Legendas da sontgs dal territori retic e svizzer

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Legendas da sontgs dal territori retic e svizzer  (1787) 
by Cristian Venzin


TERRITORI RETIC
[edit]

Son Gaudentius
[edit]

Son Gaudentius ha guvernà per in temp l’uvestgieu da Cuira sco uvestg. El è stà in burgais da la citad Eboregia u sco ch’ina part manegian Hiporedia en il ducadi da Savoia, la quala era fitg enconuschenta dal temp dals Romans, è uss però ruinada dal tuttafatg. Enturn l’onn 309 è son Gaudentius naschì da geniturs nobels, ma pajauns. Il bab sa numnava Gilbertus e la mamma Pisa; da quels è il figl Gaudentius vegnì tratg si suenter lur religiun pajauna.

En ses giuvens onns ha il bab tramess quest figl a Vercelli, ina citad dal Piemont situada betg lunsch davent dad Eboregia. Là ha Gaudentius fatg ses studis cun premura e grond progress ed ha er gì la ventira da sa discurrer ed emprender d’enconuscher sontg Eusebi, l’uvestg da Vercelli. Tras quest sontg prelat è Gaudentius vegnì convertì a la vaira cardientscha, ha retschet il sontg batten ed è, pervi da ses depurtaments schubers, vegnì ordinà silsuenter plevon cun l’autoritad e cumond da predegiar il pled da Dieu. Essend son Gaudentius promovì a la dignitad sacerdotala, sa spruvava el da vegnir perfetg en l’exercizi da las virtids. El urava savens e cun premura, mortifitgava ses corp cun giginar, vegliar, abstinenzas e diversas autras penetienzas; el consolava ils contristads, confortava ils perturbads, fortifitgava ils cristians da star stataivels en la vaira cardientscha, e blers pajauns vegnivan convertids e battegiads tras son Gaudentius. El n’ha er betg mancà da far tut ses pussaivel per volver tar Cristus ses bab e sia mamma.

Pervi da questa sontga fadia è el la finala vegnì persequità grevamain dals pajauns e dals arians eretics, ha suffert pazientamain bleras calumnias, ingiurias e nauschas buccas, ha stuì bandunar sia patria ed è ì a Navara en l’Italia tar in plevon devozius cun il num Laurentius, per assister e defender quel cunter ils arians eretics che na laschavan betg suenter da persequitar quest spiritual devozius, fin ch’els al han pudì mazzar ils 30 d’avrigl. Son Gaudentius è er stà in lung temp sco secretari a Milaun tar son Martin, uvestg da Tours.

Suenter che son Martin è vegnì stgatschà da Milaun, è son Gaudentius medemamain sa retratg or da l’Italia vers il Grischun ed è vegnì a Casatscha en la val Bregaglia. Qua è el sa trategnì in temp sco in um bandischà or da sia terra ed ha er, tras ses sontgs mussaments, convertì insaquants assassins che manavan avant ina nauscha vita e sbittavan la cardientscha catolica. En memoria e sut il titel da son Gaudentius è vegnida bajegiada a Casatscha ina baselgia. Uss però è quella, tras las eresias da Gion Calvin, disfatga ensemen cun la vaira cardientscha catolica. L’uvestgieu da Cuira era da quel temp vacant u senza pastur, uschia che son Gaudentius è da Casatscha anora vegnì pli lunsch per la terra dals Grischuns enturn. El predegiava il sontg evangeli e vegliava e guvernava sontgamain e cun gronda premura la rimnada dals fidaivels cun predis, ductrinas e sontgs mussaments.

Or da la Rezia è son Gaudentius ì a Skythopolis, ina citad da la Siria, tar ses bab spiritual sontg Eusebi, l’uvestg da Vercelli ch’era vegnì bandischà da ses uvestgieu. Qua han quests dus servients da Dieu suffrì cun gronda perinadad, charezza, pazienza e cuntentientscha lur miserias, senza tralaschar da servir a Dieu e procurar il salit da las olmas cun tutta premura e grond creschament da la sontga cardientscha. Ma sinaquai che la baselgia da Vercelli na vegnia, pervi da l’absenza da ses pastur bandischà, betg negligida a donn da la catolica religiun, sche ha sontg Eusebi tramess en ses num a Vercelli son Gaudentius ch’ha cun pleds e fatgs guvernà mirvegliusamain il pievel fidaivel da Vercelli fin che son Eusebius è turnà or da ses exil.

Sontg Ambrosi, uvestg da Milaun, ha visità son Gaudentius e profetisà ch’el haja dà daventar uvestg da Navarra. Son Gaudentius da sia vart ha annunzià a sontg Ambrosi che la fin da sia vita saja datiers. E propi èsi er daventà che sontg Ambrosi è bainspert mort, ed essend sontg Eusebi turnà a Vercelli, sche ha son Simplician, il successur da son Ambrosi, consecrà son Gaudentius sco uvestg da Navarra. Quest burdi episcopal ha son Gaudentius purtà sontgamain sur 20 onns.

Cun sia vita exemplarica, schubradad traglischanta, ductrinas frequentas e cuntinuadas uraziuns, ha il sontg uvestg betg mo entruidà ils fidaivels sin la via da las vairas virtids, mabain convertì e battegià blers nunfidaivels. Dieu fascheva blers stupents miraculs tras quest ses servient che liberava ils malspiertads dal nauschaspiert, medegiava da mintga sort malsognas, stenschentava orribels brischaments, e perfin l’aua cun la quala il sontg uvestg lavava ses mauns serviva als malsauns per ina medischina sanadaivla.

Suenter avair lavurà ditg en la vigna da Cristus, esser sa stentà fitg, avair patì bler e gudagnà in grond dumber dad olmas, è son Gaudentius vegnì clamà en auta vegliadetgna, ritg da merits e bunas ovras a la beada gloria ils 22 da schaner enturn l’onn 418. Ses corp è daventà traglischant suenter sia mort, deva ina bun’odur ed è restà en bara senza vegnir sepulì durant sis mais e dudesch dis, numnadamain dals 22 da schaner fin ils 2 d’avust. Cumbain ch’igl eran grondas chaliras e divers vents, pareva quest sontg corp anc adina frestg e bel, senza nagina decumposiziun; ultra da quai creschivan ils chavels sin il chau e las unglas vi da la detta sco sch’el fiss anc viv. Avant sia mort aveva son Gaudentius ditg entras inspiraziun divina che Agabius duaja esser ses successur. Uschè ditg che quel n’è betg stà tschernì uvestg da Navarra, è il corp da son Gaudentius restà en bara per consolaziun dal pievel fidaivel che cumplanscheva grondamain la perdita da ses pastur tant sontg, vigilant e bun.

Pader Henricus Murer scriva che son Gaudentius saja gia stà consecrà uvestg da Navarra cur ch’el è vegnì en nossa Rezia e ch’el saja vegnì marterisà en la val Bregaglia betg lunsch davent da la vischnanca Suprem, per talian Vicosoprano.


Son Valentin
[edit]

Tenor il mussament d’ina platta da plum ch’è vegnida chattada a Passau sper il corp da son Valentin, è quel stà in German oriund da la Flandra, ina regiun che cunfinescha cun la mar. Per amur da Jesus Cristus e per il bain da las olmas ha son Valentin, in um tuttavia bain studegià, bandunà sia patria ed è vegnì a Passau en la Baviera. Questa citad aveva in tissi dubel, numnadamain eran ina part dals abitants pajauns, auters però arians eretics. Valentin è sa sfadià ed ha lavurà per manar tuts sin la dretga via al salit. Ma il pievel da Passau era tant grop e selvadi ch’el ha pudì effectuar be pauc.

Temend el però ch’il pled da Dieu na portia betg fritg perquai ch’el saja sa mess a far l’uffizi apostolic senza cumond da la sontga baselgia, sche è el ì a Roma tar papa Leo I, il qual ha retschet son Valentin cun plaschair, ha ludà sia premura ed intenziun, ha dà la sontga benedicziun e la cumplaina autoritad da predegiar a Passau il sontg evangeli e la cardientscha da Jesus Cristus. Provedì cun tala autoritad apostolica, returna Valentin a Passau e lavura pli che mai da converter quests pajauns ed eretics tschorvs e stinads. Ma el po er quella giada effectuar be pauc, tant vess vai da medegiar las veglias malsognas da l’olma.

Vesend pia suenter in temp che tut sia fadia saja adumbatten, va el danovamain a Roma e di a quest medem papa Leo: «Mes signur e charissim bab, n’avend jau purtà nagin fritg a Passau, return jau puspè tar tai rugond che ti ma veglias trametter tar in auter pievel a predegiar, sinaquai che jau, suenter il cumond da Cristus, possia purtar inqual fritg ed er procurar per mes salit.» Sin quai respunda il papa: «Mes char frar! Ta metta danovamain cun tutta premura pussaivla a la lavur, sche na vegn il fritg da tia fadia betg a mancar; mo che ti garegias da lavurar perseverantamain. Na duess tia lavur però er render la terza giada nagin profit, sche saja lubì a tai tras autoritad apostolica da ta retrair nua ch’i ta plascha da predegiar l’evangeli ad auters pievels.» A medem temp ha il papa consecrà el uvestg e tramess a Passau cun dar ad el sia benedicziun apostolica.

Son Valentin festina da vegnir en la vigna ch’al era vegnida surdada da cultivar, e quai cun la speranza che Dieu al vegnia a pajar sias lavurs, er sch’el duess gudagnar nagin’olma, pertge che la dretga obedientscha è adina meritaivla. Arrivà la terza giada a Passau, semnava el cun premura il sem dal pled da Dieu, ma ha anc adina chattà in pievel grop, selvadi e malengraziaivel che na vuleva betg udir las admoniziuns salutaivlas e frequentas da son Valentin, mabain ha quel, per pajaglia da sias fadias, stgatschà gropamain or da la citad e dals cunfins da Passau.

Il sontg uvestg Valentin prenda si tut cun pazienza, zaccuda e scurlatta giu la pulvra dals chalzers sur questa citad malengraziaivla, sco che Cristus ha cusseglià, e sa rabitscha plaunsieu en nossas muntognas tar ils Grischuns. Per in temp è quest uvestg umilitaivel sa trategnì sco en in desert a Pigniu, in lieu zunt selvadi en la Lia Grischa. Qua manava el ina vita ordvart sontga e Dieu al aveva dà il dun da far blers miraculs, particularmain gidava el ils malsauns che pativan d’epilepsia, sco er ils schirads, lunatics e somnambuls e tar autras malsognas. Igl è uss erigida là ina baselgia en onur e sut il num da quest uvestg miraculus son Valentin che gieva er per las vals, muntognas e vischnancas enturn predegiond il sontg evangeli. E sco uvestg guvernescha el l’uvestgieu da Cuira cun grond fritg da las olmas.

Finalmain è el sa retratg e sa fermà en il Vnuost ch’appartegna al contadi dal Tirol. Qua ha son Valentin cuntinuà l’uffizi apostolic cun predegiar als pajauns e cun battegiar in grond pievel or da quellas vals e muntognas là d’enturn, betg mo Tudestgs, mabain er Talians e Rumantschs; blers eretics ha el manà uschia sin la vaira cardientscha. En ses predis puniva el cun tutta libertad ils putgads e vizis, preschentond daspera la gronda misericordia da Dieu per ils putgants che vulessan far vaira penetienza. El era umilitaivel e confessava ch’el sez saja il pli grond putgant. Tut sia vita era virtuusa, ils fatgs correspundevan cun ils pleds, el era miaivel e charin cun tuts danor cun ils eretics – da quels aveva el snavur, na vuleva ni baiver ni mangiar ni conversar cun els.

Son Valentin fascheva di e notg uraziun cun sponder bleras larmas, giginava a moda zunt severa, meditava ditg e passentava entiras notgs en exercizis spirituals. Ma tut quai fascheva el tant adascus ch’il mund na saveva nagut da quella sia sontgadad privata, e quai deva al sontg consolaziun; pertge che pudend sulettamain Dieu enconuscher ses cor e ses exercizis spirituals, n’aveva el betg da temair la ladra dals merits ch’è la vanagloria. En sias uraziuns zuppadas suspirava el chaudamain tar Dieu da vulair bainspert far fin a sia vita temporala per pudair giudair la fatscha da ses Creatur divin, al qual el aveva regalà tut ses cor.

Dieu ha finalmain tadlà ses rieu e laschà savair sin tge di ed ura ch’el haja da murir; fitg consolà ha el dublegià sias uraziuns, creschentà las giginas e fortificaziuns, scursanì la sien ed è sa preparà cun quità sin ina beada mort. Entant s’annunzia ina greva malsogna ch’il servient da Dieu ha acceptà e surpurtà cun legrament. El ha clamà ensemen ses cumpogns ils pli confidads e fidaivels ed ha dà a quels buns mussaments ch’i duain star ferms en la cardientscha catolica e viver en pasch e charezza sco vairs frars en Cristus. El ha er rugà Dieu da mantegnair sia catolica baselgia, è sez sa pervegià e sa provedì cun il sacrament da l’altar, ha recumandà si’olma a ses Creatur e beadamain finì sia vita ils 7 da schaner, enturn l’onn 440.

Il sontg corp è vegnì sepulì da ses giuvnals en ina baselgia ch’el aveva sez erigì a Mais, betg lunsch davent da Meran. Suenter lung temp è questa sontg’ossa vegnida transportada a Passau en la baselgia gronda sper la residenza da l’uvestg, nua ch’el vegn anc ozendi undrà sco in dals emprims uvestgs e patruns da Passau, la quala citad, sco er auters fidaivels che vegnan là per onurar son Valentin, retschaivan da Dieu nundumbraivlas grazias spiritualas e temporalas per l’olma e per il corp.


Son Gliezi
[edit]

Son Gliezi è stà retg da l’Engalterra, figl da Coillus, biadi da Marius Marcius, e sutbiadi d’Arvirogus, ch’eran er tuts trais stads retgs da la Gronda Britannia u Engalterra. Cumbain che la cardientscha catolica era gia vegnida predegiada ed acceptada en quest grond reginavel da la Britannia dal temp dals apostels e sa rasava ora mintg’onn pli e pli, avevi tuttina dal temp da son Gliezi zunt blers pajauns, e son Gliezi il retg era sez er vegnì tratg si ed aveva vivì in grond temp en la religiun pajauna.

Tuttina n’odiava el betg la cardientscha dals cristians catolics, mabain vesend lur vita exemplarica, lur sincera charezza fraterna e las ovras mirvegliusas ch’els faschevan, avess el sez gì il garegiament da sa far cristian. Ma da l’autra vart considerava el co ch’ils cristians vegnivan sbittads dals pajauns e tegnids per glieud senz’onur, cunzunt dals Romans, e ch’els vegnivan persequitads e turmentads grondamain cun divers martiris crudaivels; ed ultra da quai aveva el tema ch’ils imperaturs romans muventassan guerra ed occupassan ses reginavel, sch’el duess sa declerar catolic. Per questas raschuns ha il retg Gliezi zuppà ses garegiament e propiest da sa far cristian, enfin che las circumstanzas dal temp sa midassan in pau.

E quai è daventà en questa moda: l’onn 147 ha l’imperatur Marcus Aurelius Antoninus stuì far guerra cunter ils Quados e Marcomannos ch’avevan cun agid dals Vandals, Polonais e Svabais serrà en talmain l’armada da l’imperatur roman ch’ella steva en grondissim privel da stuair pirir da la chalira e da la said. En questas grondas miserias ha in colonel da l’armada u guardia tar l’imperatur ditg ch’el haja ina cumpagnia da cristians en ses regiment che possia retschaiver da ses Dieu mintga grazia; el duaja cumandar a quests cristians ch’i duain far uraziun per conservaziun da l’imperatur e da tut si’armada.

L’imperatur ordinescha, ils cristians fan obedientscha e sin l’uraziun da quels ha il tschiel tramess ina plievgia abundanta; ma sulettamain en il champ dals Romans, uschia ch’els cun lur animals han pudì sa refrestgentar e dustar la said. En il camp dals Germans, ils inimis dals Romans, è percunter vegnida in’aura stemprada cun tunar, chamegiar e crudar il tun ch’i brischava la vestgadira vi dal corp e las frizzas vegnivan turnentadas dal vent sin ils inimis, uschia che blers da quels èn vegnids mazzads, ina gronda part è ida tar ils Romans ed ils auters han prendì la fugia. L’armada da l’imperatur ha obtegnì en questa moda ina victoria cumplaina. Sin quai ha l’imperatur piglià bun’affecziun encunter ils cristians, ha er fatg scriver quai tut al Senat da Roma e cumandà ch’ils cristians na duain betg pli vegnir persequitads, mabain pudair viver cun ruaus areguard lur cardientscha.

Cur ch’è stà publitgà quest cumond da l’imperatur, sche èn blers nobels chavaliers e senaturs da Roma sa declerads da vulair daventar cristians ed han retschet il sontg batten. Alura ha son Gliezi laschà dar tutta tema e n’è betg pli sa starmentà dal mund, mabain ha, inspirà da Dieu, tramess tar papa sontg Euleutheri Elvanus ed Eduinus sco ambassadurs fidaivels cun la supplica u dumonda umilitaivla ch’il papa sco chau da la vaira baselgia veglia trametter insaquants docters e mussaders dal sontg evangeli en ses reginavel da l’Engalterra, pertge che si’intenziun saja da daventar cristian cun tut sia curt e reginavel.

Euleutheri, il papa, è stà led da questa resoluziun, ha ludà Dieu e tramess en l’Engalterra dus perderts legats cun num Fugazi e Damian u Donazian per predegiar e declerar ils misteris da la cardientscha catolica. Quests legats han conderschì tala sontga fatschenta cun buna suatientscha, battegià il retg son Gliezi cun sia sora Mierta e ses subdits. Igl eran anc en l’Engalterra 22 flamini e trais archiflamini ch’eran sco sacerdots ed uvestgs dals pajauns; quels èn er sa vieuts tar Cristus e daventads cristians. Enstagl da quels han ils dus legats tschentà en 22 uvestgs e trais archuvestgs che guverneschian e guardian tar las chaussas da la catolica religiun.

Il retg son Gliezi, bain instruì en ils misteris da la religiun catolica e battegià, n’era betg cuntent da crair e far sulettamain quai ch’ils predicaturs catolics avevan tegnì avant, mabain era talmain stgaudà dal Sontg Spiert ed aveva in tal garegiament che tuts enconuschian e servian al sulet vair Dieu ch’el ha vulì dar si il mund, bandunar ses reginavel e far il predicatur dal sontg evangeli per cumparter er als auters quella grazia da la vaira cardientscha ch’el aveva retschet.

Vesend pia che ses reginavel era bain provedì cun pasturs spirituals ed auters regents seculars per guvernar il pajais, e ch’el possia consequentamain s’absentar senza scrupel da conscienza, ha el embratschà la paupradad apostolica suenter l’exempel da Cristus, ha mess giu la curuna e scepter real, spretschà las ritgezzas e pumpa dal mund, prendì cumià da sia patria, amis e parents, prendì in fist en maun, e malamain vestgì ed anc pli mal servì va el sur mar en il Reginavel dals Francs, da là en la Baviera e da la Baviera en la Svevia. Sin quests viadis ha el lavurà e patì bler, ma cun predegiar er gudagnà e tratg or da las stgiradetgnas dals pajauns bleras olmas. Ad Augsburg ha el convertì e battegià in nobel signur cun num Campestrius cun tut sia famiglia ed auters burgais da questa citad; là è er vegnida bajegiada da quel temp l’emprima baselgia catolica. –

Suenter ch’il sontg apostolic predicatur è sa stentà là in temp grondamain per emplantar la cardientscha da Cristus, n’han finalmain ils pajauns stinads betg vulì vertir in tal mussader da la vardad, mabain al han cun crappa, laina e milli calumnias stgatschà davent, gea perfin bittà en ina cisterna u puz, nua ch’el avess stuì pirir, sche bunas persunas na fissan betg vegnidas en agid ed al avessan tratg orasi cun gronda fadia. Da là davent è el ì a Regensburg, en la Stiria ed en il Tirol, semnond dapertut als paupers, tschorvs pajauns il sem da la ductrina.

