Las aventuras dal barun da Münchhausen

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Las aventuras dal barun da Münchhausen  (1786) 
by Gottfried August Bürger


1. Viadi en Russia ed a Son Petersburg
[edit]

Jau sun partì da chasa vers la Russia da mez enviern, bain savend che la schelira e la naiv stoppian avair meglierà – e quai senza nagins custs da vart da las autstimadas e premuradas regenzas – las vias tras la part settentriunala da la Germania, Pologna, Curlandia e Livonia che vegnan descrittas da la gronda part dals viagiaturs sco pli stentusas che la via da la virtid.

Jau sun viagià a chaval, quai che furma la moda da viagiar la pli cumadaivla, sche be chaval e chavaltgader èn en gamba. Pertge che uschia na ristgan ins nagin’affera d’onur cun in dals gentils chaus da posta tudestgs ed er betg da vegnir runà avant mintga taverna da ses postigliun ch’ha said. Jau era vestgì be lev, quai che jau hai resentì sco pli e pli malempernaivel, avanzond vers nordost.

En vista ad in’aura uschè criva e ma chattond en Pologna en ina regiun fitg aspra, pon ins bain s’imaginar co che stueva sa sentir in pover um vegl sin in funs abandunà sur il qual furiava il vent da nordost; el giascheva tut pers e tremblond per terra ed aveva strusch insatge per cuvrir ses corp.

Jau hai gì in grond malputgà cun quest pover diavel. Cumbain ch’il cor ma schelava en il corp, sche hai jau tuttina bittà mes mantè da viadi sur el. Tuttenina ha resunà ina vusch giu da tschiel ch’ha ludà senza fin quest’ovra caritativa e ch’ha clamà: «Ch’il diavel portia, mes figl, quai na ta duaja betg restar senza remuneraziun!»

Jau hai laschà per bun e sun chavaltgà vinavant, enfin che la stgirenta notg m’ha surprendì. Nagliur n’era d’udir u da vesair in vitg. L’entir pajais giascheva sut la naiv ed jau na saveva betg pli ni en ni ora.

Stanchel dal chavaltgar sun jau la finala descendì ed hai fermà mes chaval vi d’in bist giz d’ina planta che vargava or da la naiv. Per far la segira hai jau prendì mias pistolas sut bratsch, sun ma mess betg lunsch davent en la naiv ed hai durmì stagn e bain, uschia ch’ils egls m’èn pir puspè s’averts da bel cler di.

Quant gronda è però stada mia surpraisa, vesend che jau ma chattava entamez in vitg sin il santeri! Mes chaval n’era l’emprim nagliur da vesair; ma bainprest al hai jau udì a sgrignir insanua sur mai. Guardond jau uss ensi, hai jau fatg persenn ch’el era lià vi dal cot dal clutger-baselgia e pendeva giuadora vi da quel.

Uss hai jau immediat realisà tge ch’era capità. Il vitg era numnadamain stà navì en dal tuttafatg durant la notg; midond l’aura andetgamain era jau ma sbassà bufatgamain en sien cun la naiv che luava; e quai che m’aveva parì en la stgiradetgna d’esser il cusch d’in pignet e nua che jau aveva fermà londervi mes chaval era en vardad la crusch u il cot dal clutger-baselgia.

Senza ponderar pli ditg hai jau tschiffà ina da mias pistolas, hai sajettà sin il chavester, sun uschia puspè vegnì ventiraivlamain tar mes chaval ed hai cuntinuà mes viadi.

Sinaquai è tut ì bain, enfin che jau sun arrivà en Russia, nua ch’i n’è betg gist moda d’ir a chaval d’enviern. Damai ch’igl è adina mia maxima da ma drizzar tenor ils usits locals, hai jau prendì a fit ina pitschna schlitta, hai mess sut in chaval e sun charrà da buna speranza vers Son Petersburg.

Jau na sai betg pli sch’igl era en l’Estonia u en l’Ingria, ma en tutta cas entamez in immens guaud, che jau hai vis a currer natiers davos mai in terribel luf che vegniva chatschà da la fomuna d’enviern. Bainprest m’aveva el cuntanschì; ed igl era absolutamain nunpussaivel d’al mitschar. Instinctivamain sun jau stà a granugl en la schlitta ed hai laschà agir tut persul il chaval a favur d’omadus.

Quai che jau aveva bain sminà, ma betg gughegià da sperar e da spetgar è alura propi succedì. Il luf n’è insumma betg s’empatschà da mia paucadad, mabain è siglì sur mai ora, è sa derschì plain gritta sin il chaval, ha stgarpà davent e traguttì enina l’entira part davos dal pover animal, il qual è be anc currì pli spert da la tema e da la dolur.

Essend jau mitschà tut adascus e talmain bain, hai jau auzà bufatgamain la fatscha ed hai constatà plain snuizi ch’il luf era sa maglià lunsch viaden en il chaval. Ma apaina ch’el era sa fultschà viaden dal tuttafatg, al hai jau fatg chommas dond bravamain schlops cun la corda da mia giaischla. In assagl talmain nunprevis durant ch’el era chavistrà en quest futteral al ha fatg tschiffar la detga tema; el ha empruvà cun tutta forza da mitschar enavant, il cadaver dal chaval è crudà per terra, e guarda qua, en ses lieu sa chattava mes luf en il cumet. Jau da mia vart hai be anc giaschlà bler pli fitg e nus essan arrivads en plain galop e saun e salv a Son Petersburg – a moda tut autra che quai che nus omadus avevan spetgà e per gronda surpraisa da tut ils aspectaturs.

Mes signurs, jau n’As vi betg unfisar cun baterlim davart la constituziun, ils arts, las scienzas ed autras remartgabladads da questa magnifica chapitala da la Russia ed anc bler main As trategnair cun tut las intrigas e legras aventuras da las noblas societads, en las qualas la dunna da la chasa beneventa adina il giast cun in vinars ed in bitsch.

