd 'n Muulwierk, as Hoachtieds Huund.

y804. Wät kon die Kärl räädje, dät is ja rein mäd Utstäak, un wät häd hie 'n groote Muule, ik leeue die kon wul Häkelse kaauje, kwad Jan, do waas hie dät eer-ste Moal in 'n Kino.

y805. Focke hied Uumsleek in de Kop, as die Foaks him trjo Hannen wächhoalde, liet hie fluks trjo Kluckhennen sitte.

y806. Doo Wege gunge aal ätter Rom.

y807. Die swimmen leere wol, fankt eerste mäd waadjen oun.

y808. Die Wai, die min Ferkier häd, biwo-akst mäd Gärs.

y809. Die an de Sträite baut, häd fuul Oogen-weede.

y810. Elk wol jädden dän lichte Wai an.

y811. It rakt ietenste Wuchtere, stämmige, Flärtaasken un Juchhaidies.

y812. Dän Wai mouden wie aal an, hied dät Wucht tou de Bräid kweeden, man dät hied neemens kriegen.

y813. Koast du mi telle, wier disse Wai wai-gunkt?

y814. Oolde kroakjende Waine hoolde am longsten.

y815. Die Woajen duurt nit brader weese as de Sträite.

y816. Die sin Woajen nit goud smeert, die mout doo Hoangste de Ribben smeere.

y817. Ju Wareld stoant ap Stälten.

y818. Ju Wareld is rund un troalt sick alle Deege uk noch rund.

y819. Ap disse Wareld is foar us ap de Duurte nan Ferbliu.

y820. Deer is moor Woater ap de Wareld as hädde Gruunde.

y821. Stille Woater sunt joop.

y822. Woater is wook un wäit, mongs heet, mongs koold.

y823. Dät Woater lapt fon de Höchte in de Läichte.

y824. Deer gunkt niks ur goud Woater. 825. Wook Woaks kon me täije as me wol. 826. Dät rakt goud Weeder, doo Swoalken fljooge hooch. 827. Dät is Weeder, man schuul nan Huund ätter buten joagje. 828. Goude Weere fint sin Köper. 829. Billige Weere is maastied de juurste. 830. Die Westerfoan is gratter as die Aa-sterfoan. 831. Longe in 't Weershuus un kuut ur de Wai, kwad Jan. 832. Ju Weerheid blift buppe. 833. Hie weet deer so min fon, as die Hoone fon de Sundai. 834. Elk mout wiete, wät hie däd. 835. Dät is aan Boom, wan ik mi nit fer-täld häbbe, kwad Kurt.

836. Man kon nit wiete, wo die Äil lapt, hied die Went kweeden, do sette hie de Fuke in dät Waienspur.

y837. Wier die Kat waiklart, wol dän uur Dai die Wiend herwaihe.

y838. Stülken Wierk duren neen twäin Mon wiete.

y839. Een goud Wiu is am ljoowsten tou Huus.

y840. Lommen Hoangst un 'n kronk Wiu sunt nit fuul wäid.

y841. Wilke wäids Wuchtere, wüllen wiete Wulle wieter waaske, wan joo wisten wier wook Woater waas.

y842. Wübke Wülkes Went, wül in de wiede Wareld wonderje, wier woarme Wien-de waihe, wier wunderfulle wiete Wul-ken wonderje uur Waldungen un wie-de Woater.

y843. Aal man still, hied dät Wucht kwee-den, do hied it mäd de Bloote in de Baanneetele seeten.

y844. Dät Woud gunkt ferre as die Mon.

y845. Hie häd 'n goud Woud foar him ien-laid.

y846. Ik moate wiete, wier die Düwels Went dät wonskjen leerd häd, hied dät Wiu tou dän Pestor kweeden.

y847. Een häd Woud hoalt 'n Kärl fon de Häid.

y848. Die eenmoal dät läipe Woud häd, wät dät so licht nit wier loos.

y849. Wäl kon muurje, dät ewig kon duurje, hied die Muurmon kweeden, do waas him ju Muure wier uumefaalen.

y850. Ik wol die wise wier Abraham sien Mustermälne stud.

y851. Die Weersmon moaket de Reekenge in Huus, doo Gaaste unerwaiens.

y852. Ju Weerheid blift buppe as dät Fat in de Pott.

y853. Me mout altied dän Wiend in 't Sail hoolde.

y854. Die goude Wiend wait nit longe.

y855. Ik bän gans bute Omme, ik häbbe 'n Gat in de Wiend ronnen, kwad Hinne.

y856. Do wisede ik him, wo ju Furke ap de Steel sit.

y857. Dät Wiu kon moor mäd de Schoot ut Huus dreege, as 'n Spon Hoangste ien-fiere konnen.

y858. Die nit orbeidje wol, kumt nit ap 'n gräinen Takke.

y859. Die nit wol, die häd als [= al?] sin Paat.

y860. Hie wol altied dät läste Woud häbbe.

y861. Een goud Woud kon fuul utgjuchte.

y862. Beeter 'n Slurre an de Wooge, as niks deeran.

y863. Hie kon wonskje as 'n Bootjer.

y864. Dät Woud is licht tou fertraalen.

y865. Die Tjaafert ferwoart dät grote Woud.

y866. Grote Woude, litje Wierke.

y867. Goude Wierke, sunner Woude.

y868. Die 'n Mon is, hoalt sien Woud.

y869. Hie kon nit wreed heere.

y870. Ik weet [wät] ik häbbe, man ik weet nit wät ik kriege.

y871. Die Buur waas tou koorich, deeruum wiede [= wiesde] die Knecht him doo Haaken.

y872. Dät gunkt deer roar här ap de Wareld, kwad Jan, do moaste hie in de Kriech.

y873. Wäl weet wo die Hoase lapt, dät mout outäift wäide.

y874. Dät häbbe ik wuddelk nit wöüld, kwad die Went, do hied hie bi de Schoule 'n Steen ur de Hääge smieten un dän Koaster träft.

y875. Wukke Apele sunt dät, swäite aw suu-re, wäkke sunt doo swäite un wäkke doo suure?

y876. Fon Haaten jädden, kwäd die Buur, wan bie mout.

y877. Hie koom wier as 'n Huund sunner Stäit.

y878. Man mout dät Irsen haue wilst it heet is.

y879. Wan die Kat nit in Huus is, häbbe doo Muuse fräihen Loop.

y880. Hie stoant deerbi, as die Kat bi de Wust.

y881. Aan Mon gunkt aan Wai.

y882. Hie laachet un weet nit wieruum.

y883. Die niks leerd häd, mout doo Schäipe woarje.

Die drastiske Fergliek

Die in sien Tied berüümde Professor Hu-feland kwad moal in sien Foarleesungen tou sien Medisienstudenten: ,,Mien Hee-ren; settet jie jou man ap 'n Bäätern, dät jie klauke Doktere wäide. Aan sluchten [= sljuchten] gemeenen Dokter is läpper as 'n Sträiten-roower. Wäl fon 'n Sträitenroower urfaa-len wät, häd immer noch juu Woal twiske Jeeld un Lieuend, wäl aber 'n sluchten [= sljuchten] Dokter in de Hounde faalt, mout nit säil-den bee Paate, Jeeld un Lieuend härree-ke."

Die oolde Boom

In dät Museum foar Naturgeschichte in New York stount 'ne Schieue fon dän Riesenboom (Sequoia). Die Boom fertält: Ik bän woaksen in Californien, waas 99 m hooch, 27,5 m tjuk un 61 m fräi fon Tak-ken. Bän born 550 ä Chr. Häbbe 1300

Jie-resringe. Waneer moaste ik stierwe? Wo longe is dät här?

Die Gärshupper un juu Miegelke

It waas midde in de Suumer. Juu Sunne scheen woarm fon dan wulkenloosen Hee-mel. Doo Weererkatte [= Weeder..?] ronnen, Fuugele un Insekten songen in de Wedde. Die Gars-hupper sunde sik in de gräine Gärsmäid. Hie lieuede in Sälskup mäd de Ime un de Miegelke (Ameise). Hie moakede Musik wilst juu Miegelke sweer oarbeidede, hier Wee-huus ful tou dreegen mäd allerhound

Lieu-ensmiddele foar de Winter. ,,Oarbeidje, dät häd noch Tied!" kwaad die Gärshupper tou sik un spielde färre.

Een Noacht, as die koolde Noudwiend koom, waas juu Gruunde toudäkt mäd Snee. Die Gärshupper foont niks tou Ieten. ,,Niks tou bitjudden," kwaad hie gans munter. ,,Iek gunge ätter de Miegelke un leende mi mät [= wät] tou ieten."

As hie an de Doore kloppede, juu Mie-gelke moakede de Doore man een bitjen eepen, dän die Wiend puustede gjucht koold.

,,Duur iek bidje," kwaad die Gärshupper, schudderjend foar Keelde, ,,wi sunt dän ganße Suumer uur goude Noabere weesen. Iek bän keemen tou fräigjen, aw du mit [mi nit?] wät tou ieten leende wüült, bit doo woarme Deege wierkuume. Oach, wääs daach so goud! Iek stierwe ours foar Smoacht!"

,,Wieruum kumst du tou mi? kwaad juu Miegelke kros. ,,Iek häbbe sweer oarbei-ded foar mien Winteruutkuumen - Kwääd, wät hääst du dän ganse Suumer uur däin?"

,,Oach," kwaad die Garshupper, ,,iek moa-kede Musik foar doo Iemmen, wilst doo oarbeideden."

,,Wäl, beeter is it du gungst nu wai un donsest uk noch foar doo Iemen," kwaad juu Miegelke. Juu hääu de Doore tou un liet dän ärme Gärshupper bute in de Keel-de stounde, mäd niks tou ieten.

Stempeljen

Die erste Wareldskriech waas tou eende. Die Kaiser waas nit moor an 't Ruder. Juu Demokratie hied juu Monarchie oulööst.

Fuul Näis koom doomoals ap. Soo hiede ju Weimarer Regierung mäd Präsident Ebert an de Spitse uk foar doo Oarbeitsloose dät stempeljen ienfierd un rägeld. Die neen Oarbeid hiede, kud stempeljen gunge un kreeg Jeeld deerfoar. Dat moste Kasper uk wul meemoakje, as hie insen neen Oarbeid hiede. Dät duurde nit longe, doo kreeg hie fon dat Oarbeitsamt 'n Bräif. Aetter dat Schrieuen schul hie sik bie 'n Buur in Münsterlound foarstaale un deer oarbeidje. Kasper toachte bi sik: ,,Iek as Muurmon bi 'n Buur oarbeidje, dat ratk [rakt] it nit; iek wol deer wul mäd räide." Kasper noom dät Rääd mee in dä [= dän] Tsug un fierde ätter dän Buur. As Kasper in dät Tärp utsteeg, sneed hie sik 'n tjukken Stok un fierde in de Naite fon dan Buur. As hie in de Naite fon dät Huus kumt, wier hie oarbeidje schul, fer-stoppede hie dat Rääd in de Buske un geen tou Fout. Hie look dat gjuchte Been bääte sik ien, as wän dat oowe waas. So humpel-de hie bi dän Buur ien un stoalde sik as Oarbeider foar ut Selterlound. ,,Iek wul hier wul oarbeidje; häbbe jie Oarbeid foar mi?" ,,Oarbeid genouch," kwaad die Buur, ,,Mjuks apsätte un uraalsmiete, meelke un Staalemjuksje [= Staale mjuksje?], Swiene fodderje, Tun uume-greeue un so moor. Man wät häbbe jie mäd dät Been?" ,,Dät is oowe; deer is 'n Kugel trouch geen un honget deer man so an." ,,Alles is goud," kwaad die Buur, ,,man iek kon jou foar uuse Oarbeid nit bruke." ,,Iek mout hier daach oarbeidje; hier is de Bräif fon dat Oarbeitsamt.' Die Buur schäddel-koppede. ,,Dät gunkt wuddelk nit, iek kon jou nit bruke." ,,Wollen jie mi dät dan ieuen apschrieue, dät jie mi nit bruke kon-nen?" ,,Jee, jädden," kwaad die Buur. Un as Kasper dät Papier man eerste in de Taas-ke hiede, doo waas hie kloor deermäd. Hie humpelde dän Wai tourääch ätter sien Rääd. As hie man eerste ut de Sicht waas, doo waas hie 'n klooren Mon un kud färre stempelje.

Ulenspeegel in de Tunne

Doo Buuren in 'n Tärp, doo wülne dän Ulenspeegel iensen fon de Wareld ouhäbbe, man deer waas nit aan, die dät Haat hiede un him dood sloo dorste.

Nu laiden se dät mädnunner uur, joo wü-lene him in 'ne Tunne bekuuperje un deer-mäd in de Äi rulje; dan meenden joo, dät älk dät dwoo dorste.

As joo him nu samt de Tunne bie dät Woater hieden, waas deer nit aan, die him deer ounrulje dorste. ,,Kum," kwad deer aan tou doo ouer, ,,wie gunge erste ätter dät Weershuus wai un drinke us 'n Pools-ken, dan kriege wie moor Moud."

Unner juu Wiele, wilst joo in dät Weers-huus wierene, koon [= koom] deer 'n

Scheeper bie de Äi longs mäd 'n Koppel Schäipe. Ulenspee-gel jammerde in sien Tunne, dät Steen un Gruund moaten sik deeruur erbarmje.

As die Scheeper bie him koom un fräige-de, wät dät betjutte dät hie in de Tunne siet un soo huulde, heerde die Ulenspeegel fluks bie sien Utsproake dät dät 'n dum-men Scheeper waas un hie ontwoudede him: ,,Iek schäl Paus fon Room wäige [= wäide] un kon nit leese aw schrieue." Paus weese tou Room un nit leese aw schrieue, wieruum häbbe se mie deer dan nit tou nuumen, deer iek daach goud leese un schriue kon. Dän Blicks! Aan die sik deer noch schjout. ,,Hau dän Bouden man ien mäd dien Hoske," ontwoudede die Ulenspeegel, ,,dan du deer oun un iek herut, dan bääst du Paus un iek die Scheeper." Een, twoo, trjoo wieren se deermäd kloor. un Ulenspeegel mäd sien Schäipe deer longs.

Ap doo biseepene Buuren wier ankoomen, doo dorsten se him aal wul in de Äi rulje. Un perdous waas die Scheeper mäd sien Tunne in de Äi. Doo Buuren ap 't Huus an un wieren weelich, dät se him an de Kant hieden, dan hie hiede him uk al soo fuul dum Tjuch moaket, dät him dät al longe ferträt hiede.

Man wät doo Buuren 's eeuends apkieke-den, as Ulenspeegel mäd 'n grooten Koppel Schäipe in dät Tärp oundrieuen koom!

Joo kuuden sik nit genouch ferwunnerje un fräigeden him, woo hie deer bie keemen waas.

,,Jee," kwad Ulenspeegel, jie schuulen uk moal iensen in dät Woater gunge, deer wie-ren daach soo fuul Schäipe oane, dät ek [= iek] kuud deer nit jun utsmiete; deer häbbe jie mie daach tou mien groote Gluk ounruld." ,,Wät, Schäipe in de Ai?"

,,Mäiden kuumed man bie mie, dan wol iek se jou wiese."

As doo Buuren dän ouer Dai bie dä [= dän] Ulen-speegel koomen, liet hie doo

Schäipe an de Sunnesiede ap dät Ouger lons [= longs] loope, dät juu Schieme fon doo Schäipe in de Äi fäl.

,,Kiekjet, is juu Äi nu nit ful fon Schäi-pe?"

,,Jee, goud un wäil," ruup die eene noch moor as die ouer, un soo borsene joo deer Hoals uur Kop oun.

Man joo fersoopen un Ulenspeegel moaste sik dät Lieu touhoope hoolde foar laach-jen un kwad tou sik sälwen: ,,Deer häb [iek] jou anfierd; wät jie mie tochten tou dwoon, dät kriege jie nu sälwen."

Hageren Loon

Gert oarbeidede in de Fabrik un wül nu mäd de Sträitenboan ätter Huus fiere. Hie hied nan Grosken moor in de Taaske. Sin Loontütje läwerde hie oeurs [= ours] im-mer fersleeten an sien Gräitje ou, man nu moaste hie foar dät eerste Moal deerbie. Hie tälde dät Jeeld ätter un saach, dät deer twintich Maak toufuul oane wieren. Hie tourääch ätter dät Büro un moaket Meldung. Die Boukhoolder kwad: ,,Dät Jeeld stimmt, jou Loon is foar fjauer Mounde uum twintich Maak haager wudden, aw häbbe jie dät al wier ferjee-ten."

Gert wudde gans littik un stoomerde ,,Deer häd mie mien Maanske bit däälich noch niks fon fertäld.

Juu Schäddeler Klokke in de Kretseldobbe

In juu Tied as doo Mansfäldere in Aast-fräislound wierene, moakeden joo altoumäts en Utfal ätter Seelterlound.

Insen koomen se mäd 'n poor hunnert Mon, un noomen doo Schäddeler juu Klok-ke ut dän Touden un deer mäd wäch. Doo Schäddeler Monljuude wierene just nit aal tou Huus. Doo aber tou Huus wieren, moa-sten dät mäd goude Oogene ounkiekje, woo joo him juu Klokke tou dän Touden uto-arbeideden un Anstalt moakeden woo se deer mäd wäch keemene.

Wilst dou Mansfäilder deer mäd tou goang wieren un al twiske Schäddel un Hollen mäd de Klokke unnerwaiens wiere-ne, koom dät Foulk touhoope. Doo kwad deer aan: ,,Ljuude, wau wie uns [= uus] juu Klokke nieme läite fon soo min Foulk? Dät schäl nit passierje! Halloo, fluks bäätätter!" Deer wieren doo Schäddeler fluks kloor tou. Joo hoalden doo Mansfäilder bolde ien, noomen him juu Klokke mäd Gewalt wier ou, un hääuen doo Suldoaten dät joo dat Rietut nieme moasten.

As joo de Klokke wier in Schäddel hie-den, kwad deer aan die dät Woud fierde: ,,Dät is hier nit goud mäd, dät wie him juu Klokke wier ounuumen häbbe, wie häbbe et nu mäd twoohunnert tou dwoon heeued, man nit longe moor dan kuume twooduu-send un dan mouden wie se daach noch miste, wan wie se nit ute Siede brange. Dan wärt dät lääste noch läiper as dät eer-ste, un dät Jeeld dät in Schäddel is, dät nieme se deer dan noch tou mee. Wie dwoo niks beeter as wie gunge bie, nieme all dät Jeeld dät wie häbbe, dwoo dät in de Klok-ke, läite hier, dät unnerste ätter buppen, in dän Kretseldobbe sakje un lääse deer 'n grooten Steen ap. Wan doo Mansfäilder dan wääche sunt, gunge wie wai un hoalje juu Klokke mäd dät Jeeld wier ut dän Dob-be. Dän Foarsleek noomen se oun, un die-den dät soo.

Aetters as doo Mansfäilder wääche wie-ren, wüllen joo uk is wai un hoalje juu Klokke mäd dät Jeeld wier herut ut dän Dobbe. Man wät waas deer doo tou dwoon?