La fin vegn son Gliezi en nossa terra grischuna e prenda ses loschament milli pass si sur Cuira en ina grotta che vegn anc ozendi numnada la grotta da son Gliezi. I dagutta er anc uss là in’aua sanadaivla per bleras malsognas, cunzunt per ils egls da quels ch’han ina vaira devoziun e fidanza tar son Gliezi. Qua ha el manà ina vita zunt sontga e cun ses predis, ductrinas e bun exempel convertì a la catolica baselgia ina gronda part dals Grischuns pajauns. El è er daventà uvestg da quels cun virtids, als quals el ha cun virtids e miraculs traglischà in lung temp mirvegliusamain sco ina glisch clera sin il chandalier.

In di va el en in lieu numnà Silva Martis, il guaud dal fauss dieu Mars, nua ch’ils grops pajauns aduravan per lur dieus ils bovs selvadis e tegnevan quels en grond’onur, faschevan a quels sacrifizis e sa legravan fitg, cur ch’in da quels vegniva nanavant. Son Gliezi era vegnì per curreger quest pievel tschorv, grop e mussar d’adurar il vair Dieu. Ma el è vegnì spretschà, persequità e bittà en in aut puz, or dal qual el è però miraculusamain vegnì salvà da Dieu senza nagin agid uman.

Sin quai fa el uraziun e roga Dieu da vulair traglischar misericordaivlamain quests miserabels pajauns. Dieu taidla sia dumonda, ils bovs selvadis vegnan nanavant tut dumestis e fan curtaschia cun il sontg sco sch’els fissan tants giuvens chagniels. Son Gliezi prenda in giuf, giunscha quels bovs selvadis vi d’in char, chargia si laina e maina quels encunter las chasas. Da quest fatg mirveglius èn ils cristians sa legrads e vegnids confirmads en la vaira cardientscha, ils grops pajauns però èn sa smirvegliads fitg che lur dieus apparents sa laschassan metter sut il giuf vi d’in char, han realisà ch’il Dieu dals cristians saja pussant, e zunt blers garegiavan da vegnir instruids e battegiads.

Cun sumegliantas apostolicas fadias ha noss glorius apostel son Gliezi cultivà baininqual onn noss Grischun, manà blers pajauns tar la glisch da la vaira cardientscha, ma a medem temp er suffrì bler e supportà grevas persecuziuns e miserias, gea è la finala vegnì piglià, encrappà e marterisà en il chastè marciole (Marsöl) da Cuira ils 3 da december enturn l’onn 200 suenter Cristus.

I dat bain intgins auturs che manegian che son Gliezi na saja betg vegnì marterisà, mabain saja, en auta vegliadetgna e ritg da merits, mort d’ina mort natirala. Ma l’uvestgieu da Cuira e la tradiziun cumina defendan ed onureschan son Gliezi sco retg, uvestg e martir.


Sontga Mierta
[edit]

Sontga Mierta era vaira sora da son Gliezi, figlia da Coillus, retg da l’Engalterra. Questa princessa ha ensemen cun ses sontg frar acceptà la cardientscha catolica ed è vegnida battegiada dals legats ch’il papa aveva tramess en l’Engalterra.

Son Gliezi, sco ch’igl è vegnì ditg avant, ha suenter esser daventà cristian bandunà il reginavel ed è ì en divers pajais per derasar la vaira cardientscha catolica e volver ils pajauns tar quella. Sontga Mierta percunter è per in temp restada en l’Engalterra, traglischava là cun ina vita exemplarica e plaina da bunas ovras. Ella confortava ils cristians en lur cardientscha, spazzava ils tempels e figuras dals dieus esters, erigiva baselgias catolicas al sulet vair Dieu, consolava ils contristads, visitava ils malsauns e purscheva cun almosnas generusas agid a tut ils manglus; betg main fundava ella pravendas per sustegniment dals pasturs da las olmas e mantegniment dal servetsch da Dieu. Ella saveva ir enturn tant bain cun la glieud e viveva tant sontgamain che betg mo ils cristians, mabain er ils pajauns vulevan bain ad ella, e blers èn vegnids convertids tras ella a la cardientscha catolica. In lung temp è la sontga princessa sa stentada ed è s’occupada cun sumegliantas sontgas ovras.

Silsuenter, muentada da la divina charezza, prenda ella la resoluziun da bandunar il terren dal reginavel, spretschar tut ils bains mundans e suandar l’exempel da ses frar son Gliezi cun ir en terras estras e far l’uffizi apostolic per converter ils putgants a la penetienza ed ils pajauns a la vaira cardientscha.

Avend pia rugalà bain las fatschentas dal reginavel, prenda ella enta maun il fist da pelegrina, banduna l’Engalterra e va en cumpagnia d’insaquants servients e servientas onests a tschertgar ses sontg frar. Suenter blers e lungs viadis chatta ella finalmain quel en ina grotta sur Cuira, nua ch’el predegiava e declerava la ductrina cristiana cun ina vusch tant clera che quella vegniva udida miraculusamain lunsch enturn.

Quant empernaivla che la vegnida da sia sora saja stada a son Gliezi, po scadin sez considerar. Pertge che avend il sontg frar realisà ch’er sia sora Mierta sa stentia da gudagnar olmas, eran quels dus fragliuns ensemen plains d’in legrament spiritual, engraziavan a Dieu ch’el haja cumpartì ad els ina tala grazia, e cun urar, giginar e vegliar rugavan els la divina buntad da dar forza per pudair metter sin la dretga via ils tschorvs pajauns. Cun dubla premura vegnan omadus or da la grotta per prender a mauns la conversiun dals pajauns; quai che son Gliezi predegiava e mussava, confirmava sontga Mierta cun ils pleds e cun l’exempel d’ina vita sontga.

Per voluntad da Dieu ha sontga Mierta vulì sa sparter da son Gliezi, sinaquai che la cardientscha da Cristus vegnia er predegiada en il conturn; ella prenda cumià da ses son frar, va a Termin, enturn 4000 pass dador Cuira, e cumenza là cun gronda premura a declerar la vardad dal sontg evangeli. Ma il pievel rubiesti na vuleva betg retschaiver la grazia da Dieu, bler main avrir lur cors a la visita dal Sontg Spiert, spretschava il pled da Dieu e steva stinadamain en la tschorva aduraziun dals dieus esters.

La sontga purschella vegn tgisada ch’ella saja ina cristiana e messa en fermanza. Ella è er vegnida tentada cun buns pleds e cun smanatschas per far snegar Cristus, ma tut adumbatten; perquai vegn ella pitgada grevamain cun puntgs e bastuns. Il di suenter, ch’era ils 4 da december, vegn ella manada or da praschun e cun vusch furiusa truada dal pievel pajaun al fieu e brischada viva enturn l’onn 195. La nobla princessa sontga Mierta è uschia vegnida ornada cun trais mirvegliusas curunas, sco purschella, sco martira e sco doctura apostolica, las qualas curunas ella ha retschet da ses spus celestial suenter esser vegnida schubregiada ed empruvada en il fieu sco in veritabel aur.

Cur che son Gliezi ha survegnì las novas dal martiri da sia sora, è el ì cun insaquants cristians fidaivels a Termin sin il plaz dal martiri, ha chattà là in vel u schlappa da sia sora ch’era per virtid da Dieu sa mantegnida entira en il fieu. En quest sdratsch ha el rimnà e mess l’ossa e tschendra da sontga Mierta, va davent e pauc suenter bajegia el là ina baselgia en onur da Nossadunna sontga Maria, da sontg Andriu apostel e sontga Mierta martira; en quella baselgia sepulescha el er onuraivlamain las reliquias da sia sontga sora Mierta.


Son Placi e son Sigisbert
[edit]

Ils 11 da fanadur è mintgamai a Mustér in di da gronda solennitad e quai betg senza raschun, pertge che tras son Sigisbert e son Placi è vegnida predegiada e plantada là la sontga cardientscha catolica. E senza dubi pervi da lur merits e pussanta intercessiun è quella fin uss adina sa mantegnida en l’entir cumin grond da la Cadi – in benefizi, per il qual nagin na po engraziar avunda a Dieu, er betg suffizientamain onurar quels dus sontgs patruns, la legenda dals quals è curtamain sco suonda:

Enturn l’onn 545 è son Sigisbert naschì en l’Irlanda da nobla chasa, è vegnì tratg si en tutta pietad ed è adina stà bain inclinà a las bunas virtids. Quest bun ch’el veseva vi dals auters, sa spruvava el da suandar e sez pratitgar. El conversava gugent cun sontgas persunas ed ha er gì la ventira da studegiar cun son Columban e da daventar ensemen cun quel religius en la claustra da Benchor, nua ch’eran 600 muntgs, tranter ils quals son Sigisbert è sa perfecziunà ed ha traglischà zunt fitg.

Suenter insaquants onns è son Columban ì cun lubientscha e benedicziun da ses avat Comogellus en autras terras per predegiar als pajauns il sontg evangeli. Son Sigisbert, son Gallus ed anc diesch auters muntgs han gì la medema voluntad e lubientscha da far cumpagnia a son Columban, èn ids or da l’Irlanda en l’Engalterra e da là passads en il Reginavel dals Francs tar il retg Sigisbertus che regiva da quel temp l’Austrasia e Burgogna. Quest retg ha retschet quests religius cun onur e charezza ed il pievel als tegneva, pervi da lur vita exemplarica, per tants anghels dal parvis, gieva tar els e desiderava da vegnir instruì bain en la ductrina.

Per vegnir disturbads damain, è son Columban ì cun sia cumpagnia en in desert numnà Luxonium u Lüssel, ha bajegià là ina claustra, abità en quella enturn ventg onns, promovì fitg bain il servetsch da Dieu e creschentà il dumber dals religius sin duatschient persunas.

Enturn l’onn 611 è son Columban passà cun son Sigisbert e lur cumpagnia or dal Reginavel dals Francs vers la Svizra che sa chattava da quest temp anc vaira fitg en la stgiradetgna dals pajauns. En divers lieus han els predegià il sontg evangeli, èn finalmain arrivads ad Ursera, sa tegnids si là in temp e bajegià ina baselgia, la quala vegn anc ozendi numnada la baselgia da son Columban. In temp suenter èn quests sontgs predicaturs passads en Svizra, cun excepziun però da son Sigisbert; quel è vegnì laschà da son Columban ad Ursera sco eremit e mussader da quest pievel, per instruir e confirmar quel tant pli bain en la sontga cardientscha.

Son Sigisbert è passà davent dad Ursera la muntogna Crispalta, è vegnì a Tujetsch, è sa rendì vers ost e sa fermà en ina planira, nua che sa chatta uss la claustra da Mustér. Quest lieu era lura anc pauc abità, pareva in desert, e perquai vegn el anc ozendi numnà Desertina u Disentis. – Qua ha son Sigisbert bainprest bajegià ina chaplutta en onur da Nossadunna sontga Maria, sco er insaquantas chamonas u cellas là d’enturn, e quai è daventà enturn l’onn 614.

Il sontg eremit Sigisbert ha cun sia vita angelica, uraziuns, giginas e meditaziuns ferventas retschet dal tschiel grondas favurs; en particular vegniva el spisgentà miraculusamain e provedì dals anghels cun la vivonda corporala necessaria. Cun sia miaivladad, umilitanza e pazienza ha el plaunsieu captivà il pievel pajaun che blers da quels èn vegnids tar el, han tadlà ses mussaments, venerà el e garegià da daventar ses discipels.

En quest medem lieu nua che stat la claustra, era da quel temp ina gronda planta da ruver deditgada ad in fauss dieu; qua faschevan ils pajauns lur devoziuns tschorvas. Vulend son Sigisbert terrar questa planta, è currì natiers in pajaun cun la segir en maun per fender il chau al sontg eremit. Ma auzond el la bratscha per smanar la frida, è la bratscha restada schirada e fermada en l’aria sco ch’el l’aveva gì auzà per mazzar son Sigisbert. Il sontg terrescha la planta, fa lura in’uraziun, restabilescha al pajaun la sanadad, volva quel sin la vaira cardientscha e cumparta ad el il sontg batten.

Son Sigisbert gieva savens per questa vallada enturn, predegiond il sontg evangeli e confirmond cun blers miraculs la ductrina da Cristus. Ina giada vegn el tar ina gronda fulla da pajauns che sa preparava per far ina festa a lur fauss dieu Apollo, la figura dal qual era fermada vi d’in salesch vaira gross. Il sontg retschaiva la lubientscha ed expona manidlamain ils engianaments dal demuni, la tschorvadad dals paupers pajauns, la flaivlezza da lur idols ed empermetta da vulair terrar quest salesch senza tema da lur dieu Apollo. Ils pajauns, manegiond che Apollo possia defender sasez, han concedì quai che son Sigisbert vuleva, numnadamain da bittar per terra quella planta.

Strusch ch’in giuvnal da son Sigisbert ha gì dà cun ina segir duas fridas encunter quest salesch, sche ha il demuni tratg quel cun las ragischs or dal terratsch ed al ha auzà en l’aria per al bittar giu sin il pievel e sin son Sigisbert. Ma quel, cun far l’ensaina da la sontga crusch, ha fermà la planta en l’aria che tut il pievel ha pudì sa retrair plaunsieu orasut il privel. Alura è quest salesch dà cun grond fracass giu sin la terra; il demuni però sbragiva e lamentava ch’el vegnia stgatschà da sia residenza e ruaus. Tras quest fatg miraculus è tut il pievel pajaun dal conturn sa convertì tar Cristus ed ha sa laschà battegiar.

Son Sigisbert ha confirmà la vardad da sia ductrina cun autras ovras mirvegliusas: cun embratschar ha el liberà ina persuna da la lepra, cun metter ses mauns sin il chau ha el stgatschà il demuni or d’in malspiertà, cun far l’ensaina da la sontga crusch turnentà l’intelletg e ruaus ad ina persuna furiusa e ravgiada ed anc auters blers ha el spendrà da grevas malsognas, da privels e da la mort.

Qua tras sa rasavan ses num, la stima e veneraziun ora pli a pli, uschia ch’el da di en di creschentava il dumber dals fidaivels e survegniva er discipels che renunziavan al mund per viver sco religius sut la disciplina da son Sigisbert. Perquai han las cellas enturn la chaplutta da Nossadunna stuì vegnir creschentadas, sinaquai che tuts possian abitar là.

Tranter ils emprims discipels da son Sigisbert è stà son Placi, in dals signurs principals, pli ritgs e pussants da la vallada ch’aveva per ses chasament in chastè da l’autra vart dal Rain en la vischnanca da Sumvitg che vegniva numnà Tremisi. Quest signur Placi tadlava gugent e savens ils predis da son Sigisbert. Ina giada durant il predi ha son Sigisbert vis che sin il pèz da Placi è cumparida ina crusch alva inclinada e sur il chau ina flomma da fieu. Suenter il predi discurra son Sigisbert cun quest signur Placi, dumonda suenter ses stan, cundiziun, religiun e co che plaschia la ductrina da Cristus. Sin mintga dumonda deva il nobel Placi ina resposta umilitaivla e sincera, laschava plaschair ils mussaments da son Sigisbert e garegiava da sa far cristian. Quai ha legrà grondamain il cor da son Sigisbert ch’ha ludà Dieu per tala favur, instruì quest signur Placi anc dapli en ils misteris da la sontga cardientscha, cumpartì il sontg batten, laschà savair quai ch’el aveva vis sut il predi e profetisà ch’el haja da daventar cun il temp in martir da Cristus.

Il gentil signur Placi n’è betg sa cuntentà d’esser daventà cristian, el ha er vulì bandunar dal tuttafatg il mund cun dar si tuttas ritgezzas, bains, libertads e possessiuns e sacrifitgar solennamain a Dieu ed a Nossadunna, surdond tut quai en ils mauns da son Sigisbert, per laschar disponer sur da tut quai suenter sia prudientscha per creschentar l’onur ed il servetsch da Dieu ed il profit da las olmas. Or da questa donaziun tant liberala ha son Sigisbert bainprest bajegià ina claustra, consecrada a Dieu ed a son Martin sut la regla da son Benedetg. E Placi è vegnì tant perfetg en mintga virtid ch’el fascheva smirvegliar il pievel e muventava cun sia vita exemplarica ils auters pajauns da bandunar lur veglias superstiziuns ed embratschar la vaira cardientscha da Jesus Cristus.

Uschia pia tras las ductrinas da son Sigisbert e tras l’exempel generus da son Placi è quest desert desertina vegnì midà en in curtin mirveglius che purtava mintga di novs sontgs fritgs; la stgiradetgna dals pajauns stuliva, la glisch dal sontg evangeli traglischava, il sulet vair Dieu vegniva enconuschì ed adurà e las olmas messas sin la via segira tar il parvis.

De quest temp, enturn l’onn da Cristus 630, vegniva la Rezia u terra dals Grischuns regida da Victor, in dals vegls conts da Cuira ch’aveva sia residenza ordinaria a Cuira. Quel era vegnì tschentà dals Francs sco prefect u guvernatur da la veglia Rezia, era in signur pussant, ma da nauscha vita. El fascheva quai che plascheva, eri dretg u betg dretg, temeva ni Dieu ni il mund, era criv cun la glieud, administrava tenor nauscha giustia, na purscheva nagin agid als innocents ch’eran supprimids malgistamain, sa mussava criv e crudaivel cun ils paupers e cun quels che vulevan mantegnair la tema da Dieu – sia moda furiusa e crudaivla fascheva temair tuts.

Quest sclav da l’enfiern, muventà da l’interess e da scuidanza, sa renda da Cuira a Mustér en il chastè da Vallinga per impedir il bun progress da la claustra e trair a sasez quella facultad u rauba che son Placi aveva surdà a son Sigisbert, faschond valair ch’el saja il signur e patrun da la terra. Perquai pretenda el da son Sigisbert quai al qual son Placi aveva renunzià.

Il sontg avat, vesend la pretensiun malgista, las smanatschas e nauscha vita da quest cont Victor, ha per l’emprim recumandà la fatschenta a Dieu ed a Nossadunna e sin quai dà il cumond a ses char giuvnal son Placi ch’el duaja ir tar quest signur Victor e far a savair, co ch’el, per creschentar il servetsch da Dieu ed il bun da las olmas, haja surdà tut sia facultad libramain ed absolutamain a l’avat Sigisbert. Daspera duaja el er admonir miaivlamain quest signur putgant davart sia vita nauscha e scandalusa e sa spruvar da muventar el tar il meglierament e ch’el chalia da mulestar l’avat, ses religius e sia claustra, laschond a Dieu quai che tutgia a Dieu.

Son Placi, sco giuvnal obedaivel, va spertamain tar il tiran, discurra cun el sco ch’el aveva l’instrucziun da ses sontg avat, e sco in auter son Gion Battista admonescha el er il cont davart ses depurtaments scandalus. Ma quai tut ha furà il nas al tiran, il qual pli che mai smanatscha tut il nausch encunter la claustra, cumonda a Placi da bandunar il chastè e da mai pli cumparair avant ses egls en tala maniera, e quai sut paina da la vita.

Il sontg predicatur da la vardad, avend ademplì ses uffizi, è sa mess sin via per turnar en claustra e dar rapport a ses sontg avat Sigisbert davart quai ch’era succedì. Entant han ils serviturs avertì che lur patrun saja fitg vilà e ravgià ed han er pudì s’accorscher ch’igl al fiss plaschaivel, sche quest giagliard Placi fiss per adina or dals egls. E per far in plaschair a lur signur, èn insaquants da quests ministers u sbirs dads suenter ed han suatà il sontg religius en quest lieu nua ch’è uss bajegiada la baselgia da son Placi, in quart d’ura dador la claustra. Els al tschiffan furiusamain cun lur mauns, cloman las pli nauschas calumnias e prendan cun la spada il chau giu da sia persuna.