Il cuntrari vi jau manar voss’attenziun sin chaussas pli grondas e noblas, numnadamain sin chauns e chavals, dals quals jau sun adina stà in grond ami; plinavant sin vulps, lufs ed urs, dals quals la Russia ha – sco d’autra selvaschina era – pli gronda abundanza che mintga auter pajais sin terra; e la finala sin excursiuns plaschaivlas, exercizis da chavaliers ed ovras ludaivlas, las qualas stattan meglier a l’um d’onur ch’in zichel grec u latin u tut las raubettas da savurar, il cliniez e las capriolas dals sabiuts e belbels franzos.

Damai ch’igl ha durà in temp enfin che jau hai pudì vegnir engaschà tar l’armada, hai jau gì a libra disposiziun in pèr mais per sguazzar davant il mund tant mes temp sco er mes daners a moda la pli nobla. Baininqual notg hai jau passentà cun giugar e bleras cun magiels plains. La fradaglia dal pajais e las isanzas da la naziun han attribuì a la buttiglia ina bler pli gronda muntada entaifer ils divertiments da la societad ch’èn nossa Germania gigina; ed jau hai damai savens inscuntrà là persunas che pudevan valair sco vairs virtuus en il nobel art da baiver.

Ma tut quels eran vairs dilettants en cumparegliaziun cun in general da barba grischa e colur d’arom che mangiava cun nus a la maisa publica. Dapi in cumbat cun ils Tircs mancava a l’um vegl la part sura da la cuppa dal tscharvè, quai ch’al necessitava da sa perstgisar en tutta furma visavi mintga ester che sa metteva a maisa ch’el stoppia laschar sin il chau il chapè.

Durant mangiar aveva el la disa da svidar intginas buttiglias vinars e da concluder alura cun ina buttiglia arrak respectivamain da far tenor las circumstanzas intginas giadas da capo; e tuttina na s’accurschevan ins vi dad el mai la minima aivradad. – La chaussa surpassa quai che Vus essas pronts da crair. Jau As perdun quai, mes signurs; la chaussa surpassava er mia chapientscha. Ditg na saveva jau betg co explitgar quai, enfin che jau hai chattà casualmain la schliaziun.

Il general aveva la disa d’auzar da temp en temp il chapè. Quai aveva jau vis bleras giadas, ma senza propi far stim. Che ses frunt sa chalirava era be natiral e ch’el deva da temp en temp aria a ses chau medemamain. La finala hai jau dentant remartgà ch’el auzava ensemen cun ses chapè ina platta d’argient ch’era fixada vi da quel e ch’al remplazzava la cuppa dal tscharvè. Mintga giada cur ch’el fascheva quai, s’auzava en l’aria in lev nivel che consistiva dal vapur da las spirituosas ch’el aveva consumà.

Uss era il misteri scuvert cun ina giada. Jau hai raquintà quai ad intgins amis e sun er ma mess a disposiziun, damai ch’igl era gist la saira, da cumprovar il fatg cun in pitschen experiment. Jau sun numnadamain passà cun mia pipa davos il general ed uschespert ch’el aveva puspè mess si il chapè hai jau envidà cun agid d’in toc palpiri ils vapurs che muntavan.

Ed uss avain nus vis in spectacul tant nov sco bel. Jau aveva transfurmà cun ina giada il nivel sur il chau da l’erox en ina pitga da fieu e quella part dals vapurs che sa chattava anc tranter ils chavels dal chapè furmava in nimbus dal pli bel fieu blau, sco che nagin sontg n’aveva mai purtà in pli magnific. Mes experiment n’era betg restà zuppà al general; el n’è però betg sa grittentà da quai, mabain ans ha schizunt lubì anc diversas giadas da repeter l’experiment ch’al deva ina parita talmain maiestusa.


2. Istorgias da chatscha
[edit]

Jau lasch or baininqual scena allegra ch’è sa dada tar da questas chaschuns, perquai che jau As vi anc raquintar diversas istorgias da chatscha che ma paran pli remartgablas e divertentas. Vus As pudais imaginar, mes signurs, che jau tschertgava adina la cumpagnia da tals bravs cumpogns che stimavan in revier da guaud avert ed infinit. Tant la variaziun en il passatemp ch’in tal ma furniva sco er la fortuna extraordinaria, cun agid da la quala jau dumagnava mintga stucca, m’èn restadas fin oz en fitg buna memoria.

Ina damaun hai jau vis tras la fanestra da mia chombra da durmir ch’in lajet che na sa chattava betg lunsch davent era quasi cuvert dal tuttafatg cun andas selvadias. Immediat hai jau prendì mes schluppet or dal chantun e sun currì da stgala giu, e quai talmain svelt che jau sun dà per malprecauziun cun la fatscha cunter la pitga da l’isch. Malgrà che jau veseva stailas, sun jau currì vinavant e sun bainprest ma preparà per sajettar. Ma apaina che jau vuleva dar l’emprim culp, hai jau constatà per mes grond displaschair che la ferma frida d’avant aveva schizunt fatg siglir il crap giu dal tgiet dal schluppet. Tge dueva jau far uss? Bler temp n’aveva jau betg da perder.

Per fortuna m’è vegnì endament tge ch’era gist capità cun mes egls. Jau hai pia chargià il schluppet, hai drizzà quel vers il giaglinom selvadi ed hai dà cun in pugn encunter in da mes egls. Da questa nauscha pugnada m’èn puspè siglidas sbrinzlas, il culp è ì liber ed jau hai tutgà tschintg pèra andas, quatter aucas dal culiez cotschen ed in pèr fulcas. La preschientscha da spiert è l’olma d’ovras valurusas – quai na vala betg be per schuldads e mariners, mabain furma savens er la basa per la fortuna dal chatschader.

Ina giada nudavan sin in pitschen lai champester, sin il qual jau era fruntà giond a chatscha, intgins tozzels d’andas selvadias. Ma ellas sa chattavan memia lunsch ina ord l’autra per pudair tiers dapli che ina cun in singul culp; ed en mes schluppet sa chattava gia il davos sajet. Tuttina avess jau gugent tschiffà tuttas, damai che jau vuleva ospitar proximamain in grond dumber da buns amis ed enconuschents.