- Juu Klokke mäd dät Jeeld un dän Steen waas soo fier in de wooke Gruunde deel-sakked, dät deer stuud wul 'n Huushööch-te Woater ap. Juu Klokke waas uunmuu-gelk tou kriegen un soo schäl juu Klokke mäd dät Jeeld un dän Steen deerap noch oanesitte tou nu tou.

Longe Tied deerätter kreegen wäkkene ut Schäddel dät inne Kop, dän Dobbe loos tou schäppen, soo as Lümke Gaarelt, Häär-bärchs Ailt, Büterjans Aljert, Bette Wääd un sin Bruur Ailt, doo nu al longe dood sunt. Joo spiekerden Taarbooljen un Stok-ke touhoope un deerap mäd twäin Mon an 't schäppen, eenige mäd 'ne Wonne, oankelde mäd Oosfätte. Joo kreegen dät Woater deer soo fier ut dät joo dän groote Steen al tou sjoon kreegen, deerunner juu Klokke lääse schäl. Fokke Wilke, die noch longe ätterdäm lieude fertälde, dät hie dän Steen blouked häd, as hie tou'n Foarschien koom. Un eeni-ge Schäddeler, soo uk een oold Wieu, Borchmanns Liesbeth, häbbe ap dän Steen steen.

Nu geen dät an 't schäppen un Allarmjen, dät doo Ljuude in dät Tärp dät heerden. - Doo ronnen deer aal ap tou wülne uk mee tou dät Jeeld heere. Dät wüln doo eerste him nit toustounde, dät joo hieden sik deer bolde bie slain un juu Woaterwälle in dän Dobbe smeet soo stäärk ap, dät joo dät Woater nit läiger kriege kudden. Doo moa-stene joo et fon Nood toureeke un lääse läite wät deer liech. Die Dobbe ronn wier ful fol Woater un an loosschäppen wudde nit wier tocht.

In de Hitlertied wudde fon de Ticheläi juu Motoorpumpe mäd longe Slauche ut de Leemdobbe hoald un die Kretseldobbe loos-pumped. Die Dobbe wudde bit ap de häd-de Gruunde unersocht. Mäd Mudde toudäk-de Steene wudden fuunen un uumekierd man juu Klokke waas nit tou fienden. Nu geen dät räiden loos woo dät mugelk waas. As fergeene Härst 1959 jüu Äi liek greeu-en wudde, waas deer noch eenmoal Hoo-penge. Doo Baggere oaber brochten uk neen Klokke ätter buppen.

Okke un Geeske

In oolde Tieden woonden doo Seelter in eepene Huuse mäd dät Fäi an de Toal. Säi-wens sieten doo Ljuude bie dät eepene Fjuur un fertäälden sik wät. Okke un Gees-ke wieren noch uurgloowsk un leeuden an Spouk, Wiergungen un sukke Dingere. Dät wisten doo junge Ljuude dät deer noch wät tou moakjen waas. Sukke Ljuude moa-ten joo jädden wät apbiende. So fertälde Dierks Aake, dät die Läipe lääste Naacht in hiere Huus weesen waas un dät Fäi loos-lät hiede. So ofte joo dät Fäi wier fääst-moaked hieden un wieren wier tou Bääd geen, wieren doo Dierte wier loosmoaked wudden. Toulääst waas Baabe mäd dät tjukke Gebädbouk un Määme mäd Wäi-woater dän longe Toal ap un deel geen, man doo waas dat däin weesen.

Dät waas al leet as die Bisäik wächgeen, un as Okke dät Fjuur ounröäkeld, juu Klokke apleeken un tou Bääd geenen, kwad Geeske: ,,Okke, wan die oolde Knächt in 't Tärp is, as joo fertääld hääbe, dan lai tou Forsicht dät Gebädbouk ap de Disk, Schienfät un Wäiwoater deerieunske, dän dät hälpt ja fluks as me heerd häd.

Okke snurkede al longe, man Geeske kud nit iensläipe; juu moaste aal an juu Gäi-steruure toanke. As juu Klokke een sluuch, doo wudde dät luud ap de Toale. Geeske look dät Bääd uur de Kop uum niks tou heeren. Eendlek woakede Okke ap fon dät Gierjen fon doo Hoangste. Hie statte Gees-ke an: ,,Heerst duu niks"? ,,Je, ik häbbe dät al langer heerd, man ik häbbe Nood." Geeske kwad tou Okke: ,,Stound daach ap un ljuch-te de Toale entlongte." Okke hied uk Nood, man hie wül dät nit wiete foar Geeske. Hie stud ap un stikte dät Schienfät oun. ,,Kum ap Geeske, du moast mee mäd Wäiwoater," kwad Okke. Geeske stud ap. Doo Hoangste sproangen aal ap un deel un gierden. Okke greep gau dät Gebädbouk un sluuch juu Side ap mäd juu Gäisterbischwörunge. Geeske noom sik Moud un greep dät Wäi-woater. Okke mäd dät Schienfät in de linke Hounde un dät Gebädbouk in de gjuchte Hounde geen foarut. Hie fäng oun tou beed-jen, un as joo in de Naite fon dän Hang-staal koomen, rup Okke mäd sien groawe Stimme: ,,Die Heer bewoare düt Huus!" Geeske mäd hiere fiene Stämme oantwou-dede: ,,un drieu dän läipe Fäind herut!" Un so as juu dät Wäiwoater ap doo Hoangste smit, is et aal stil.

Doo Bee gonge wier ap Bääd mäd juu Hoopenge, dät et holpen häd. As juu Klok-ke twoo slacht, fange doo Hoangste wier oun tou pulterjien. Geeske woakede noch. Okke woakede eerste ap, as doo Hoangste wier ounfangden tou gierjen. ,,Okke stount ap, die oolde Knächt is al wier tou gong," rapt Geeske. Okke rit wier 'n Swiuelstikke oun un moaket wier Lucht. Hie greep dät Beede-bouk un Geeske bäte him ien. Okke beedede un in de Naite fon dän Hangstaal rup hie gans luud: ,,Die Heer bewoare düt Huus!" Geeske: ,,Un driu dän läipe Fäind herut." Dan wuud die Buksboom wier ounstipped un doo Hoangste bisproangd. Dät holp fluks. Doo Hoangste wieren wier bedoard. Joo geenen wier ap Bääde un Geeske kwad: ,,Läit dät Schienfät man baadenje, ik hääbe Nood un kon daach nit släipe." As juu Klokke trjoo sluuch, geen die Spouk al wier loos un so fäl, dät doo Hoangste fluks gierden un doo Bäiste blö-keden. As joo dät Fäi wier biraud hieden, wieren doo Bee gans oowe un sätten sik bie dät Fjuur deel. Okke bätte dät Fjuur oun un Geeske troalde de Kofjemälne. ,,Dät mout ours," kwad Geeske, ,,du gungst märlich fluks ät-ter 'n Pestor, die mout kuume, wie schäln dät wäil nit gjucht moaked häbbe."

As die Pestor koom, geen hie uum dät Huus tou un bikiekede dän Hangstaal fon buten. Deer saach hie 'n Gat in de klamde Wooge un nit wied oowe liech 'n longe wülgene Jädde. Nu wiste hie genouch. Bin-ne fräigede Geeske him, af joo dät

wäil fer-ierd moaked hieden. ,,Je," kwad die Pestor, ,,Wan jie moal wät wier heere, gunged ätter buten un krige jou Huund deer bäte ien."

Scheedstried twiske Schäddel un Loorp

Uum 1550 hied Seelterlound in 't Sude noch neen fääste Scheedlienje mäd Loorp un Esterwege. In 't Wääste un Aaste sloo-ten doo hooge Foane Seelterlound fon de Wareld ou. Man nit so in 't Sude. Deer liech die Boarenbierich mäd de swote Foan in Gebruuk. Doo Loorper dreeuen hiere Schäi-pe gans ätter dän Iesbusk un kwieden, dät deer hiere Scheed waas. Doo Schädde-ler dreeuen uk mäd hiere Schäipe ur de Marka ättern Boarbierich wier ofters Stried ut entstuud. Wil dät ap de Marka man so wimmelde fon Seelter Boote, woogeden sik doo Loorper nit an doo Seelter Scheepere heran.

Aan Schäddeler Buur hilkede 'n Wieu-mannske ut Loorp. Hie baude mäd Ien-ferstounden fon doo Loorper sien Scheep-koowe an dän Iesbusk, nit wied deeroowe wier nu juu Kustenkanoal Brääch is. Doo our Schäddeler Buuren doo hiere Koowen ap Säidelsbierich hieden, fängen nu uk oun Scheepkoowen ap Loorper Gruunde tou bauen, uum tichter bie de Weede tou wee-sen. Siet Jierhunnerte waas die Stried tou-goang uun [= uum?] dän swote Foan un Boarnbie-rich. Nu truch dät Scheepkoowe bauen hie-den doo Loorper Nood, dät truch juu Dul-dunge 'n Angjucht ap dät Lound entstounde kude; joo ferbooden doo Seelter juu Drift un Weedenutsung.

Doo Seelter toachten deer gans ours uur. Doo hooge Foane uum Seelterlound wieren so wook un wäit. Doo koomen as Scheep-weede nit in Froage [un] broachten goarniks ien. Dät Gäärslound an de Äi moasten doo Molkbäiste hoolde. Wier schuuln doo groote Koppele Schäipe weedje? Deer waas man aan Utwai. Die Boarenbierich mäd de swote Foan, dät waas 'n läigen druugen Weede-gruund twiske Ohe un Marka. Ut doo bee Woaterloope enstud ju Seelter Äi bie dän Iesbusk. Doo Loorper hieden ours Weede genouch, wät doo Seelter nit hieden. Deer-tou wude juu Twille Ohe un Marka mäd Seelter Boote bifoaren ättern Humling un Markhuusen. Wieruum schuul dät Lound deertwiske nit tou Seelterlound heere?

Doo Schäddeler liten doo Loorper wiete wier dät Scheed waas twiske Loorp un Schäddel. Joo hieden dät Scheed so fääst-laid, as dät däälich is twiske Näischäddel un dän Hümling. Joo ferbooden doo Loorper juu Schäipedrift in dät ganße Boarenbier-ger Gebiet, wät nu Näischäddel is. Deerap koomen doo Loorper wier touhoo-pe un bislooten hiere oolde Weedegjucht mäd Gewalt tou ferdäägenjen. Joo lieten doo Seelter wiete, dät dät Loorper Scheed deer waas, wier Ohe un Marka touhoope ronnen. Die Iesbusk un aal juu Gruunde wäästlik fon de Marka waas Loorper Gruunde. As Biewies naamden joo dät fürstlike Jagdhuus. Dät stud deer sowät wier leeter juu Näischäddeler Ticheläi baud wude. Doo Schäddeler lieten sik deer niks mäd ien.

Juu Feede geen sowied, dät joo sik eenour nöigeden, ap 'n bistimden Dai dät Scheed mäd Gewalt fäästtoustaalen. Doo Seelter hoolde touhoope in goude un läipe Tie-den un deermäd hieden doo Loorper wäil nit reekend, dät gans Seelterlound deer bääte stuud. Doo Schäddeler lieten doo Loorper gans ätter den Iesbusk (Eisbusch) wai kuume un täiwden bit de Sunne al hooch stuude un die Esterweger Busk kloor tou sjoon waas. Doo Loorper wude juu Tied al loang un rupen doo Seelter tou, do foar de Marka Brääch ligen: ,,Wie wülen jou daach dät Scheed wiesje, wier-uum kuune jie nit heruur, häbe wul Nood, wänt [= wät]?"

Dät waas doo Seelter daach tou fuul un stormden mäd Gebrul uur de Bräääch. Doo eerste träi Loorper wuuden fluks, as fon de Loai, an de Gruund hauen. As doo our seegen, dät et ap Lieuen un Dood geen, looken joo sik wät tourääch. Doo Seelter stormden deer bääteien. Juu Klopperäi wuude algemeen. Doo Loorper sätten sik mäd Fertwieulunge tou Weer, man joo ku-den jun doo Seelter nit an. Joo wuden immer färre tourääch drieuen.

Deer bie de Seelter Scheedsloot (Sagelter Graft) kreegen doo Loorper Hälpe. Nu geen juu Klopperäi eerste gjucht loos. Man wät is deer bääte bie de Iesbusk loos? Doo Seel-ter kriege uk Hälpe, un bääte juu Hälpe wimmelt et fon wietbunte Suldoaten, as wan deer 'ne ganße Armee in Anmarsk is. As doo Loorper dät seegen, roaten joo dän Kamp ap un bänselden ap Loorp tourääch. Aan Doode un moorere holich Doode ligen an de Gruund. Doo nit loope kuden bleeu-en lääsen. Doo our Bisserigde toachten, häbe jie mie nit, so kriege jie mie nit. Die Kamp waas tou Eende. Doo wietbunte Kriegere kuume naiher. Juu Ferwunnerge is groot. Goad Loaf un Toank, dät sunt ja doo Schäddeler Wieue mäd hiere wiete Flürhoude ap de Kop. Dät hied him al tou loange duurd, un joo wülne moal sjoo, wo dät hiere Kärle geen. Joo wieren just tou de gjuchte Tied keemen un hieden dän Fäind truch hiere wiete Flür-houde so in Schräk uu Nood broacht, dät joo dän Kamp aproaten un wier ap 't Huus an liepten. As Foulge fon dissen Kamp wude dät Lond [= Lound] fon de Iesbusk bit tou de Seelter Scheedsloot (Graft) doo Schäddeler tou-spreeken. Ur doo Freeferhoandlungen doo nu foulgje, foont sik 'ne uurkundlike Deel-schrift ap dät Aiter Katasteramt fon dän 10. Desember 1558 ut de Markenakte AIII 9 d. Aetter juu Uurkunde hieden doo Schäd-deler un Loorper loange Tied Stried un Uuneennigkeid uum juu Weede un Drift ap juu Fäildfluur ,,die Swote Foan" bi-naamd, un bee Patäien moaten dän Stried fon de Behörde sljuchted häbe.

Ap Gruund fon Ferhoandlungen wude[n] ap dän 2. Okt. 1557 genaue Fereenboarungen apstoald. Tou beesiedige Bifoulgung fon disse Fereenboarungen, uk fon de Behörde Siede, wuden dan doo foulgjende Fereen-boarungen utoarbeided un apstoald ap dän 10. 12. 1558. Fon de Behördesiede wieren deer doo Heeren Amtsljuude fon Cloppen-burg un Meppen, un as biapdraachde foar Schäddel Rolef fon Lutten un foar doo Loorper Hinrich fon Kampen to Schwa-kenborg.

Juu apfuundene Ouskift [= Ouskrift] fon dät Original uumfoade [= uumfoatede] oachte Aktenbogensieden. In dis-se Uurkunde wude juu Scheedlienje genau fäästlaid. Dät Scheed fon de Boarenbie-rich in lieke Lienje bit an dän Seelter Scheedsloot (Graft) un fon hier wider bit ap juu Friesenkuule, un dan fon de mid-delste Friesenkuule ätter Wilken Cammers Wiske in de Gjuchte ap Esterwege fääst-laid. Juu Binutsung fon dät Lound schäl dan doo Loorper un Schäddeler, älk ätter hiere Siede, fräistounde. Fon bee Sieden schäln doo Scheede ienheelden wäide, un dät Fäi dät uur doo Scheede kumt, kon schät wäi-de un mout deerfoar Schätjeeld bitoald wäide.

Doo Loorper aber, doo Wilken [= Wisken] as Oajen-dum deer häbe, konnen dät,[,?] färre bruke as Hoo un Weedelound, man joo duuren juu Schäddeler Weede nit hinnerje. Doo dälich noch so banamde [= binamde] Fluuren as ,,Barnberg", ,,Sagelter Graft" un ,,Fresen-Kuule" tjude as Scheed jun dät fräiske Seelterlound. Dät Woud Graft bitjut so fuul as Scheed-Sloot. Dät waas dät fon doo Seel-ter jun Lorp fäästlaide Scheed, wät dan 1558 fon de Bihörde un dän Humling an-erkoand wude.

Stried uum dän Kiewits-Foan

Fräis (Vrees) dät touforne tou Werlte heerde, lieg int Sude as Noaber an Seel-terlound. Doo Seelter weededen in de Kie-wietsfaan un deer waas sowied nan Scheed-stried. Man as doo Näisiedlungen Näifräis un Näioarensbierich (Neuarensberg) anlaid wuden, entstud uum 1788 Stried uum dän Kiewietsfoan. Doo Scheepere fon doo näije Siedlungeu dreeuen hiere Schäipe in dän Kiewietsfoan, man doo Seelter ferbooden him dät. As dät nit holp, koom juu Schäd-deler Weer, trüttich Mon stärk mäd lee-dene Ruure. Joo dreuen doo Humlinger Schäipe ätter Schäddel in dän Schätstaal. Doo Scheepere koomen sunner Schäipe wier ätter Huus. Doo Seelter roaten doo Schäipe nit eer fräi, bit doo Scheepere fersprieken, dät Seelter Scheed tou oachtjen.

Die Stried uum dän Kiewietsfoan een-dede goud foar Schäddel: Juu Loage foar dän Kiewietsfoan roaten doo Schäddeler oun as: twiske Boarenbiertch, Hetbierich, Marka un dän Deelsloot. Hiertruch waas dät Scheed juu Wäidelte (Werelte) fästlaid. Fon juu Deelsloot-Mundunge ätter buppen wai, wude juu Marka as Humlinger Scheed biteekend. Ap dän twäide Juli achtienhunnert fjau-eruntwintich as Näischäddel anlaid wude, wude dät gnaue Scheed fätlaid [= fästlaid]. Deertou keemen touhoope: träi Biapdragde ut Loorp, träi ut Näioarensbierich, träi ut Wäidelte, aan ut Bockholt, aan ut Harren-stedt un die Amtsfogt ut Sögel. Fon de Ouerkaante: fieu Biapdragde ut Schäddel, aan ut Näischäddel, deertou die Amtmoan un Auditor fon Amt Ait. Juu Scheedlienje wude ätter de Fereenboarnge von 1558 un fon 1818 uurkundlich deelschriuen.