La sontgadad da son Placi ha Dieu palesà gist là cun ensainas e gronds miraculs. Il bist dal glorius martir è numnadamain sa sbassà, ha prendì il chau si da terra enta maun, è levà en pe e sa rendì vers la claustra, accumpagnà da dus anghels. Sin via entaupa il sontg ina dunna che lavava ponn; da quella dumonda il martir da Cristus in sdratsch per zugliar en ses chau sanguinus. La dunna, tut tementada, bitta vi il sdratsch e prenda la fugia. Son Placi tschenta il chau en quest sdratsch e cuntinuescha ses pass.

Entant vegnan, tras ils anghels e senza nagin agid uman, tut ils zains da la claustra tutgads d’ensemen. Or da quai ha son Sigisbert ladinamain realisà tras il spiert che ses char giuvnal Placi saja vegnì marterisà. El cloma bainspert ensemen ses religius e va cun quels en processiun encunter al sontg martir che vegn natiers, sa bitta en schanuglias e preschenta al sontg avat ses chau en maun sco per ina pajaglia ed engraziament dal bun ch’el aveva retschet dal sontg avat. Sinaquai croda el giu avant quel, resta mort e l’olma sgola en la gloria dal parvis.

Son Sigisbert, bragind e suspirond, fa prender si il corp e purtar quel en la baselgia da Nossadunna. Là è el giaschì per trais dis en bara, vegnì visità dal pievel fidaivel ed onurà da Dieu cun blers miraculs. Il terz di ha son Sigisbert cun larmas da tristezza e legria, chantond psalms ed imnis da laud ed engraziament, sepulì il corp dal glorius martir son Placi da vart dretga da la baselgia da Nossadunna, nua ch’è stada bajegiada ina chaplutta dals apostels son Pieder e son Paul, e quai è daventà ils 11 da fanadur enturn l’onn da Cristus 620.

Ils sbirs e ministers dal tiran, vesend ch’il corp da son Placi ha prendì sin maun ses chau, èn cun tema e fortuna fugids vers il chastè da Vallinga, han raquintà a lur signur quai ch’els avevan fatg, udì e vis, e l’entira curt è sa starmentada tant fitg da quai ch’il cont Victor è sa mess a chaval per turnar a Cuira en sia residenza ordinaria. Ma la giustia divina ha serrà il pass a quest miserabel signur; pertge che vulend el passar la punt sur il Rain vi in di che l’aua era vaira gronda, è la punt rutta ed il cont cun ses chaval, sco er ina gronda part da ses servients crodan en l’aua, najan e restan morts quatter dis suenter la stgavazzada da son Placi, quai è sin ils quindesch da fanadur.

Son Sigisbert, uschè ditg ch’el ha vivì, era da di e da notg sper la fossa da son Placi, fascheva uraziun e sa recumandava a Dieu. Finalmain, plain da virtids ed onns, è quest sontg avat, fervent predicatur dal pled da Dieu, diligentpestgader da las olmas e brav apostel dals Grischuns medemamain vegnì clamà da questa vita mortala tar la gloria celestiala enturn l’onn 636. Ses corp, sco ch’el sez aveva garegià, è vegnì mess en la fossa da son Placi, sco ch’i cunvegniva che quests dus sontgs ch’eran adina unids sin terra sco sch’els fissan mo in’olma e mo in cor, na vegnian er sut terra betg spartids in da l’auter.

Suenter la mort da quests dus servients da Dieu, ha il tschiel palesà tras blers miraculs lur sontgadad e pussants merits, grazias e favurs concedidas a quels che recurrivan tar lur fossa per venerar lur sontgas reliquias. Entras quai è la claustra da Mustér vegnida zunt renumada lunsch enturn, talmain che retgs e monarcs, potentats e prinzis, conts e signurs vegnivan natiers per visitar las reliquias da son Placi e son Sigisbert, unfrivan a Dieu en veneraziun da quests dus sontgs patruns grondas ritgezzas, libertads, privilegis, bains e possessiuns, pertge ch’els retschavevan persuenter grazias e benefizis spirituals e temporals tras intercessiun da quests sontgs patruns.

In tschorv cun num Paulinus ha retschet sper la fossa da quests dus sontgs la cumplaina vesida. Faginus e Marola, duas persunas malspiertadas, èn restadas libras dal giast infernal uschespert ch’ellas èn vegnidas manadas tar la fossa da son Placi e son Sigisbert, ils corps dals quals vegnan anc ozendi venerads a Mustér. E schebain ch’igl ha dà là en in spazi da 1100 e passa onns bleras revoluziuns, persecuziuns, guerras, eresias, travaglias e brischaments, sch’èn quests sontgs corps restads conservads tut il temp en nossa terra sco stgazi particular che merita da vegnir venerà e stimà. Spezialmain il sdratsch, en il qual son Placi ha gì mess ses chau, vegn anc da preschent, springì cun bler sang, tegnì en salv per ina perpetna memoria e perditga da questa legenda.

Enturn l’onn 670 è la claustra da Mustér vegnida sblundregiada ed arsentada dals Huns che gievan furiusamain a ruinond la terra, turmentavan e mazzavan. Particularmain a Mustér eran var trenta religius vegnids marterisads da quests barbars. In temp suenter è la schuldada u armada dals retgs dals Francs vegnida a Mustér ed ha mess sur notg in bun triep chavals en la baselgia ch’era vegnida ruinada dals Huns. Ma l’auter di eran quests chavals tuts crappads. Quai ha fatg tema a la schuldada e cur ch’il retg francon è vegnì a savair ch’i sajan sepulids là ils corps da son Placi e son Sigisbert, ha el fatg schubregiar quest lieu e mess la baselgia cun la claustra puspè en in stan da pudair cuntinuar il servetsch da Dieu.


Sontg Ursicin
[edit]

Sontg Ursicin è naschì enturn l’onn 709 da chasa nobla, numnadamain dals conts da Cuira ch’eran da quel temp en grond’onur e stima e regivan sco uffizials dal retg francon nossa Rezia auta u superiura. El era in descendent da la lingia u parentella dal cont Victor ch’aveva marterisà son Placi. Cun spezial quità e vigilanza è sontg Ursicin vegnì tratg si da dus uvestgs da Cuira, numnadamain Paschalis e Victor, ses stretgs parents. Ultra da la tema da Dieu aveva el a bun’ura gì la chaschun da s’approfundar en ils studis ed è cun frequentar las scolas daventà en curt temp in giuvnal fitg studegià e perdert. E quai cun sa mantegnair dasperas adina devozius e da particulara tema da Dieu; el fugiva las nauschas chaschuns, aveva in displaschair dals sulazs e daletgs mundans, auzava savens ses cor tar Dieu ed era fitg enclinà al bun spiritual.

Da quel temp, ch’era l’onn 717, è Carolus Martellus, maiordom e minister principal dals Francs, passà cun ina grond’armada tras Mustér per ir en Germania cunter ses inimi ch’era il duca Ludfrid d’Alemania. La claustra da Mustér era lura quasi ruinada dal tut dals Huns ch’avevan mazzacrà pli che trenta muntgs ed abitavan là enturn, e mo insaquants paucs religius eremits eran mitschads da la spada da quests crudaivels Huns. Cun la claustra era er la baselgia ruinada, uschia ch’ils serviturs da Carolus Martellus, senza avair autras novas, han mess sur notg ils chavals tranter la miraglia da la baselgia ruinada. Ma guarda qua – l’auter di eran ils chavals tuts crappads. Carolus Martellus era starmentà da quest fatg, e cur ch’el ha gì chapì tge edifizi che quai saja stà ed a tge servetsch che quel era ordinà, sche ha el empermess da puspè restituir quest lieu en ses esser e reconstruir tant la baselgia da Nossadunna sco er tut la claustra.

Entras quest fatg mirveglius è sontg Ursicin vegnì en enconuschientscha da la sontgadad da quest lieu sco er da la buna sontga vita ch’ils religius là rimnads manavan. El ha dà si il mund, bandunà sia chasa, amis e parents ed è da Cuira vegnì a Mustér per servir là a Dieu en cumpagnia da quests religius exemplarics.

Da di a di sa perfecziunava el pli fitg en las virtids cristianas; sia gigina ed abstinenza era mirvegliusa, el mortifitgava cuntinuadamain sasez e na laschava mai avair surmaun ina passiun malregulada. El mussava charezza envers tuts e vegniva er stimà e venerà da tuts. Pervi dal rugar da quests religius ha el prendì si il guvern da questa baselgia, da la claustra, è daventà avat, ha promovì vinavant cun tutta stenta l’edifizi da la claustra ed en curt temp provedì quella cun blers religius bain disciplinads tras il ludaivel regiment da sontg Ursicin.

Essend entant mort l’uvestg da Cuira, han ils canonics considerà la ludaivla conversaziun, sontga vita, gronda prudientscha ed auta sabientscha da sontg Ursicin e tschernì quel sco uvestg da Cuira. Questa dignitad ha il sontg avat la finala – pervi dal rieu e la ferventa instanza – acceptà, e per plirs onns regì l’uvestgieu da Cuira, ensemen cun la claustra da Mustér, cun grond profit, diligenza, sontgadad da vita, bun exempel e generala cuntentientscha.

Il retg francon Pipinus, il figl da Carolus Martellus, aveva gronda stima da sontg Ursicin ed ha er per ses cussegl e si’amur regalà bleras e grondas possessiuns tant a l’uvestgieu da Cuira sco er a la claustra da Mustér. Quai è daventà d’in temp ch’il retg numnà passava da Cuira a Mustér per ir cun in’armada en l’Italia encunter Aistulus, il retg dals Langobards che persequitava cun gronda tirannia la sontga baselgia. Sumegliantamain ha Carolus Magnus, l’emprim imperatur roman da naziun tudestga e figl dal retg Pipinus, dotà e concedì a la claustra da Mustér entradas, dretgs e libertads generusas, uschia che quest sontg imperatur vegn cun raschun tegnì per in dals principals benefacturs da la claustra da Mustér.

Entant che son Ursicin era uvestg ed avat, è il cont Wido da Lomello e Sparsaira vegnì da Milaun a Mustér per ir a Cuira ad onurar là il retg Pipinus. Sin quest viadi vegn il cont grevamain malsaun; son Ursicin cun ses religius fan uraziun tar lur patruns son Martin, son Placi e son Sigisbert, cuntanschan er da Dieu tras ils rieus da quests sontgs patruns ch’il cont è prest stà medegià, ha pudì ir a Cuira, visitar il retg e conderscher ventiraivlamain sias fatschentas. Suenter in temp è quest medem signur cont returnà a Mustér, è puspè, tras ordinaziun divina, vegnì là malsaun ed è mort en stima d’ina sontga persuna – tant bain era el stà disponì là ad ina beada mort, la quala è ina grazia pli gronda che la sanadad dal corp.

Or da quest ed auters fatgs po scadin enconuscher cleramain che sche sontg Ursicin ha gì tanta autoritad e vigur ed ha fatg chaussas tant grondas e mirvegliusas davant imperaturs, retgs e conts, sche quant pli ch’el sto esser vegnì venerà e stimà en ses uvestgieu da ses canonics, dal clerus, da ses religius e da tut ses pievel fidaivel. Ultra da quai po scadin emprender en tge bun stadi che saja stà da quel temp l’uvestgieu da Cuira e tge fritg spiritual da las olmas ch’haja fatg sontg Ursicin; quant ch’el haja lavurà per il salit da sias nursas, tge bun exempel ch’el haja dà a tuts, co che tuttas virtids sajan vegnidas cultivadas dad el e co ch’el en tuts reguards cun laud e senza lamentaschun haja purtà il burdi d’avat ed uvestg.

Suenter avair, tras la liberalitad dals potentats surnumnads, gì mess la claustra da Mustér en in bun stan e sontga disciplina sco er creschentà l’uvestgieu da Cuira, è el arrivà a la fin da sia vita stentusa e fadiusa ed è uschia, plain da merits e bunas ovras, mort beadamain enturn l’onn 760.


Son Victor
[edit]

Son Victor da Tumegl, dal qual la festa vegn celebrada ils 28 da matg, vegn er numnà en tscherts lieus son Vetger. Quel è naschì en la val Tumleastga d’onuraivels e buns geniturs che, cun uraziuns e vuts, han gì gurbì da Dieu quest uffant e betg manchentà da trair quel en pietad per al sacrifitgar dal tuttafatg al servetsch da Dieu. El è naschì enturn l’onn 840 da chasa u schlatta Nauli. Ils dis da sia giuventetgna ha Victor spendì sontgamain cun studegiar e sa tegnair bain vi da l’exercizi da las virtids. Cun ses gronds talents e sontgs depurtaments vargava el per bler tut ses auters cumpogns. Pervi da sias bunas qualitads ed ensainas ch’el deva da daventar in bun pastur da las olmas, è el cun plaschair e legrament da tut il pievel, tant spiritual sco secular, vegnì promovì a la dignitad sacerdotala e pauc suenter daventà plevon da la baselgia da Nossadunna a Tumegl en Tumleastga.

Stà clamà da Dieu per lavurar en la vigna da Cristus, è Victor sa stentà cun tutta premura e perfecziun da far ses uffizi. Cun l’exempel e cun mussaments ha el cumbattì valurusamain las vanadads, ils daletgs sensuals e plaschairs mundans; urar e vegliar era ses pli grond daletg, e sco vair giuvnal da Cristus saveva el er ch’el haja da paschentar las nursas ad el confidadas. Quellas na laschava el mancar nagut: el mussava, admoniva, consolava e gidava scadin suenter ses basegn; tras quai vegniva el respectà, tegnì char e stimà per in sontg sacerdot. Ma la vaira palma da sontgadad ha in signur engurd, losch e furius dà en maun al plevon miaivel e vigilant son Vetger.

Sco ch’i vegn ditg e cret generalmain, viveva en Tumleastga ad Ortenstein in cont cun num Gieri da Werdenberg, in um da pauc buna demananza. Quel è vegni admonì pervi da ses putgads, ma enstagl da sa meglierar ed engraziar per ils buns avis, ha el sdiavlà ed envià il sontg pastur groppamain or dal chastè.

Betg lunsch da la vischnanca da Tumegl aveva son Victor ses patrimoni che vegn anc ozendi numnà la Vinatscha; en quest prà era ina bella vigna. Quai tut, tant il prà sco la vigna, plascheva al cont Gion Gieri da Werdenberg ed era a quel sco la vigna da Naboth al retg Achab. Il cont vuleva che quai tutgia ad el, sco sche quai al fiss stà empermess; ed el è sa resolvì da trair a sasez questa vigna cun il prà, saja quai gist ni malgist. El cumenza dispita cun son Vetger, na lascha betg suenter da pretender dal plevon quest patrimoni, e smanatscha schizunt d’al prender la vita, sche quai n’al duess betg vegnir cedì. Essend questa pretensiun tuttavia malgista, sche na vuleva son Vetger betg perder da gugent ses patrimoni.

Entant vegn natiers il temp da la vendemia e son Vetger va ora per guardar co ch’i vegnia lavurà. Quai ha il tiran chattà adagur, è ladinamain currì suenter plain gritta e furia, cun engirar da prender la vita al sontg sacerdot, sch’el na cedia betg ad el quella vigna. Il sontg pastur ha cun tutta miaivladad vulì metter quest signur furius sin la via da la raschun e giustia; ma quest è qua tras vegnì pli ravgià che mai, ha auzà la spada e taglià giu cun ina ferma frida il chau al sontg pastur.

Ma tge stupent miracul! Il corp stgavazzà e crudà per terra stat si, prenda cun omadus mauns ses chau si da terra e porta quel sin ina collina, enturn quindesch pass sbrajattads lunsch, chantond chanzuns da victoria. Nua ch’il sontg ha ruassà, è vegnida bajegiada ina baselgia, en quest lieu però, nua ch’il chau è crudà giu dal bist sin la terra, è gist en quel mument naschida ina funtauna zunt sanadaivla che vegn anc ozendi numnada la funtauna dal chau.

Son Vetger aveva duas soras muniessas en la claustra da Cazas che sa numnavan Aurora ed Evalia, quellas, faschond uraziun, han vis che l’olma da lur frar sgulava en parvis. Gist en quel mument han ils zains tutgà da sasez, uschia ch’il pievel tut tementà curra natiers da tuttas varts per vegnir a savair tge che quai muntia. Sut Ortenstein cumpareva ina splendur mirvegliusa; il Rain, quel era bain grond, ma l’aua è sa spartida ch’il pievel ha pudì vegnir cun pes sitgs tar il sontg corp e turnar cun quel a Cazas senza vegnir bletsch.

Là a Cazas en la baselgia da la claustra è questa sontga reliquia vegnida sepulida l’onn 884 cun grond’onur e devoziun da l’uvestg da Cuira cun num Dietolfus. Quest sontg stgazi è plaun e plaun vegnì emblidà che nagin na saveva nua ch’el fiss sepulì; ma el è tuttina vegnì chattà l’onn 1496 e transportà l’onn 1609 da l’uvestg da Cuira Joannes VI avant l’altar grond, onurà da Dieu cun in’odur mirvegliusa e blers miraculs.


Sontg Adelgott
[edit]

Sontg Adelgott è naschì en il reginavel da la Burgogna da geniturs zunt nobels, ha spretschà en sia giuventetgna la grondezza dal mund, è ì en la claustra Claravall e sa mess sut la disciplina e guvern da son Bernard. Sur blers onns ha el cun giginar, vegliar e studegiar manà ina vita tuttavia mirvegliusa ed è arrivà al stan d’in perfetg religius. Pervi da sia sabientscha, ses buns duns e talents vegniva el stimà ed onurà da tuts, sco ch’i vegn scrit en la vita da son Bernard.

Uschia ch’igl è daventà che – sco che blers auters uvestgieus dumandavan da son Bernard da ses religius per lur pastur –, uschia er ils canonics e clerus da Cuira han dumandà l’onn 1151 son Bernard da vulair dar ad els per lur uvestg ses religius sontg Adelgott. Son Bernard ha consentì a tala dumonda, e sontg Adelgott ha, er per obedir a ses sontg avat, acceptà betg mo l’uvestgieu da Cuira, mabain er l’abazia da Mustér ch’era vacanta e nua ch’ils religius rugavan da prender si lur guvern. Uschia è pia sontg Adelgott a medem temp daventà uvestg da Cuira ed avat da Mustér; i vegn er scrit ch’el haja regì sco avat la claustra da Nossadunnaun.

Sontg Adelgott era in prelat zunt vigilant en reger l’uvestgieu e guvernar ses pievel. Cun sia vita exemplarica era el a tuts in exempel da bunas ovras, in bun bab per ils paupers, in confortader dals contristads, ina spunda a quels ch’eran persequitads ed in refugi e recurs da tut ils miserabels. Sia gronda premura ch’el aveva per las chaussas da Dieu e per il salit da las olmas stgaudava ses cor tant cuntinuadamain ch’el ha d’in di a l’auter refurmà la vita ed ils depurtaments tant dals spirituals sco er dals seculars.

La claustra da Mariaberg en il Vnuost ha el bajegià per part, rimnà e furmà en quella in grond dumber da perderts e buns religius sco er dotà e provedì quella cun bellas entradas. Cun betg main premura ha el refurmà ed introducì l’observanza da la regla da son Benedetg en duas claustras da mungias, numnadamain a Cazas e Schänis.

Ses uvestgieu visitava el savens cun tutta tgira, gieva d’in lieu a l’auter, predegiava il sontg evangeli e purscheva ils sontgs sacraments, admoniva scadin da tegnair char Dieu, da sa regurdar adina da quel e da temair quel sco er da viver en charezza e pasch cun il proxim. Uschia enviava el tuts per la dretga via dal parvis, sco ch’i cunvegna da far ad in bun prelat e pastur da las olmas.

En quest grond scumbigl che l’imperatur Fridericus Barbarosa aveva chaschunà da ses temp en la sontga baselgia cun persequitar il papa Alexander, è sontg Adelgott adina sa mussà sco defensur ferm e stataivel da l’immunitad e libertad ecclesiastica ed ha defendì cun tut ses savair e pudair la partida dal papa sco vicari da Cristus e chau general da la sontga baselgia.