Qua m’è vegnì endament il toc charnpiertg ch’era restà enavos da mia marenda en la tastga da chatscha. Quel hai jau fermà vi d’ina corda da chauns, la quala jau hai anc avert e prolungà uschia per quatter giadas. Uss sun jau ma zuppà a la riva en la channa, hai bittà ora mes toc charnpiertg ed hai pudì observar cun plaschair, co che l’emprima anda è nudada svelt natiers ed al ha traguttì. A l’emprima èn bainprest suandadas tut las ulteriuras; e damai che la buccada glischa vi da la corda è vegnida indigerida suenter curt temp davos ora, l’ha traguttì la proxima ed uschia è quai ì adina vinavant.

Ditg curt, il toc charnpiertg ha fatg il viadi entir ed entratg tras tut las andas senza sa schliar da la corda. Uschia eran a la fin tuttas fixadas vi da quella sco las perlas vi dal fil. Tut cuntent las hai jau tratg a terra, hai mess la corda pliras giadas enturn ils givels ed il venter e sun ma mess sin via vers chasa.

Jau aveva però anc dad ir in brav toc ed il pais d’in tal dumber d’andas ma cumenzava a far fastidis, uschia che jau sun bunamain m’enriclà d’avair tschiffà tantas. Qua m’è dentant vegnì en agid in schabetg curius che m’ha fatg vegnir a l’entschatta vaira confus. Las andas eran numnadamain tuttas anc en vita e suenter esser sa revegnidas da l’emprima perplexadad han ellas cumenzà a batter sco sturnas cun las alas ed èn s’auzadas cun mai en l’aria.

Uss avess baininqual tgunschamain pers tut il curaschi. Jau però hai empruvà da trair a niz questa situaziun tenor meglier savair e pudair e m’hai dirigì cun agid dals pizs da mes tschop vers la cuntrada da mes dachasa. Essend jau uss gist arrivà sur mi’abitaziun, hai jau smatgà en ad in’anda suenter l’autra il chau, sun tras quai crudà plaunsieu e miaivlamain tras il chamin da mia chasa gist sin la platta-cuschina – en la quala ardeva per fortuna anc nagin fieu – e quai per grond spavent e surpraisa da mes cuschinier.

Insatge sumegliant m’era ina giada capità cun ina chadaina giaglinas. Jau era sortì per empruvar in nov schluppet ed aveva gia duvrà mi’entira reserva da muniziun, cur ch’in triep giaglinas èn cumparidas tut nunspetgadamain davant mes pes. Il giavisch da vesair la saira intginas da quellas sin mia maisa m’ha fatg vegnir sin ina bun’idea, da la quala Vus, mes signurs, pudais gugent far diever en cas da basegn.

Apaina che jau aveva vis nua che las giaglinas eran sa platgadas, hai jau chargià en prescha mes schluppet, faschond diever enstagl da las ballinas da la batgetta da chargiar, a la quala jau hai fatg en tutta prescha in zichel piz. Uss sun jau ma drizzà vers las giaglinas, hai sajettà uschespert ch’ellas èn sguladas davent ed hai gì il plaschair da vesair a crudar plaunsieu en ina tscherta distanza la batgetta munida cun set tocs, ils quals pudevan bain sa smirvegliar d’esser unids uschè baud vi dal spidun. – Sco ditg, ins sto be savair co s’inschignar sin quest mund.

In autra giada sun jau fruntà en in vast guaud da la Russia sin ina vulp naira da bellezza. I fiss stà donn e putgà da perfurar ses custaivel pail cun in culp da ballinas. La vulp sa chattava datiers d’in pign. Immediat hai jau tratg mia balla or da la channa, hai chargià quella enstagl cun ina brava gutta, hai sajettà e tutgà uschè bain che jau hai enguttà sia cua fermamain vi dal pign. Uss sun jau m’avischinà plaunsieu, hai prendì mes cuntè e fatg in tagl cruschà sur la fatscha e dà silsuenter cun la giaischla ch’igl è stà in bel guardar co ch’ella è sa deliberada da sia pellitscha.

La casualitad e la buna fortuna èn savens bunas da curreger baininqual sbagl. Da quai m’hai jau pudì persvader pauc pli tard cur che jau hai vis a passar en il pli profund guaud in portget ed ina portga selvadia gist in davos l’auter. Mia balla aveva fallà la noda. Tuttina è il portget currì davent tut persul, entant che la portga è stada airi senza sa mover, sco sch’ella fiss enguttada vi da la terra. Examinond l’animal pli datiers hai jau vis ch’igl era ina portga tschocca che tegneva la cua da ses portget en bucca, per vegnir manada enavant da ses uffant. Damai che mia balla era sgulada tranter ils dus, aveva ella perfurà questa chavazzina, da la quala la portga tegneva anc adina ina finiziun en bucca. Damai che ses guid na l’aveva betg pli tratg enavant, era ella sa fermada. Jau hai pia tschiffà la finiziun da la cua dal portget ch’era restada ed hai manà a chasa il vegl animal ch’era sa pers, e quai senza nagina bregia u resistenza.

Quant terriblas che questas portgas selvadias èn pelvaira savens, sche èn ils vers selvadis bain anc bundant pli crudaivels e privlus. Jau sun ina giada fruntà sin in en il guaud, cur che jau era disfortunadamain preparà ni sin attatga ni sin defensiun. Jau sun apaina vegnì da mitschar davos ina planta, faschond la bestia ravgiada cun tutta forza in culp vers mai. Per la paina èn ses clavigliuns penetrads talmain en la planta ch’el n’è betg stà bun da sa liberar dalunga, nundir da repeter sia frida. – «Haha!», hai jau pensà, «uss ta tschif jau bainprest!» – Immediat hai jau prendì in crap e pitgà cun quel tge che jau hai pudì sin ses clavigliuns, fin che quels eran sturschids talmain ch’el na pudeva insumma betg pli vegnir liber. Uschia ha el stuì avair pazienza enfin che jau aveva manà natiers dal proxim vitg char e sughets per al manar saun e salv a chasa, quai ch’è er reussì fitg bain.

Vus avais segiramain gia udì, mes signurs, da Hubertus, il sontg e patrun dals chatschaders e tiradurs, e betg main dal tschierv chapital, il qual el aveva scuntrà ina giada en il guaud purtond la sontga crusch tranter las cornas. A quest sontg hai jau purtà sur tut ils onns ed en buna cumpagnia mi’unfrenda ed il tschierv hai jau vis var milli giadas picturà en baselgias e surcusì sin las stailas da ses chavaliers, uschia che jau na poss cun la meglra veglia betg dir schebain i n’haja betg forsa dà pli baud tals tschiervs cun crusch u als dettia forsa schizunt anc oz.