Scheedlienjen uum Seelterlound

Schäddel kreeg 1558 dät Scheed in 't Sude fäästlaid. Mäd de Tied koom uk dät Scheed in't Wääste dran. As die Wäästfoan noch wook un sumpich waas, waas 'n fääst Scheed nit nödich. In dät Jier 1824 wuden blot Foarsleeke moaked. Biboald wude juu Lien-je uur de Ohe toun Käsel, uur dät Seelter Meer tou de ,,Roode Rüde". An de Ohe wu-de juu Märk deels as Kommunemärk fer-eenboard, wail doo Esterweger dät Gebiet bit tou dän Swoalenbierich meebrukten. Een fääste Boake waas al 1704 apstoald, as doo Tweelwe fon Seelterlound, die Gjuchter un noch ours loun[d]kundige Ljuude bifräiged wu-den. Doo stoalden fääst, dät juu ,,Roode Rü-de" 'ne hoolwe Uure gungens fon dät Mön-keklaaster Burlage un een un 'ne hoolwe Uure fon Esterwege dät Scheed utmoake-den. Hier waas die Scheedpunkt wier die Humling, Bupperledingen un Seelterlound annunner liegen. Fon de ,,Roode Rüde" in lieke Lienje ap dän Thiebrocks Sloot twiske Potshuusen un Ubbehuusen; leeter wude die Ringelbierich as Scheedpunkt ounroat. Fon Thiebrocks Sloot wude dät Scheed uur doo Potshuuser Wisken juu Seelter Äi bit an dät Djoop foar Tjootern (Detern) ounroat. Ountoumiemen is, dät die oolde Loundweerdiek (Landwehrdeich) twiske de Seelter Äi un de Jümme as Scheed goolt. Fon Tjootern goolt juu Midde fon de Jümme (uk Bärseler Djoop binamd) as Scheed int Noude fon Seelterlound. As Scheedpunkt goolt die Kjuuskolk foar Bär-sel. Uk hier statten trjoo Loundere touhoo-pe as Aastfries-lound, juu Groafskup Ool-denburg un dät Münsterlound. Bie doo Scheedferhondlungen wuden doo träi Punk-te: ,,Roode Rüde", Thiebrocks Sloot un die Kjuuskolk as fääste Scheedpunkte fereen-board. Uur Scheedstriede mäd Burlage un Longholt is noch nit bigjucht. Doo trjoo Klaastergebiete Estermege, Burlage un Longholte as wäästlike Noabere fon Seel-terlound wieren swäk biwoond. Dät Lound lieg uk as Seelterlound mäd de Longholter Äi in de Midde un Aast un Wääst fon Foan uumroat. Esterwege wude dän Johanniter-orden schoankt fon Groaf Balduin fon Bent-heim. Burlage un Longholte heerde doo Groafen fon Ravensberg, doo fon 1020-1250 dä[n] friesisken Emsgau regierden. Doo Aerwen fon Groaf Otto fon Ravensberg fermoakeden Burlage un Longholte an dät Stift Münster. Dertruch an dän Johanniter-orden die in Burlage dät Mönkeklaaster un in Longholte dät Nunnenklaaster baude.

Scheedstriede entstuden an de Jümme truch dän Kommandant fon de Buurich Stickhuusen. Hie hied uum 1704 doo foar de Utbeternge nödige Plaagen un Seeden ut doo Seelter Nieden, unner Ubbehuusen gjuchts un links fon de Seelter Ai, steete un wächfiere lät. Hier hieden doo Seelter in oolde Tieden bääste Kloaigruunde Wisken kooped, as in Seelterlound 'ne jeeldige Tied waas. Truch dät Plaage steeten wude dät Gärs gemeener. Doo Aastfriesiske Wisken hiede die Kommandant schoond, deerap wieren doo Seelter so dul. Bolde uum ju sälge Tied kloageden doo Seelter un doo Bärseler Schippere dät joo haageren Tol, bit ap dät dubbelde as fereenboard waas, bitoalje moasten. Kloagen wuden ienloan-ged, Scheedferhoandlungen un Ferglike ou-sleeten in Aeskentärp, Papenburg un Klop-penburg.

Leeter häbe doo Seelter doo Wisken wier ferkooped. Dät mjöon un hoojen un die Schipstransport unner doo läige Brääge in Roomelse waas gjucht laastich. Juu Aetter-weede wude doo Potshuusener Buuren tou-kuume lät. Doo lääste Wisken wuden fer-kooped, as uum 1900 die Kunstdunger ap-koom, fon Krömers un Dädeoaljes in Hol-len.

Aastelk fon Seelterlound ferron dät Scheed sowät wier nu die Elisabethfäntjer Knoal is in de Gjuchte ap Schillersbuskbie-rich, wier nu de Boan un de Sträite dän Kustenknoal kjuusje.

Dät is dät Scheed uum dät fräije friesiske Seelterlound un bistoant ut doo Tärpe Stru-kelje, Romelse, Schäddel un Näischäddel. Juu Grööte fon Seelterlound is sowät 30 000 Juck (15 000 ha).

Seelter Läid

• Fon Pastor Schulte
• Mel.: Brüder lagert euch im Kreise

1. Ljuude rakt et fuul un Lounde, Doo ap Goddes Wareld stounde, Man wät gungt deer wäil nur [= uur] Seelter Un uur't litje Seelterlound?

2. Seelter jeelde aal as Bruure, Aachtje, hälpe, een de uure, Träf se sik uk in de Froamde, Hat et fluks: ,,Wie sunt ja fründ."

3. Eene Sproake un aan Gloowe Un dät trjoue Haat, doo dwooe, Dät wie uus am ljoowsten säike Sälskup bie dät oaine Foulk.

4. Seelterlound, dät drug mien Wääse, Deer wol ik bigreeuen lääse, Wier uk al min Baab' un Bääsje Sunt truch 't Aeidenlieuend geen.

5. Huus, wier spielden wie as Bäidne Dät Ferstopjen in de Häidne, Tikken, Räiden, Pingelpangel, Kuud ik di ferjeete wäil?

6. Seelterlound du laist ousleeten Fon de Wareld gans ferjeeten, Man din Foan häd uus uk heelden Fräi fon Fäinde, Kriech un Nood.

7. Seelter, wie häb 't hier goud roaked, Dan uus Lound häd sik ächt moaked Häd et uus daach riekelk läwerd Fjuur un Woater un sääd Brood.

8. Wie sunt luuter een Lounds Loundjer Schäddeler, Romelster un Utendjer Un wie toanke een un 't sälge: ,,Seelterlound, dät lieuje hooch!"

Uebersetzung 1. Leute gibt es viel und Länder Die auf Gottes Erde stehen, Doch was geht wohl über Sater Und über's kleine Saterland?

2 Sater gelten alle als Brüder, Achten, helfen, all' einander, Treffen sie sich in der Fremde, Heißt es gleich: ,,Wir sind verwandt."

3. Gleiche Sprache, gleicher Glaube Und das treue Herz, die tuen Das wir uns am liebsten suchen, Geselligkeit beim eignen Volk.

4. Saterland, wo ich geboren, Dort will ich begraben sein, Wo auch schon der Väter Ahnen Gingen durch das Erdenleben.

5. Haus, wo wir als Kinder spielten Das Verstecken in der Scheune, Fangen, Raten, Kinderspiele, Könnt ich dich wohl je vergessen?

6. Saterland, liegst abgeschlossen, Von der Welt meist ganz vergessen Doch dein Moor hat auch gehalten Feinde, Krieg und Not von uns.

7. Sater, wir haben's gut getroffen, Saterland ist treu gewesen: Hat es uns doch stets geliefert Feuerung, Wasser, reichlich Brot!

8. Wir sind eines Landes Kinder Scharreler, Ramsloher und Utender Und wir denken stets das eine, ,,Saterland, das lebe hoch!"

An mien Seelterlound

• Fon G. Wessels, USA.
• Uursät fon H. Janssen

1. Du laist so joop in mien Haate, Niks jut juu Seensucht Flamme ur. In aal doo Frauten, aal doo Smaaten Toank ik an't ljoowe Ooldenhuus. Sinnich sjunge ik miene Jungjieren-läidere, Ik wänke gröitjend mäd de Hounde. Wan sjoo ik diene Fluuren wier Du äiwich flugge Seelterlound?

2. So moonich Jier is al fersoanken, As et mie in de Fierte dreeu; Dän Lidenskälk häb' ik utdroanken, Du Heimlound bleeust mie dät bääste. Oafte häb' ik uk blouked in 'n Droom Doo Steeden wier ik stud as Bäiden. Doo Aeiwend Wiende heer ik waihen In't äiwich flugge Seelterlound.

3. Un kumt us die Suumer naiher, Dan drift et mie tou die herut; Jädden stornd [= stormd] ik mäd doo Meereswoogen Tourääch in't ljoowe Ooldenhuus. Af deer noch wäil doo Schoulen stounde, Wier doo ju flugge Särke stud? Oach, bloot noch eenmoal moat ik sjoo Die äiwich flugge Seelterlound.

Ju Aei heer ik noch düdelk ruuskjen Ju läifelk Seelterlound truchlapt. Noachts mout ik in de Fierte lusterje, Af ju Heimat mie häd gröited. Oach, bloot in Droom sjoo ik die wier, O Schäddel an dän Buske Rant. Jädden lieg ik mie stierwend deel Touhuus in't flugge Seelterlound.

An twooduusend Jiere häbe unse [= uuse] Oolden juu Seelter Sproake as Kulturgoud pleeged in dät litje Seelterlounrt. Truch dä[n] Ferkier lait Seelterlound nuu eepen foar de Wareld. Nu is et Tied dät wie uus weere. Wie moak-je aal dät Näi[e] jädden mee, man uus Sproake un Gloowe wau wie bihoolde so longe God [dät wol].

Wäl kon dät räide?

1. Wan me wät wites hooch smit, kumt et jeel wier ap de Gruund.

2. Wan me wät rundet hooch smit, kumt et long wier deel.

3. Wan me wät roodet hooch smit, kumt et swot wier deel.

4. Wan me 'n iersenen Stikke hooch smit, kumt as Kjuus wier deel.

5. Dät gunkt alle Deege ut un blift daach tou Huus.

6. Wät stount ap de Kop un gunkt?

7. Wät gunkt truch de Toudenhääge un dät sik daach nit seer?

8. Een is binne wook un bute hääd, ours een binne hääd un bute wook.

9. Wät honget an de Wooge un rakt älk de Hounde?

10. Wät gunkt un häd goarneen Beene?

11. Ik gunge uur de Brääch un dreege dät Köniksbääd ap de Rääch.

12. Deer loope fjauer Wieuljuude mäd roode Schorten bääte nunner ien un konnen sik nit kriege. Woo heete doo?

13. Man kon et mäd de Wonne bedäkke, un neen soogen Spon Hoangste konnen dät luke.

14. Een gansset Lound ful un daach neen Hounde ful. Wät is dät? 1. Oai. 2. Kljoun Jäiden. 3. Koole Fjuur. d. Schiere: 5. Fjuur Tonge. 6. Spieker in de Schou. 7. Stroal. 8. Oai un Plume. 9. Hoan-douk, 10. Kloke. 11. Gäise. 12. Mälnrouen (Juuken). 13. Sood. 13. Wiend.

Wille un Plicht

Ik wol, dät mai ik heere, ik schäl, dät mout ik heere; un wol ik, wät ik schäl, soo häbe ik foar God juu Eer un bän min oaine Heer.

Stoant jou Bääd gjucht?

Fon Freiherr v. Rolshausen

Wurigaid brankt Uunlust. Dät häbe ik ofte genouch heerd, un wan uk nit immer, so kud ik daach maastied hälpe, wier foar-tied aal doo our Middele nit holpen. Ik bän longjierige Woaterädder-Säiker un forskje ap dät Gebiet fon doo so naamde Aidstroa- [= Äidstroa-len af Raitsstriepen, doo maast fon Woater-äddern herkuume.

Ik häbe in hunnerte fon Foarkuumen biwiesde Biobachtungen moaked; dät doo maaste Moansken nan gesuunden, rauelken Släip fiende konnen, wan hier Bääd uur 'n Raitsstriepen stoant. Man houget nan Dokter tou weesen, uum tou wieten, wo schoadelk 'n uunrauelken Släip is. So moo-nige Moale häbe mie Ljuude, doo deerun-ner leeden, bidded, hiere Bääde ap Woa-teräddern tou unnersäiken. Maastetied stoalde ik dan 'n Raitsstriepen fääst. Truch ferluuken fon Bääde kud ik dät Eeuel ou-staale un 'n gesuunden Släip wierreeke.

Junker Griese

ätter Strackerjan un Niemann

Noudaastlk fon de Bärßeler Särke bääte Pastorshuus lait aan wät haager lääsenden Tun. Dät Lound hat dälich noch de Buu-rich. Deer hieden doo Graafen fon Teklen-buurich 'ne Riederbuurich apbaud. In dät trättienste Jierhunnert woonde deer 'n Groaf, Junker Griese binaamd. Him heerde noch 'ne twäide Buurich, juu lieg noudwästlk fon Bärßel, deer, wier dät Bär-ßeler un Noudloher Djoop touhoopeloope. Juu Steede hat dälich noch: Snappenbuu-rich.

Doomoals foarden noch fuul Schiepe mäd Weeren fon Aastfräislound ap dät Bärßeler Djoop un Söiste ätter Ait. Doo moasten an de Snappenbuurich foarbie. Deer luurde Junker Griese doo Schiepe ap un snapte doo. Uk ap dän Loundwai die uur Tjootern int Münsterlound geen, luurde hie doo Koopljuude ap. Hie ferlongede hoogen Tol, un die nit bitoalje kude af nit wül, wude ätter de Snappenburich broacht un ien-speerd bit hie fräikooped wude fon sien Fründe. Die Junker waas 'n Roower wier doo Ljuude Nood foar hieden. Man hie geen uk in de Särke un hied sien Steede tichte bie dät Oalter, so dät älk him sjoo kude. Hie hied dän Pestor bifääln, so longe tou täiwen mäd de Hochmisse, bit hie deer waas.

Dät waas ap 'n Sundai bie fluch Weeder. Uum alwen Uur waas die Junker oaber noch nit deer un die Pestor wül so jädden ounfange. Hie fräigede dän Huustjooner, af die Junker noch nit bolde kuumen die-de. Die kwad, sin Heer waas al smäidens ädder mäd sien Riedknächte wächrieden, hie schul dälich wul nit kume. Doo fäng die Pestor mäd de Hochmisse oun. Man ieu-en foar de Wandlung koom die Junker ap sin Rappen ounsuusjen. As hie saach, dät die Pestor al bie de hilge Wandlung waas, wud hie dul, look sien Swäid un statte dän Pestor foart Oalter dood. Dan ron hie wier ut de Särke, sproang ap sin Hoangst un näidede ätter de Snappenbuurich. Die Wach-mon saach him nit ädder genouch kuumen. Juu Brääch waas eerste hoolich deel lät, doo suusden Hoangst un Rieder in fulle Rustunge in dät djoope Woater. Die Hoangst

oarbeidede sik wier an Lound, oaber fon dän Junker häd me niks wier blouked, uk siene Lieke foont me nit. Doo Ljuude fertälden sik, die Düüwel moaste dän Roower un Moorder wäil fluks in de Hälle hoald häbe.

Groafen fon Ravensbuurich un Teklenbuurich

In dät trättienste Jierhunnert regierde as lääste Groaf fon Ravensbuurich (Vechte) Groaf Otto die twäide. Die Groaf un sien Moanske Gräfin Sophie hieden longe wai neen Bäidene. Toulääst schoankte God doo Bee 'n Wucht, dät joo Jutta namden. As Jutta groot waas, koomen hiere Oolden mäd dän Groaf fonu Teklenbuurich uureen, juu schuul dän junge Groaf Heinrich fon Tek-lenbuurich hilkje. Dät wude uk so. Jutta un Heinrich heelten groote Hochtied. Hein-rich schoankte Jutta as Mäddengoawe juu Buurich Ait un Sögel.

Man dät Gluk waas nit fon longe Duur. Groaf Heinrich lieude man een poor Jiere moor, un Gräfin Jutta geen wier sunner Aerwe ätter hiere Muur ätter Vechte. Deer foonten sik bolde wier Fräihere ien. Jutta hilkede 'n Groaf in de Eifel un hiere Muur look mäd hier deerwai. Juu ferkoopede hiere Groafskup Vechte, Buurich Ait un Sö-gel an dän Biskop fon Münster foar fjau-tichduuseud Maak in dät Jier 1252. Doo kriegeriske Groafen fon Teklenbuurich wüln Buurich Ait oaber nit herut reeke. Jo sät-ten Ait in Weer un ligen juu Kloppenbuu-rich gans näi an. Am läipsten waas noch die dulle Groaf Kloas. Hie barnde mäd sien Roowriedere Tärpe un Steeden deel. Uur-fällen Koopljuude roowden se ut, hääuen se dood aw noomen se mee ätter de Buurich. Deer moasten joo sik fräikoopje truch Fründe.

Doo soande die Biskop fon Münster un sien Hälpere Suldoaten ätter de Kloppen-buurich un bileegerde se. Binnen oachte Wieke roaten se sik. Buurich Ait moaste sik uk reeke. Dät eroberde Lound kreeg die Biskop fon Münster. Hie fereenigde dät mäd Vechte un Meppen un namde dät aol-touhoope [= aal..] ,,Niederstift Münster." Dät is dä-lich dät Münsterlound.

Uk 'n Woud ut Wäästfräislound

Pyt Kramer schrift foar junge Seelter. Doo Wäästfräisen fäile sik as Bruurefoulk fon doo Seelter. Dät is neen Wunner dän neen Sproake stoant Uuse soo nai as dät Seeltersk. Seelterlound häd sien ooldfräis-ke demokroatiske Fräigaid biheelden bit 1802, wilst wie juu al in 1485 ferlädden häbe.

Deerume wollene wie dät Seelterlound seeltersk blift un deerfoar häbe wie fuul JäiId un Moite uurich. Seelterlound is foar uus een fon doo Pärlen uut dän Gäddel fon Fräiske Lounde an de Suudsiede fon de Noudsee, doo aal wät utnunner woaksen sunt in dän Loop fon doo Jierhunnerte, man doo eenich sunt in hiere Ljoowe four Fräi-gaid un Gjucht: Ljauer dood as Skloawe!

Fräislound häd al soo fuul ferlädden, dät wie nit touläite konnen, noch moor tou fer-ljoosen. Bitoank moal dät insen dät Fräisk juu Hondelssproake waas foar dät ganse Noudseegebiet un dät foar 500 Jieren disse oaine Seelter Sproake boald wude in Gro-ningen, Aastfräislound, Butjoadingen un gans bit an de Elbe. Juu Sproake is leeter wul wät ferannerd man, juu Sproake fon dän Apstalboom (Juu wuchtige Fräiske Fede-ration wier aal dät Lound touheerde twiske Amsterdam un Hamburg), juu Sproake waas fon Gruund an gliek as dät Seeltersk fon nuu.

Dät Seeltersk is juust so goud fon God moaked as dät Düütsk. Hie häd doo Sproa-ken woakse un ferannerje lät, juust as doo Plonten un Dierte un aal wät ap de Wareld lieuet. Dät duuren wie nit wächsmiete; wie schällen dät trjou biwoarje un bruke as ne groote Goawe juu uus roat is. Dät is 'ne Goawe wierfon wie Moansken dän Wtiid alleene fäile naan nit bibaale konnen. Deer-uum blieu daach trjou un hoolt dien Muur-sproake in Eeren.

Deer sunt däälich twäie soofuul Moans-kene doo Seeltersk baale as in 1835.