Vers la fin da sia vita virtuusa, avend el fatg en ses uvestgieu zunt bun fritg e promovì grondiusamain il laud e la gloria da Dieu, è el sa retratg en la claustra da Mustér, per la quala el purtava avant las autras in’inclinaziun tut speziala, per far là ils exercizis spirituals e sa disponer ad ina sontga mort. Là è el suenter curt temp vegnì clamà ils 3 d’october 1160 da questa vita mortala tar la beada dal parvis.

L’emprim è ses corp vegnì sepulì sper ils auters avats antecessurs; vegnind el però visità e venerà fitg dal pievel pervi da las bleras grazias e miraculs che Dieu operava tras rieu da quest ses servient, sche è quest sontg corp vegnì auzà suenter paucs onns or da la fossa, l’ossa messa tutta en ina chasetta da lain e quella mirada en il mir da la baselgia da son Martin da maun dretg da la porta gronda per in pass pli aut che quel da la porta. Suenter questa dischlocaziun vegniva sontg Adelgott venerà e visità dal pievel pli che mai; pertge che Dieu onurava quel cuntinuadamain cun dar tras ses merits al pievel devozius blers duns, grazias e benefizis.

Quai ha finalmain muventà l’avat Adelgott da Medel, il segund da quest num, da creschentar la memoria e veneraziun da sontg Adelgott. N’essend però anc betg segir davart il lieu per propi da la sepultura da sontg Adelgott, sche ha l’avat cumandà a tut ses religius da giginar e far uraziuns per pudair chattar quest sontg stgazi. Lura fa el rumper or la porta gronda, e bainspert è quella chaschetta cun las sontgas reliquias stada chattada. Gist là sa rasava or in’odur uschè empernaivla e mirvegliusa che betg mo quels ch’eran preschents, mabain er ils auters ch’eran en baselgia da Nossadunna per far uraziun han sentì quella, èn sa smirvegliads e currids bainprest tar il lieu da sepultura da sontg Adelgott, ed èn er stads talmain consolads e legrads d’avair chattà questa sontg’ossa ch’els han engrazià a l’autissim Dieu per questa grazia particulara e spons abundantamain larmas da legrament.

Tala scuverta è daventada l’emprim di da fanadur da l’onn 1671. Questas reliquias, sco ch’ordinescha il sontg Concil da Trient, èn vegnidas visitadas, examinadas, renconuschidas ed approvadas dal reverendissim uvestg da Cuira. E l’onn suenter è daventada la solenna translaziun da quellas en preschientscha da monsignur Udalricus de Mont uvestg da Cuira ed auters canonics da quella baselgia catedrala, sco er da blers auters gronds signurs ecclesiastics e seculars or da l’Italia e la Germania e d’in pievel grondissim ch’era currì natiers da tuts lieus a questa solennitad uschè legraivla e bella.

Uschia è il corp dal glorius sontg Adelgott vegnì elevà u transferì ina segunda giada e collocà en ina gronda e custaivla trucca, e vegnan er tras ses rieu concedidas cuntinuadamain dal Dieu tutpussant grazias e benefizis particulars a quels che recurran en lur basegn cun devoziun e fidanza a quest glorius confessur da Cristus.


Son Carlo Borromeo
[edit]

Son Carlo Borromeo è naschì ils 2 d’october 1538 ad Arona, in chastè situà radund 12 uras dador Milaun. Ses bab sa numnava Gilbert, cont d’Arona e nobel chavalier da Milaun, in signur fitg stimà ed onurà da l’imperatur Carl V e dal retg da la Frantscha. E malgrà che Gilbert vegniva duvrà da l’imperatur tar las pli autas fatschentas ed uffizis dal mund, ha el tuttina adina mantegnì la pietad e devoziun – virtids ch’èn per il pli semnadas raramain tranter ils ministers da quest mund. Gilbert sa pervegiava mintga dumengia, urava mintga di l’uffizi en schanuglias, aveva quità per ils orfens, festinava da maridar quellas figlias che stevan en privel da vegnir surmanadas e na laschava betg passar in di ch’el n’avess betg fatg inqual almosna.

Da sumeglianta pietad e buntad era er Margreta de Medici, la mamma da son Carlo e sora dal cardinal Joannes Angelus de Medici ch’è silsuenter daventà papa cun num Pius IV. La dunna tant nobla, devoziusa e virtuusa è vegnida benedida da Dieu cun set uffants, dus mats e tschintg mattas. Son Carlo è stà il segund dals figls, e che quel dueva esser in um d’ina sontgadad traglischanta ha il tschiel dà cleras ensainas gia a chaschun la naschientscha da quest nobel uffant. La notg è numnadamain vegnida dal tschiel en la chombra da la signura mamma ina splendur mirvegliusa en furma d’ina fatscha lunghenta; quai ha cuzzà duas uras e la clerezza sa rasava or sco il culp d’ina buis.

Anc vaira giuven, ha Carlo dà d’enconuscher ch’el saja inclinà vers il stan spiritual, pertge che ses plaschair era da far e fittar altars, visitar las baselgias e chantar ils psalms da David. En la vegliadetgna da dudesch onns ha el retschet l’emprima tonsura u blutta da tscheric e prest suenter è el vegnì provedì cun in’abazia en furma d’ina ritga pravenda sur il Lago Maggiore, la quala appartegneva a la chasa dals da Boromeo. Il bun giuven Carlo, dotà cun tala abazia, ha bainspert avisà ses bab che las entradas da las pravendas sajan il patrimoni dals povers; perquai na duaja el betg maschadar quellas cun autras entradas da la chasa, mabain las far reparter als paupers.

L’obedientscha ch’el deva als geniturs e magisters da scola, l’onur ch’el mussava als superiurs e la modestadad ch’el observava en pleds e fatgs faschevan smirvegliar tuts; or da sia bucca n’è mai crudada ina manzegna u in pled maldeschent. Las scolas pitschnas ha el fatg a Milaun, las autas però a Pavia, e quai cun gronda diligenza, daventond l’onn 1559 docter dal dretg canonic e civil. La castiadad ha el mantegnì cun grond’attenziun e pliras giadas fugentà dunnas mulestusas ch’eran vegnidas tramessas da giuvens laschads sco latsch da prender il purschelladi. Sia demananza, ses discurs, sia prudientscha, sinceradad ed onestadad da conversar cun la glieud al rendevan char a ses cumpogns, mirveglius als pli vegls ed empernaivel a tuts. Cun urar, giginar e sa mortifitgar surventscheva el ses inimis spiertals.

En la vegliadetgna da 22 onns va son Carlo a Roma tar papa Pius IV ch’era ses aug, vegn fatg cardinal e pauc pli tard archuvestg da Milaun. Anc auters blers uffizis e dignitads aveva il papa conferì a ses nev son Carlo, il qual ha applitgà sontgamain sias grondas entradas cun dar als povers almosnas zunt liberalas e cun laschar studegiar paupers giuvens che n’avevan betg rauba, ma buns talents e la voluntad da studegiar. Pervi da sia gronda prudientscha e pietad aveva il papa confidà ad el las pli impurtantas fatschentas da la sontga baselgia, las qualas el conderscheva fitg bain e steva anc adina en si’oriunda bassa umilitanza, modestadad ed amiaivladad.

Entant mora ses sulet frar Fredericus Boromeo e scadin manegiava che son Carlo il cardinal renunzia a sias dignitads ecclesiasticas, sa seculariseschia e sa maridia per mantegnair la nobla famiglia Boromeo. Ma il servient da Dieu, en accord cun la voluntad da Dieu, ha vulì suandar la clamada divina, ha retschet il sacrament da l’urden sacerdotal, celebrà l’emprima sontga messa ed è sa stentà pli che mai da viver sontgamain e da promover l’onur da Dieu ed il bainstar da la sontga baselgia. En particular ha el lavurà ch’il Concil da Trient vegnia terminà e publitgà, il qual è stà in med tut spezial per defender la sontga catolica baselgia. Quella vegniva persequitada fitg ferm da lez temp tras las eresias da Martin Luther, Gion Calvin ed auters eretics, ils quals portan anc ozendi malaveglia cunter son Carlo, perquai ch’el ha lavurà tant per cassar lur eresias.

L’onn 1564 è son Carlo vegnì cun lubientscha dal papa a Milaun tar sia baselgia che vegniva administrada d’in auter sabi e perdert vicari general cun num Nicolaus Ormaneto. Sco che la stgiradetgna sa perda cur ch’il sulegl cumpara, uschia han sin la vegnida da son Carlo bainspert cumenzà a stulir ils nivels dals vizis ch’avevan prendì fitg surmaun en la terra milanaisa. Il sontg prelat ha numnadamain bainspert radunà tut ils spirituals, ha manà tras cussegls provinzials, relaschà decrets ed ordinaziuns e fatg visitas per tut ses archuvestgieu enturn. El ha curregì la vita stgandelusa dal clerus, cassà ils stgandels, mess las claustras dals umens e da las dunnas en duida disciplina, refurmà ils depurtaments laschads dal pievel e fatg sclerir ils sontgs uffizis cun ina pazienza, prudientscha e fadia mirvegliusa. Ils spirituals vegnivan puspè onurads, ils sacraments frequentads, la devoziun creschiva e las virtids flurivan tras la fervur apostolica da son Carlo.

Entant ch’il sontg archuvestg era fatschentà grondamain cun refurmar ses archuvestgieu, èn vegnidas las novas ch’il papa, ses aug, saja grev malsaun. Il sontg va spertamain a Roma, chatta il papa anc viv, consolescha quel e di: «Uschenavant che Vossa sontgadad n’ha mai refusà ina grazia, sche hai jau speranza ch’er la davosa na vegnia betg snegada. Jau rog numnadamain che Vossa sontgadad veglia quest pauc temp da sia vita spender sulettamain cun sa disponer ad ina buna mort, e laschar or dal chau e d’in maun tuttas autras fatschentas e quitads.» Il papa è sa smirveglià da tala dumonda, è restà consolà e son Carlo al ha sez purschì la sontga communiun, dà il sontg ieli ed assistì a ses aug e papa moribund ch’è mort ils 10 da december 1565.

Suenter che papa Pius IV è stà mort e ch’ins ha gì tschernì sco ses successur il cardinal Michael Ghislerio, ch’è sa numnà Pius V, è son Carlo turnà a Milaun ed ha cuntinuà la refurma da ses archuvestgieu. L’emprim ha el refurmà sasez e sia curt cun tegnair en quella betg auter ch’umens perderts e spirituals devozius ed uffizials tenor basegn. Tutta splendur e pumpa custaivla en il sa vestgir ha el cassà e regulà sia curt u famiglia tant bain ch’i pareva ina claustra bain disciplinada.

Cun tal exempel, vigilanza e frequentas visitas ha el, sco gia ditg, er refurmà tant bain tut ils stans, creschentà las devoziuns e fatg viver scadin suenter ses stan cun observar ils cumandaments da Dieu e da la sontga baselgia. El visitava tut sias pravendas, gieva per culms e vals tant stentusas ch’el ha pliras giadas stuì metter charpellas sut ils pes, endirava daspera grondas foms, said, chaliras e fradaglias, era malamain loschà, predegiava, fascheva ductrina, tadlava confessiun, visitava ils malsauns e las chasas dals purs, distribuiva ils sontgs sacraments, purscheva agid als basegnus e fascheva tut quai ch’in bun pastur po far per il bain da sias nursas.

Las baselgias, scolas, collegis, seminaris, ospitals, chasas ed autras fundaziuns pias che son Carlo ha fatg per umens e dunnas èn tant numerusas che jau na poss betg enumerar tuttas. Tranter quellas avain nus er d’engraziar a son Carlo il collegi ch’el ha fundà per ils Svizzers e Grischuns, sinaquai che buns giuvens possian studegiar a Milaun e daventar pasturs da las olmas exemplarics e perderts che mantegnian en flur la sontga cardientscha. Set giuvens Grischuns po l’uvestg da Cuira metter en quest collegi e laschar studegiar sin ils benefizis da son Carlo.

Cun avair fatg tantas e tantas ritgas fundaziuns e dotà quellas cun grondas entradas, sche deva el tuttina anc als paupers almosnas frequentas ed abundantas e tegneva er avert ses palaz per in general albiert dals pelegrins ed esters. Ses signuradi u principat d’Uritania ha el vendì per 40 000 curunas, e quellas tuttas partì or en in di als povers e manglus, cunzunt a quels che sa turpegiavan dad ir a rugar. Sumegliantamain ha el regalà in chapital da 20 000 curunas, ch’ina sia quinada al aveva surlaschà, als povers e per ils basegns dals lieus sontgs.

Vairamain gronda e generala era la charezza da son Carlo per promover l’onur da Dieu ed il salit da las olmas. Malgrà tut quai vegniva el persequità fitg dal statalter e magistrat da Milaun; pertge ch’el defendeva valurusamain ils dretgs e libertads da la baselgia, chastiava giagliardamain ils putgads e vizis, na vuleva betg vertir las isanzas e modas stgandelusas, scumandava il giugar, e sautar ed autras narras legrias na vuleva el er betg lubir, cunzunt sin dumengias, firads, ni er sut ils sontgs uffizis. Perquai aveva el da cumbatter fitg cun ses inimis e stueva suffrir bler; ma el victorisava adina cun sia pazienza, uraziuns e mortificaziuns e n’ha er mai offendì ina persuna cun in nausch pled.

El vuleva ch’ils religius umiliads vivessan pli bain suenter lur regla; ma tala ordinaziun u cumond ha vilentà talmain tscherts particulars ch’in patrun ordinà latiers va ina saira en la chaplutta da son Carlo, nua ch’il sontg cun sia curt fascheva sias uraziuns ordinarias. Cun ina pistola chargiada cun insaquantas ballas pitschnas sajetta quest scroc en il dies a son Carlo. Ma Dieu ha prendì a quellas la forza, uschia ch’ellas han sulettamain pudì far naira la vestgadira; ina suletta è passada en sin la charn e fatg ina noda blaua ch’è restada vesaivla tut il temp da sia vita per ina clera perditga da la preservaziun miraculusa. Son Carlo ha bain sentì quai, ma n’è betg sa muventà, mabain ha cuntinuà cun l’uraziun sco sche betg el, mabain in auter fiss vegnì sajettà, cumandond a ses servients ch’els duain taschair e na far da quai nagina canera. Tuttina è la tschantscha ida per la citad enturn, il canagl vegnì tschiffà e truà tenor ils merits ensemen cun ses cumpogns; il num da quel era Hieronimus Farina.

Ina stupenta charezza ha quest sontg cardinal mussà l’onn 1576 cur ch’ina muria tissientada vuleva metter sut terra l’entira citad da Milaun e gia blers millis eran vegnids sdrappads davent da la mort. Son Carlo na guntgiva betg or da la citad, mabain mussava cun grond privel da sia vita ina charezza e cumpassiun paterna per succurrer als povers malsauns infectads da la muria. El aveva quità per ils basegns da las olmas ed er dal corp; el ha fatg luentar tut si’argientaria per batter londeror daners, ils quals el, cun autra mobiglia da chasa, ha repartì a la paupra glieud tant generusamain ch’el n’aveva a la fin per sasez betg auter ch’in pau strom da giaschair sisura.

El tadlava las confessiuns dals moribunds e purscheva a quels er ils auters sontgs sacraments. Nagin ospital, nagina chasa na laschava el senza visitar e dar a scadin confiert; ina giada vesa el in pitschen uffant ch’era anc viv vi dal pèz da la mamma morta, el va en tranter ils morts, tschiffa davent quest uffant e mantegna quel en vita. Tar tut quai fascheva el bleras devoziuns e processiuns per quietar la gista gritta da Dieu; el sez gieva en processiun cun ina suga enturn culiez, cun ina crusch en bratsch e cun pes bluts avant ils auters per dar sasez sco sacrifizi a Dieu en satisfacziun per ils putgads dals auters.

Ses quità e charezza sa stendevan tant lunsch che tranter 70 000 malsauns n’è betg stà in sulet, al qual avess mancà la provisiun necessaria da l’olma e dal corp. Suenter che la muria ha gì chalà, ha el gidà or da lur miseria 7000 persunas che, pervi da lur povradad ed autra sventira, stevan per sa desperar. El fundava numnadamain ospitals e chasas per las vaivas ed orfens ch’eran restads enavos en in miserabel stan. Igl è vairamain da sa smirvegliar, co che son Carlo haja pudì far tant per niz e basegn da ses proxim; ins na vegniss mai a fin da vulair descriver tut.

Nus Grischuns avain er grond’obligaziun d’onurar son Carlo ed enconuscher quel per in particular benefactur, betg mo pervi dal collegi ch’el ha fundà a Milaun per laschar studegiar cuntinuadamain insaquants da noss giuvens (il qual è vegnì prendì davent entras la guerra l’onn 1794 e restituì l’onn 1842). Mabain spezialmain perquai ch’el sez ha lavurà fitg e spendì bler per mantegnair la sontga cardientscha en las terras dals Grischuns. Cunzunt en la Val Mesauc ha son Carlo gì bler da sa stentar, sinaquai che las eresias vegnian stgatschadas or da quella, la nauscha glieud che sa chattava là vegnia ubain convertida ubain punida e la sontga cardientscha catolica puspè messa sin il chandalier; uschia che per grazia da Dieu anc ozendi tut quest cumin da Mesauc suonda la vaira cardientscha catolica.

Son Carlo ha er fatg in viadi a Mustér per visitar là ils corps da son Placi e son Sigisbert ed autras reliquias, sco che descriva pli a la lunga pader Zacharias da Salo. Quest ed auters viadis stentus e lungs fascheva el a pe cun in fist enta maun, cun mangiar paun e durmir, cun trasor urar, meditar u manar discurs spirituals sin via. En las missiuns ch’el ha fatg per il bain da las olmas, per mantegnair la sontga cardientscha e per refurmar tuttas nauschas isanzas e demananzas, ha el retschet dals eretics e da pauc buns catolics blers affrunts, ingiurias, calumnias, travaglias, persecuziuns, smanatschas e cuntrasts, ma sia pazienza, miaivladad e charezza ha adina ventschì tut il mal cun far dal bun er a ses inimis.

Per retrair il pievel or da las nauschas chaschuns, or dals gieus e sautar ed impedir il temp da tschaiver las vanas cumedias, ha el sin ils trais davos dis da quel tschentà si la devoziun da las quaranta uras e fatg anc autras ordinaziuns nizzaivlas. Malgrà avair tant da ponderar, vegliar, ordinar e lavurar, na tralaschava el betg da far sias devoziuns particularas. Mintg’onn fascheva el ina confessiun generala, e per far quella tant pli bain, steva el diesch dis retratg e persul cun Dieu. Sis quarts d’ura fascheva el mintga di uraziun; ultra da quai spendeva el ina gronda part da la notg cun meditar e far auters exercizis spirituals.

El giginava bunamain adina, e quai tut il pli cun paun ed aua. Per insaquants onns n’ha el betg bavì vin ed er betg mangià ni charn ni peschs ni ovs, mabain fritgs da l’iert sco fava, figs setgs, traifegl amar, fegliascha e tala vivonda ch’el retschaveva sur tut onn mo ina giada il di. A l’entschatta durmiva el en la vestgadira sin in’aissa, ma a la fin, per obedir ad in auter uvestg, duvrava el ina bissatga e sco plimatsch in satg cun strom, ils lenziels eran da chonv criv, sco che quel vegniva giu dal taler. El purtava sin la charn niva in cilici grop e sa giaschlava savens sin il sang, il qual curriva or da las fridas fin giu sin la terra u palantschieu. Da las autras sias virtids tralasch jau da discurrer; che la cardientscha, speranza, umilitanza, pazienza, castiadad, pietad, giustia, fermezza ed autras virtids hajan ornà il sontg cardinal sin in tuttavia aut grad, po vegnir enconuschì avunda or da quai ch’è gia vegnì ditg.