Ma As laschai raquintar tge che jau hai vis cun mes agens egls. Ina giada che jau aveva duvrà tut mia muniziun, steva tuttenina tut nunspetgadamain il pli grond tschierv dal mund davant mai. El m’ha guardà en ils egls senza nagina tema, sco sch’el avess savì che mia provisiun saja ida a fin. En tutta prescha hai jau chargià mia flinta cun pulvra ed ultra da quai cun in pugn plain crosa da tschareschas, la quala jau aveva liberà il pli svelt pussaivel da la pulpa dal fritg. Jau al hai sajettà l’entira chargia amez il frunt tranter las cornas. Il sajet al ha bain fatg stgarpitschar, ma la finala è el tuttina stà bun da sa far or da la pulvra.

In u dus onns pli tard era jau a chatscha precis en il medem guaud. E guarda qua, tuttenina è vegnì a la glisch in tarment tschierv che purtava tranter sias cornas in tscharescher creschì or d’ina autezza da bundant diesch pes. A mai è immediat vegnida endament mi’aventura da pli baud; jau hai resguardà il tschierv sco mes possess acquistà avant daditg, al hai bittà per terra cun in sajet e sun uschia vegni a medem temp tar in brassà e tar sosa da tschareschas. Pertge che la planta era plain fritgs sco che jau n’als aveva mia vita mai mangià pli delicats.

Tgi po uss pia dir ch’i na saja betg forsa stà in sontg chatschader passiunà, in avat u uvestg fascinà da la chatscha, a plantar la crusch en sumeglianta moda tras in sajet tranter las cornas dal tschierv da sontg Hubertus? Pertge che quests signurs eran da vegl ennà enconuschents per plantar cruschs e – cornas ed èn restads quai per part fin oz.

En cas dals cas e cur ch’igl ha num da sa decider per propi – quai che na capita betg darar al brav chatschader – sche recurra quel pli gugent a las metodas las pli nunpussaivlas ed emprova pli tgunsch tut il pussaivel che da laschar mitschar la buna chaschun. Jau sun mez stà baininqual giada en la situaziun da vegnir en ina tala tentaziun.

Tge schais Vus per exempel dal suandant cas? – En in guaud polonais m’eran ina giada ids a fin tant la glisch dal di sco er la pulvra da sajettar. Returnond jau vers chasa, m’ha tuttenina assaglì in terribel urs ch’avriva ina buccuna, pront per ma tragutter. Senza success hai jau intercurì en tutta prescha mias tastgas suenter pulvra e plum. Nagut n’hai jau chattà auter che dus craps da flinta, sco ch’ins als prenda cun sai per cas urgents.

In da quels hai jau bittà cun tutta forza tras il gnif avert dal monster e da ses culiez giuaden. Damai che quai n’al pareva betg d’avair plaschì talmain, è mes urs sa vieut enturn, uschia che jau hai pudì bittar il segund vers la porta davos. E propi, tut ha funcziunà vairamain magnific. Il crap n’è betg be ì en, mabain è er collidà en tala moda cun l’auter ch’igl ha dà fieu e siglientà dapart l’urs cun in terribel sfratg. Ins di ch’in tal crap applitgà endretg a posteriori, surtut sch’el collidescha endretg cun in a priori, saja gia stà bun da siglientar en l’aria baininqual studegià u filosof tugnus. – Cumbain che jau sun mitschà quella giada saun e salv, sche na vuless jau tuttavia betg anc stuair far tras ina giada quest schabetg u ma stuair confruntar cun in urs senza nagins auters meds da defensiun.

I pareva però d’esser mes destin da fruntar sin las bestias las pli selvadias e privlusas gist en quel mument che jau n’era betg bun da parair lur attatgas – gist sco sch’ellas avessan sentì instinctivamain mia incapacitad da ma defender. Uschia aveva jau ina giada gist struvegià davent il crap da mia flinta per al gizzar in pau ch’in terribel monster d’in urs steva tuttenina marmugnond davant mai. Tut quai che jau hai pudì far, è stà da mitschar sin in pign per ma semtgar là sin la defensiun.

Tuppamain m’era però crudà per terra il cuntè durant che jau era raivì sin il pign ed uss n’aveva jau nagut per serrar la struva, la quala sa laschava oramai manar be vess. Sut il pign steva l’urs e mintga mument stueva jau quintar ch’el ma vegnia suenter. Da ma far siglir las sbrinzlas or dals egls sco quai che jau aveva fatg pli baud na vuleva jau betg puspè empruvar; abstrahà d’autras circumstanzas che ma fissan stadas en via, m’aveva lez experiment chaschunà in terribel mal ils egls che n’era betg anc tschessà dal tuttafatg. Cun brama guardava jau sin mes cuntè ch’era sa chatschà verticalmain en la naiv; ma egliadas plain desideri na faschevan vegnir la chaussa betg zic meglra.

La finala hai jau gì in’idea ch’era tant extraordinaria sco fortunada. Il radi da quell’aua ch’ins ha adina en abundanza cur ch’ins ha gronda tema, hai jau manà uschia ch’ella ha gist tutgà il moni da mes cuntè. L’immensa fradaglia che regiva gist, ha dalunga fatg schelar l’aua. In pau a la giada è sa furmada sur mes cuntè ina prolungaziun or da glatsch che tanscheva fin a la roma giudim dal pign.

Uss hai jau tschiffà il moni prolungà ed hai tratg tgunschamain, ma cun tant pli bler precauziun, mes cuntè si tar mai. Apaina che jau aveva fermà cun quel la struva, è l’urs raivì siadora. Pelvaira, hai jau pensà, ins sto esser uschè sabi sco in urs per tutgar uschè bain il dretg mument ed al hai beneventà cun ina salvia talmain cordiala ch’el ha emblidà per adina l’art da raiver sin plantas.