Foulks Wiesegaid

1. Fon Spoarjen un Woarjen kumt Nää-ben [= Hääben] fon här.

2. Een Lood Gluk däd moor as 'n Puund Ferstant.

3. Neen Kunst Koop-mon tou wäiden, man tou blieuen.

4. Houn-[de] in de Schoot, rakt neen Brood.

5. Dän willi-gen Hoangst mout me nit uurdrieue.

6. Die mee iete wol, mout uk mee tärske. 7. Die goude Wille moaket lichte Beene.

8. ,,Dää-lich häbe wie fluch spield," kwad die Puu-stertreeder tou dän Orgelslooher.

9. ,,Dät wol ik stounde läite," kwad die Düüwel, doo geen hie bi dät Kjuus forbie.

10. Die Eesel mout 'n Drieuer häbe.

11. Die träde Sleek rakt Oilje.

12. ,,Soo wül ik dat häbe," kwad die Düüwel, doo prügelden sik doo Ljuude.

13. Man mout nit eer wächspringe, as me foar 'n Sloot stoant.

14. Wan die Eesel dood is, grappe si[?] sik doo Moanske uum dät Fäl.

15. Aan die tou fjuntelk is, häd wäl bidrai-en, af wol wäl biedrjooge.

16. Goude Wuch-tere un goude Gäise gunge bie Tied ätter Huus.

17. Fat un Weerhaid drieue tou-lääst daach buppe.

18. Wier God 'ne Wuun-de slacht, lait hie uk dät Plaaster wai.

19. Wan die Foaks ounfankt tou preetjen, mout me doo Gäisesukene woarje.

20. Die sien oane [= oaine] Noose oubit, schoant sien Gesicht.

21. Die man 'ne litje Ponne häd, schul neen groote Fiske fange.

22. Die Moanske ferjät neen goude Doat, wan hie se sälwen däin häd.

23. Aan eensigen ljoachten Toacht, kon 'ne gansen Dai aphellerje.

24. Die sik niks ienbilget, biwoart sik foar sin läipste Fäind, foar sik sälwen.

25. Wät me mäiden goud dwoo kon, is nit wäid, däälich uk noch tou dwoon.

26. Aelke Moanske kumt sien Gluk moal jun, man die minste koant et.

27. Fieu Minuten Hälpe sunt beeter as tjoon Deege Meelieden.

28. Wieuljuude sunt eerste oold, wan se nit moor int Speegel kiekje.

29. Wan aan Pänik an 'n Doaler failt, dan is hie nit ful.

30. Truch Korten, Knobel un Alkohol, wät moonich aan toun ärmen Mon.

Ut dine Ferlowung mäd Käte wät niks? Häd dät dan goarnan Iendruck ap hier moaked, as du hier fon din riken Aerw-Ooom fer-täldest?" ,,O daach, ju häd sik deerap mäd him ferlowed un wät bolde wien Möije."

Dät Wiesmoakjen blift

Dät waas noch 'ne flugge Tied in dät fori-ge Jierhunnert, as doo Seelter ap doo longe Winteräiwende sik eenour bisoachten un wät fertälden. Wan jo dan so bi dät eepene Fjuur sieten tou braidjen un Geschichten fertälden, häbe jo fuul Spoas häiwed. Uk dät Wiesmoakjen (Apbienden) heerde deer-tou un is bit däälich noch nit utslieten. Bernd, di alle Mäidene truch dät Tärp fierde un doo Molkkannen ätter de Molkeräi broachte, waas as Spoasmoaker bikoand. Dät koom him juust gjucht, as Pestors Huushollerske him moal anheelt un fräige-de: ,,Bernd, wo kumt dät äigentlik dät wi ap de Molkeräi so läigen Fatgehalt häbe?" ,,Wo ofte meelke ji dan", wül Bernd wiete. ,,Wi meelke deeges träije", waas ju Ont-woud. Bernd troalde sin tjukke Snurboart 'n poor Moal rund un kwad: ,,Ja, dan mou-den ji noch insen moor meelke, un dät Lääste scheen utmeelke dan dät is juust dät Fat; dan schäln ji uk wäll hager Fat-gehalt häbe." Deerbi kneep Bernd doo Oo-gene hoolich tou un kikede so ietenst ut, as wan hi dät sälwen leeude.

Ap dän Wai tourääch komm [= koom] Bernd bi de Schoule forbi. Dän Koaster sien Huushol-lerske stud foar de Doore un wänkte him antouhoolden. Bernd heelt un Gesina koom ätter him tou. ,,Meun Gesina, wät rakt et Näijes. Ik häbe heerd ji häbe jou Ku fer-kooped. Häbe je deer noch goud wät foar kriegen?" ,,Noa, ju Ku waas al oold un roate man 'n bitjen Molk moor. Di Hon-delsmon kwad, dät sukke oolde Bäiste bil-lich wieren!" ,,Ja Gesina, ji wolln daach sicher noch 'ne Ku wier häbe?" Gesina kwad: ,,Je, di Hondelsmon häd mi fluks 'ne goude Ku in Tuusk ferkooped. Ik wül die fräigje, af du ju ieuen bikikje wült und wät du deer fon meenst af ju goud is."

Bernd kik ju Ku in de Bäk. ,,Je man Ge-sina, wo häst du dät häiwed. Kike man här, ju Ku häd buppe nit aan Tusk moor in de Bäk. Dät mout ja wul ne gans oolde Ku weese un deer häst du noch so fuul Jäild ap tou roat?" Gesina wunnert sik mäd de eepene Muule un kwäd: ,,Dan mout di Kärl ju Ku wiernieme!" Bernd kwäd: ,,Noa, dät houget hi nit. Eerstens häbe ji tuusked un twäidens is dät 'n Failer di tou sjoon is. Deer durst du nit mäd int Gjucht gunge! Dät kuud di 'n juuren Prosses wäide. Dät hat nit uumsunst: di prossesje wol uum 'ne Ku, di reek ljauer noch een tou." Bernd kneep doo Oogene wier hoolich tou, mäd 'n Gesicht so trjou un ietenst, dät Gesina dät wuddelk leeue mout.

Dät boalt sik gaau int Tärp rund, dät Gesina so tou gong keemen is mäd ju näije Ku un älk beduurt hier. Ap maasten fer-trät Gesina, dät ju foar ju oolde Ku noch ne' allere wier kriegen häd. Hiere Noaber Steffen kon dät touläst nit moor ounluster-je un hälpt hier deerbäte. Hi kwäd tou Ge-sina: ,,Jo häbe di nu longe nouch foar 't Tau häiwed. Ju Ku is goud, deer failt niks an. Buppe in de Bäk häbe doo Bäiste aal neen Tuske." Doo faalt Gesina 'n Steen font Haat.

Räidet moal

Wan ju Sunne sakket int Wääste, wäl oarbaidet dan apt bääste? - Wät foar 'n Huus is sunner Disk? - Wät foar 'n Woa-ter is sunner Fisk? - Wät foarn Huus is sunner Wooge? - Wät foarn Könik is sunner Lound? - Wät foarn Boom is sun-ner Loof? - Wät foarn Sträite is sunner Stoaf? - Bäte us Foar sin Koomer, deer honget 'n longen Hoomer; di deer mäd tim-merji kon, dät is 'n gjuchten Timmermon. -Deer gunkt wäl uum dät Huus un kikt in alle Goate. - Ieunske mi lapt 'n litjen swotten Mon, di nit leese un schrieue kon. - Deer sit 'n oolden Mon apt Dak, di roo-ket alle Deege sin Tebak. - Gesuunde hä-be fuul Wonske, Kronke man aan! - Blie-det Gemöüt rakt 'n gesuundet Geblöüt. -Eenmoal lachjen hälpt beeter as soogen moal Medisin. - As doo Sooken, so doo Häkken. - Gungende Fäite winne. - ,,Man kumt de Nood nit herut", kwad di Wänt, ,,in de Suumer dan grummelt et un in de Winter mout ik ätter Schoule."

Vitamine

Dät et Vitamine rakt un dät wi do so nödich häbe, häbe wi fröüher nit wist. Eer-ste in de lääste Tied sunt wi deer bäte kee-men un naiher mäd bikoand wuden. Brukt häbe us Oolden do al immer, man sunner tou wieten wät dät waas.

In de Forjier sunt fuul Ljuude kronk un konnen nit oarbaidje. Uk stierwe in de Forjier do maaste Moansken an Gebräk fon Vitamine. As Huusmiddel jun de For-jierskronkheid brukden do Ljuude toufoar-ne do Krüderäien ut Fäild un Busk. Wun-derboar holpen touhoope miskede [] fon do junge Bleede fon do Plonten as Löwentusk, Suurke, Houlattik, Breedwairich, di Gruund-bleedekrans fon Marienbloumen (Bellis) un fon Nanneierwe [= Hanneierwe] (Stellaria media) dät ganße Krud sunner Wuttele. Tougjuchtemoaked as Salat, finsnieden, uk as Soape un truch-nunner seeden Ieten mäd Tuffelke. Bi Win-terdai holpen sik do Ljuude mäd Gräinkool, Gräineboonen, Petersilje un Breu (Porre).

Do Ljuude wisten, dät disse Wüldplonten 'ne groote Medisinkraft bisitten diden un eerste in de näiste Tied foonten do Chemi-ker Nomen deerfoar. Jo namden ju Wun-derkraft Vitamine. Deerfon rakt et morere Sorten, do jo mäd Lättere biteekend häbe fon A bit H. - Vitamin A hälpt jun Wuu-rigaid, oubreekende Hiere un moaket scheene Häid. Et is in gräine Salate (uk Baadnnäddel un Löwentusk), Liuertroan, Buutere, Oaidoderke, Liuer un Wuttele.

Vitamin B2 hälpt jun Bloudärmoud un Häidkronkheiden un is deer in Molk, Woi-je, Forjierskrüderäien, Gemöüs un Salate, in Korrel, Jääst (Heefe), Liuer un Njuure.

Vitamin B12 hälpt bi Häidferjungerjen, stärket de Sliemhäid un Hiere-Woaksdum. Et is deer in de Liuer fon Dierte.

Vitamin C is dät bikoanste un hälpt do Organe jun Ferkoaleräi un bi Beseerigun-gen, et werket algemeen as Ennergiespen-der un kräftiget de Häid, dän Hierewoaks un do Sliemhäide. Et is deer am maasten in Citronen un Hagebutten, dan in Apel-sinen, Apele, Swotte Säntjansbäije un Pe-tersilje.

Vitamin D is nödig bi dän Apbau fon ge-suunde Knooken, Tuske un Hiere. Dät is 'n Sunnenvitamin, un wi krige dät fon do Sunnenstroalen, wan do us bloote Häid bi-schine. Al in dän eerste Wareldkriech fer-schreeuen do Doktere deeges 'ne hoolwe Uure Sunnenbad jun T.B., foar allen Din-gen bi Fäite, Knibele un Houndekneetsle (Gelenke). Deertruch wude ju Tuberkulose ferkapseld. Foar do, do ju Sunne nit ut-nutsje konnen, is 'n Deel fon disse Sun-nenvitamine in Fisk-Liuertroan in Jääst (Hefe), Tungräinte ju in de Sunne woak-sen is, Kwark un Oaidoderke. Do maaste Ljuude stierwe in de Forjier, wan do Vi-tamine ferbruukt sunt truch do longe sun-nenärme Wintermounde.

Vitämin H hälpt bisunners dät de Häid gesuund un fluch utsjucht. Et is deer in Jääst, Woije, Liuer, Njure un Oaidoderke. - Wi wieten nu, dät deer 'n groten Deel an Schuts un Wirkstoffe, deertou Mineral-soalte in us hiesige Wüld- un Anplonten ouleegerd sunt. As Soppe, Gemöüs of Sa-lat hergjucht, häd älke Sorte 'n oainen Ge-smak, deeruum miskje wi morere Sorten. As Salat nimt me aal dät wülde Gemöüs-gräin. Bi Suurke duurt man nan Äätik nie-me. Tou Salate kon me nieme: Swäite Molk, Tjukke Molk, Sädnemolk af Sukker un Aätik. As Soappe nimt me Suurke, Lö-wentusk un Baaneddel. Do waaskene Blee-de wäide in bitjen Fat dunsted un mäd bit-jen Woater goarseeden. Bitjen Meel kon uk torrürd [= tourürd?] wäide. Atter dät apsjooden ou-pröuwje mäd Sukker un Soalt. As Salat-Gemöüs dunset man mäd 'n bitjen Fat un Woater goar. Dan rüürt me in n Schöäl-ken 'n bitsken Meel un däd dät deertou. Mäd Soalt oupröüwje un bi Suurke uk mäd Sukker. As tjukke Soape (Seeden Ieten) mäd Tuf-felke kon me aal do Wüldplonten nieme as Tousjooderäi as wan me Gräinnkool sjut. Häd me in de Forjier eerste Snitkool, Meel-de, Mangold usw. un deertou woarmen Sun-schien, dan is dät mäd de Forjierskronkheid foarbi. Dät däd ju Wunderkraft fon do Vi-tamine.

Twoo Meenungen

Liesbet, 'n jung Wiu, kumt mäd hiere litje Wänt fon twoo Jiere bi dän Fotogroaf un fräiget: ,,Woofuul kostet dät uum dis-sen Wänt tou fotografierjen?" ,,Dät kostet fiu Maak, dät is tou kweeden: foar twee-lich." - ,,Och Mon!" kwäd Liesbet, ,,Ik wol nit täiwe so loange bit wi tweelich häbe; dit is us eerste Bäiden noch man."

Dät is niks uum tjoon Fjunde loos tou wäiden, man uum fon aan Fäind ou tou kuumen, dät is stuur.

Di koolde Kriech

,,Wät gunkt 'r bilongs! Wät gunkt 'r bi-longs!" rup di Papagai, do hiede di Kat him in de Bäk un sprong mäd him ur do Hoo-neboolken.

Ferkierd apfoated

Herr [= heer] moal, junge Mon. Wo kumst du deer tou, ätter mien Dochter tou fräien, sunner mi eerste tou fräigjen?" kwad dät rieke Wiu. ,,Och, dan mo ji daach entscheeldigje", kwad Franz. ,,Dät häbe ik ja goarnit wist, dät ji mi uk ljoow häbe.

Unner Woater

,,Ida, wan du do Siepele unner Woater snieden däst, dan troonje di do Oogene nit" ,,Gouden Räid, man so longe kon ik nit unner Woater blieue."

Gruundgesets foar de Bundesrepublik Dütsklound fon de 23. Mai 1949

Artikel 1
(1) Ju Wöide fon do Moansken duurt nit antaast wäide. Ju tou oachtjen un tou schutsjen is Ferflichtung fon alle stoatlike Gewalt. (2) Dät Dütske Foulk bikoant sik deeruum tou uunferlätsboare Moanskenri-ochten as Gruundloage älker moansliker Gemeensskup, fon Free un Gjuchtigaid in de Wareld. (3) Do nu foulgjende Gruund-riochte biende Gesetsreekung, utübjende Gewalt un Riochtspreekung as jeeldendet Riocht.

Artikel 2
(2) Aelk häd dät Riocht ap fräie Entwik-lung fon sien Person, sowied es [= as] et nit do Riochte fon do our schoadet un nit jun ju ferfassungsmäßige Ordnung af dät Sitten-gesets ferstat. (2) Aelk häd dät Riocht ap Liuen un korperlike un liuens Uunferseert-haid. Ju Fräigaid fon die Person is uunfer-lätsboar. In dit Riocht duurt bloot ap Gruund fon 'n Gesets oungriepen wäide.

Artikel 3
(1) Foar dät Gesets sunt alle Moansken glik. (2) Monljude un Wiuljude häbe glike Riochte. (3) Neemens duurt wegen siene Oustammung, sien Geslächt, sien Rasse, sien Sproake, sien Haimat un Härkunft, sien Gewieten toun Kriechstjoonst mäd de Gloowe, siene religiöse af politiske Meenun-ge foarleeken af tourääch sät wäide.

Artikel 4
(1) Ju Fräigaid fon Gloowe, Skrupeln (Ge-wieten) un ju Fräigaid fon religiosen un wareldansichtliket Bikannen sunt uunfer-lätsboar. (2) Dät ungestörde Religionsliuen wät garantie[r]d. (3) Neemens duurt jun sien Weerreewe twongen wäide. Een Buundes-gesets rärelt [= rägelt] dät utfüürlik.

Artikel 5
(1) Aelk häd dät Riocht, siene Meenung in Woud, Schrift un Bielde fräi tou uterjen, uttouspreeden un sik ut algemeene Kwäl-len fräi tou unnerriochten. Ju Pressefräi-gaid up Fräigaid fon Biriochten truch Radio un Film wäide garantierd. Eene Sensur rakt et nit. (2) Disse Riochte fiende hiere Schran-ken in do Foarschriften fon do algemeene Gesetse, do gesetslike Bistimmungen foar Jugendschuts un in dät Riocht fon de per-sönlike Eere. (3) Kunst un Wietenskup, Forskung un Leere bifräit nit fon de Trjoue tou dät Gruundgesets.

Artikel 6
(1) Ehe un Familje stounde unner bisun-nern Schuts fon de stoatlike Ordnung. (2) Flege un Aplukenge fon Bäidene sunt dät natürlike Riocht fon do Oolden un do him aplaide Flichten. Hiere Oarbaiden biobach-tet ju stoatlike Gemeenskup. (3) Jun dän Wille fon do Apluker duuren Bäidene bloot ap Gruund fon een Gesets fon de Familje schat wäide, wan do Apluker fersoangje [= fersoagje] af wan do Bäidene ut ours 'n Gruund woar-schienlik ferkuume. (4) Aelke Muur häd 'n Riocht ap dän Schuts un ju Foarsurge fon de Gemeenskup. (5) Do uunehelike Bäidene sunt truch de Gesetse do glike Bidingungen foar hiere korperlike un seeliske Entwike-lung un hiere Steede in de Gemeenskup tou schafjen as do ehelike Bäidene.

Artikel 7
(1) Dät ganse Schoulweesen stoant unner de Apsicht fon de Stoat. (2) Do Apluker häbe dät Riocht ur dät Andeelniemen fon dät Bäiden an dän Religionsunnerriocht tou bistimmen. (3) Di Religionsunnerriocht is in do eepentlike Schoulen mäd Utnoame fon do bikannenfräie Schoulen ordentliket Leer-fäk. Ieunske dät stoatlike Apsichtsriocht wät di Religionsunnerriocht in Ureenstim-mung mäd do Gruundsätse fon do Religi-onsgemeenskuppen roat. Naan Leerder durt jun sin Willen twongen wäide, Religionsun-nerriocht tou reeken. (4) Dät Riocht bistoant, prifate Schoulen ientouriochten. Prifate Schoulen as Ersät foar eepentlike Schoulen bruke ju Genemigung fon de Stoat un un-nerstou[n]de do Loundergesetse. Ju Geneemi-gung is tou reeken, wan do prifate Schoulen in hiere Leersile un Ienriochtengen so uk in de Wietenskuplike Utbildung fon hiere Leerder nit bäte do eepentlike Schoule tourääch stounde un eene Ousonderung fon do Bäidene ätter Formungen fon do Ool-den nit ferlonged wät.