Savend finalmain che la fin da sia vita s’avischinia, ha el, tenor sia bun’isanza ch’el aveva mintg’onn d’esser retratg per insaquants dis, vulì ir sin la Muntogna da Varallo, nua che tut ils misteris da la passiun da Cristus èn represchentads zunt vivamain. Là ha el fatg ses exercizis spirituals, faschond mintga di sis uras meditaziuns, e la notg avant sia generala confessiun è el stà en schanuglias otg uras cuntinuadamain senza sa pusar encunter insatge, faschond la preparaziun per la confessiun cun sponder bleras larmas davant ses Spendrader crucifitgà. Ils 24 d’october 1584 survegn el ina fevra cun cleras ensainas ch’ella saja mortala; malgrà quai celebrava el mintga di la sontga messa, e sin la festa da tut ils sontgs ha el tegnì la messa pontificala e pervegià cun ses mauns il pievel.

L’auter di, essend la fevra pli ferma, è el sa mess en ina nav sin il flum Ticino ed è navigà a Milaun, è sa mess en letg e l’auter di, ch’era ils 3 da november, ha el retschet il sontg sacrament da l’altar ed il sontg ieli, ha laschà bittar tschendra sin ses cilici da pail-chamel, mess quel enturn ses corp magher, è stà enturn trais uras en agonia, ha a la fin dà in’egliada miaivla sin il crucifix ed è vers mesanotg spartì beadamain ils 4 da november 1584, en la vegliadetgna da 46 onns, avend el sco archuvestg da Milaun cun gronda fadia e premura cultivà la vigna da Cristus durant 24 onns.

Uschè spert ch’ils zains da las baselgias da Milaun han publitgà la mort da lur sontg archuvestg, eri in grond bragir e plirar per tut la citad; tut curriva natiers per guardar anc ina giada quest sontg corp e tutgar sia corda da paternoss u insatge da sia vestgadira che vegniva tegnida en gronda veneraziun, cumbain ch’ella era nauscha, vul dir tant fitg isada ora ch’in murdieu ha ina giada betg vulì retschaiver per almosna ina rassa che son Carlo vuleva regalar.

Ses sontg corp è vegnì mess cun grondissima onur en in vaschè da plum e sepulì sut l’emprim stgalim da l’altar grond, sco ch’el per umilitanza aveva ordinà, sinaquai ch’el fiss tant pli savens sut ils pes da quels che giessan sin l’altar u giu. Pervi dals blers miraculs cun ils quals el era vegnì onurà da Dieu, ha papa Paulus V canonisà solennamain quest grond servient da Dieu 26 onns suenter sia mort.


Son Fidel
[edit]

Son Fidel è naschì l’onn 1577 a Sigmaringen, ina citad da la Svevia, da geniturs betg main virtuus che nobels; il bab sa numnava Joannes Rey e la mamma Genoveva Rosenberger. Da questa devoziusa lètg deriva, tranter auters uffants, noss son Fidel ch’era vegnì numnà en il sontg batten Marcus. El è da giuven ensi stà ornà talmain da Dieu cun duns particulars da la grazia e da la natira che blers schevan che Marcus daventia in sontg.

Ses geniturs avevan er tut quità da trair si quest uffant en la tema da Dieu. Il bab è bain mort che Marcus era anc giuven; tuttina ha la divina providientscha ordinà in avugà premurà ch’ha, sco in bun bab, mess Marcus a scola tar in preceptur instructiv per laschar emprender grammatica e retorica, e silsuenter filosofia e dretg canonic a Freiburg en Brisgovia. Là ha el cun sia diligenza e capacitad surpassà tut ils auters students da l’universitad ed è er, cun laud general, daventà magister en questas scienzas. Cun studegiar bain na negligiva el tuttina betg l’exercizi da las virtids. El era devozius, modest, sincer, vardaivel, cast, onest e guntgiva las nauschas cumpagnias; er saveva el regular bain ses senns e mortifitgava ses corp cun diversas penetienzas. E sias passiuns, cunzunt la gritta, tar la quala el fiss stà enclinà, ha el dumagnà talmain a bun’ura ch’i pareva ch’el n’avess nagin fel. Ses depurtaments eran en tuts reguards tant ludaivels che tuts al vulevan bain e garegiavan da pudair star enturn el.

Insaquants giuvens giunchers da la Svevia èn sa decidids da far ensemen in viadi en terras estras per guardar las citads, las isanzas dal mund e per emprender novas linguas d’auters pajais. Quests nobels giuvens han vulì che Marcus Rey vegnia cun els sco preceptur e bab da tuts. Els al han rugà tant ditg ch’el ha sa laschà surpledar dad ir cun els, ma sut resalva ch’els veglian sa cuntentar da viver sin il viadi suenter quellas reglas ch’el veglia prescriver, sinaquai che la pasch, charezza e tema da Dieu vegnia adina conservada. Ils giunchers han acceptà questa proposiziun ed empermess d’al obedir sco sch’el fiss lur bab. L’onn 1604 han els bandunà la Germania, èn viagiads en l’Italia, Frantscha e Spagna ed han visità las citads principalas da quests pajais. Entras quest viadi ha Marcus emprendì perfetgamain la lingua taliana e franzosa, quai ch’al ha servì fitg bain a gidar las olmas cur ch’el era chaputschin.

Sin quest viadi na tralaschava el mai da far sias meditaziuns e lecziuns spiritualas: El urava mintga di il rusari e l’uffizi da Nossadunna, sper autras uraziuns en onur da ses sontgs patruns, cunzunt da son Michael; er tadlava el mintga di la sontga messa, prendeva penetienza e sa pervegiava sin il pli pauc ina giada per mais, ultra da las festas da Nossadunna e da ses sontgs patruns. Las sondas giginava el cun paun ed aua. Il temp da curaisma purtava el, sper il giginar severamain, in cilici criv e sa giaschlava savens sin il sang; quai daventava particularmain sin las vigilgias da Nossadunna e ses sontgs patruns. En las citads, cunzunt a Roma, visitava el las baselgias cun far lungas uraziuns en schanuglias, gieva en ils ospitals, confortava ils malsauns e deva, tant sco che ses stan lubiva, er als paupers almosnas. Medemamain admoniva el ses cumpogns da far sumegliantas sontgas ovras. Tala era la vita che Marcus ha manà sin quest viadi ch’ha cuzzà enturn sis onns.

Turnond quests viandants en lur pajais, avant che sa sparter in ord l’auter, è Marcus sa mess en schanuglia cun las larmas giu per las vistas ed ha supplitgà ses cumpogns ch’els veglian adina avair quittà per il salit da lur olmas, ed ha ventschì il discurs cun quests pleds: «Chars amis, sin in uschè lung viadi che nus avain fatg qua sin terra, essan nus adina stads en perinadad; lain pia er guardar da qua d’envi da viver en pasch cun tema da Dieu, sinaquai che nus possian puspè vegnir ensemen en il sontg parvis.»

Spartì en questa moda dals auters, è el sa resolvì da studegiar il dretg civil, è vegnì doctorà ed ha fatg silsuenter il procuratur per defender la giustia, e quai cun grond laud en favur dals paupers, dals orfens e da las parts che, per mancanza dals daners, na pudevan betg far valair lur raschuns. Sia sinceritad, charezza e giustia na plascheva betg ad in auter giurist ch’avess gugent tratg a la lunga las fatschentas per engraschar sia bursa, entant che Marcus fascheva avanzar svelt las chaussas per impedir spesas nunnecessarias. Perquai lamentava l’auter giurist e scheva: «Ils advocats ston trair a la lunga las dispitas, sinaquai ch’els possian mulscher tant pli bain las parts litigiantas.»

Marcus, sco ami da la giustia che garegiava da far entiert a nagin, ha suspirà sin la tschantscha da quest giurist egoistic, ha vieut a quel il dies e reflectà en tge grond privel che sa chattia in derschader e procuratur. Cun bain considerar quest stan privlus, è el sa resolvì da sa volver vers in’auter stan, uschè spert ch’el haja ventschì las fatschentas ch’el aveva per mauns, sco ch’igl è er daventà.

Marcus aveva in frar pli vegl ch’era chaputschin e che sa numnava pader Apollinaris, in religius devozius e bain studegià. Marcus è medemamain vegnì muventà da Dieu da suandar l’exempel da ses sur frar e da retschaiver l’urden da son Francestg. Cun lubientscha dal papa è el vegnì ordinà l’emprim entaifer paucas emnas plevon secular, ha celebrà messa nuvella e silsuenter obtegnì la grazia da vegnir prendì si en l’urden dals chaputschins, barattond l’abit da plevon secular cun l’abit da son Francestg, sco er il num da Marcus cun il num Fidelis.

Ses noviziat ha el, a Freiburg en Bresgovia, fatg cun tala perfecziun che tuts sa smirvegliavan, e ses cumpogns da noviziat èn vegnids tras Fidel pli fervents e stataivels en lur clamada. Pervi da la dignitad sacerdotala ch’el aveva, vulevan ils auters novizs respectar el e betg laschar far lavurs grevas e sbittadas; ma el vuleva tranter tuts esser l’emprim tar las lavurs e servetschs bass dal convent, schend ch’el saja vegnì tard en la vigna dal Segner e stoppia lavurar tant pli datschertamain per survegnir la pajaglia dal di. Per al enconuscher or dals auters, tanschevi da guardar, qual saja il pli umilitaivel. Sias uraziuns eran frequentas e lungas da di e da notg; e cun sasez era el tant rigurus che ses maister da novizs ha stuì cumandar da moderar la rigurusadad cun ses corp.

Avant che far la professiun ha el fatg in testament u disposiziun da sia rauba, cun laschar ina gronda part da quella a tals giuvens ch’avessan ils talents e la voluntad da studegiar per vegnir spirituals; ma a quels che mancass la rauba, ha el er surdà ses blers e bels cudeschs, resalvond nagut per sasez auter ch’il vut da perpetna paupradad ch’el ha silsuenter fatg avant l’altar cun ils dus auters vuts d’obedientscha e castiadad.

Suenter sia professiun manava el ina vita anc pli severa che avant; ultra da las giginas da la sontga baselgia e da l’urden da son Francestg giginava el las sondas cun paun ed aua, medemamain las vigilgias da Nossadunna, dals sontgs da l’urden e d’auters sontgs patruns. El na tralaschava er betg da giginar las set curaismas tenor l’exempel dal patriarc son Francestg, e purtava in criv cilici e sa giaschlava mintga di sin il sang. Avant che celebrar la sontga messa fascheva el sin il pli pauc in’ura uraziun e la confessiun exacta da mintga imperfecziun. E per finir cun paucs pleds quai che pudess vegnir scrit en ses laud, èsi avunda da rapportar quai ch’è mess en il process da sia canonisaziun, numnadamain ch’en son Fidel traglischava in’umilitanza zunt gronda, in’obedientscha perfetga, ina paupradad singulara, ina castiadad angelica, ina mortificaziun extraordinaria, ina ferventissima charezza da Dieu e ses proxim uman.

Avend el ventschì il studi da la teologia, è el ladinamain vegnì duvrà da ses superiurs da predegiar il pled da Dieu, il qual el ha exponì sin las principalas scantschalas da la Svevia e Svizra cun grond ardiment, spiert, sabientscha e fritg da las olmas; el ha sragischà bleras nauschas isanzas, tratg blers putgants tar la penetienza e betg paucs eretics sin la vaira cardientscha. En plirs lieus ha el stuì surpigliar il burdi da guardian. Quest uffizi ha el fatg cun prudientscha, giustia, miaivladad, discreziun ed umilitanza mirvegliusa; el era superiur, ma serviva a tuts, sauns e malsauns, sco sch’el fiss il servient da tuts. La paupradad ha el salvà exactamain e na vuleva betg vertir en claustra insatge dapli ch’ils basegnus. Cun sasez era el sever, cun ils auters però sa mussava el sco ina charina mamma cun ses uffants.

Sia charezza, accumpagnada d’ina stupenta umilitanza, sa stendeva er or vers ils esters, sco che quai è daventà en particular cur che a Son Pieder era prorutta tranter la schuldada da l’imperatur la pestilenza e sa rasava or fitg per l’armada enturn. Son Fidel, ch’era guardian là a Son Pieder, gieva senza tema en ils ospitals e quartiers tar la schuldada malsauna, tadlava lur confessiuns, guardava ch’els hajan lur da viver e las medischinas nizzaivlas, als provediva cun ils sontgs sacraments, consolava ed assistiva ils moribunds. Er aveva el in particular dun e favella per metter pasch tranter ils inimis, deva buns cussegls e gidava il proxim en tuts reguards da l’olma e dal corp, per il qual motiv el vegniva numnà in anghel da la pasch e bab da la patria.

El purtava speziala devoziun encunter Nossadunna, aveva en gronda stima il sontg rusari e sa recumandava mintga di en la sontga messa a Dieu per duas grazias: ina ch’el na fetschia mai in putgà mortal e l’autra ch’el possia dar la vita per la sontga cardientscha catolica. La divina providientscha ha ordinà che l’uraziun da ses fidaivel servient ha retschet la grazia desiderada; el vegn numnadamain declerà per pader prefect da las missiuns che la Sacra Congregatio da Propaganda Fide aveva ordinà per la terra dals Grischuns che vegniva turmentada zunt fitg da las eresias.

Il bun pader Fidel, gia inspirà da Dieu ch’el haja da vegnir marterisà, ha retschet quest uffizi cun legrament, è sa retratg da Son Pieder cun dir ch’el n’haja betg pli da turnar là, è vegnì en il Partenz, ha cumenzà là cun grond ardiment e spiert a far l’uffizi da missiunari apostolic cun predegiar, cun declerar ils puntgs da la suletta vaira cardientscha catolica e cun palesar las manzegnas dals preditgants eretics, tant enavant che blers eretics èn turnads sin la vaira cardientscha ed er betg pauca speranza che Dieu veglia illuminar tut quest pievel cun la glisch da la suletta vaira catolica religiun.

Igl era il temp fraid enturn Bavania; il sontg predicatur apostolic gieva cun pes bluts per mintga vischnanca dal Partenz, predegiond cun gronda pazienza en mintga lieu la vardad dal sontg evangeli, sa nutrind cun in toc paun nair e ruassond sin il fain en in clavà ed er inqual giada sut ina chaglia. Cun la pazienza e cun nunstanclentaivel ardiment en suffrir las miserias e fadias, ha el tras ses predis e ductrinas manà bleras olmas sin la vaira cardientscha, quai che fascheva zunt mal als preditgants che temevan fitg per lur cardientscha e lavuravan quai ch’els savevan per scumbigliar il pievel e quel instigar da prender la vita al sontg pader Fidel. Quel aveva gia fatg a savair avant pliras giadas ch’el vegnia a vegnir mazzà e che grondas miserias vegnian a vegnir sur il pajais dals Grischuns. Tras il spiert da la profezia saveva el, tge mira ch’ils eretics hajan; tuttina ha el cuntinuà senza tema ses uffizi apostolic.

El vegn envidà dals eretics da predegiar sin la quarta dumengia suenter Pasca a Sievgia sut il pretext ch’els veglian daventar catolics; il sontg saveva tras divina revelaziun, tge ch’avess da daventar là. Tuttina fa el sin quella dumengia, ch’era ils 24 d’avrigl, sia confessiun tar ses pader cumpogn e celebrescha la sontga messa a Crusch. Suenter quella fa el in discurs al pievel dal lieu cun admonir da betg pigliar tema giu da quai ch’ils inimis vegnian a far; el va lura a Sievgia en baselgia sin scantschala e cumenza ses predi cun quest text: «Igl è in signur, ina cardientscha, in batten.»

Cuntinuond el ses predi, vegni sajettà sin el, ma senza donn. Bainprest suenter vegnan insaquants eretics en baselgia cun lantschas, muskets, spadas, pals enferrads e cun tala canera ch’il sontg predicatur, betg vulend laschar strapatschar la baselgia, è vegnì giud scantschala, ha fatg in’uraziun avant l’altar ed è ì cun bun cor encunter a ses inimis, dals quals var ventg umens, armads sco tants chauns ravgiads, al èn siglids a dies, han clamà da tuttas sorts calumnias, stuschà, bintgunà, pitgà cun pes e mauns e finalmain ditg che sch’el na mettia betg giu cun ina giada la romana cardientscha e prendia si la lura, sche veglian els far el en tocs. Il sontg martir respunda: «Na! Na mes frars! Jau na sun betg vegnì qua tar vus per prender si ina faussa cardientscha sco ch’è la vossa, tuttavia cuntraria a quella da Jesus Cristus. Bain però per sragischar quella or da voss cors e per manar vus sin la dretga via dal parvis.»

Lura han ils morders, cun calumnias, blastemmas e fridas crudaivlas, mess maun vi dal sontg predicatur. In ha cun la spada fess la chavazza, in auter ha chatschà la lantscha en las costas, il terz deva sin il chau cun il pal enferrà, il quart furava baud en in lieu, baud en l’auter en tala moda che mo sin il chau èn vegnidas dumbradas 23 plajas. Quest mazzament crudaivel ha il sontg martir endirà cun gronda valurusadad e cor legraivel senza sa lamentar e senza dir auter che bain insaquantas giadas: «Jesus e Maria! Miserere mai Dieu!» E cun repeter quests pleds ha el ventschì gloriusamain sia battaglia per vegnir encurunà en tschiel cun la curuna beada dal martiri ils 24 d’avrigl 1622, essend el 45 onns vegl e stà diesch onns en religiun sco chaputschin.

Ils blers miraculs daventads per confirmar la sontgadad e gloriusa mort da son Fidel, po tgi ch’ha interess chattar e leger en il cudesch da R.P. Henricus Murer, numnà ‹Helvetia sancta›. In fitg grond dumber da persunas malsaunas han, cun sa recumandar a quest glorius martir u cun esser tutgadas cun inqual particla da sia rassa, tschinta ni er autras reliquias, survegnì miraculusamain lur cumplaina sanadad. A baininqual persuna da cundiziun è son Fidel cumparì cun fatscha traglischanta quella medem’ura che sia beada olma è sgulada a tschiel.

El è in patrun pussant en tuts basegns; tuttina pari che Dieu al haja dà questa speziala grazia da gidar e consolar las dunnauns purtantas en ils privels da parturir. Si’atgna mamma Genoveva, duend parturir quest ventiraivel uffant son Fidel, era en in stan tant privlus e desperà ch’ella era sa resolvida da murir ed aveva gia rugà che ses bist vegnia taglià si, sinaquai che l’uffant vegnia salvà viv tras la mort corporala da la mamma. Ma Dieu ha anc miraculusamain mantegnì uffant e mamma. Bleras dunnauns parturintas èn tras intercessiun da son Fidel vegnidas spendradas da gronds privels, er uffants naschids morts èn daventads vivs ed han pudì vegnir battegiads solennamain.

La chavazza da son Fidel vegn conservada e venerada a Son Pieder; il corp però è cun grond’onur vegnì purtà a Cuira sin la Curt en la baselgia catedrala. Là vegn quest brav schuldà da Cristus onurà mintg’onn ils 24 d’avrigl cun gronda solennitad. El è vegnì canonisà solennamain da papa Benedetg XIV e tut la sontga baselgia tegna uss ses uffizi.


ULTERIUR TERRITORI SVIZZER
[edit]

Son Mauritius
[edit]

Son Mauritius u Murezi è naschì a Theba, ina citad en l’Egipta. Er la plipart da sia gloriusa cumpagnia è stada nativa da Theba che duai esser stà avant temps la citad principala da quest grond pajais Egipta che giascha set dis davent da Sicilia e dumbrava ina giada 20 000 citads en tut si’extensiun; pervi da sia fritgaivladad vegniva quest pajais numnà la chaminada u il magazin da tut il mund. Ella era suttaposta al domini e guvern da l’imperatur roman ch’era lura Diocletian.