Medemamain m’aveva ina giada attatgà in terribel luf en tala moda che jau n’hai pudì far nagut auter che d’al chatschar, suandond l’instinct mecanic, mes pugn en ses gnif avert. Gist pervi da mia segirtad sun jau penetrà adina pli profund, enfin che mes bratsch tanscheva viaden bunamain fin a la spatla. Ma tge dueva jau far uss? – Jau na poss betg gist pretender che questa situaziun disgraziada ma cunvegniva. – Ch’ins pensia be, testa a testa cun in luf! – Nus ans avain betg gist guardà amiaivlamain en ils egls. Avess jau tratg enavos mes bratsch, sche m’avess la bestia be anc assaglì pli furiusamain. Tant sa laschava leger senza difficultad or da ses egls flammegiants. Curt e bun, jau al hai tschiffà per il dadens, hai vieut quel vers anora – sco ch’ins fa cun in guant –, al hai bittà per terra e laschà là.

La medema metoda n’avess jau betg vulì applitgar vi d’in chaun ravgià che m’ha attatgà curt temp suenter en las giassas stretgas da Son Petersburg. «Curra tge che ti pos!», hai jau pensà. E per vegnir enavant tant meglier, hai jau tratg or mes tschop e sun currì il pli spert pussaivel en chasa. Il tschop hai jau fatg purtar silsuenter da mes servitur ed al pender en gardaroba tar l’autra vestgadira.

In pèr dis pli tard hai jau tschiffà la detga tema, udind mes gidanter a clamar: «Oh Dieu, signur barun, voss tschop ha in’attatga da ravgia!» Jau sun currì si tar el tge che jau hai pudì ed hai chattà tut mes vestgids stratgs enturn e stgarpads en tocca. Il servitur aveva tutgà dal tuttafatg la noda cun constatar ch’il tschop haja tschiffà la ravgia. Jau sun gist anc arrivà a temp per pudair vesair cun mes agens egls co ch’el è sa bittà sin in bel nov vestgì da gala ed ha scurlattà e stratg enturn quel senza nagina remischun.


3. Da chauns e chavals dal barun da Münchhausen
[edit]

Tar tut quests schabetgs, mes signurs, dals quals jau sun bain adina mitschà ventiraivlamain, ma tuttina be cun gronda fadia, m’ha gidà la casualitad, la quala jau sun vegnì da manar en mia favur tras curaschi e preschientscha dal spiert. Pir la summa da tut quests facturs fa ora, sco ch’ins sa, il chatschader, marinari u schuldà ventiraivel. Quel però fiss in chatschader, admiral u general fitg malprecaut e crititgabel che vuless sa fidar dapertut be sin la casualitad u sin ses chau, senza s’empatschar dals inschigns spezials ch’èn necessaris e sa proveder cun ils instruments che segireschan il success.

Jau mez na ma stoss betg laschar reproschar d’avair negligì tut quai. Pertge che jau sun adina stà enconuschent tant per l’excellenza da mes chavals, chauns e schluppets sco er per l’inschign da sa servir da tut quai, uschia che jau poss bain ma gloriar d’avair perpetnisà suffizientamain mes num, e quai tant en il guaud e sin la prada sco er sin il champ da battaglia. Jau na vi uss bain betg ma perder en particularitads areguard mias stallas da chavals e chauns u mia chombra da schluppets, sco quai che giunchers da stalla, chatscha e chauns han uschiglio la disa da far.

Ma dus da mes chauns èn sa distinguids talmain en mes servetsch che jau n’als vegn mai ad emblidar ed als stoss menziunar tar mintga chaschun cun paucs pleds. Tar in dad els sa tractavi d’in chaun da giaglinas ch’era talmain instancabel, attent e precaut che mintgin ch’al veseva era scuidus sin mai. Jau al pudeva duvrar da di e da notg: enten far notg al fermava jau ina laterna vi da la cua ed uss gieva jau cun el a chatscha tuttina bain u anc meglier che durant il di. – Ina giada (igl era curt suenter mias nozzas) ha mia dunna gì gust dad ir a chatscha. Jau chavaltgava ordavant per fastizar insatge ed i n’è betg ì ditg che mes chaun steva davant ina chadaina d’intginas tschient giaglinas.

Jau hai spetgà e spetgà sin mia dunna ch’era chavaltgada davent gist suenter mai cun mes litinent ed in famegl da stalla; ma nagin n’era da vesair e d’udir. La finala sun jau m’inquietà e sun returnà, e circa a mesa distanza ha jau tuttenina udì insatgi a schemair sin il piter pir. I ma pareva da vegnir da damanaivel, ma tuttina n’era da vesair lunsch enturn betg olma da carstgaun. Jau sun descendì, hai mess mi’ureglia sin la terra ed uss n’hai jau betg mo udì che quest planschim derivava da sut la terra, mabain hai er enconuschì cleramain la vusch da mia dunna, da mes litinent e da mes famegl da stalla. A medem temp hai jau er vis ch’i sa chattava betg lunsch davent l’entrada d’ina miniera da cotgla.

Uss na pudeva jau avair nagin dubi pli: mia povra dunna e ses accumpagnaders stuevan esser crudads en la miniera! Jau sun chavaltgà en tutta prescha en il proxim vitg per clamar en agid ils miniers; suenter ina lavur ordvart lunga e stentusa als èsi finalmain reussì da purtar a la glisch ils disgraziads d’ina profunditad da tschuncanta bratscha stendida. L’emprim han els liberà mes famegl e ses chaval, alura il litinent e ses chaval e la finala mia dunna e ses clepper tirc. Il pli surprendent vi da l’entira chaussa è stà che tant ils umans sco er ils chavals avevan subì la terribla crudada senza pli gronds donns, abstrahà d’intginas smatgadas; tant pli gronda era però stada lur tema.

Sco che Vus vegnis a chapir, n’eri betg pli da pensar en quel mument da vulair cuntinuar la chatscha; e damai che Vus avais, sco jau suppon, emblidà mes chaun en il decurs da quest raquint, sche vegnis Vus a perdunar a mai che er jau n’hai betg pli pensà ad el. Mes servetsch m’ha sfurzà da ma metter gist l’autra damaun sin in viadi, dal qual jau sun pir returnà suenter quindesch dis. Jau era strusch in pèr uras a chasa che jau hai realisà che mia Diane era davent. Nagin ch’era s’empatschà dad ella; mia glieud aveva numnadamain pensà ch’ella saja currida suenter a mai e per mes grond displaschair n’era ella uss nagliur da chattar.