Ju Geneemigung is nit tou reeken, wan do Leerder (Koastere) wirtschaftlik un riochtlik nit genouch sichert sunt. (5) Eene prifate Foulksschoule is dan blot toutou-läiten, wan ju Unnerriochts-Ferwaltung een bisunnerd pädagogisked Interesse anerkoant af, ap Andraach fon do Apluker, wan jo as Gemeenskupschoule, as Bikannen- af Wareldansichtschoule iengjucht wäide schäl un 'ne eepentlike Foulksschoule fon disse Sorte in de Gemeende nit bistoant. (6) Foar-schoulen rakt et nit moor.

Artikel 8
1) Aal do Dütske häbe dät Riocht, sun-ner Anmeldung af Geneemigung freedelk un sunner Woapen touhoope tou kuumen. (2) Foar Touhoopekuumen unner fräien Heemel kon dät Riocht truch Gesets ap Gruund fon 'n Gesets ienschroankt wäide.

Artikel 9
(1) Aal do Dütske häbe dät Riocht, Fer-eine un Sälskuppen tou bildjen. (2) Fer-eenigungen, do hiere Apgoawe et is af do hiere Oarbeid mäd do Stroafgesetse in kon-trast stounde, af sik jun ju gesetslike Or-nunge af jun dän Toacht fon dät Foulker-ferstounden gjuchte, sunt ferbeeden. (3) Dät Riocht, Fereenigungen tou bildjen uum hiere Oarbeids[-] un Wirtschaftsbidingungen tou woarjen un ferbeetrjen, is foar älk un foar aal do Berufe sicherd. Ousproaken, do dit Riocht ientouengjen af tou bihinnerjen säike, sunt nichtig, hierap waitjudende Oarbeiden fersteete jun dät Riocht.

Artikel 10
Dät Bräifsiegel soo uk ju Stülkenhool-denge fon Post un Fiermeldungen sunt uunferletsboar, Bischrankungen duuren blot ap Gruund fon 'n Gesets anordned wäide.

Artikel 11
(1) Aal do Dütske häbe fräien Woander-toach in aal do Buundeslounloundere [= Buundesloundere]. (2) Dit Riocht duurt blot truch 'n Gesets un blot foar Falle ienschroankt wäide, in do 'ne utriekende Liuensgruundloage nit deer is un de Algemeenhaid deerut bisunnere La-sten entstounden dieden un wan toun Schuts fon de Jugend foar Ferwoarloosung, tou Bikämpung fon Sükengefoor af uum stroafboare Hondlungen outoumäiten, nö-dich is.

Artikel 12
Aal do Dütske häbe dät Riocht, Beruf, Oarbeidssteede un Utbildungsteede fräi tou wääljen. Ju Berufsutfüürung kon truch Gesets räägeld wäide. (2) Neemens duurt tou 'ne bistimde Oarbeid twoangen wäide, buten in dän Roome fon 'ne algemeene, foar älk glike eepentlike Tjoonstdwoon-flicht. Wäl ut Gewietenseeke dän Kriechs-tjoonst mäd de Weerreewe outält, kon toun Ersättjoonst ferflichted wäide. Ju Duur fon dän Ersättjoonst duurt nit langer weese as di Weertjoonst. Dät Naihere rägelt 'n Ge-sets, dät ju Fräigaid fon dän Gewietensent-schat nit smälerje duurt un uk 'ne Mugel-kaid fon dän Ersättjoonst foarsjoo mout, ju in naan Touhoopehong mäd do Ferbände fon de Striedkrafte stoant. (3) Wiuljude duuren nit tou 'n Tjoonst in dän Ferband fon do Striedkrafte truch Gesets ferflichted wäide. Toun Tjoonst mäd de Weerreewe duuren se goarnit ferwoand wäide. (4) Twoangoarbeid is blot bi 'ne gjuchtlike an-ordnede Fräigaids-Entlukenge toulät.

Artikel 13
(1) Ju Woonung is uunferlätsboar. (2) Truchsäikengen duuren blot truch dän Gjuchter, bi Gefoor in Sicht truch our in do Gesetse foarsäine Organe anordned un blot in ju deer foarschriuene Form truchfierd wäide. (3) Iengriepe un Bischroankungen duuren sowiso blot tou Ouweer fon 'ne gemeene Gefoor af 'ne Liuensgefoor foar empelde Ljude, ap Gruund fon n Gesets uk tou Fermidung tringender Gefooren foar de eepentlike Sicherhaid un Ordnunge, bisunners uk tou Ferbeeterung fon de Woonruumnood, tou bekämpung fon Sü-kengefoor af toun Schuts foar in Gefoor lieujende Jungfoulk.

Artikel 14
(1) Dät Oaindum un Aerwgjucht wäide gartierd [= garantierd]. Inhoolt un Schranken wäi-de truch Gesetse bistimd.

(2) Oaindum fer-flichtet. Sin Gehruk schäl tougliek dät In-tresse fon de Allgeneenheit tjoonje. (3) Eene Entoaignung is blot foar dät Intresse fon de Algemeenheid toulät. Ju duurt blot truch Gesets af ap Gruund fon 'n Gesets foarnuumen wäide, dät Oart un Hööchte fon ju Fergöüdung räägelt. Ju Fergöüdung is unner Ouweegen fon beesidiger Intressen tou bistimmen. Wegen de Hööchte fon de Fergöüdung in 'n Striedfal stoant di Riochtswai foar do orntlike Gjuchte eepen.

Artikel 15
Gruund un Bouden, Naturschätse un Pro-duktionsmiddele konnen toun Tswek fon Fergesälskuppenge truch 'n Gesets, dät Oart un Hööchte fon de Fergöüdung räägelt, in Gemeenheitsoaindum af in our Form de Gemeenheitsweerskup uurfierd wäide. Foar ju Fergöüdung jält di Artikel 14 Ousät 3 Riege 3 un 4.

Artikel 16
(1) Ju dütske Stoatstouheerigkeid duurt nit entleeken wäide. Di Ferlust fon de Stoatstouheerigkeid duurt blot ap Gruund fon 'n Gesets un jun dän Willen fon dän Bitreffenden, blot dan ientreede, wan di Bitreffende deertruch nit staatenloos wät. (2) Naan Dütske duurt an dät Utlound ut-lääwerd wäide. Politisk Ferfoulgede stount dät Asylriocht tou.

Artikel 17
Aelk häd dät Riocht, sik eenpeln af in Gemeenskup mäd ourswäke schriftelk mäd Bidden af Bisweeren an do deerfoar tou-stounddende Steeden un an do Foulksfer-treeder tou weenden.

Artikel 17a
(1) Gesetse uur Weertjoonst konnen bi-stimme, dät foar do Touheerige fon do Striedkräfte un dän Ersättjoonst wilst de Tied fon Weer- af Ersättjonst dät Gruund-riocht, siene Meenung in Woud, Schrift un

Bielde fräl tou uterjen un tou ferbreedjen (Artikel 3 Ousät 1 Riege 3 eerste Holwerie-ge), dät Gruundriocht fon de Touhoope-kuumen-Fräigaid (Artikel 8) un dät Peti-tionsriocht (Artikel 17, sowied as it dät Riocht rakt, Bidden af Bisweerden in Ge-meenskup mäd ourswäke foartoubrangen, ienschrankt wäide.

2) Gesetse, do de Ferdägenge, iensleeten di Schuts fan dät Civilfoulk tjoonje, konnen bistimme, dät do Gruundriochte fon de Fräitoachwoanderung (Artikal 11) un ju Uunferletsboarkeid fon de Woonung (Arti-kel 13) ienschrankt wäide.

Artikel 18
Wäl ju Fräigaid fon Meenungsuternge, bisunners ju Pressef[r]äigaid (Artikel 5 Ousät 1), ju Leerfräigaid (Artikel 5 Ousät 3), ju Touhoopekuumenfräigaid (Artikel 8), ju Fereenigungsfräigaid (Artikel 9), dät Bräif-, Post- un Fiermeldestülkenhooldenge (Arti-kel 10), dät Oai[n]dum (Artikel 14) af dät Asylriocht (Artikel 16 Ousät 2), toun Kamp jun de fräie demokratske Gruundordnung misbrukt, ferljust (verwirkt) disse Gruund-riochte. Di Ferlust un do deerut

entstoun-dende Foulgen wäide truch dät Buundsfer-foatungsjucht utspreeken.

Artikel 19
(1) Sowied as ätter dit Gruundgesets een Gruundriocht truch Gesets af ap Gruund fon 'n Gesets ienschrankt wäide kon, mout dät Gesets algemeen un nit blot foar dän Eempeldfal jeelde. Butendäm mout dät Ge-sets dät Gruundriocht unner Angoawe fon dän Artikel biname. (2) In naan Fal duurt een Gruundriocht in sien Weesensgehalt anstaasted [= antaasted] wäide. (3) Do Gruundriochte jeelde uk foar ienlou[n]dske juristiske Ljude, sowied se hier Weesen ätter ap disse an-weendboar sunt. (4) Wät wäl truch do eepentlike Gewalt in sien Riochten schoa-ded, so staand him di Riochtswai eepen. So-wied as ours neen Touständigkeid binamd is, jält di orntlike Riochtswai.

Di Art 17a wude truch Gesets fon 19. 3. 1956 ienföüged.

Toun leesen un ättertoanken

1 Di niks uumesmit, houget uk niks aptou-krigen.

2 Juust dät Groote passiert nit fonsälwen; deer mout me al düftich ätterhälpe.

3 Man schäl siene Begärlikkeid in Twong hoolde, man uk nit siene Fernuft fläsk loope läite.

4 Ju Wareld wät eerste wier beeter, wan ju Göüde fon do Moansken entschat un nit hiere Häb un Goud.

5 Ju bäste Metoode 'n Bäiden aptouluuken is, 'n ganßen Koppel deerfon tou häben.

6 Di Moanske liuet fon do nödigste Dinge-re, hi is oaber eer toufree wan hi ge-nouch deerfon häd.

7 Wieruum biwunnerje wi dät wät wi säilden sjoo un nit wät wi älke Dai sjoo un bilieuje duuren.

8 Bikoand is, dät Jeeld nit glukkelk moa-ket, dät bitjut oaber nit, dät et uus uun-glukkelk moaket.

9 Am rauälksten lieuet di, di niks tou täl-len häd un sik deermäd toufree reeke kon.

10 In 'n hollen Kop reeke froamde Toach-te licht 'n stärken Wierklong.

11 Oaine Unnerfiendenge häbe blot Wäid foar aan sälwen, wil neemens fon froam-de Erfoarungen leere wol.

12 Soo een Wiumoanske dät dät Haat ap de Tunge drächt, häd et nit ap de riochte Steede.

13 Je moor 'n Moanske sik sälwen ferrakt, je minner ferrakt hi ofte ourswäke.

14 Eene groote Kunst int Liuen is, dät Sweere nit tou sweer un dät Lichte nit tou licht tou niemen.

Een oold Fertälster foar do Bäädene

Fon Tjeerd Bottema

Deer waas insen 'n oold Wiu, dät foont 'n holtenen Pännich. Deer geen se mäd ätter 't Märked wat un koopede sik 'n Swien deerfoar. Man dät Swien wül nit ätter Huus wai gunge aw ju moaste et ätter Huusr wai dreege!

Do geen dät oolde Wiu ätter dän Huund wai un ju kwad: ,,Huund, Huund, wolt du dät Swien biete? Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dreege!" ,,Noa!" kwad di Huund.

Do geen dät oolde Wiu ätter dän Stok wai: ,,Stok, Stok, wolt du dän Huund sloo? Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dreege!" ,,Noa!" kwad di Stok.

Do geen dät oolde Wiu ätter [dät] Fjuur wai: ,,Fjuur, Fjuur, wolt du Stok baade[n]je? Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dree-ge!" ,,Noa!" kwad dät Fjuur.

Do geen dät oolde Wiu ätter dät Woater wai: ,,Woater, Woater, wolt du Fjuur utjoo-te? Fjuur wol nan Stok baadenje, Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dreege!" ,,Noa!" kwad dät Woater.

Do geen dät oolde Wiu ätter dän Okse wai: ,,Okse, Okse, wolt du Woater drinke? Woater wol neen Fjuur utjoote, Fjuur wol nan Stok baadenje, Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dreege!" ,,Noa!" kwad di Okse.

Do geen dät oolde Wiu ätter de Liene wai: ,,Liene, Liene, wolt du Oske [= Okse] biende? Oske [= Okse] wol neen Woater drinke. Woater wol neen Fjuur utjoote, Fjuur wol nan Stok baaden-je, Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout [et] ätter Huus wai dreege! ,,Noa!" kwad ju Liene.

Do geen dät oolde Wiu ätter de Muus wai: ,,Muus, Muus, wolt du Liene gnauje?

Liene wol nan Okse biende, Okse wol neen Woater drinke, Woater wol neen Fjuur ut-joote, Fjuur wol nan Stok baadenje, Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik mout et ätter Huus wai dree-ge!" ,,Noa!" kwad ju Muus.

Do geen dät oolde Wiu ätter dän Kat wai: ,,Kat, Kat wolt du Muus apfreete? Muus wol neen Liene gnauje, Liene wol nan Okse biende, Okse wol neen Woater drinke, Woa-ter wol neen Fjuur utjoote. Fjuur wol nan Stok baadenje, Stok wol nan Huund sloo, Huund wol neen Swien biete, Swien wol nit ätter Huus wai gunge, aw ik wout et ätter Huus wai dreege!" ,,Je!" kwad di Kat.

Un do di Kat bäte de Muus. Un ju Muus bäte de Liene. Un ju Liene bäte dän Okse, Un di Okse bäte dät Woater. Un dät Woater bäte dät Fjuur. Un dät Fjuur bäte dän Stok. Un di Stok bäte dän Huund. Un di Huund bäte dät Swien. Un däin, däin, däin! Dät Swien is in de Schäin!!

Toun leesen un ättertoanken

15 Mäd älke Jier, dät wi aller wäide, schu-len wi uk göüdiger un klokker wäide.

16 Wan Moansken sik moal slucht [= sljucht] binieme jun us, dann is us Biniemen jun ourn uk wul moal ju Uurseeke deerfoar.

17 Litje Apmerksoamkeiten schulen immer fon Haaten kume, dän dan fiende jo uk dän Wai tou Haaten.

18 Man schäl sik nit aptringe, oaber kloor stounde, wan me wuddelk brukt wäd.

19 Monige Moansken sunt deeruum nit hü-selk, wil in hiere Huus daach neen fer-lokjende Hüselkeid is.

20 Man schäl nit aal dät leeue wät me heert un wät me lääst.

21 Uum Free tou hoolden, fertäl nit aal dät wät du waast.

22 Dou nit aal dät wät du wolt, uurlai di dät ljauer twäie.

23 Man duurt sik nit ätter dät Uurdeel fon do Ljude riochte, me mout Gods Uurdeel foar Oogene häbe.

Seelterlound däälich un toufoarne

Uum de Jierhunnertweende as in Romelse un Utende näie Särken baud, näie Sträite truch gans Seelterlound laid un ju Irsen-boan baud wude, geen ju oolde flugge Ro-mantik tou Eende.

Ferglike wi dät Liuend fon däälich mäd foar soogentich Jiere, so mou wi kweede, dät sik dät aal gaau ferannerd häd.

Uuse groote Foane wäide däälich mäd Ma-schinen un foartied mäd Reewen as Stikker un Joager ougreeuen. Alle Foane sunt truch dän Kunstmjuks kultiwierd wier domoals Heede uu Boukweete blöüheden un Koppele Schäipe weededen. Dät Foanlound is nu bolde su juur as Sountlound un waas do-moals bolde niks wäid.

Do Ieske sunt ferkoppeld, wier foartied eempelde Spaale ligen. Ut do Tärpe sunt fuul Buuren utbaud un häbe buten Tärp näie groote Huuse baud. Do int Tärp tou-rääch bliune Buuren häbe uk näi af uume-baud. Longs de Sträite stounde moderne Oarbeider[-] un Geschäftshuuse. Man koant bolde dät oolde Tärp nit wier. Toufoarne waas di Seelterbautiep dät eepene eenru-mige Buurenhuus. Eepen Fjuur, Troan un Gaslaampen. Longs de Toale stud dät Fäi apseeld. Ap de longe Toale wude dät Kor-rel mäd de Floaine torsken. Di Rook fon dät Fjuur look de Toal longsätter tou de Grot-doore ut. Do Huuse studen int Tärp binun-ner mäd de Mjukshoage iuenske de Grot-doore. So studen do Huuse un do Tärpe an de 2000 Jiere. Trjoue Noaberskup heelt im-mer touhoope in goude un läipe Tieden. In do Tune studen do Immeschüle mäd Sträi-kurige un kikeden int Sude af int Sudaaste. Do Trjaasken mäd blaublöühenden Floaks fersuurgeden do Ljude mäd Linnen un Wullinnen foar Kloodere. Wöl [= wäl] koant däälich noch Floaks un aal do Reewen deerfoar as Floaksriepe, Treute, Broake un Slibroake, Ribirsen, Hietsele, Diesene, Spinwäil, Weeu-stoul un ju eekene Kiste mäd Linnen. Däälich wät di Roage bute in Bälte fläid un mäd de Tärskmaschine in aan af twäin Deege outorsken. Toufoarne wude die Roa-ge ap de Boolke pakked un bi Winterdai ap de Toale mäd fjauer af säks Floaine outorsken. Uuse Jungfoulk koant neen Floaine un neen tärsken moor.

Do Motortoagmaschinen häbe däälich do Hoangste grootendeels ju Oarbeid ounuu-men; Oksen un Bäiste foar de Waien koant me al longe nit moor. Gans miste kon me do Hoangste nit, man jo wäide min. Un wan däälich de Säidmaschine ur dät Fäild lukt, toanke ik fluks an do oolde Buuren mäd dän Säidsäk ur de Schullere un dät Glieknis fon dän Säidmon. Al foar duusende fon Jieren is al mäd de de Houn-de [= mäd de Hounde] säided wuden un nu is dät uk däin. Un wan di Roage riep is, kumt ju Mjooma-schine mäd Oulääser af Sälwenbiender, af uk al mäd 'n Tärsker ounbaud. Wät waas dät daach ne flugge Tied, as do Mädder mäd de Saise un do Binster mäd Hoaken int Fäild geenen.

Nu rakt et Rulwoaine mäd Gummireede do dän Aaren ienfiere. Do Buurenwoaine mäd do groote holtene Joole un deels noch mäd holtene Oaksen, do truch dät Tärp klatter-den, wäide nit moor moaked. Dät oolde goude Hondwierk fon do Woainmoakere häd sik uurliued.

In de Härst wäide nu do Tuffelke mäd dän Foarroatsroder af uk al mäd dän Fu-laadner aadend. Toufoarne waas dät Tuf-felke fuurkjen un mäd de Ploug utdriuen 'ne muntere Oarbeid un dan säiwens dät Foulk Schäddere un Säikere ap 'n Woain ätter Huus wai songen. Ju Sunne waas al int Nääst kreepen un ju gouldne Moune laachede dertou wan se bäte 'ne litje Wulke wächkoom.