Encunter quel èn bleras provinzas sa rebelladas en in lieu u l’auter, ed han dà chaschun che Diocletian ha stuì numnar Maximian sco ses cumpogn en il regiment, sinaquai che quel giaja cun in’armada en Frantscha a quietar ina tscherta rebelliun che Amandus ed Elianus avevan mess ad ir. Per dumagnar tant pli tgunsch ils rebels, ha Diocletian ordinà che, sper auters regiments, er son Mauritius duaja ir cun Maximilian en Frantscha, accumpagnà da sia cumpagnia che vegniva numnada la legiun thebaica e consistiva da 6666 umens.

Da quella cumpagnia era son Mauritius il colonel chapitani, e questa valurusa legiun sa tegneva si en l’Orient per tegnair en obedientscha ils Egipzians. Son Mauritius sco er la gronda part da sia legiun eran naschids e vegnids tratgs si sco buns cristians. Cur che questa gronda cumpagnia ha gì prendì in onn quartier d’enviern betg lunsch dador Jerusalem, han son Mauritius e Zambda, uvestg da Jerusalem, mess avant tant bain la vardad da la cardientscha catolica ch’er ils auters Thebans, ch’eran anc pajauns, han embratschà la cardientscha da Jesus Cristus ed èn vegnids battegiads da l’uvestg Zambda, uschia che l’entira legiun sa cumponiva sulettamain da buns e sontgs cristians.

Quests, per obedir al cumond da l’imperatur, èn passads vers l’Italia e vegnids a Roma, nua che l’imperatur als ha retschet amiaivlamain. Avant che passar or da Roma ha son Mauritius vulì visitar il papa, son Marcellin, il qual ha gì grond legrament vegnind a savair ch’in’entira legiun da 6666 umens saja cristiana e tuts na temessan betg da sa declerar per tals, cumbain ch’ils imperaturs eran pajauns e persequitaders crudaivels dals cristians. Il sontg papa è sez ì tar quella cumpagnia, ha admonì d’esser stataivel en la sontga cardientscha e da betg temair da sponder il sang per amur da Jesus Cristus, ha er cresmà tuts cun la sontga craisma, dà si’apostolica benedicziun e laschà ir tuts en la pasch dal Segner.

Questa generusa cumpagnia da Theba è per cumond da l’imperatur Diocletian ida suenter l’armada da Maximian vers il Piemunt, passada la muntogna Iovis e vegnida en il Vallais tar Maximian che laschava ruassar la schuldada stanclentada en ina planira betg lunsch da Martigny. Cun consentir a l’armada quest paus e ruaus, ha Maximian, betg main superstizius che crudaivel, ordinà da far sacrifizis als dieus pajauns per obtegnair da quels ventira cunter ils inimis. Cur che son Mauritius ha gì chapì tala ordinaziun, ha el tegnì cussegl cun ils auters uffiziers cristians ed è sa retratg cun tut sia legiun tant sco quatter uras davent da l’armada da Maximian en in lieu che vegniva numnà Agaunum, ozendi però St-Maurice e giascha giudim il Vallais datiers dals cunfins da Genevra. Qua è son Mauritius sa fermà cun sia legiun.

Maximian vegn avisà che la legiun thebaica saja ida pli lunsch or da ses champ; sin quai trametta el suenter insaquants trabants per vegnir a savair il motiv, per il qual questa legiun saja sa retratga. Son Mauritius cun auters da ses cussegliers respundan miaivlamain e senza tema ch’il motiv da lur allontanaziun u retratga saja sulettamain quel ch’els sco cristians na veglian betg adurar ils fauss dieus dals pajauns. Dal rest sajan els pronts d’obedir a l’imperatur e ristgar lur vita en tuttas occasiuns che na sajan betg cuntrarias a lur sulet vair Dieu, sco ch’els hajan adina battì valurusamain.

Sin la relaziun da tala resposta daventa l’imperatur fitg vilà e cumonda che la legiun thebaica duaja vegnir dieschmada ed a mintga dieschavel taglià giu il chau, gist sco che la sort tutgava. Quest’ordinaziun crudaivla è vegnida exequida dals ministers furiusamain cun l’emprim giaschlar e silsuenter stgavazzar mintgamai il dieschavel da questa fidaivla cumpagnia, sperond che tras questa dieschmada duessan ils auters vegnir turmentads e sfurzads d’obedir al cumond da l’imperatur.

Ma son Mauritius ha animà e fatg curaschi a sia legiun cun tala fervur ed eloquenza cristiana da betg temair la mort per amur da Jesus Cristus che tuts ensemen respundevan: «Nus essan tuts cristians e vulain pli gugent sponder il sang sin il pli davos dagut che far ina chaussa cuntraria a la lescha divina.» Scadin garegiava che la sort d’esser marterisà crodia sin el; tuts sa paregiavan sin la mort e sa lamentavan che la sort na saja betg vegnida sin tuts.

L’emprima dieschmada è vegnida fatga, 666 èn vegnids marterisads, e cur ch’il rest da la legiun sa mussava anc pli stataivla sin la cardientscha da Jesus Cristus che mai, ha Maximian anc ina segunda e terza giada fatg dumbrar quests generus Thebans e fatg stgavazzar mintga dieschavel sco l’emprima giada.

Essend questa sontga legiun gia vegnida dieschmada trais giadas crudaivlamain, aveva il tiran speranza ch’ils auters anc vivs vegnian turmentads e muventads d’obedir a ses cumond cun sacrifitgar a ses dieus. Ma adumbatten: ils valurus Thebans decleravan senza tema da pli gugent vulair obedir a l’imperatur dal tschiel cun dar la vita che a l’imperatur da la terra cun pudair viver. E sco che son Mauritius aveva fatg avant curaschi a sia schuldada da betg temair il martiri per defender la lescha divina, uschia è er Exuperius, in da ses bandierels, levà si amez ils corps da quels ch’eran vegnids marterisads e cloma si cun auta vusch schend:

«O mes amis! Jau vegn tar vus cun questa bandiera en maun – betg per admonir da duvrar las armas cunter ils inimis dals cristians, sco che nus essan e pudessan manaivel ans defender cun nossa valurusadad –, mabain jau as animesch ad ina battaglia, la quala vegn gudagnada sulettamain cun la miaivladad e pazienza. Guardai noss frars ch’han dà lur vita per amur da Cristus, quels èn uss en gloria, quels chantan victoria, quels envidan e spetgan che er nus vegnian prest tar els, sco che jau hai speranza che la divina buntad veglia tadlar il rugar da noss glorius frars ch’èn uss en tschiel! Nus essan schuldads da l’imperatur, ma er servients dal vair Dieu. En furmas lubidas e gistas vulain nus defender noss imperatur cun vita e sang; ma a cumonds cuntraris als cumandaments da Dieu na vegnan ni empermischuns ni smanatschas a pudair far obedir nus. Nus essan cristians, e nagina chaussa n’ans vegn a pudair prender davent nossa cardientscha e stataivladad.»

Tuts han confirmà unanimamain il parairi da lur bandierel e mess tras quai il tiran en tala ravgia ch’el è vegnì cun tut si’armada, ha tschinclà la legiun thebaica e fatg mazzacrar giu tuts finadin, uschia ch’il champ era plain da corps morts ed il sang curriva abundantamain per il champ giu en il flum Rodan. Son Mauritius sco colonel chapitani, Exuperius sco bandierel, Candidus, Inocenzius e Vitalis sco cussegliers principals eran vegnids marterisads cun tutta crudaivladad, perquai ch’els avevan animà ils auters da betg adurar ils dieus esters.

Finida questa gronda mazzacrada, gieva la schuldada da l’imperatur per rimnar ensemen il butin u quellas chaussas che la legiun thebaica aveva laschà enavos sco vestgadira, bagascha, daners ed autras provisiuns. Enaquella vegn in tschert schuldà vegl cun num Victor, vesa la quantitad da corps mazzacrads e dumonda tge che quai haja da muntar. Udind però la chaschun da questa mazzacrada, ha el dà in suspir e ditg: «Ah, fiss jau po stà qua duas uras pli baud, sche avess er jau part da lur victoria!» Or da quels pleds è el vegnì enconuschì per in cristian, ils schuldads al han fermà, dumandà suenter sia religiun e cur ch’el è sa declerà giagliardamain per in cristian, è er el vegnì stgavazzà gist là ils 22 da settember da l’onn 297.

Ils corps da quests sontgs martirs han ils purs dal lieu sepulì là sin il champ en gronds foss. Suenter in grond temp ha son Theodorus, uvestg dal Vallais, pudì enconuscher e chattar or d’ina revelaziun quests sontgs corps, ha bajegià là ina baselgia, ed i dat be zunt paucas terras catolicas che n’avessan betg survegnì inqual reliquia da quests glorius martirs, tras ils merits dals quals Dieu ha fatg blers miraculs e cumpartì grondas grazias. Son Mauritius vegn venerà da la sontga baselgia sco patrun e defensur particular da la cardientscha catolica.

Ins sto er savair ch’ina part da quella legiun thebaica n’è betg stada cumpigliada e vegnida marterisada a St-Maurice, mabain è pauc suenter vegnida encurunada en auters lieus cun la curuna dal martiri; sontg Ursus e son Victor cun insaquants auters èn vegnids marterisads a Soloturn; ils sontgs Felix e Regula a Turitg; sontga Verena a Zurzach; Constans ed Alexander cun blers auters a Trier; Secundus, in chapitani, en il chastè Victimilio, auters en il Piemunt ed auters en l’Italia; pertge che Maximian l’imperatur ha tramess ora dapertut truppas da schuldada per mazzacrar betg mo tut ils Thebans, mabain er tut ils auters cristians per extirpar, sch’el avess pudì, totalmain la cardientscha da Jesus Cristus.


Son Columban
[edit]

Son Columban po vegnir numnà cun raschun ina glisch dal mund ch’ha traglischà lunsch enturn cun sia sontga vita, ses predis, sias ductrinas e ses viadis – gist sco che Dieu aveva gia fatg a savair quai a sia mamma che, essend purtanta da quest uffant, ha vis ad ir or da ses ravugl in sulegl cler e traglischant. El è naschì en la Hibernia (Irlanda), cur che quest reginavel cumenzava a giudair la glisch dal sontg evangeli ed a sa volver vers la cardientscha da Jesus Cristus. Columban aveva strusch vargà ils onns d’uffant ch’el mussava gia in grond spiert per studegiar. El ha er gì tschiffà tant bain ils studis ch’el, anc vaira giuven, ha gia fatg in’exposiziun u decleraziun dals psalms da David. Pervi da sias noblas qualitads natiralas, cunzunt pervi da sia bellezza, vulevan tschertas giuvnas pauc modestas gudagnar cun ina charezza nunlubida il cor da Columban.

Per fugir tut ils privels ha quel, encunter veglia da sia mamma, bandunà il mund ed è ì en la claustra da Benchor che vegniva guvernada d’in sontg avat cun num Commogellus. Qua è Columban sa perfecziunà tant enavant en las virtids cun urar, vegliar, giginar e snegar sasez ch’el ha survegnì suenter insaquants onns da ses avat la lubientscha dad ir en terras estras a predegiar als pajauns il sontg evangeli. El prenda anc dudesch cumpogns cun el ch’avevan er il spiert da cultivar la vigna da Jesus Cristus e derasar la cardientscha catolica; tranter quests ses cumpogns eran son Gallus, son Sigisbert e son Magnus u Maing. Quests sontgs cumpogns èn sa tratgs enturn l’onn 566 or da l’Irlanda en l’Engalterra e da là en il Reginavel dals Francs, faschond dapertut grond gudogn dad olmas.

Da Sigisbert, retg d’Austrasia, è son Columban vegnì retschet curtaschaivlamain, ed ha survegnì la lubientscha da sa trategnair en ses reginavel nua ch’i plaschia. Il sontg avat – per betg esser memia datiers da la curt dal retg, mabain retratg da la canera dal mund – va en in desert numnà Vogesas e chatta là insatge miraglia veglia ed in bogn d’aua chauda cun num Luxovium. En quest lieu ha son Columban erigì ina baselgia en onur da son Peder apostel ed er insaquantas cellas per ses religius.

Qua eran quests servients da Dieu occupads di e notg cun las chaussas spiritualas e vivevan cun tal bun exempel e dond in’impressiun tant mirvegliusa da tuttas sorts virtids che zunt blers, tant or da l’Austrasia sco er or da la Burgogna, vegnivan tar son Columban e garegiavan da daventar religius per star sut la disciplina d’in avat tant sontg e giudair la cumpagnia da ses auters sontgs cumpogns. Uschia creschiva e fluriva la claustra da Luxeuil da di en di pli fitg, e quai talmain che son Columban aveva gia da ses temp sut sia disciplina 220 muntgs; sontg Eustachius però, ses successur, ha creschentà il dumber dals muntgs sin 600. Quest lieu era fitg renumà e stimà, particularmain pervi da la sontgadad da l’avat Columban ch’è sa trategnì ventg onns qua a Luxeuil.

Il retg Theodoric venerava sez fitg son Columban, manava però dasperas ina vita scandalusa cun tegnair ina concubina. Son Columban ha admonì pliras giadas il retg e vulì ch’el prendia ina vaira dunna, stettia tar quella e laschia ir la concubina. Il retg aveva bunamain fatg la resoluziun da suandar il cussegl da son Columban; ma Brunechildis, la tatta dal retg che regiva bler en il reginavel, temeva ch’ella perdia si’autoritad, sch’il biadi Teodoric haja ina dunna legitima e regina. Perquai ha ella insultà grevamain son Columban, ditg mal da quel avant il retg ed instigà quel talmain che son Columban è vegnì stgatschà or dal reginavel enturn l’onn 586.

Vesend son Columban il grond entiert ch’al vegniva fatg per chaschun da malas dunnas ch’il retg tegneva e suandava, ha el, tras dar en dal Sontg Spiert, profetisà avant che sa trair davent ch’il retg Teodoric e tuts ses figls, sco betg main sia tatta Brunechildis, ch’era la chaschun da tut mal, hajan da far ina nauscha mort en il temp da trais onns. E tut è daventà sco ch’il sontg aveva profetisà: il retg Teodoric è vegnì arsentà e consumà dal tun a Metz; ses sis figls ch’el aveva laschà enavos eran vegnids pigliads en ina battaglia da Clotar, il retg da la Lothringia, e tuts mazzads; Brunechildis è, suenter esser vegnida pigliada e sgiamiada vargugnusamain, vegnida liada a la fin vi da la cua d’in chaval furius e tratga en tocca, per plaschair da tut il pievel ch’aveva ina grond’antipatia cunter questa nauscha dunna, e Clotar ha survegnì l’entir reginavel che Teodoric aveva gì.

Son Columban, suenter esser vegnì stgatschà da Luxeuil, è ì cun son Gallus, son Sigisbert ed anc auters discipels en bleras terras e provinzas, citads e vischnancas, predegiond il sontg evangeli e faschond blers miraculs. Ma per pajaglia da sias fadias apostolicas ha el retschet dals crivs pajauns bleras ingiurias e calumnias. El è er vegnì ad Ursera en noss uvestgieu, è stà là in temp, ha erigì ina baselgia e mess là son Sigisbert per in mussader e pastur da quest pievel d’Ursera.

Son Columban è ì cun auters cumpogns en la part tudestga da la Svizra, è vegnì tar il chastè Arbon sper il Lai da Constanza, è passà quel e vegnì a Briganza. Qua è el sa tegnì si trais onns per volver quest pievel tar Cristus. Ma cun dismetter las superstiziuns pajaunas han els vilentà ina part dals abitants ed èn vegnids persequitads da quels. Dus discipels dal sontg avat èn perfin vegnids mazzads, auters però maltractads cun calumnias ed ingiurias e son Columban è, suenter sez esser vegnì giaschlà, vegnì stgatschà or dals cunfins da Briganza.

Il sontg avat va lura en l’Italia, è vegnì cun insaquants da ses cumpogns tar Agilulf, retg dals Langobards, ed ha survegnì da quel la lubientscha da pudair tscherner tenor ses plaschair in lieu per eriger ina claustra. In temp stat il sontg a Milaun per sa metter encunter als arians eretics, encunter ils quals el ha scrit cun gronda sabientscha in bel cudesch.

Finalmain è son Columban vegnì a savair ch’en in tschert lieu da las muntognas Apenninas che spartan l’Italia saja ina baselgia da son Peder nua che Dieu fetschia blers miraculs, e che quest lieu numnà Bobium saja d’ina terra fritgaivla ed haja auas e peschs en abundanza. Sinaquai è el ì en quella terra, reparescha la baselgia da son Peder ch’era bunamain mez ruinada, erigia là ina gronda claustra cun agid dal retg Agilulf e viva en quella anc mo in onn traglischond cun gronda sontgadad. Lura è el, plain merits ed onns, passà beadamain or da questa val da larmas e miserias tar la vita beada dal parvis ils 21 da november enturn l’onn 618, en la vegliadetgna da 90 onns. Si’olma ha son Gallus, ch’era en Germania, vis a sgulond en tschiel.


Son Gallus
[edit]

Son Gallus è naschì en il Reginavel da la Scozia da geniturs nobels e pussants. El era zunt giuven cur ch’el è vegnì en l’Irlanda en la claustra da Benchor per studegiar là e vegnir tratg si sut ina sontga disciplina. Pervi da la sontga vita, gronda sabientscha ed abilitad da predegiar il sontg evangeli è el, encunter sia veglia, vegnì ordinà sacerdot ed ha silsuenter bandunà cun son Columban, son Sigisbert ed anc insaquants auters sontgs religius l’Irlanda ed è sa rendì en il Reginavel dals Francs.

Là ha el cun son Columban e ses cumpogns fatg grond fritg cun predegiar e mussar la ductrina da Jesus Cristus, ha convertì ils pajauns a la vaira cardientscha, manà ils putgants tar la penetienza e fatg che blers bandunavan il mund e daventavan discipels religius da son Columban, il qual ha tenor voluntad dal retg bajegià ina baselgia ed ina claustra numnada Luxovium. In temp suenter, vulend son Columban betg vertir che Theodoricus, il retg da la Burgogna, abiteschia cun concubinas u dunnas scumandadas, è el vegnì stgatschà cun son Gallus ed auters pli da Luxovium.

Cun lubientscha da Theodoricus, il retg da l’Austrasia, èn quests sontgs missiunars vegnids en la part tudestga da la Svizra, betg lunsch davent dal Lai da Turitg, e da là davent vers Briganza. Il pievel da quests cunfins era criv ed adurava ils dieus pajauns. Son Gallus ha derasà cun tutta premura il sem dal sontg evangeli, spazzà ils tempels e las figuras dals fauss dieus ed emplantà la cardientscha da Jesus Cristus. Ils pajauns èn daventads ravgiads pervi da quai e vulevan mazzar son Gallus e bastunar son Columban.

Sin quai è son Columban ì en l’Italia, son Gallus però, ch’aveva fevra, è restà cun dus auters muntgs religius en Alemania tar in bun plevon numnà Willemarus ch’ha dà quartier al predicatur da Cristus malsaun ed al provedì cun tutta tgira.

Cur che son Gallus è puspè stà saun, è el ì en in desert per tschertgar in lieu, nua ch’el pudess viver en ruaus e servir sulettamain a Dieu. Avend el chattà in lieu tenor ses plaschair, ha el drizzà si là ina crusch e cun giginar, urar e bragir sa recumandava el di e notg a Dieu da vulair assister e dar agid ch’el possia cumenzar e finir qua tut suenter sia voluntad divina.

Quest desert era plain d’animals stgarpants sco lufs, urs e portgs selvadis. Faschond son Gallus cun la bratscha averta uraziun davant la crusch drizzada si, è vegnì in urs per magliar si quellas mieulas paun ch’eran crudadas giun plaun sper la crusch. Son Gallus cumonda a quest animal ch’el duaja en il num da Dieu bainprest purtar natiers laina da metter en il fieu; l’urs fa obedientscha, maina natiers in grond mantun laina e bitta quella en il fieu. Son Gallus al dat in entir paun, cumonda da sa retrair e mai pli far donn ni a la glieud ni a la biestga.