Tuttenina m’è vegnì endament: duess il chaun forsa anc vegliar sper las giaglinas? Speranza e tema m’han chatschà en tutta prescha en lez lieu, e guarda qua, per mes grondischem plaschair steva mes chaun anc adina precis là nua che jau al aveva bandunà avant duas emnas. «Piel!», hai jau clamà ed immediat è el currì viaden ed jau hai tschiffà cun in sajet ventgatschintg giaglinas. Ma il pover animal n’è strusch pli stà bun da ruschnar tar mai, uschè fomentà e spussà era el. Per al pudair prender cun mai a chasa, al hai jau stuì prender sin mes chaval, ma Vus As pudais imaginar che jau hai prendì en cumprà cun il pli grond plaschair questa malcumadaivladad. Suenter ina buna tgira da paucs dis era el puspè saun e frestg sco pli baud ed in pèr emnas pli tard m’ha el gidà a schliar in lign che fiss probablamain mai vegnì schlià senz’el.

Jau fascheva numnadamain gia dapi dus dis chatscha suenter ina lieur. Mes chaun l’ha adina puspè manà natiers, ma mai na sun jau vegnì da sajettar. – Da crair en striegn n’è mai propi stà mia chaussa – per gliez aveva jau fatg tras chaussas memia extraordinarias; ma qua era jau tuttina a fin cun mes tschintg senns. Finalmain m’è la lieur però tuttina vegnida uschè datiers che jau l’hai pudì tiers cun mes schluppet. Ella è dada per terra e tge manegiais Vus che jau hai chattà? – Quatter toppas aveva mia lieur sut il corp e quatter si dies. Eran ils dus pèrs suten stanchels, sa vulveva ella sco in nudader versà ch’è bun da nudar sin il venter e sin il dies, e cun agid dals dus novs pèra toppas cuntinuava ella a currer cun dubla spertadad. Mai pli n’hai jau vis ina tala lieur ed er questa qua n’avess jau betg tschiffà, sche mes chaun na fiss betg stà munì cun ina nunditga perfecziun. El surpassava talmain si’entira razza che jau n’avess esità nagin mument d’al numnar ‹il sulet›, sche jau n’avess betg gì in levrier che concurriva cun el per quest’onur.

Quest animalet era main remartgabel per sia statura che per si’immensa spertadad. Avessan ils signurs vesì quai, sch’al avessani admirà e na fissan insumma betg sa smirvegliads che jau al aveva uschè gugent e che jau gieva uschè savens a chatscha cun el. El curriva uschè spert, uschè savens ed uschè ditg en mes servetsch ch’el ha isà giu las chommas fin sut il venter; uschia al hai jau be pli pudì duvrar durant ses ultim temp da vita per tschertgar tais, ma er en quest qualitad m’ha el anc servì in pèr bels onns.

Anc dal temp sco levrier – e be per dir, igl era ina chogna – ha ella ina giada fatg chatscha sin ina lieur che ma pareva extraordinariamain grossa. Jau sun stà mal per mia povra chogna, pertge ch’ella era en purtanza e vuleva tuttina currer spert sco adina. A chaval la hai jau be pudì suandar a fitg gronda distanza. Tuttenina hai jau udì in giappim sco d’ina entira rotscha chauns, ma uschè flaivel e fin che jau na saveva betg tge che quai dueva esser.

Vegnind jau pli datiers è la surpraisa stada perfetga: La lieur aveva fatg pitschens durant currer e la chogna medemamain – l’ina tuttina blers sco l’autra. Suandond lur instinct avevan ils ins prendì la fugia ed ils auters als chatschà e tschiffà. Tras quai sun jau arrivà a la fin da la chatscha cun ina giada tar sis lieurs e sis chauns – cumbain che jau aveva be cumenzà cun in.

Jau ma regord da questa grondiusa chogna cun il medem plaschair sco d’in excellent chaval lituan, il qual ins n’avess betg pudì pajar cun daners. En possess da quel sun jau vegnì tras ina casualitad che m’ha dà chaschun da demonstrar gloriusamain mes art da chavaltgar. Jau ma chattava numnadamain ina giada sin il magnific bain champester dal cont Przobofsky en la Lituania e sun restà cun las damas sin in té en la stanza da retschaviments, entant ch’ils signurs eran ids giu en la curt per admirar in giuven chaval da razza ch’era gist arrivà da la stalla d’allevament.

Tuttenina avain nus udì in sbratg d’alarm. – Jau sun currì da stgala giu en la curt, nua ch’il chaval era daventà talmain selvadi e sfranà che nagin na gughegiava da s’avischinar nundir d’al muntar. Ils chavaltgaders ils pli incharnads stevan qua tut consternads ed irritads. Plain tema han els guardà tiers co che jau sun muntà cun in sulet sigl a dies al chaval, il qual jau na sun betg be vegnì da tementar tras questa surpraisa, mabain da quietar perfetgamain e da render obedaivel cun applitgar mias meglras abilitads da chavaltgar.

Per demonstrar quai anc meglier a las damas e prender dad ellas tutta tema, hai jau sfurzà il chaval d’ir cun mai si dies tras la fanestra averta da la stanza da té. Qua sun jau chavaltgà enturn repetidamain, baud en il pass, baud en il trot, baud en galop, e sun la finala schizunt muntà sin la maisa da té, nua che jau hai fatg tras cun il chaval en il pitschen l’entira scola, quai ch’ha delectà ordvart las damas. Mes chaval ha cooperà cun in inschign admirabel, uschia che gnanc ina cria u cuppina è ida en tocca.

Quai m’ha rendì talmain bainvis tar las damas ed il signur cont ch’el m’ha supplitgà cun sia gentilezza usitada d’acceptar dad el il giuven chaval sco regal e da chavaltgar cun quel sin victoria e conquista a chaschun da la campagna militara cunter ils Tircs, la quala dueva bainprest cumenzar sut il commando dal duca von Münnich.