Dät Forräd is al wier wät ooldet, dät Au-to is dät näiste. Deer kon de Familije druuch un woarm ou[n] sitte, man dät koastet fuul Jeeld. Deer mout gaau un fuul fertjoond wäide, do Ljude wäide uunrauelk. Foar soogentich Jier geenen do Ljude tou Fout mäd 'n Stock in de Hounde wied wai. Aet-ter Ait un Fän waas man 'n Stap.

Longe Rulwaine brange de Molk ätter de Meieräi. Unse [= uuse] Grootoolden hieden deer 'n Riege Molkkumme stounden toun ou-roomjen. Di Room wude mäd de Wiende sädend un de Buutere ätter 'n Koopmon broacht.

Fuul Paate sunt däälich beeter as tou-foarne, man fluch waas et domoals uk. Fluch waas ju Tärpgemeenskup un ju Noaber-hälpe bi Hochtied, Silme un Deelbjoor, bi Moord un Broundroupen.

Ju lääste Wattenfoart

Twiske do Ailounde Noudstrand un Pell-worm, deer lait ju litje eensoame Hallig Sudfal. Een eensiged Huus stoant deer mäd rode Muuren un Sträidak. Foar Jieren woonde deer 'n Buur Folkert mäd sien Wiu un twoo Bäidene. Di longe Winter waas foarbi, do Moansken liuden wier ap as jo de Läiweke sjungen heerden.

Ap 'n Dai koom Folkert in Huus un kwad: ,,Wan mäiden dät Weeder so fluch is as dälich, wau wi ätter Noudstrand uum wier unner Moansken tou kuumen. As do Bäidene dät heerden, frauden jo sik aisk. Deer wieren ganße Tärpe un jo kuden dän ganße Dai mäd do Bäidne spielje. Smäidens bi Ebbe schuul ju Foart loos gunge.

Do Bäidene wieren al ädder ap Beene. Folkert hoalde de Waien ut de Schäin. Di Knächt Päiter hied de Hoangste fodderd un sponde oun. As jo wächfierden kwad Folkert tou dän oolde Mon: ,,Uum tjoon Uure kuume wi wier, dät kon uk alwen wäide, deeruum ferjät nit dät Lucht int Finster tou staalen, dät wi uk sicher wier uume kuume; du waast je dät do Noachte tjusterch sunt." ,,Dät bisurgje ik" un deer-mäd fierden jo wäch. Di Woain fierde de Halling deel uu rulde dan uur dät druge hädde Sountwat. Mäd twoo Uure wieren jo al ap Noudstrand wier jo dän Dai fer-broachten.

Bi Sunnenunnergong sätte de Ebbe wier oun, man et duurde noch twoo Uure bit dät Sountwat wier druuch waas, dan wüln jo wier wäch ätter Huus. Deer wier di Noud-strander Diek 'n Knik moakede un dät Wat-temeer ounfangde, stud 'n Gaasthuus. Hier heelt Folkert an uum noch mäd dän Weers-mon 'n Hondel outousluten; di fermiddelde foar him dän Ferkoop fon fatte Halling-loumere un foar allen foar de Boadetied, Buutere un Oaiere. As di Hondel ousleeten waas, meende di Weersmon: ,,Folkert, ik leeue nu wät et uk Tied, do Aeiwende sunt djunkel." ,,Och, wi häbe Päiter bi-stoald, de Laampe int Finster tou staalen un dan fiende wi al wier wai." Man jo fier-den fluks wäch.

Do Bäidene wieren wurich wuden un ju Muur wikkelde se in Dääken un Moantele

un laide se ap Sträi in dän Kastenwoain. Dät waas al djunkel wuden, blot do Prie-le kud me noch sjoo.

As jo 'ne Katieruure fierd hieden, statte Folkert sien Moanske an und kwad: ,,Sjuchst du dät Lucht baadenjen?" Ju nikkoppede so hoolich in Släip. Man as do Hoangste wier 'n Tied trabed hieden, meende Folkert: ,,Di Wai kumt mi däalich so long foar! Wi moa-sten daach al tou Huus weese. Sien

Moans-ke birauede him un wisede ap dät Lucht. Wider un wider rullen do Joole uur dät Wat.

Ap de Halling waas Päiter mäd de Oar-baid kloor. Hi eet wät un konn [= koom] dan in Släip, wil et aal so stil waas in Huus. Uum alwen as hi apwoakede, kreeg hi 'n Schräk, stoalde noch gaau de Lampe in dät Finster. - Di Waien oaber rulde noch immer uur dät Wat ap dät Lucht fon dät Tolschip loos, dät ap See foar Oanker lieg. Ap eenmoal spankede dät Woater bi do Hoangste hooch un [do] bleeuen stounden. ,,Hü, fut, fut" un ju Swiepe knallde uur do Hoang-ste. Jo looken wier an un trappelden in dät Woater ferre. Jo geenen longsoamer, dät Woater steeg uur de Knibelle un uur de Oaksen.

Folkert kikede ap de Haloosje un fer-schräkde sik, jo hieden al foar 'ne Uure in Huus weese moast. Sien Moanske woakede ap: ,,Sunt wi noch nit deer?" Folkert kwad: ,,Wi konnen daach nit fon de Wai ouroaked weese, foar us is daach dät Lucht." Hi dreeu do Hoangste wier an, man jo koomen im-mer djapper in dät Woater. Do Bäidene rupen: ,,Dät Woater!!" ,,O God in Heemel! Ju Floud is deer", rup dät Wiu in de Fer-twielunge. Folkert beet ap de Tuske un hääu ap do Hoangste. Dät geen ap Lieuend [un] Dood. Do Hoangste wüln nan Treed moor foudels. Hi reet do Hongste heruume, dät se dän Wain nit uumesmeeten. Wiu un Bäidene klammerden sik an him. Jo stee-gen ap dän Wainstoul, älk mäd 'n Bäiden ap Ierm. So wüln jo de Floud outäiwe, man dät Woater steeg hager un so gaau, dät jo sik nit moor hoolde kuden un ferdroan-ken all mädnunner.

Do Fräimuurdere

Fon do Fräimuurdere wät fertääld, dät se sik dän Düwel ferschriuen häbe. Deerfoor schäl hi se mäd Jeeld uthälpe, so dät jo silärge nit in Jeeldferlaingaid kume. Truch-wäch sunt dät Ljude fon de forneeme Stand un nit an God leeue. Alle Jiere mout aan fon do Fräimuurdere stierwe un jo mou-den druum lootje, wäl et weese schäl. Wan ju Tied ouronnen is, kricht di Utloosede Ät-tergjucht, un in de Noacht af 'n Dai leeter hoalt di Düwel him.

In Seelterlound waas uk moal 'n Famil-jenfoar, fon dän do Ljude kwieden, dät hi unner do Fräimuurdere geen waas. Ap 'n Dai geen di Mon gans truurich heruume un kwad moormoal tou sin Noaber: ,,Is et nit schade, dät 'n jungen Mon so ädder stierwe mout?" Di Noaber meende, hi waas dronken.

As et Äiwend wude kreeg hi Stried mäd sien Moanske, so dät se fluchtje moaste. Ju koom bin [= bi?] dän Noaber ounloopen un biddede him mee tou kuumen, dän ju hied sun Nood foar hiere Mon. Di Noaber geen mäd hier, boalde mäd dän Mon un birauede him, hi moate daach mäd sien Moanske wier tou Bäd gunge. Un deerap geen hi wier wäch.

Dät duurde oaber nit longe, do koom dät ärme Moanske wier ounjammerjen in 'n kut-rieten Hoamd un Plieten an Kop un Ierme. Ju biddede dän Noaber wier mee tou ku-men, dän in hiere Huus waas et nit gjucht. Di Noaber wül eerste goarnit, wil hi mäd ju Seeke niks moor tou dwoon häbe wül. As ju oaber goarnit utschatte tou huuljen un bi-dröüwed tou kloagjen, geen hi daach mee.

Jo foonten de Doore un Finstere ferslee-ten, un in Huus waas et aal stil. Hi kwad tou dät Moanske: ,,Täif hier man juen burte [= iuen bute]." Hi briek de Doore eepen un koom glukkelk in de Köäkene. Deer waas et tjusterch un neen Lucht tou fienden. Hi laide wät Sträi apt Fjuur, un as dät baadende, kud hi sjoo wät deer loos waas. Diske un Stoule ligen uurnunner un truchnunner. Di Mon oaber lieg longwai ap de Gruund un waas dood.

Dät Bullemeer in Hollenerfoan

Wier dät Meer dän Noome fon kriegen häd, deerur wisten oolde Ljude tou fertäl-len. Dät ist [= is] al longe här. As us Ururur-groot-Oolden noch in hiere bääste Jieren wieren, do geen di oolde Knächt noch fräi heruume ap de Wareld, mäd Knubbelhoud-ne ap de Kop un 'n Hangstefout. Hi moa-kede do Moansken mädunner läip wät tou schafjen. Mongs ferschräkte hi dän Buur do Hoangste af hi noom dän Bolte hoolich ut dän Dieselboom usw. Toumäts geen hi uk as 'n swoten Huund in de Djunkelnge bäte wäl ien, dät him de Noodsweet ut-sluch.

Dät Läipste waas, wan hi in 'n Moanske foarde un him nit wier loosliet. So waas hi insen in 'n Kärl foaren, di him ap 'n Kjus-wai junkoom. - Di ärme Kärl moakede sofuul Alarm, dät do Ljude nit mäd him mor huushoolde kuden. Deerur wieren do riocht ferträitelk un lieten in hiere Nood dän Romelster Pestor kume. Eerste hied hi fuul Meute, dän Düwel uttoudriuen, man toulääst wude hi daach Boas ur him. Deer stud nu tichtebi 'n Bulle in de Staal, un as di Düwel nu herute waas, fräigede hi dän Pestor: ,,Wier schäl ik nu wai?" Dän Pestor floog dät so uunfersjoons ut de Mule: ,,Mint-wain koast du in dän Bulle foare!" Hi hiede dät noch man juust kweeden, do siet hi al in dän Bulle. - Di Bulle wude fluks wüld. Hie reet ju Kette stukken, statte de Staal-doore kut un kleen un ron liekut in de Foan. Mäd Schräk in de Liede kikeden di Pestor un do Ljude dän Bulle ätter. Di ron aal liekut in de Foan un koom an dän See. Hi stjuurde sik nit un ron so pardaus in dät Woater un ferdroank.

Deerfon häd dät Meer dän Noome ,,Bulle-meer" kriegen. Di Düwel schäl deer noch longe as 'n Bulle heruume spouked häbe. Eenige wollen him uk touwielen bruljen heerd häbe.

Ut ju Häksentied in Seelterlound

So as in Frieslound, waas uk in oolde Tie-den in Seelterlound di Häksengloowe unner dät Foulk. Eenige Steeden wieren bekoand, dät deer Häksen woonjen dieden un sunt deerätter binaamd.

Am bikoansten is di Huddenjeboom in Boaljene. Deer stud 'n gans oolden groo-ten Hoageltoudenboom (Weißdorn). Ju

Stee-de wiste fröier älk un een un is deer, wier twiske Romelse un Strukelje in Boaljene di Doam schrääch ur de Irsenboan gunkt. Bi dän Häksenbusk geenen do Ljude bi Noacht nit jädden longs. Uk di Buddenjepoul bi Romelse waas 'n Steede, wier do Häksen schäln donsed häbe.

Insen koom 'n Seelter ätter Hollound. Deer träfde hi 'n Wikkerswiu dät him fräi-gede, af hi wiste wier di Bloksbierich waas. Noa, kwad hi, dät wiste hi nit. Dan fräigede dät Wiu ferre, af hi wiste, wier di Hudden-jeboom un di Buddenjepoul wieren. Je, do koanden wäil. Do hiede dät Wiu kweeden: ,,Ik schäl deer daach wul nit wier wai kuu-me, man min gouldne Bächer un sälwerne Lätse lääse noch deer; do mugen ji jou man hoalje un bihoolde." Di Mon häd bi dän Boom greeuen un foont 'n swot sieden Klood, dät al fermooderd wuas, man moor foont hi nit.

Wät sunt Häksen un wier kuume do här? In Seelterlound leeude man, dät ju Dochter fon 'ne Häkse as Häkse geboren wude. Do our oaber leere dät Häksjen truch oainen Willen un Oufal fon God. Jo reeke hieren Willen kunt bi 'ne fierlike Hondlung truch ferschriuen. Dät Wiumoanske dät 'ne Häske [= Häkse] wäide wül, sätte sik mäd 'ne kloor utbildede Häkse unner 'n Wielgenboom un kwad hier ätter: ,,Hier sitte ik unnern Wielgen un ferswere God un aal do Hilgen." Dan moaste ju mäd hiere oaine Bloud hieren Nome in een Bouk iendreege. Bäidene leerden fon oolde Häksen do Häksenkunste in 'ne fäästsette Leertied.

Insen hied 'n jung Wucht bi 'ne oolde Häske [= Häkse] Unnerjucht nuumen uum dät Häks-jen tou leeren un kude al Muuse moakje suuner [= sunner] stäit. Do koom di Pestor deerbäte. Hi liet dät Bäiden träie beedjend mäd de Sun-ne uum dän Särkhoaf gunge, un deermäd waas dät Häksjen ute. Kuden se oaber al wite Muuse mäd 'n Stäit moakje, dan ku-den jo nit wier tourääch. - Aan strom-men Foar hied 'ne litje Dochter ju alle Äi-wende hier Äiwendgebäd beedede. Ap aan Äiwend beedede ju 'n gans our Gebäd. As di Foar fräigede, wier ju dät leerd hiede, kwad ju: ,,Ju un ju häd mi dät leerd, un wan ik dät säks Wieke long beedje un dan mäd 'ne swote Hanne in de Irm träie jun de Sunne uum de Särke gunge, dan kon ik aal wät ik wol. Die Foar urroate dät Bäi-den dän Pestor, di dät Bäiden foarnoom, un in trjoo Wieke brochte hi et deerwai, dät et wier gjucht beedede.

Eene utleerde Häkse kon sik noch deer-truch wier fon de Sauberäi fräimoakje, dät se noch trjoo Wuchtere dät Häksjen leert. Wier kud me Häksen an kanne? Deerap oachtje, af jo Aeske unner de Fäite häbe. Wäl bäte 'ne Wieselke ienlapt un faalt, is ferdächtich. Gans sicher Teeken häd me bi'n Särkgong. Wan do Ljude ut de Särke gun-ge, mout me truch de Monstrans kiekje, dan gunge do Häksen ap do Koppe. Di ap Ping-stermäiden 'n Krans fon Brummelbäie-Wuttele in sin Houd lait un deermäd ätter Särke gunkt, dän kuume alle Häksen jun mäd 'n Achtelfät ap de Kop. Do Häksen konnen sik uk in Dierte ferwondelje.

Insen foarnde 'n Schipper ut Seelterlound bi Lier ap de Amse, un in unske [= iuenske] him ap de Diek wieren wul duusend Katte, do donse-den un miauden gans weelich heruume. Wil hi Steene foarde, noom hi dän eersten bästen un smeet him midde in dän Häksen-koppel, dän dät wierne wäkke. Man do wu-den do Katte dul un smeeten dän Schipper mäd groote Soutklüten [= Sountklüten]. Un sicher waas hi mäd sien Boot fersonken, wan hi nit gaau wächsaild waas. - Frändeeges koomen jo tou hiere Sälskupdonse ounrieden ap Katte, Sägenbukke, Bäisemsteele un Gafele truch de Luft un kuden uk so gaau wier wäch-riede. In Boaljene soangen jo: ,,Ik sitte, wier ik sitte, ik sitte ap dän Huddenjeboom. Mäd een Uure ur Busk un Broake, tou Am-sterdam in dän bäste Wienkeller!"

Häksenmäster un swote Kunst

Fon ju Schoule foar swote Kunst weet man in Noudfrieslound un int Däniske fuul tou fertällen. In dät Seminarium schäl di Düwel sälwen unnergjuchte un häd maa-stetied junge Gäistlike uume sik as Schöü-lere. Bolde älke Pestor ferstoant 'n bitsken fon de swote Kunst. Eenige häbe uk gans utleerd un häbe deerfoar dän Düwel hiere Seele ferschriue moast. Gewöönlik mouden jo sik an 'ne Bidingung hoolde. Di eene mout een Sokke sakje läite, ours aan mout tiedsliuend dät sälge Unnerwams dreege. Aan duurt sik blot Snäiwends schäre, un di fjoode mout sien Sokken immer ferkierd dreege. Aan duurt nit langer as 'ne hoolwe Uure in de Särke weese. Hied aan sik uk man ut Fersjoon ferfaild un ju Bidingung urtreeden, dan waas sien Seele ap ewig fer-lädden weesen. Aelk, di in de swote Schou-le weesen is, häd Macht ur do Gäister un ferstoand sik deerap, Wiergungere un Gäi-stere tou bannen.

Uk in SeeIterlound fertält man fon sukke Swotkunstler. Deer waas 'n Pestor in Struk-kelje, di ju swote Schoule schäl

truchmoa-ked häbe. Do Ljude leeuden dät hi moor kude as ieten un pretjen.

Insen waas die Pestor ap 'n Fersjoogong ätter 'n Kronken in Rhauderfoan weesen un geen ap dän Tourächwai in een Weershuus, dän hi dronk mädunner jädden 'n Sluk Baadenwien. Deer sieten nu fuul Schippere wier uk wöist Foulk monken waas. Do schoolten ap dän katoolsken Gloowe un fän-gen oun sik mäd dän Pestor tou kibbel-jen. Wil jo oaber neen Woater jun him hoalje kuden, bleeuen jo nit bi de Seeke un lusterden nit moor ap siene Woude, jo hie-den et deerap ousäin, dän Swotrok 'n bitjen truchtoutoakeljen.

Di Pestor scheen oaber gornit bong tou Weesen, wilst dän Koaster dät Slip al tril-de. As et immer duller wude, geen di Pe-stor eenmoal ätter buten, as af hi wät ferwoarje moaste. Hi kom oaber bolde wier mäd 'n grooten swotten Huund. Die hiede Oogene in de Kop as 'n Teekop un kikede deermäd fon dän eene ap dän our, as wül

hi sik dän bäästen Broaden utsäike, un laide sik twike [= twiske] dän Pestor siene Beene. -Nu kreegen do Ljude 'n Heedenschräk. Un so lud as et foartied waas, so stil waas et nu ap eenmoal. Neemens kwad 'n Woud, älk oarbaidede sik ätter de Doore un bolde waas dät ganse Huus loos.