Ils demunis na vulevan medemamain betg vertir che son Gallus sa tegnia si qua; perquai sa spruvavan els en diversas manieras da fugentar il sontg or da quest desert. Ma cun far uraziun stuevan ils demunis, las serps ed autra vermaniglia guntgir e son Gallus ha erigì là ina chaplutta ed ina pitschna claustra cun dudesch cellas per dudesch religius ch’el aveva rimnà ensemen plaun a plaun e prendì si sco ses discipels. Quels eran bain instruids, disciplinads e studegiads, er il pievel dal conturn vegniva convertì a la vaira cardientscha catolica da Cristus, tras las ductrinas, predis e miraculs da son Gallus, il qual mortifitgava ses corp zunt rigurusamain cun giginas, fraid, chadainas da fier e cilicis, però tant dascusamain che ses discipels na savevan da quai nagut uschè ditg ch’il sontg ha vivì sin terra.

Gunzo, in duca aleman, aveva ina figlia cun num Fridburga. Quella, la spusa dal retg Sigisbert, era malspiertada e vegniva turmentada fitg dal demuni. Son Gallus ha liberà questa princessa dal nauschaspiert; persuenter han il duca Gunzo sco er il retg Sigisbert regalà al sontg grondas ritgezzas en daners e possessiuns, las qualas el ha per part repartì als paupers, per part però duvrà per bajegiar baselgias e claustras, da las qualas l’emprima e principala è quella che vegn anc ozendi numnada la claustra da son Gallus e che porta en sia vopna in urs. Son Gallus però vegn represchentà cun in paun enta maun, sco sch’el vuless porscher quel ad in urs che porta in lain, per ina memoria perpetna da quest fatg mirveglius ch’in urs ha per cumond dal sontg purtà laina e per pajaglia retschet in paun sco raquintà survart.

Il duca Gunzo vuleva che son Gallus acceptia l’uvestgieu da Constanza ch’al era vegnì conferì; ma l’umilitaivel servient da Dieu n’ha mai vulì consentir da prender si quest aut burdi. Sumegliantamain n’ha el er betg vulì acceptar l’abazia da Luxovium ed anc autras dignitads ha el refusà per pudair restar en ses desert e viver en pli grond’umilitanza.

Ina notg che ses religius ruassavan suenter mudinas, ha son Gallus clamà Magwaldus, in da ses diacons, e ditg ch’el duaja preparar avant l’altar tut quai che fetschia da basegn per celebrar la sontga messa, pertge che ses bab e maister Columban saja spartì da questa vita mortala e passà tar la gloria perpetna; perquai veglia el unfrir a Dieu il sacrifizi da la sontga messa. Suenter quai ha il diacon Magwaldus stuì ir a Bobium en l’Italia per vegnir a savair co ch’i saja passà cun son Columban; la resposta è stada ch’el saja mort gist sin quel di e mument che son Gallus aveva gì la revelaziun e fatg a savair quella a ses religius. Son Columban aveva er ordinà che ses fist duaja vegnir purtà a son Gallus, quai ch’è succedì tras il diacon Magwaldus.

Son Gallus aveva plaschair da pestgar e da proveder tras sia fadia ses religius cun vivonda. In di aveva el giasts ed igl aveva en claustra zunt pauca provisiun per dar da mangiar. El prenda cun el in religius, va tar l’aua, bitta en la rait e cun far duas tratgas aveva el piglià pli che quai ch’el aveva da basegn. Ina part turnenta el en l’aua, l’autra porta el en claustra, lauda Dieu ed engrazia a la divina providientscha, la quala ha anc autras giadas provedì mirvegliusamain ses servient cun vin e farina.

Avend son Gallus lavurà blers onns e sa stentà da servir a Dieu cun tutta datschertadad, manar ina vita zunt sontga e severa e volver in grond dumber da pajauns sin la vaira cardientscha da Cristus, è el sa rendì sin la festa da son Michael en la citad dad Arbon, ha fatg là in predi da grond fritg per las olmas ed è sa trategnì dus dis tar il plevon Willimarus, ses vegl ami e benefactur. Sin il terz di survegn el fevra e na po betg returnar en sia claustra. Suenter che quella ha durà quattordesch dis, vegn el provedì cun ils sontgs sacraments. Ils 16 d’october 640, en la vegliadetgna da 95 onns, ha el alura retschet per sias lungas fadias, blers viadis e penetienzas rigurusas la pajaglia perpetna en il sontg parvis.

Sia sontgadad ha Dieu palesà cun blers miraculs durant ses temp da vita e suenter la mort. Ses corp vuleva il plevon Willimarus sepulir en la citad dad Arbon, man nagin na pudeva muventar la bara. Per cussegl da l’uvestg da Constanza Joannes, ch’era stà in discipel da son Gallus, vegn quella la finala messa sin in char senza frain, manà da dus chavals furius. Quels èn dalunga sa mess cun il sontg corp sin via vers la claustra. Là è quel vegnì sepulì cun chaudas larmas en baselgia sper l’altar dal numnà uvestg e religius.

Sin ils viadis purtava il sontg um adina enturn culiez ina tastga da tgirom e nagin na saveva tge ch’el haja en quella. Suenter sia mort han els chattà en quella nagut auter ch’in criv cilici ed ina giaischla da fier tut sanganada; ses corp aveva er anc las nodas dal cilici ch’el aveva purtà e las ensainas da las plajas che la giaischla u chadaina da fier aveva fatg. Da quai tut na savevan ses discipels nagut, uschè ditg ch’il sontg ha vivì sin quest mund. Duas chandailas envidadas sper il vaschè da son Gallus n’èn mai sa stizzadas sin viadi dad Arbon fin tar la fossa, e sper la fossa han ellas anc ars trenta dis cuntinuadamain senza vegnir consumadas. Quellas avevan er tala virtid che lur tschera, cun unscher en in pau, prendeva ladinamain davent las dolurs da las ureglias, dals egls e dals dents.


Sontg Otmar
[edit]

Sontg Otmar è naschì en la Svevia da nobla parentella ed è en ses giuvens onns vegnì a Cuira tar il cont Victor. Là ha el studegià ed è sa profità da sa perfecziunar tant en la pietad sco en ils studis, è vegnì plevon e daventà canonic en la baselgia catedrala da Cuira deditgada a son Flurin, e quai sut l’uvestg Vigilius che guvernava da quel temp l’uvestgieu da Cuira.

Qua ha sontg Otmar traglischà tant bain cun virtids da sontgadad e sabientscha che Waltram, cont da la Turgovia, è s’engaschà persuenter che Otmar daventia avat da la claustra da Son Gagl, la quala era lura en gronda decadenza, tant en chaussas spiritualas sco er temporalas. Quai è daventà l’onn 720 e sontg Otmar, essend confirmà avat da la numnada claustra, ha refurmà quella en tuts reguards; el ha reparà ils bajetgs, creschentà il dumber dals religius, mess il servetsch da Dieu e la disciplina en in bun stan e provedì cun agid da benefacturs particulars questa claustra cun grondas entradas.

Areguard si’atgna persuna era el zunt umilitaivel, fugiva la vanagloria, urava savens, mortifitgava ses corp cun giginas, abstinenzas e cun durmir pauc e steva bleras giadas dus entirs dis senza giudair vivonda umana. Encunter ils paupers era el zunt misericordaivel, deva a quels tant sco che dumandavan ils basegns ed aveva in tal quità per vestgir ils paupers nivs ch’el tirava ora sin las vias si’atgna vestgadira, deva quella als manglus e turnava en claustra bainduras mo cun sia rassa.

Per gidar tant pli bain ils paupers, ha el bajegià in ospital betg lunsch davent da la claustra. En quel vegnivan en spezial prendids si e tgirads ils leprus, per ils quals il sontg avat aveva grond quità. El gieva la notg or da claustra tar quests leprus, serviva ad els, levava lur chaus e pes, nettegiava lur plajas da marscha e provediva els cun tut quai ch’era basegnaivel per lur mantegniment e guvern. El pudeva uschia cun raschun vegnir numnà il bab dals paupers.

Essend la claustra da Son Gagl vegnida tras il bun guvernar da sontg Otmar en in bun stan, tant en il spiritual sco en il temporal, sche ha il demuni leventà per scuidanza ina tempesta da persecuziuns encunter sontg Otmar e sia claustra. Dus landvocts da la Turgovia e Svevia cun num Warinus e Ruthardus vulevan numnadamain sa patrunar cun tutta forza da rauba da baselgias e da claustras, cunzunt da quella da Son Gagl. Sontg Otmar, betg pudend sa dustar cunter tala violenza mala e forza malgista, è recurrì per agid tar Pipin, il retg dals Francs. Quel ha retschet sut sia protecziun quest sontg avat cun sia claustra e fatg dar enavos a quella tut quai ch’ils dus landvocts raffaders avevan prendì, cun scumandar daspera sut paina da lur disgrazia da betg pli s’empatschar da las entradas da la claustra. Sin quai vulevan quests dus signurs landvocts vegnir or da senn, eran ravgiads e tschertgavan di e notg ina chaschun da prender vendetga e persequitar il sontg avat – senza na chattar però nagina tgisa cunter il sontg prelat.

Finalmain han els pudì surpledar in muntg da pauca tema da Dieu cun num Lambert ch’el ha tgisà faussamain ses sontg avat sco sch’el fiss in religius da nauscha vita ed avess surpassà cun ina dunna. Sin quai è il sontg um vegnì piglià e tgisà dal numnà Lambert avant l’uvestg da Constanza ed auters cussegliers. Il sontg innocent avat na deva nagina resposta sin tala faussa perditga, steva en tutta umilitanza e n’avriva betg si sia bucca. Vulend però blers da ses amis sfurzar il sontg ch’el duaja sa defender, ha el miaivlamain ditg quests pleds: «Jau confess che jau haja fatg sur mesira blers putgads, ma areguard quest vizi prend jau Dieu per perditga, il qual vesa tge ch’è zuppà en mai.» Sin quai ha el taschì e na vulì discurrer sut naginas cundiziuns dapli per sia defensiun, sa fidond sin la protecziun da Dieu e sin la schubra conscienza.

Entant vegn il sontg avat privà da si’abazia, manà a Bodmen en in chastè e serrà en ina trida praschun cun scumond da purtar ad el vivonda. El fiss er prest mort là da la fom, sch’in auter bun religius cun num Potgozus n’avess betg tras agid da Dieu pudì purtar la notg dascusamain vivonda e mantegnair ses innocent sontg avat uschè ditg che Gosbertur, in nobel ritg signur, ha spendrà sontg Otmar or da praschun e prendì quel sin ina si’insla sper il Rain, nua ch’il sontg era in pau pli bain loschà. Là ha el anc vivì dus onns en gronda sontgadad, servind cun ruaus a Dieu e faschond ses exercizis spirituals. Avend sontg Otmar sco avat regì 40 onns ludaivlamain la claustra da Son Gagl e suffrì dus onns cun gronda pazienza persecuziuns, ingiurias e miserias, è el sin quell’insla vegnì malsaun e sco martir mort beadamain ils 16 da november 761.

Ses corp è vegnì sepulì sin quell’insla, è vegnì chattà diesch onns suenter anc entir e transportà en la claustra da Son Gagl. A chaschun da questa translaziun ha Dieu dà d’enconuscher tras divers miraculs la schubradad, innocenza e sontgadad da quest glorius avat. Betg mo en quai ch’il corp è restà diesch onns entir, mabain er en il suandant fatg:

Cur che quel è vegnì manà en ina nav encunter la claustra da Son Gagl, avevan quests indesch religius ch’accumpagnavan questa sontgadad envidà duas chandailas, ina sper il chau e l’autra giu da pes, ed avevan er prendì cun els ina buttiglia cun vin. Entant che la nav era passada in tschancun si per il Lai da Constanza, è s’auzà in ferm suffel e vegnì ina starmentusa aura stemprada che tuts manegiavan da stuair ir sutsura. Ma senza dubi pervi dals merits da sontg Otmar na faschevan il vent e las undas nagin impediment a la nav; quella gieva vinavant ventiraivlamain senza ch’in sulet dagut d’aua dal lai u da la plievgia fiss crudà en la nav, ed er las duas chandailas ardentas n’èn mai stizzadas. Ils navigaturs, stanchels da manar la nav, han vulì marendar in pau cun er baiver quest vin ch’era en la buttiglia. Igl era però tant pauc lien ch’in sulet n’avess strusch pudì dustar la said; vulend els tuttina laschar sagiar tuts in pau, daventavi che pli ch’els derschevan ora e pli bler ch’i restava en la buttiglia, uschia che tuts là preschents han pudì baiver suenter lur plaschair detg avunda da quest vin creschentà miraculusamain. Per ina memoria perpetna da quest miracul vegn sontg Otmar malegià cun ina buttiglia sin maun.

Anc blers auters miraculs han confirmà a ses temp la sontgadad ed ils merits pussants da sontg Otmar, sco che pader Henric Murer scriva en sia ‹Helvetia sancta›.


Son Meinrad
[edit]

Son Meinrad è naschì a Sulgau en Germania l’onn 805. Ses bab era in cont cun num Bertoldus; quel ha, cur che ses figl Mainrad aveva mo tschintg onns, mess quel en la claustra da Reichenau. Là ha el emprendì la tema da Dieu, ha fatg ses studis ed è vegnì tratg si cun tutta premura en il bun d’in sontg e perdert religius cun num Erlebaldus ch’era ses dretg aug, in frar da sia mamma. Cun 25 onns è el daventà sacerdot e silsuenter religius da l’urden da son Benedetg en quella gia numnada claustra da Reichenau. Qua era el tant exemplaric en las virtids da l’obedientscha, umilitanza e castiadad, e salvava tant exactamain la disciplina claustrala ch’el è vegnì promovì al decanat da ses aug Erlebaldus ch’era lura avat.

In temp suenter, per vegnir anc pli perfetg e suandar l’exempel da son Gion Battista, è el cun lubientscha da ses avat ì en in criv desert betg lunsch da Rapperswil. Là ha el, cun ses agens bratschs e cun agid d’ina buna vaiva, erigì ina chasetta cun ina chaplutta ed è stà qua set onns, servind sulettamain a Dieu cun vegliar, urar, meditar, giginar e celebrar mintga di la sontga messa; quella pauca vivonda ch’el duvrava, ha quella vaiva provedì ina giada per emna.

Vegnind el però qua en quest desert, che vegn numnà Etzel, savens visità dal pievel, venerà da quel sco sontg e dumandà en divers basegns per cussegl, ha el vulì fugir da questa mulesta e sa retrair en in auter lieu che fiss serrà en pli bain da las muntognas – numnadamain en quest desert che vegn uss numnà Nossadunnaun u Einsiedeln, da lez temp però sa numnava quest lieu il guaud stgir. Qua ha son Meinrad, cun agid da buna glieud, bajegià l’onn 838 ina chamona ed er ina chaplutta en onur da Nossadunna, sontga Maria, la quala el ha adina undrà cun tut ses cor sco sia mamma e patruna.

En quest lieu è el restà tut sia vita cun sa mortifitgar ed er patir bler; el durmiva sin la terra fraida cun in tschep u in pau strom sut il chau, sia vivonda era paun ed aua, ses exercizis eran urar e conversar cun Dieu. Questa vita era plaschaivla a Dieu, ma displascheva als spierts infernals; quels al cumparevan en figuras tridas, urlavan, tgulavan e sbragivan sco sch’els al vulessan stgarpar; il dumber da quests demunis era tant starmentus ch’il sontg eremit na pudeva inqual giada da bel mezdi betg vesair la clerezza dal di, cumbain ch’il tschiel era tut serain. Ma tant pli ch’ils demunis lavuravan per fugentar il sontg or da ses eremitadi, tant pli decididamain urava el e sa recumandava a Dieu, il qual ha finalmain tramess in anghel ch’ha fugentà ils nauschaspierts, consolà il sontg eremit ed instruì quel tant bain da cumbatter cunter ils demunis ch’els han d’alura ennà mai pli pudì turmentar il servient da Dieu.

Blers auters religius visitavan son Meinrad e retschavevan dad el buns mussaments per vegnir tar la perfecziun da las virtids. Tranter auters è vegnì in frater da sia claustra, cun il qual son Meinrad ha discurrì ditg da fatgs spirituals. La saira han els urà il cumplet ed èn sa mess a ruaus. Suenter ina curta sien è son Meinrad stà si ed è ì en sia chaplutta a far uraziun. L’auter frater, per guardar tge che Meinrad fetschia, è er s’auzà, è ì sin la porta da la chaplutta ed ha vesì là ch’in anghel dal Segner era sper il sontg, urava cun el, e silsuenter pledava l’anghel insatge tar son Meinrad. Lura è quest spiert celestial er vegnì tar il frater, al ha dà insaquantas admoniziuns e cumandà da betg dir or a la glieud quai ch’el haja vis, uschè ditg che Meinrad saja en vita.

Circa 26 onns era son Meinrad gia en il desert dal guaud stgir, cur che Dieu al ha notifitgà durant celebrar la sontga messa ch’el haja da vegnir marterisà anc lez di. Il sontg finescha la sontga messa, sa metta giu avant l’altar cun la fatscha sin la terra e roga Dieu per la grazia d’ina ventiraivla perseveranza. Entant vegnan dus bandits assassins, dals quals in cun num Richardus era da Nerdlingen e l’auter aveva num Peder ed era in Grischun da Curvalda. Quels spluntan e dumondan dal sontg eremit ubain daners ubain la vita. Son Meinrad saveva tge ch’els avevan l’intenziun da far, als salida amiaivlamain e di: «Pertge n’essas vus betg vegnids pli baud per tadlar la sontga messa, sche avess jau rugà Dieu per vus?» Lura tira il sontg ora sia rassa e caput schend: «Retschavai da mai questa vestgadira e cur che vus avais cumplenì voss intent e propiest, sche pudais vus prender tut quai ch’as serva. Per ina chaussa as rog jau però, numnadamain da vulair suenter mia mort envidar e tschentar si duas chandailas sper mes corp, ina sur il chau e l’autra sut ils pes. Veglias alura er bainspert fugir, sinaquai che vus na vegnias betg surprendids da quels che vegnissan per ma visitar.»

Quest pledar e profetisar miaivel ha mo vilentà pli fitg ils dus morders, uschia ch’els han cumenzà a bastunar crudaivlamain il sontg eremit ch’aveva entant auzà ses mauns e spiert encunter tschiel tar Dieu. Bleras bastunadas aveva el survegnì si dies, en fatscha, sin il venter, en ils flancs, las coissas ed ils ventrigls, ma quai ch’ha terrà il sontg, è stada la frida che Richardus ha dà sin il chau cun in pal ch’il tscharvè è siglì or, lura anc piglià per la gula e stranglà tant ditg che l’olma dal servient da Dieu è spartida dal corp e vegnida purtada dals anghels tar la gloriusa cumpagnia dals martirs ils 21 da schaner l’onn 863. Il corp han ils assassins mess en ses letg cun las chandailas dasperas, las qualas èn envidadas da sezzas. I vegniva er sentì lunsch enturn ina tant buna odur ch’ils morders han piglià tema, e senza sblundregiar la chaplutta èn els fugids en prescha, ma n’èn tuttina betg mitschads da la giustia e dal chasti merità.

Son Meinrad aveva avant insaquants onns survegnì dus corvs giuvens e tratg si quels talmain dumestis ch’els vegnivan sin tschertas uras e retschavevan dal sontg lur vivonda. Quests dus corvs èn sgulads suenter als assassins cun far betg mo ina gronda canera e cratschlim, mabain er cun piclar baud sin il chau, baud en ils egls, senza ch’els pudessan vegnir tschiffads. Ils dus canagls vegnan sco dus desperads a Wollerau, ils corvs suenter cun lur canera e cratschlar. Là a Wollerau aveva son Meinrad battegià in uffant d’in lainari. Quest lainari aveva construì cun laina la cella e chaplutta en l’eremitadi da son Meinrad ed aveva vis pliras giadas il plaschair ch’il sontg aveva cun ils dus corvs. Or dal cratschlar da quests dus utschels suenter ils morders, ha quest lainari ladinamain suspectà che ses sontg cumpar Mainrad pudess avair patì insatge dal mal; perquai va el bainprest encunter il desert per guardar tge che ses sur cumpar fetschia. Apaina ch’el vegn en il guaud stgir, senta el in’odur mirvegliusa, el va suenter a quella, vegn tar la chamona, chatta ses char sur cumpar en il letg assassinà, cun duas chandailas ardentas dasperas.