4. Aventuras dal barun da Münchhausen en la guerra cunter ils Tircs
[edit]

In regal pli adattà m’avess ins strusch pudì far, surtut perquai ch’el ma laschava spetgar bler dal bun en vista a la campagna militara, en la quala jau vuleva mussar mias emprimas bravuras sco schuldà. In chaval uschè obedient, uschè curaschus e plain fieu – agnè e Bucefal enina – ma vegniva a regurdar tut il temp a las obligaziuns d’in brav schuldà ed a las bravuras surprendentas ch’il giuven Alexander aveva prestà sin il champ da battaglia.

Sco ch’i pareva, aveva nossa campagna tranter auter er la finamira da restituir l’onur da las armas russas, la quala aveva patì in pau durant la campagna da zar Peder al flum Prut. Quai ans è er reussì perfetgamain grazia ad intginas campagnas ch’èn bain stadas stentusas, ma tuttina gloriusas, e quai sut il commando dal grond general che jau hai menziunà avant.

La modestadad scumonda a subalterns da vulair sa gloriar cun grondas ovras e victorias, il renum da las qualas croda per ordinari sin ils cumandants, independent da lur qualitads dal mintgadi, u anc pli fallà sin retgs e reginas che n’han mai savurà insatge auter che pulvra d’inspecziun, n’han mai vis in champ da battaglia auter che tar preschentaziuns da truppa en champagna e mai vis in armada en furmaziun da battaglia auter che tar las paradas da lur guardias.

Jau na vi pia betg resalvar per mai ina pli gronda cumpart da l’onur che nus avain acquistà a chaschun da nossas attatgas cunter l’inimi. Nus avain en general fatg tuts noss duairs, quai ch’enserra en la lingua dal patriot, dal schuldà, ditg curt da l’um da vaglia, bler dapli cuntegn e muntada che quai che la gronda part dals politicasters e bagliaffuns che fan bellavita po insumma s’imaginar. Jau mez aveva in corps husars sut mes commando ed hai perquai fatg diversas expediziuns, durant las qualas l’agir era surlaschà dal tuttafatg a mia prudientscha ed a mes curaschi. Il success da quellas pens jau lura tuttina da pudair attribuir cun raschun a mamez ed a quels bravs cumpogns che jau hai manà a victoria e conquista.

Ina giada cur che nus battevan cunter ils Tircs en vischinanza d’Oczakow sun jau vegnì en l’avantguardia en ina situaziun vaira difficila. Mes lituan plain temperament m’avess bunamain fatg vegnir en las stretgas. Jau ma chattava sin in avantpost vaira avanzà ed hai vis a s’avischinar vers mai l’inimi en in nivel da pulvra che ma rendeva quasi nunpussaivel da stimar ses vair dumber u si’intenziun. I fiss uss bain stà il rampign usità da ma circumdar cun in sumegliant nivel da pulvra; ma quai na m’avess betg fatg vegnir bler pli scort e m’avess er betg manà pli datiers da l’intenziun, per la quala jau era insumma vegnì tramess ordavant.

Jau hai pia fatg sparpagliar ils umens sin omaduas flancas e cumandà ad els da leventar uschè blera pulvra sco pussaivel. Jau mez sun percunter avanzà directamain vers l’inimi per al inspectar pli precis. Quai m’è reussì. Pertge ch’el è be sa fermà ed ha battì fin che la tema en vista a mias flancas al ha chatschà enavos en tutta dissoluziun. Uss èsi stà il mument d’ans bittar curaschusamain sin el. Nus al avain sparpaglià dal tuttafatg, al avain chaschunà ina disditga chapitala al chatschond betg mo enavos en sia fortezza, mabain anc bler pli lunsch sur quell’ora che quai che nus avessan insumma ans pudì imaginar.

Damai che mes lituan era uschè extraordinariamain svelt, era jau l’emprim cun dar suenter ed hai vis che l’inimi è puspè scappà dal portal davos viadora. Qua m’hai parì cunvegnent da ma fermar sin la plazza da martgà e da laschar sunar qua per l’attatga. Ma mes signurs, As imaginai mia surpraisa cur che jau hai vis ni il trumbettist ni in’autra olma viventa da mes husars. – «Tgisà sch’els galoppeschan tras autras vias? U tge èsi pomai cun els?», sun jau ma dumandà. Tenor mes avis na pudevan els en mintga cas betg esser lunsch davent e ma stuevan bainprest cuntanscher.

En questa speranza hai jau manà mes lituan ch’era tut ord flad tar il bigl sin la plazza da martgà ed al hai laschà baiver. El ha bavì terriblamain bler e cun ina arsira che na sa laschava insumma betg stizzar. Ma quai era tut pli che chapaivel; pertge che cun ma volver per tschertgar mes umens, tge manegiais che jau haja vis qua, mes signurs? – L’entira part davos dal pover animal, la crusch dal dies ed ils flancs eran davent e sco tagliads giu. Perquai culava l’aua al chaval davos ora gist sco quai ch’ella al era vegnida davant en, e quai senza ch’ella al avess servì u al avess frestgentà.

Co che quai aveva pudì capitar m’è restà dal tuttafatg in misteri, fin che mes famegl da stalla è arrivà nà d’ina tut autra vart e m’ha raquintà, gratulond e sdiavlond a medem temp, il suandant: Cur che jau saja arrivà en la citad quasi a medem temp sco l’inimi en plaina fugia, hajan ins laschà crudar andetgamain la giatrera e tras quai saja la part davos da mes chaval propi vegnida tagliada giu. L’emprim haja questa part davos dà davos ora senza paus e chaschunà uschia las pli terriblas devastaziuns tranter ils inimis che currivan tut tschorvs e surds vers il portal; e suenter sia victoria saja ella ida sin ina pastgira vischinanta, nua ch’ella sa chattia probablamain anc adina.