Insen waas 'n Wucht ut Longholte ju gouldne Hoalskette mäd 'n Kjus, stäln, Ge-sina waas gjucht ferträitelk ur dän Ferlüs fon dät Geschoank fon hiere Bäsje. Dät wül ju wier häbe un urlaide, wät ju dwoo moaste. Ju geen ap 'n Sundai Mäiden äd-der ätter Strukkelje tou dän Pestor. Hi waas noch nit apsteen, koom oaber bolde so hoolich oanleeken ut sien Slöipkoomer [= Släipkoomer]. Do Drachten hiede hi noch in de Hounde un wonskede dät Wucht 'n gouden Mäiden. Dät Wucht kwad: ,,Heer Pestor, ik wül mien Kjus jädden wier häbe." ,,Wät weet ik fon dien Kjus?" kwad hi. ,,Je, jo häbe mi dät stäln", kwad dät Wucht.

Di Pestor kwad noch 'n moal, deer wiste hi niks fon. Man dät Wucht fäng immer wier fon näien oun, so dät hi toulääst är-gerlik wudde un rup: ,,Moake dät du wäch kumst! Wäl di dien Kjus stäln häd, di schäl di dät uk wäil wierbrange, ours schäl him di Düwel dän Hoals uumetraale!" Nu geen Gesina bliede wäch un fraude sik deerur, dät ju dät Kjus nu bolde wierkreech. Toueerst geen ju noch ätter Romelse ätter Särke. Dät waas domoals in ju Tied, as in Longholte noch neen Särke stude.

Unnerwains fertälde Gesina do Longhol-ter, nu schul ju uk wäil hiere Kjus wier-krige. Di Oom Pestor fon Strukkelje hiede kweeden, wan di Däif et nit wierbroachte, died him di Düwel hoalje. Dät heerde aan, di Ferdacht ap oursaan hiede. Hi geen ätter him wai un kwad: ,,Heer moal, wan du dät däin häst, dan brang dät gaau wier uume. Di Strukkeljer Pestor häd kweeden, wäl dät nit wierbroachte, dän schul di Düwel dän Hoals uumetraale. Un du waast, di Oom fon Strukkelje, di ferstoant it."

In ju kumende Noacht hiede dät Wucht hiere gouldne Kette un Kjus wier.

Wiergungen

Insen waas in Romelse wäl sturwen un 'n tiedlang deerätter koom di Doode in de Gäisteruure wier. Hi kloppede an de Doore un ju ouschöätelde Doore geen eepen. Di Gäist kwad: ,,Hälped mi daach, ik kon neen Raue fiende!" Do Ljude ferschräkten sik nit min. Di Bur stud ap, moakede Lucht un kikede dät Huus ätter, man hi kud niks sjoo as ju eepene Doore. So geen dät aal do Noachte. As do Ljude goarnit moor släipe kuden, fertälden jo dän Romelster Pestor dät un biddeden him, dän Gäist tou fer-driuen.

Di Pestor koom. Un as ju Doore eepen geen, un di Gäist kwad: ,,Hälped mi daach", kwad di Pestor: ,,Kum hierhär un fertäl mi, wieruum du wier kumst?" - ,,Uum dät steelen", waas ju Ontwoud. - ,,Gaaudäiwe häbe hier niks tou säiken, do mousden in de Helle blieue." - ,,Wät faalt di ien, du hääst ur mi niks tou tellen!" kwad di Gäist, ,,du hääst ja sälwen 'ne Iere stäln." - ,,Dät is nit weer, af ju is an mi hongjen blieuen, sunner dät ik wist häbe; un uunwietend sändigt nit." ,,Dien Muur hääst du 'n Stü-wer stäln, wät du daach sicher wist hääst." ,,Dät is wäil weer, man deerfoar häbe ik swot ap wiet kooped, uum tou leeren, wo ik die ferdrieue kon." Do wiste di Gäist niks moor tou kweeden un moaste sik reeke.

Do noom di Pestor 'ne litje Buterdöise ut de Taaske un kwad: ,,Hier kjup häroun!" As hi dän Gäist deer oane hiede, liet hi 'n Woain mäd fjauer Hoangste bistaale. Do kwad deer aan: ,,Wät schäl dät bitjude? Fjauer Hoangste? Wier woije (wollen ji) deer mäd wai? ,,Di Pestor kwad: ,,Hi schäl atter dät Bullemeer, deer kon hi dän Düwel Säls-kup reeke." - Dan is et daach wul

nit nö-dich, sun groot Fuurwierk tou hoaljen, ju Döise kon ik wul sälwen waidreege." Do kwad die Pestor: ,,Ji schulen man eerste 'n Spoak [= Spouk] kanne, di wät us noch sweer genouch mäd fjauer Hoangste."

Dät duurde 'n gans Sät bit di Woain komm. Ju Buterdöise mäd dän Gäist koom ap dän Woain un nu geen ju Foart loos in Foan ap dat Bullermeer tou. As do Hoang-ste aal djapper ountrieden in dät wooke Lound, kreegen jo Brikken unner. Je naier jo koomen, je sturre moasten do Hoangste

luke. Oaber mäd fuul kwällen un ätter-schuwen koomen jo daach bi dät Bullemeer an. Deer liet di Pestor dän Gäist ut de Bu-terdöise. Di Gäist fräigede: ,,Wät schäl ik hier nu dwo?" - ,,Du schääst Heede telle!" ,,Un wan ik dät däin häbe, wät schäl ik dan dwo?" - ,,Dan schääst du immer wier fon foarne ounfange, bit an dän jungste Dai." Nu wondert di Gäist deer immer noch un tält ju Heede, man älk kon him nit sjoo.

Unner Noune Tun

So hiet di Wai, fon dän do Ljude kwieden, dät et deer nit immer gjucht tougeen. Di Doam geen unner de Isk longs, our Siede dät Niedelound. Hooge Eekenboome un fuul Buskwierk an bee Sieden un tichte bi Ro-melse di Häskenbusk [= Häksenbusk],

wier nu ju Molkeräi stoant.

Bi Noacht geen neemens dän Wai alleene, af dät moaste wäl weese di nit an Spouk leeude. Di Snieder Jan Fokken liet sik nit bong moakje, hi hied dän Wai al so ofte moaket bi tjusterge Noacht.

Eenmoal ap 'n rinergen Aeiwend waas et al leet, as Jan dät Schienfät ounstikte, sien Krukke noom un goude Nacht tälde. Do Ljude wier hi säid hiede, wülne him wai-brange, man dät liet Jan nit tou, hi hied neen Nood unner Noune Tun longs tou gun-gen.

As Jan midde unner ,,Noune Tun" is, fankt et oun tou waihen un bruusjen. Di Storm wät toun Orkan un dät Schienfät gunkt ut. In de Tjusternge sjucht Jan buppe him [= in?] de Boomkroune wät witet ap him tou-kuumen. Di Noodsweet sluuch him ut, hi wu-de aplicht un in de Luft rund troald. Hi fäilde noch, wo hi ap de Gruund smieten wude un dan wiste hi niks moor. Leeter as hi apwoakede waas hi gans koold, wäit un stiu. Hi fäilde ätter sien Krukke un Schienfät, man do wierne wääche. Hi sneed sik 'n Stok und stöände sik deermäd ferre. Dät waas so tjuusterch, hi kud neen Hounde foar de Oogene sjoo. Eerste in de Mädden-tied koom [hi] bi sien Huus an. Hi leeude noch nit an Spouk, man hi kud sik [nit] uttoanke, wät dät Wite in de Boomkroune kud weesen häbe. Schienfät un Krukke foonten jo bi Dai ap de Isk wier.

Mansfäilder in Seelterlound

In dän trüttichjierigen Kriech, koomen do Mansfäilder uk ätter Aastfräislound uum tou roowerjen. Mongs moakeden jo dan uk 'n Ienfal in Seelterlound fon Stickhusen ut. Wan jo dan ours niks foonten, wät dät mee-niemen wäid waas, noomen jo wäil Monl-jude mee, fon do jo wisten, dät jo Boar-jeeld in Huus hieden. Dan schreeuen jo an hiere naiste Fründe, wofuul dät kostjen die-de, dät jo wier fräikoomen. Wan jo dät Jeeld nit broachten, moasten jo so longe sitte un kreegen noch alle Deege Sleeke deertou. In Utende un Romelse hieden jo deer al Gluk mäd häiwed un wüln dät nu uk moal in Schäddel foarsäike [= fersäike?]. - In sukke Bireekenge koomen uk moal twäin Mans-fäilder ätter Schäddel in Meyers Huus, dät domoals dät eensigste Weershuus waas. Di groote Woonruum mäd dät eepene Fjuur siet ful fon Ljude, do hiere Bjoor dronken.

As do Gaaste do Suldoaten kuumen see-gen, orbaideden jo sik, di eene bäte dän our ut Huus un lieten Meyers Hinnerk un sien Moanske mäd do Mansfäilder alleene. Fluks junske de Litjedoore hieden Meyers 'n grat-teren Leegerruum foar Sluk un Bjoorfeete. Deer stoalden do Suldoaten hiere Ruure deel un geenen ätter binnen wier dät eepe-ne Fjuur badende.

Do Mansfäilder hieden uk Toarst un dron-ken dät Bjoor ut tinnenne Kannen, do buppe wät smeller wieren as unner un do domoals Klippen namd wuden. Meyers hieden goud Bjoor, deeruum sieten do Mansfäilder lan-ger un dronken moor as ours wäil. Aelke Moal, wan dät Wiu in dän Leegerruum geen, wier dät Bjoorfät lieg, un wier uk do Sol-doaten hiere Ruure waistoald hieden, schruwede ju 'n Steen fon dät Ruurslot ou un ruup dät hieren Mon ap seeltersk tou: ,,Ik schruwje älkemoal, wan ik Bjoor hoalje, 'n Steen font Ruur; wääs man nit bong!" As ju do Steene herunner hiede, kwad ju: ,,Hinnerk, ik häbe se deer oue!" - As et nu wäch gunge schul, dronk aan fon do Mans-fäilder dän Hinnerk nock eenmoal tou un kwad: ,,Prost Hinnerk, Dräink noch 'n Fjoodel ut de Klippe! Wi mouden nu ferre, un dan moake di kloor, meetougungen!"

Hinnerk wude dul, dät Bloud steeg him ättern Kop, un hi toachte bi sik: wan et deerum tou dwoon is, dan schäln ji daach noch wät bilieuje un mi kannen leere. -Hi dronk noch 'n gouden Sluk un hääu mäd de Klippe dän eene gjuchts, dän our links, dät do bee junske him deel sakkeden an de Gruund. Do Suldoaten sprongen wier ap, ronnen in dän Leegerruum un greepen ät-ter hiere Ruure. Do Ruure moakeden klik, klik! man nan Schot wül härut.

As de Loai grepp [= greep] Hinnerk ju Floaine fon de Hoake, sprong foar do Suldoaten un rup: ,,Di eerste, di sik röget, di kumt dood!" As do Suldoaten dän groten stärken Kärl mäd sun dul Gesicht foar sik seegen un märk-den dät et him itenst waas, seegen jo ien, dät jo niks jun him utgjuchte kuden. Jo studen stil, wil him niks ours uurich bleeu un roaten sik gefangen.

De Schäddeler Gaaste, do sik wächoarbai-ded hieden, studen bute foar de Doore un lusterden, wo sik dät ouspielde deer binne. As jo seegen, dät Hinnerk Boas ur do Mans-fäilder waas, koomen jo uk wier herien un wülne meehälpe. Man Hinnerk schoolt se ut un kwaad: ,,Ji bonge Düwele, nu kuume ji, nu ik neen Hälpe moor nödig häbe. Dät moaket mi nit moor ut as 'n Hier ap de Kop, af ik sloo jou aal innunner as oold Irsen. Man hoolt, ji konnen mi noch hälpe. Wi biende him de Hounde ap de Rääch un do Fäite touhoope, un mäiden ädder fiere wi deermäd ätter 't Gjucht in Kloppenbu-rich. Di Schätter un 'n poor Tjugen mouden me."

Foar dät Gjucht wude ju Kloage tou Pro-tokol nuumen un biswörd. Wät ut do Mans-fäilder wuden is, weet me nit. Eenige kwie-den, jo wieren waigjucht. Ourswäke fer-tälden, jo hieden do Gjuchter bistat un do hieden se loope lät.

Do lääste Holloundsgungere

Oolde Bernd Lau fertälde us fon sien lääste Raisen ätter Wästfräislound. Dän Wai häbe wi so ofte moaket tou Fout, mäd de Saise ap de Näkke, Hondstok un Ransel. Wi geenen mäd 'n Koppel ur Groningen alle Jiere dän sälge Wai ätter Ljouwert in Wästfräislound. Wi koanden dän Wai un so hougeden sik do Mäddere us blot antou-sluten. Uk jo foonten Oarbaid as Mädder bi do Buren un fertjoonden goud Jeeld. Däälich wunnerje sik do Ljude, dät wi sun longen Marsk tou Fout makje kuden. Do-moals waas di Foutmarsk eenfach Moude. Wan di Dai tou Eende waas, slipen wi in bikoande Gaasthuuse un s'mäidens geen dät wier ferre.

In Ljouwert ap dän Märketplats waas di Träfpunkt foar do Mäddere. In Ljouwert waas 'ne Oarbaidsfermiddelung iengjucht. Deer hoalden us do Buren mäd de Waien ou, un älk wiste fluks wier hi wai koom. Do our Holloundsgungere bleeuen deels foa-re as Eedgreeure, do ut dät Hannöwerske un Ooldenburgske koomen. Man wi Seelter geenen al silärge ätter Wästfräislound tou Gärs mjoon, wan wi us oaine Eed al greeu-en hieden ap us oaine Foane.

Wan wi in Ljouwert an koomen, steegen wi eerste wier ap dän oolde scheeusakkede Utsichtstouden ,,Ooldehou", uum us de Städ tou bikiekjen. Wo di Touden bi dän Noome keemen is. Fertäld wät, dät di breede stumpe Touden schäl ap 'n Stuk Aeide fon de See här andriuen weese. Do siet deer an dät Ouger 'n oold Wiu tou spinnen. Truch dän tjukke Dook sjucht dät Moanske ap eenmoal dän Touden häran kuumen. Ju rapt mäd luder Stämme ,,Hou, oolde, hou!" Di Touden heert dät un blift stounden, man do bee grote Fäildsteene gjuchts un links an de Doore kuume ant gliden ap dän wäite Leem. Deertruch wät dät Stuk Aeide 'n bit-jen deeltaid un di Touden geen scheeu. Nu hat di scheeue Touden ,,Ooldehou". Do lääste Jieren waas ik bi 'n Bur bi Achlum. Dät wierren gjucht goude Ljude un ik dorste uk mee in de bääste Stowe wan de Oarbaid däin waas. Ik moaste dan Ge-schichten un Putsen fertälle ut Seelterlound.

Di oolde Bäsjebabe moate uk jädden fertel-le. Insen fertälde hi fon 'n Bur ut dät Noa-bertärp Jeslumburen. Hi hiet Klaas Gerits. Do Ljude namden him eenfach Klaas Kunst, wil hi moor kude as our Moansken. Man leeude dät hi mäd dän Düwel Gemeen-skup hiede un geen him jädden ut de Wai. Man kloagede him bi dän Särkenroat an un wül him ut de Särke utslute. Di Pestor un aan Särkenoolste bisäike him moal uum ur ju Seeke tou balen, do hi bidreeu un ät-ter Düwelskunste lieten. Klaas kwad: ,,Ja mien Heeren, dät sunt Dingere, do sunder-boar erschine, aber foar 'n Moanske mäd 'n gesuunden Ferstand gans eenfach. Ik wol jou Biwies deerfoar reeke."

An bee Siden fon 't Fjuur unner dän breede Schoassteen-Bossem 'n Steenpieler, un buppe aape 'n Löwenkop mäd 'n eepenen Bäk. Klaas noom ju grote Troanlaampe un heelt ju Flamme foar dän eepene Bäk. Ju Flamme wude utpuusted, aber dan heelt Klaas dän glimmende Däächte an dän our eepene Bäk, un di bloasede ju Laampe wier tou gong. Di Pestor un di Särkenoolste siten deer mäd de eepene Mule. Klaas kwad blot: ,,In dän eerste eepene Bäk hied ik wäit Schjootpulver laid, deerfon geen ju Laam-pe ut. In dän our Löwenbäk lig druuch Pul-wer, dät stikte dän glöünigen Däächte wier oun. Is dät nu 'n Düwelswierk, Heer Pe-stor?"

DAt waas ap 'n fluggen Winterdai, as dät Ies fäst waas, do hiede Klaas Kunst Bisäik fon eenige Schöäfler, do two Uuren fon him oowe woonden. Disse moakeden sik al ädder wier ap dän Touräächwai, dän jo kwieden, jo hieden Junwiend un wüln nit jädden longe int Djunkeln schöäwelje. Ap eenmoal kuden jo nit feere [= ferre]. Jo oarbaideden sik uumsunst in Swet. Jo schöäwelden wier uume un Klaas stud al ap 'n Dik un laache-de fon Haaten: ,,Hieden ji ju Tied ur so longe bi mi ant Fjuur seeten, hieden ji jou nit ourakkerje houged. Dät waas daach wäil fernünftiger weesen. Nu schöäweljed man loos un ji kuume ädder nouch bi Mäme an." Dät dieden jo do uk un wuden nit moor apheelden.

Fon do lääste Holloundsgungere fertälde

Lau Bernd us fon dät eensiedige Liuend in dät fatte Marskenlound.

Ap 'n Mäiden waas dät Weeder rinerg un dät sliggerde so fäl, dät wi goaruit ounfan-ge kudden tou mjoon. Bäsjebaabe meende uk, dät et so nit angunge kudde. Wi wülne us ljauer wät fertälle ut oolde Tieden, dän geen ju Tied am bästen wai.

Ik fertälde tou eerste fon us Romelster Märked. As ik noch 'n Bäiden waas, hieden wi fjauer Deege Märked mäd Fugelsch[j]oo-ten [] und donsjen. Hondelsljude koomen fon alle Kaanten un broachten hiere Weere apt Märked un noomen uk Tuuskweere wier mee. Do Bupperloundske broachten hiere Wulle un Felle un dergliken per Boot, un fon 't Noude, fon Lier koomen do Schiepe mäd Weere ut alle Wareld. Dan bislooten do Burgermästere moal, blot twäin Deege Märked outouhoolden, wil unse [= uuse] Jungfoulk tou doane an 'n Sup koom un ju Oarbeid stil lieg. Deer koom toufuul froamd Mär-ketsfoulk ätter Romelse do dät nit uum dän Hondel tou dwoon waas, as: Koartenlääser, Saildonser, Kökeler usw., uum us do Gros-kene outouhoaljen. Je, di Kökeler wül bi Ummehuus truch 'n tjukken eekenen Boom kjoope. Dät liet uk so as wan hi deer truch kroop, man een Wiumoanske rup: ,,Hi is deer uumetou kreepen, ik häbe dät blou-ked." Do wude di Oogenferkökeler dul un wonskede dät Wiu wät Läipes. Do moaste hi dät Märked ferläite. Bäsjebaabe fertälde, sun Fal hieden jo fröiher uk häiwed. Klaas Kunst saach ap 'n Jiermärked in Franeker 'n Sträitenkökeler, di truch 'n tjukken Bool-ke kjoope wül. Do Ljude seegen dän Mon ap dän eene Eende fon dän Boolke ferswin-den un täifden, dät hi ap dän our Eend wier härut koom. Man Klaas Kunst kwad: ,,Deer is hi!" un häu dän Kökeler mäd 'n Stok. Nu seegen se aal, dät hi nit deertruch, oaber an dän Boolke longs kroop. Di Kökler hiede do Ljude de Oogen ferkökeld, oaber Klaas hiede noch stärkere Oogene, dän kude hi niks wiesmakje.