Zunt tementà da quest aspect, curra el enavos per ir suenter als morders, dumonda tut quels ch’el entupava, sch’els n’hajan betg vis dus corvs a sgulond suenter dus umens. El vegn a Turitg e vesa ch’ils dus corvs cratschlavan zunt furiusamain e sgulavan enturn las fanestras d’in’ustaria. El va en quella, chatta là ils dus morders davos maisa bavend e mangiond, va dascusamain tar il magistrat e dat part da quai ch’el aveva vis. Ils scrocs vegnan pigliads ed examinads. Quels han er confessà senza torturas cun tge intent ch’els sajan ids tar son Meinrad, tge che quel haja ditg ad els, co ch’els al hajan assassinà, co che las chandailas sajan envidadas da sezzas, tge bun’odur che saja sa derasada e cun tge anguschas ch’els hajan prendì la fugia. Sin tala confessiun vegnan ils dus scrocs truads a la mort ch’els duajan l’emprim vegnir mess sin la roda e lura cun las rodas ensemen brischads vivs a tschendra, quai ch’è er daventà. Ils corvs n’èn betg sa retratgs uschè ditg ch’ha durà l’execuziun da questa sentenzia. Las cassaccas dals dus morders vegnan anc ozendi tegnidas en salv a Turitg.

Cur che Waltherus, l’avat da Reichenau, è vegnì a savair dal martiri da ses conventual religius, ha el tramess glieud per manar il sontg corp en sia claustra. Vegnind però cun quel sin l’Etzel en quel lieu, nua ch’il sontg era stà set onns, na pudevan els betg muventar pli lunsch il sontg corp. Els han stuì avrir quel e sepulir là en la chaplutta il cor cun il dadens. Alura ha il corp sa laschà manar fin Reichenau; là è el vegnì sepulì en baselgia cun gronda solennitad. Dieu ha er cun auters miraculs onurà ses servient e declerà al mund, en tge sontgadad che quel haja vivì e quanta intercessiun ch’el haja davant il tron da la maiestad divina. Son Meinrad è er stà quel ch’ha dà l’entschatta e mess il fundament da quest’uschè enconuschenta claustra da Nossadunnaun; pertge che 43 onns suenter sia mort è vegnida bajegiada tras son Benno la claustra da Nossadunna en quest medem lieu, nua che son Meinrad ha endirà ses martiri.


Son frà Clau
[edit]

Son frà Clau è stà in bun uffant, in bun giuven, in bun consort, in bun bab, in bun pur, in bun signur, in bun schuldà, in sontg eremit, consequentamain po el da mintga stan vegnir tschernì per ses patrun. Quest mirveglius servient da Dieu è naschì ils 21 da mars 1417 en il chantun Sutsilvania en ina curt che tutga tar la pravenda da Sachseln. Ses bab cun num Henricus da Flüe era mistral da quest chantun, la mamma sa numnava Hemma Robert. Tuts dus manavan ina fitg buna vita, avevan ina ludaivla demananza ed eran da schlattaina zunt veglia ed onuraivla.

Anc en il bist da la mamma ha Nicolaus vis chaussas mirvegliusas, numnadamain il tschiel serain ornà cun sias bellas stailas, e tranter quellas ina staila pli gronda e traglischanta che las autras che scleriva cun ina splendur extraordinaria per tut il mund; ina tala staila ha el er silsuenter vis pliras giadas en ses desert. Qua tras vuleva il tschiel far a savair che Nicolaus cun sia vita onesta, innocenta e virtuusa haja da traglischar per tut il mund. Strusch ch’el era naschì, ha el enconuschì sia mamma, la spendrera, il padrin, la madritscha, il spiritual ch’ha battegià ed autras persunas là presentas a ses sontg batten, quai ch’è in fatg mirveglius, maiudì e strusch da crair, sch’el n’avess betg sez confidà quai cun sia bucca e ditg a persunas bunas e vardaivlas.

Sco uffant e sco giuven mat serviva el a tut ils auters per in spievel da virtids; el era modest, tgeu, serius, obedaivel a bab e mamma; el deva onur als vegls, viveva en pasch cun ils fragliuns, stridava e vilentava nagin, n’è er mai vegnì cumpiglià en ina manzegna; tut ses passatemp era il leger la vita dals sontgs, il visitar las baselgias, il far uschiglio uraziun. Tenor il cumond da ses geniturs lavurava el gugent, cun premura e pazienza; el steva si marvegl la damaun, fascheva sias uraziuns e gieva cun ils auters sin il funs ad arar, a far fain, a guvernar la biestga e gidar quai ch’el pudeva en autras fatschentas tenor l’isanza dal lieu.

Entant ch’il corp era occupà cun las lavurs dal mund, era ses spiert auzà tar Dieu cun chaudamain suspirar, cun far buns patratgs e cun sacrifitgar las fadias corporalas per amur da Dieu. Sin la fin da las lavurs gieva el per il pli persul a chasa, sinaquai ch’el possia dir paternoss e discurrer mo cun Dieu. En ses giuvens onns ha el cumenzà a mortifitgar ses corp cun abstinenzas e giginas; a l’entschatta giginava el mintga venderdi, pauc pli tard ils glindesdis, las mesemnas, ils venderdis e las sondas, quatter dis l’emna per suandar ses patruns son Nicolaus da Mira e son Nicolaus Tolentin. La curaisma giginava el mintga di cun mangiar sulettamain paun, paira tosta e baiver aua.

Or da tschertas visiuns aveva il devozius giuven Nicolaus gia s’accurschì che Dieu al clomia tar la vita retratga en in lieu desert, e fiss er gugent guntgì dal mund, da la glieud e sa zuppà en in eremitadi. Ma per obedir a la voluntad e cussegl da bab e mamma, è el sa spusà cun ina figlia virtuusa cun num Dorothea Veislinger, è sa mess cun quella en il stadi matrimonial tenor l’urden da la sontga baselgia ed ha vivì en quest stadi blers onns cun tema da Dieu e buna pasch. El ha schendrà diesch uffants, numnadamain tschintg mats e tschintg mattas, e tratg si quels tuts cun onur e bain instruids. Il pli giuven dals mats, cun num Nicolaus, ha studegià, è daventà plevon en sia patria ed è mort beadamain l’onn 1503.

L’onn 1444 è prorutta tranter ils chantuns da Sviz e da Turitg ina guerra ch’ha cuzzà set onns; per obedir al magistrat legitim ha son Nicolaus er sa laschà duvrar qua per il bain general da la patria. Sumegliantamain ha el servì l’onn 1460 en la guerra ch’ils chantuns svizzers han gì cunter in’autra pussanza, la quala aveva prendì en il contadi da la Turgovia. Tant en l’ina sco en l’autra campagna è Nicolaus sa depurtà da brav schuldà, betg mo dal mund, mabain er da Dieu, cun defender las vaivas ed ils orfens, cun confortar ils praschuniers e na laschar far a quels nagin mal, cun incitar ses cumpogns da betg engular u far malas giustias, e cun dar a tuts bun exempel e sa cumportar sco in vair e gist schuldà ch’haja adina la tema da Dieu davant egl.

Entras ses rieu e cussegl èn ils Svizzers sa retegnids da brischar ina claustra da muniessas a Diessenhoffen en la Turgovia, nua che l’inimi era sa retratg. Ils chantuns da Berna, Lucerna e Turitg eran er gia paregiads da vegnir en ils chavels in a l’auter cun las armas, ma uschè spert che son Nicolaus è sa preschentà, han tuttas dispitas prendì ina fin ed è vegnida concludida la pasch tras il discurrer ed intermediar da son Nicolaus.

Suenter las guerras è il sontg vegnì supplitgà sin cumin bleras giadas e cun tutta unanimitad da surpigliar ils emprims e pli onuraivels uffizis dal pajais. Ma el n’ha mai vulì consentir latiers, bain savend ch’ins stettia pli segir giu a bass che si ad aut; e quels ch’han da reger e truar sur ils auters, vegnan er da Dieu a vegnir truads pli rigurusamain. Ultra da quai na temeva el betg senza raschun che las passiuns da la scuidanza e malvulientscha, la favur dal sang e parentella, l’appetit da regals e pensiuns, il respect uman e sumegliants auters motivs faschessan savens gist quai che fiss uschiglio guersch e dessan il dretg a l’entiert. Per questas raschuns n’ha el mai vulì esser fatg grond avant il mund, cunzunt suenter ch’el ha stuì vesair ina giada, tras voluntad da Dieu, a vegnind flommas da zulper e fieu or da bucca da tscherts giurads, las qualas devan clera perditga che tals derschaders malgists avevan da spetgar las flommas infernalas.

En questa furma e cun far talas consideraziuns ha el dumagnà il mund ed è sa cuntentà da viver cun sia dunna e ses uffants tegnend ina tala disciplina che tut sia famiglia pareva d’esser ina claustra bain regulada e disciplinada. Il di lavurava el cun sia glieud, la notg però spendeva el la gronda part cun urar e meditar, ma tant sco ch’igl era pussaivel zuppadamain. L’ura ordinaria gieva el cun ils auters a ruaus, e cur che tut era bain sa durmentà, steva el si, gieva tgeuamain or da sia chombra, sa metteva en schanuglias e fascheva uraziun fin la damaun.

Il nauschaspiert na pudeva betg supportar ch’in simpel um vivess tant sontgamain; perquai ha il satan tschertgà en bleras manieras da persequitar il servient da Dieu cun chaschunar da tuttas sorts fastidis per al far vegnir malidi, malpazient e stanchel da far il bun. Il demuni cumpareva vesaivlamain en tridas figuras e furmas, pitgava, bastunava e murdeva grevamain il sontg, ma n’ha mai pudì muventar el a la gritta u nauschs pleds. Ina giada era Nicolaus sper ses clavà e runcava spinas e bostga; il nauschaspiert vegn davostiers, tschiffa e bitta il sontg um var trenta pass giu per ina plaunca cunter las spinas ch’el è restà mez mort ed il corp plain sang.

Ses pli vegl figl, cun num Johannes, pavlava il muvel, e vegnind or d’uigl, n’ha el betg pudì chattar ses bab; el cloma, tschertga e va enturn uschè ditg, fin ch’el chatta ses char bab pli mort che viv en la spinatscha tut en ina sanganada. El prenda quel si dies, al porta a chasa e metta sper il fieu, nua ch’il sontg è plaunsieu vegnì tar sasez ed ha ditg cun bucca rienta: «En il num da Dieu! Mes inimi m’ha bittà crudaivlamain per terra, ma Dieu ha vulì uschia, uschiglio na m’avess la bestia infernala pudì far nagut.» Da qua d’envi n’ha Nicolaus mai pli temì il demuni, mabain cun far la sontga crusch, cun esser pazient e s’umiliar stgatschava el il nauschaspiert e dumagnava quel cun sbittar, sco ch’el aveva sbittà il mund.

Per dumagnar e sbittar er la charn ha el, cun lubientscha e consentiment da sia dunna e muventà tras tschertas visiuns e revelaziuns divinas, dà il pietigot al mund, a dunna ed uffants, a vischins e parents e bandunà chasa e curt. A pe blut, senza insatge sin chau, senza nagina provisiun da daners u vivonda è el ì or da sia patria, è passà per il chantun da Berna e vegnì sin la muntogna da Joux che sparta ils cunfins franzos e svizzers. Là en quels deserts manegiava el da sa zuppar.

Avend però in pur ditg ch’ins al vegnia a tegnair per in fugitiv e libertin, sch’el giaja en quella maniera or da ses pajais, è il sontg, sin il cussegliar da quest bun pur, puspè sa resolvì da turnar zuppadamain en Sutsilvania. Là ha el chattà en la val numnada Melch in criv e trid desert ch’era lura plain chaglias, spinatscha e morasts. Qua ha el cumenzà a manar sut in crap en ina vita pli d’in anghel che d’uman mortal, vivend d’inqual ragisch e d’ervas crivas.

Suenter otg dis è el vegnì chattà da tscherts chatschaders e manà en in auter lieu desert da quella val Melch che vegn uss numnà Ranft. Là è el sa fermà cun l’intenziun da betg midar pli staziun. Pauc suenter è er vegnida bajegiada là sin cust dal cumin ina chaplutta cun ina cella daspera, per commoditad dal beà frà Clau, il qual vegniva tegnì en gronda veneraziun pervi da sia vita rigurusa e sias virtids traglischantas. El era, betg mo per ses patriots, mabain per scadin che vegniva tar el, in mirveglius consolader e sabi cussegliader che deva a tuts buns cussegls, consolava ils contristads, deva mussaments salutaivels per dismetter ils nauschs vizis e manava blers putgants a la penetienza.

Sia vestgadira era ina rassa lunga e groppa, ses letg in’aissa cun in crap sut il chau. Qua durmiva el be curt temp, cuvert cun ina cuverta grischa; davent da mesanotg fin mezdi fascheva el meditaziuns ed uraziuns e tadlava la sontga messa, cur ch’el pudeva, u s’occupava cun auters exercizis spirituals. Suenter mezdi deva el audienza als pelegrins ed autras persunas che vegnivan tar el per inqual cussegl u consolaziun. Ses discurs eran però adina da chaussas spiritualas; sia dunna, ses uffants ed auters parents vegnivan er bainduras per visitar el, ma na dastgavan mai raschunar da fatgs da chasa u dal mund. Ils emprims onns stueva el, per ir dumengias, firads e venderdis a messa en sia pravenda da Sachseln, adina passar gist sper sia chasa vi, ma gieva tuttina mai en chasa e na sa tegneva er betg si là, gist sco sch’el na savess betg da sia chasa e sco sch’el enconuschess ni sia dunna ni ses uffants.

Quai che fa smirvegliar il pli fitg e ch’ins na legia da nagin auter, è però ch’el ha vivì en il desert enturn 20 onns senza ni baiver ni mangiar. Durant tut quest temp n’ha el giudì nagina vivonda umana u corporala, mabain retschaveva sulettamain il sontgissim sacrament da l’altar sin il pli pauc mintga mais ina giada. Tras retschaiver dals anghels quest paun divin cun devoziun extraordinaria e cun reflectar daspera savens e ditg la vita, passiun e mort da Cristus, sentiva el e retschaveva ses cor e ses spiert ina tala dultschezza e confiert che na laschavan mai vegnir ni fom ni said. Er il corp, cumbain ch’el era zunt magher, sa mantegneva en sia fermezza, possa e sanadad sco el sez. El ha confessà quai a pliras persunas, particularmain a sur Osvald Isner, plevon da Kerns, situà betg lunsch da ses eremitadi; bain in privilegi tut spezial aveva Dieu dà a quest ses servient. L’onn 1469 ha Thomas, uvestg suffraganeus da Constanza, consecrà quella numnada chaplutta da la val Melch. Blers suspectavan che questa gigina extraordinaria da son frà Clau saja mo in’ipocrisia ni tschorvament; l’uvestg numnà, per al examinar e vegnir a savair la vardad, ha cumandà che frà Clau duaja mangiar trais buccadas paun e baiver in pau vin. Il sontg, per far obedientscha, ha cun gronda bregia prendì quella vivonda, ma è ladinamain vegnì tant flaivel ed ha sentì talas dolurs ch’el ha stuì turnentar quella pauca spaisa e pareva sco in moribund.

L’uvestg ha piglià tema, rugà per perdun e cret che frà Clau na saja betg in glisner, mabain in vair servient da Dieu privilegià cun ina favur extraordinaria da pudair viver senza vivonda umana. Da quel mument davent è il beà frà Clau vegnì numnà, stimà ed onurà lunsch enturn; betg mo l’uvestg da Constanza, mabain er autras grondas persunas e cunzunt Sigismundus archiduca d’Austria han fatg a la chaplutta dal beà frà Clau preschents custaivels, e quai en tala moda che or da quests regals è vegnida fundada ina pravenda per in chaplon, diesch onns avant la mort dal sontg, numnadamain l’onn 1477. E quai è daventà sinaquai ch’il beà eremit Clau haja la commoditad da tadlar là mintga di la sontga messa.

Ma sche frà Clau è stà char al pievel fidaivel, sche era el segiramain anc pli char a Dieu ch’ha onurà quest servient cun bleras visiuns e revelaziuns, er cun il dun da profetisar chaussas zuppadas, d’enconuscher ils pensaments secrets d’autra glieud e da far blers miraculs avant e suenter sia mort. Cun far l’ensaina da la sontga crusch ha el stenschentà in grond fieu che smanatschava da metter en tschendra la vischnanca da Sarnen. El n’aveva betg studegià, ma tuttina discurriva el, mussava ed explitgava als docters ils pli studegiai ils misteris ed autas questiuns. Il demuni al mulestava bain savens cun pitgar, spalar, runar or da sia cella, cun ramplunar sco sche tut duess ir en muschna e cun sa preschentar en diversas figuras per trair il sontg eremit or dal desert.

Ma Nicolaus, en tuttas tentaziuns e travaglias, sa surviva da l’uraziun cun recurrer tar Dieu e sia sontgissima mamma Maria; quella tegneva el en grond’onur, purtava tar ella tutta devoziun, e cun agid da questa pussanta regina dals anghels ha el adina gì la victoria encunter l’enfiern; la corda da paternoss aveva el adina en maun e salidava savens Nossadunna cun urar il sontg rusari. El ha sez confessà ch’el na saja betg capabel da raquintar tut ils benefizis e favurs ch’el retschaivia mintga di da la mamma da Dieu; tranter tut ils misteris considerava e venerava el particularmain quel da l’immaculada concepziun da Maria Purschella.

El gieva adina cun il chau e pes bluts. In fist aveva el nudà en tala moda cun roms e crennas ch’el pudeva duvrar quel per urar il rusari grond da Nossadunna; quest fist vegn tegnì en salv a Baden en l’Argovia. Il beà frà Clau ha retschet da Dieu grondas favurs e grazias, particularmain engraziava el però a Dieu cuntinuadamain per trais chaussas: per l’emprima che sia dunna e ses uffants avevan consentì da laschar ir el en il desert, nua ch’el n’haja betg da traffitgar cun il mund; per l’autra ch’el na saja mai vegnì tentà da turnar tar sia dunna, tar ses uffants e tar il mund; per la terza ch’el possia viver senza nagina vivonda corporala, la quala chaussa el, anc zunt giuven, haja desiderà da pudair obtegnair da Dieu, sinaquai ch’el possia servir tant pli ruassaivlamain a ses Creatur divin.

Ditg avant sia mort era il beà eremit vegnì a savair or d’ina revelaziun ch’el haja da viver sin quest mund betg dapli che settanta onns, e cur ch’el ha gì cuntanschì quella vegliadetgna, è el vegnì tutgà d’ina greva e dolurusa malsogna. Suenter otg dis vegn el provedì cun ils sontgs sacraments, sinaquai sa metta el sin ses letg ordinari ch’era in’aissa cun in crap sut il chau, engrazia a Dieu per tut il bun retschet e finescha sia sontga vita sontgamain ils 21 da mars 1487, sin quest medem di ch’el era naschì avant settant’onns. Ses corp è vegnì purtà e sepulì l’auter di a Sachseln en la baselgia da son Teoduli avant l’altar da Nossadunna, sco ch’el sez aveva garegià. Blers miraculs èn sin quest di e là d’envi daventads per confirmaziun dals auts merits, da la pussanta intercessiun e gronda sontgadad da quest servient da Dieu, il sontg frà Clau.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun parziala (= tut las legendas dal territori retic e svizzer) dal Legendari u vita dils soings da Cristian Venzin, terminà il 1787 e cumparì postum il 1830–45.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.

In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.