Insen bisloten träi Studenten fon Frane-ker, do uk fon Klaas Kunst heerd hieden,

dän Bur moal tou bisäiken. Jun Aiwend [= Äiwend] koomen jo bi him an, un wuden haatelk wälkuumen heeten. Dät baalen troalde sik uum allerhound Dingere, man nit aan fon do Studenten hiede dän Moud, fon uurna-türlike Kunste ountoufangen, dän jo wülne sik nit jädden fon dän Bur fopje läite.

Toulääst slug Klaas do Heeren foar, sin Fäistaal tou bikiekjen. Di deer weet, dät in dän fräiske Kustaal di Gong bäte de Bäiste is, di weet, dät me sik in Oacht nieme mout, wan me sien Kloodere scheen hoolde wol. As do Studenten nu mäd Klaasbur dän Staal bikikeden, hiede Kloas do Bäiste stülken dän Bifeel roat, so dät nit aan fon do Stu-denten scheen wier ut dän Kustaal koom. Säiwens leet noomen jo Ouscheed. Et waas al oarige djunkel, man di Wai waas do Stu-denten bikoand. Jo leeuden, dät jo al two Uure geen hieden un wieren noch nit foar Franeker. Toulääst koomen jo foar de Städ, man dät waas Harlingen. Nu gaau gjuchts uume gemoaked un ap Franeker loos. Aetter 'ne Wiele seegen jo wier 'ne Städ foar sik, man dät waas Bolswart, as him dät foar-koom. As et smäidens ljoacht wude, koomen jo deerbäte. Jo studen immer noch ap Klaas Kunst siene Gruunde, un wieren uk de gan-ße Noacht nit herunner weesen. Di Bur kikede ur de Staaldoore un rup him tou: ,,Nu häbe do Heeren daach noch wät fon Klaasburs sien Kunste blouked, nit weer? Nu gunget man ätter Franeker." Deermäd slug hi de Doore tou. Do Studenten foonten fluks sunner Meute dän Wai ätter hiere Universitätsstäd, wier jo in de Noacht bi dän bääste Wille nit hieden wai kuume kud. - Eenmoal hiede Klaasbur eenige Fründe bi sik. Jo boalden al fon ätter Huus gungen, wült Klaas meende, jo kuden noch goud 'n bitjen bliue. Un wät Klaas nu diede. Hi liet 'n Schuur Rien un stärken Wiend ap-kuume. Aan fon him woogede et, in dät Weeder tou kikjen. Un kike, bute waas et so stil, as et dän ganße Aeiwend weesen waas. Di Schuur Rien waas ours niks as 'n Kunststuk fon Klaas Kunst weesen.

Dät waas ap 'n heeten Dai un Wiendstilte, as Korls Gert so drok oungungen komm un us fertälde, dät Heese Bernd, wier hi mäd touhoope waas, stuurwen waas. Hi hiede sik urhitsed bi dät mjoon. Hi moaste wäil 'n Sunnenstäk af Hattesleek kriegen häbe. Dät waas uk 'n heeten Dai mäd trüttich Groad int Schaad. Bernd waas tou iewerg ap de Oarbaid; hi iewerde sik immer säl-wen ap, appaate nu ju Oarbaid bolde däin waas, häd hi wäil meend, dät hi nit ädder nouch kloor wude mäd do our. Aengele hier Bur (Wilh. Block) un ik, wi mäinden fon smäidens fjauer bit tjoon Uur, un Aet-termiddeeges fon fiu bit alwen. Dan waas dät Gärs fuchtich un et waas nit so heet.

Dät waas wäil dät läaste Moal, dät wi in Wäästfräislound Gärs mäinden. Uuse Noa-ber hiede [n Mjoomaschine] mäd twäin

Hongste deerfoar, [dan] geen dät so gaau, deer kuden wi mäd de Saise nit meekuume. Uuse Bur hiede uk een bistoald. Man dät geen nit so gaau, ju moaste al longe foarut bistoald wäide. Aelk wül 'ne Maschine häbe, deer kud nit juun moaked wäide. Un wan ju Maschine nit tiedig nouch schul läwerd wäide, so moa-sten wi noch eenmoal wierkuume tou mjoon. Hi wül us Aettergjucht seende. -Dät roate 'ne groote Ferannerge mäd do Gärsmaschinen. Do Maschinen hieden nu uuse Oarbaid urnuumen. Uk in Seelterlound hieden al eenige Buren so eene Maschine bistoald.

As wi mäd dät mjoon kloor wieren, kop-pelnden wi us wiert [= wier] toun läästen Moal in Ljauwert ap dän Märketsplats un sunt nit wier keemen dät our Jier. Je, wi wierne do lääste Holloundsgungere. Unnerwains songen wi uns [= uus] Läid: ,,Seelter läited uns [= uus] hier bliue, hier an de Aei in Seelterlound. Hier kau wi goud liuje, hier häbe wi Woater, Foan un Sount." Fon de Sunne brun baadend koo-men wi in Seelterlound an. Uusen hieden sik al Suurgen uum uus moaked, as jo heerd hieden, dät Heese Bernd stuurwen waas. Jo wieren bliede, dät wi wier tou Huus wieren, un ik moaste alle Aeiwende un Sundeeges fon Wäästfräislound fertälle. Man wät waas deer fuul fon tou fertällen, af fon do fuule Molkbäiste, ju fatte Gruun-de un dät Weeder. Do fuule Binnenseen

mäd do Sailboote un do schräiwende un krietskjende Möwen. Do Kanoale mäd de Schipfoart as in Seelterlound. Dät fluchste waas ja, dät me mäd do Ljude seeltersk baale kude. Mäd do Hollounder kuden wi us am bäästen ap platdütsk ferstounde.

Kumt Tied kumt Räid. Un wät God deer-tou diede. Wi kreegen 'ne näije Schausee fon Klinkersteene un de Irsenboan truch gans Seelterlound. Di Eedhondel fäng wier oun. Bolde älke Bur un Oarbaider lääwerde in de Häärst af Winter aan af moorere Wagon Eed an de Boan ou. Foar twintich duusend Puund wuden 90-100 Maak bi-toald. Ju Irsenboan broachte wagonwise Kunstmjuks herien as: Thomasmeel, Ka-niet, Chilisalpäiter un Peruguano. Eerste wuden do Heedeplakken tou Gärslound kultiwie[r]d. Dan geen dät uurboarmoakjen fon do hooge Foane loos. Molkeräien moa-sten baud wäide, uum aal ju Molk tou feroarbeidjen. Ju Fäitucht un ju Molk broachten as 'n loopenden Druppe immer wier Jeeld int Lound. - So häd God foar uus bee suurged. Foar do Buren in Fräis-lound truch de Mjoomaschine, jo kuden sik nu sälwen hälpe un spoarden deertruch Jeeld. Un foar uus truch ju Evolution, fon primitiwen Loundbau tou 'ne hooge Kul-tur. Uuse Bäiste hougeden nit moor dän Woain tou luuken, dan älk kude nu Hoang-ste fodderje. Die Kunstmjuks ersätte nu dän Scheepmjuks.

Dermäd waas dät nit dän [= däin]. Ut uuse eepene Huuse wuden nu näie Aastfräiske Huuse mäd Gulfe foar Hoo un Korrelfrucht. Lon-ge Fäistaale mäd de Gong un Groupe bääte de Bäiste. Swinnekoowen an de Göäwel longs, foar Mutten un Fargere. Un wier bute ju Scheepkoowe stud, stoand nu 'ne Swienemaasteräi und [= un] 'n Hannehuus. In so eene kute Tied wude ut dät oolde litje Seel-terlound 'n Kulturlound, un fon us oolde Holloundsgungere wät nit moor boald. As ik moal mäd Wäästfräisen boalde do us hier bisoachten, meenden jo, dät wi us nu beeter studen as jo. Jo kuden sik nit fuul ferannerje ap dän sweere Kloai. In aan Paat häbe jo dät beeter as wi: minner Oarbaid un moor Tied un moor Raue.

Di springende Woain

Uum do Autos hiede Meiers Jan sik silärge nit kummerd. Hi koande knap 'n Foulswoain [= Foulkswoain] fon 'n Opel. Un wo dät fieren däin wurde, dät urliet hi jädden do our junge Ljude.

Man nu hi hilked waas, moakede sien junge Moanske Sette him de Helle heet: ,,Du fertjoonst daach gnouch. Our Kärle habe nit sofuul Jeeld as du un fiere uk Auto". As ju gornit utschatte, geen hi tou-lääst ätter de Foarschoule. Aettern poor Uure Teorie, dorste hi sik toun eersten-moal bääte dät Stjuur sätte.

,,Heer Meier, Ji lööse de Hondbremse, läite de Kuppelung gans longsom kuume un reeke 'n bitsken Gas", kwad di Foar-leerder.

Jan hiede dät nit aal meekriegen in de Apregenge. Hi löösde de Hondbremse, liet de Kuppelung kuume as de Loai un roate Fulgas. Di Woain moakede 'n grooten Sprong, di Foarleerder 'n dul Gesicht, blot Jan laachede un kwad: ,,Dät mout ik kweede, di sprinkt aber goud oun, Jou Woain!

Loaie Ljude in koolde Wintere

Deer waas moal 'n strommen Winter. Ju Gruunde waas häd färsen un ju ounhool-dene Keelde koom in de Huuse. Ju Fjurnge wude knap, eenige Ljude moasten sik uumesjoo ätter drug Eed.

Jaan un Remmer gruwen Eed 'n Jier in foarut. So hieden jo alle Wintere fjauer groote Eedbälte drug ap Faan stounden. As Remmer moal ap Foan ätter dät Eed kikt, sjucht hi, dät deer al bolde 'n hoolwen Bält stääln is. Hi meende: ,,Deer kon 'n ourn uk niks tou dwo, dät et eenige Ljude in de Suumer tou waarm un in de Winter tou koold is."

Jan de Bur saach uk, dät sin Eedbält Bisäik häiwed hiede. Man hi wiste uk wäil, wäl deer in Froage koom. Dän our Mäiden foont hi ap sin Eedbält 'n Poor Wonten lääsen. Hi geen deermäd ätter sien Noabers-ke un fräigede: ,,Sunt dät dien Handsken?" ,,Je dät sunt mien Handsken, do häbe ik al soacht". ,,Och, do ligen märlich ap us Eed-bält", kwad Jan un troalde sik uume. Nu hied di Eedbält Raue.

Siuwert un sin Noaber Wilm hieden uk blouked, dät ut hiere Schäine Eed stäln wude. Jo leeuden dät di Hoasestrikker dät diede, man deer wüln jo moor fon wiete. Jo boorden 'n Gat in eenige Sooden un dieden Pulwer deeroun. Do Sooden ligen jo fluks foare ap dät Eed deel. Dän our Aeiwend as do Sooden wäächewieren, geenen do bee mäd de Braidelse unner de Irm ätter dän Däif ap Bisäik. ,,Du hääst et hier uk man wät koold", meende Siuwert, ,,du kuust wäil wät beeter ounbäite." ,,Ja, wan du dät meenst", kwad Wilke un hoalde moor Eed an dät eepene Fjur. As dät Fjur nu goud badende, roate dät ap eenmoal 'n Bums. Ju Koäkene [= Köäkene] waas fuller Fjur, Aeäske un Rook. Siuwert un Wilm prusteden un sputterden; jo kloppeden sik Aeske un Fjur fon de Kloodere un moakeden dät se gaau ätter Huus koomen. Dät hied goud klapt un goud holpen.

As di Winter so longe ounheelt un de Fjurenge tou Eende geen, urlaiden Dierk un Gräitje, wo dät nu moaste. Jeeld waas aape un wäl wül him wäil Eed leende. Dierk

noom de Koare un schoof deer mäd ätter Foan, deer stud ja Eed gnouch. Dierk pak-kede ju Koare ful, man deerbi hied hi 'n noodelk Geföul as wan him wäl wät wül. Dät Haat tukkede him man nit min, as ju bileedene Koare ounfangde, Luude fon sik tou reeken. Ju Koare kwad: ,,Jo sjoo us! Jo sjoo us!" Dierk kikede gjuchts un links. Deer saach hi twäin Mon stounden, meende hi. Hi geen gauer un ju Koare kwad: ,,Jo krige us! jo krige us!" Di Noodsweet slug him ut un hi fangde oun tou loopen. Do rup ju Koare: ,,Jo häb us al, häbk dät nit kwee-den un dät kumt ut? Jo häb us al, häbk dät nit kweeden un dät kumt ut?" Dierk kikede nit gjuchts af links un so koom hi bi Gräit-je an mäd 'n poor Sooden ap de Koare. Ju schoolt him ut: ,,Du Bongebukse, soo tou loopen mäd de Koare." Dierk oaber kwad: ,,Dät koast du wäil kweede. Man touken Foarjier wol ik Eed greeue, moor as wi nö-dig hääbe. So wol ik nit wier kluumje un fon our Ljude steele moute."

Fon dän Kärl ap de Moune wude uk fer-täld, hi waas tou loai weesen, Holt ut dän Busk tou hoaljen, as aal do Ljude dieden. As do moal 'n gjucht koolden Winter koom. geen hi bi do Huuse Holt steelen. As Bur Remmer him deer moal bi träfde, wo hi 'n Säk ful fon sien Holt ap de Schullere slug, rup hi luud ut: ,,Ik wül dät du ap de Moune sietst!" Hi hiede dät noch just kweeden, waas hi al mäd dän Säk Holt ap de Moune un man kon him deer nu noch düdelk sjoo. As Bäidene häbe wi ofte bi koolde Winter-äiwende ätter de Moune kiked un dän Mon biduurd, wo hi deer kluumje moaste.

Di Pestor as Timmermon

Di Pestor stud in sin Tun un timmerde 'n Gestel foar sien Rousen. Dän Hoomer in de Hounde, linke Hounde do Latten un Spiker. In dän Noabertun stud 'n Went un kikede tou. ,,Na, litje Franz, maist du uk Tunoar-baid lide?" fräigede di Pestor fründlik. ,,Noa", kwad Franz. ,,Af wunnerst du di dät ik sukke Oarbaid sälwen moakje?"

,,Noa", smüsterlaachede di Schröägel, ,,ik täiwe blot deerap, wät 'n Pestor kwäd, wan hi sik ap dän Tume hau[t]."

Naturgesetse foar Dierte

Wäl häd nit do Swoalken jädden wan jo in de Foarjier in us Huus, Schäin, af ant Göäwelfinster hiere Nääste baue un so huushäimsk us wät foarswitscherje as: ,,As ik wächlook häbk dät Fäk mee fulmoaked, un as ik wierkoom waas dät aal fersliks-lakslierd!" Man dät ju Swoalke foar hiere Junge neen Muursljoowe koant as wi Moan-sken, dät ju unner 't Naturgesets stoant un deerätter hoandelt, is us froamd. In koolde Suumere mäd min Sonnenschien as njugen-tinhunnert twoounsäkstich kuden do Swoalken nit nouch Fodder fiende uum do Junge sääd tou krigen. Maräie Geburt, as ju Woandertied deer waas un do Fugele sik koppelden, waas ju twäide Broud noch nit kräftig nouch. Erujärsene sieten do Oolden noch ap dän Telefonträid un järsene sunt jo mäd dän groote Koppel wächleeken. Dää-lich jammerje do Junge int Nääst un mou-den fersmoachtje. Jo kuden noch nit mee-fljooge tätert [= ättert] woarme Sude wier so fuul Fod-der is. Di Woanderdrift is Naturgesets, dät deerfoar surget, dät ju Oart ärheelden blift. Is dät nit grääsig?

Bi do Imen duurt älke Foulk blot een Königin hääbe. Jo moakje oaber tou de Swoarmtied wäil tjoon bit twintich junge groot. Foar do Swoarme bruke jo blot 'n poor. Ju bäästentwikkelde un stärkste häd dän Naturbifeel, aal hiere Sustere dood tou steeken.

Di junge Kukuk häd sien oaine Muur nit kannen leerd. Ju hied neen Tied foar him, wail ju ur dät ganße Lound do Rupen-nääste fernäile moaste. 'N froamden Fugel moaste dät Kukuksoai utbroude.

Dät Ree in de Busk nimt hiere oaine Junge nit wier oun, wan dät in Moansken Hounden weesen is. Ju Muur lät dät ärme Diert eenfach fersmoachtje un fon Roow-dierte apfreete.

In Toachten

Professor Ooldhans gunkt in dät Restou-rant fon ju eene Kloodergarderobe ätter ju our, uum sin Houd tou säiken. As hi 'n Tiedlong soacht häd, kwäd di Bitjooner tou him: ,,Oaber Heer Professor, ji konnen jou Hound [= Houd] hier nit fiende, ji häbe him de ganse Tied ap de Kop." ,,Wuddelk un weer", ont-woudede di Professor, as hi sin Houd oun-pakked hiede - ,,Ik tonkje jou deerfoar, dät ji mi deer apholpen häbe, ours waas ik nu wuddelk sunner Houd ätter Huus wai geen."

Wo fuul Luft ferbruke wi?

In rauelken Släip kume wi mäd säks Li-ter in de Minute ut. Bi longsoamen Woan-dergong sunt dät sowät säkstien Liter, do wi ien- un utomje. Bi bierichstiegen sünt et wäil träimoal sofuul, so an de füftich Liter. Bi Wäddeloopen sticht di Ferbruk ap fjauer unsäkstich Liter.

In de Schoule

Di Leerder kwad tou do Bäidene: ,,Ik häbe jou nu dät Spreekwoud 'Eerlik duurt am lonsten [= longsten]' utnunner sät. Na [= nu] wau wi tou-hoope ätter eenige Ferglike säike, do ji sälwen al biliued häbe. Wäl weet so aan? Jeman, Fritz faalt di niks ien? Toank moal an do Huusapgoawen!" ,,Och je, Heer Leer-der. Wan ik mien Huusapgoawe in Reeken-jen fon Jan ouschriue, dan duurt dät man tjoon Minuten. Wan ik se oaber alleenich moakje, dan duurt et wäil 'ne Uure."

Boank-Rower

Deer stud 'n Kärl foar dät Poliseihuus un luus do näiste Bikoandrekengen. Deer stud in grote Lettern: Achtunch! Boank-Rower! Tjoon duusend Maak Biloonenge!

As di Mon dät groawdrukde leesen hiede, kreeg hi dät mäd de Nood un luus dät fien-drukde, dät deerunner stude, foar Nood nit moor. In de Djunkelnge broachte hi gaau ju holtene Boank wier wai, ju hi lääste Noacht in de Anloage stäln hiede.