Jau sun immediat ma vieut, e la mesadad dal chaval che m’era anc restada, m’ha manà en in galop incredibel sin la pastgira. Per mes grond plaschair hai jau chattà adagur l’autra mesadad e per mia anc pli gronda surpraisa hai jau vis che quella sa delectava cun in’occupaziun ch’era elegida uschè bain che nagin maître des plaisirs, quant perspicazi ch’el saja, è stà bun da chattar in divertiment pli adattà per in subject senza chau. Ditg curtamain, la part davos da mes chaval miraculus aveva gia fatg en quest curt mument enconuschientscha fitg stretga cun las chavallas che currivan enturn sin la pastgira; e sa delectond cun ses harem pareva el d’emblidar tut las painas ch’el aveva gì da suffrir. Quest’occupaziun dueva però esser stada talmain senza chau che schizunt ils pulieders ch’avevan d’engraziar a questa recreaziun lur existenza eran creatiras malfurmadas, a las qualas mancava tut quai ch’aveva mancà al bab cur ch’el als aveva schendrà.

Damai che jau era en possess da mussaments talmain evidents ch’i sa chattia anc vita en las duas mesadads da mes chaval, hai jau immediat laschà clamar il fravi. Senza ponderar pli ditg ha quel fermà ensemen las duas parts cun giuvens chatschs d’arbaja. Per fortuna è la plaja guarida; ed igl è schizunt daventà insatge che pudeva be capitar ad in chaval talmain glorius. Ils chatschs han numnadamain chatschà ragischs en ses corp, èn creschids ad aut ed han furmà in portic sur mai, uschia che jau hai pudì far silsuenter baininqual chavaltgada en la sumbriva tant da mias arbajas sco er da quellas da mes chaval.

D’ina autra pitschna malempernaivladad da quest’entira affera vi jau far menziun be a l’ur. Jau aveva battì talmain ferm e ditg e senza paus cun l’inimi che mes bratsch era vegnì senza vulair en in moviment da pitgar cur che l’inimi era gia daditg sur munts e vals. Per betg culpir per nagut mai u mia glieud che ma vegnivan memia datiers, sun jau stà sfurzà da purtar mes bratsch durant otg dis en ina fascha gist sco sch’el fiss mez ma vegnì taglià giu.

Ad in um, mes signurs, che dumagnava in chaval sco mes lituan, pudais Vus er anc crair ch’el saja stà bun da far ina tut autra chavaltgada, la quala pudess uschiglio tunar in pau incredibla. Nus assediavan numnadamain gist ina da las bleras citads ed il feldmarschal vuleva savair per tut pretsch co che stettian las chaussas en la fortezza. Igl era fitg grev, gea quasi nunpussaivel d’arrivar tras tut ils avantposts, guardias e fortificaziuns ed en pli na sa chattava al lieu betg gist in brav subject, cun agid dal qual ins avess pudì sperar da reussir.

Bunamain in pau aiver dal curaschi e da la premura sun jau ma postà sper in dals gronds chanuns che vegnivan gist sajettads vers la fortezza e sun siglì en in hui sin la balla cun l’intenziun da ma laschar purtar en la fortezza. Suenter esser chavaltgà in bun toc tras l’aria m’èn però vegnids da tuttas sorts dubis. «Hm», hai jau pensà, «viaden vegns ti bain, ma co silsuenter anora? E co ta vegni ad ir en la fortezza? Ins vegn dalunga a chattar ora che ti es in spiun e ta pender vi da la proxima furtga. Ina tala fin dischonuraivla na poss jau nunpussaivel vertir.»

Suenter questas ed anc autras ponderaziuns da quest gener hai jau la finala prendì ina decisiun fitg andetga, hai profità da la chaschun favuraivla cur ch’è sgulada or da la fortezza ina balla da chanun be paucs pass sper mai en direcziun da noss champ, sun siglì da la mia sin questa e sun puspè arrivà tar ils noss, bain senza nagin resultat, ma almain saun e salv.

Tuttina lev e liger sco jau mez, sigliva er mes chaval. Ni foss ni saivs ma retegnevan mintgamai da chavaltgar sin la via la pli directa. Ina giada hai jau fatg chatscha suenter ina lieur che curriva en crusch e travers. Traversond ella la via d’armada, è gist passada tranter mai e la lieur ina charrotscha cun duas bellas damas. Mes chaval è siglì uschè spert tras las fanestras avertas da quella che jau hai strusch gì temp da trair mes chapè e da supplitgar las damas da vulair perstgisar d’ans avair prendì questa libertad.

In’autra giada hai jau vulì siglir sur in morast che na m’aveva l’emprim betg parì uschè lad sco quai ch’el è la finala sa preschentà durant il sigl. Anc en l’aria sun jau perquai ma vieut e returnà danunder che jau era vegnì per prender dapli chatsch. Ma er questa giada sun jau siglì memia pauc lunsch e crudà betg lunsch davent da l’autra riva fin al culiez en il morast. Qua avess jau chattà la segira mort, sche la forza da mes agen bratsch na m’avess betg puspè tratg ora auzond mamez vi da mi’atgna tarschola ensemen cun il chaval che jau aveva enserrà fermamain tranter mes schanugls.


5. Aventuras dal barun da Münchhausen durant sia praschunia tar ils Tircs. El returna en sia patria
[edit]

Malgrà tut mia valurusadad e prudientscha e malgrà l’inschign e la forza da mai e da mes chaval, na m’è betg tut ì tenor giavisch en la Guerra dals Tircs. Jau hai schizunt gì la disfortuna da vegnir surventschì tras la massa e da daventar in praschunier da guerra. Gea, tge ch’è anc mender, ma tuttavia usità tar ils Tircs: jau sun vegnì vendì sco sclav.

La lavur da mintgadi che jau aveva da far en quest stadi umilitaivel n’era ni dira ni pitra, mabain plitost insolita e fastidiusa. Jau aveva numnadamain da manar mintga damaun ils avieuls dal sultan sin la pastgira, d’als pertgirar là l’entir di e d’als manar enavos vers saira en lur masainas.

Ina saira era in avieul sparì; jau hai però vis dalunga che dus urs al avevan attatgà ed al vulevan stgarpar per vegnir vi da ses mel. Ma jau n’aveva nagut auter enta maun che m’avess pudì servir sco arma che la sigir d’argient che furma l’ensaina dals ortulans e lavurers agriculs dal sultan. Pia hai jau bittà quella suenter ils dus rubadurs, be cun l’intenziun da spaventar quels. Il pover avieul sun jau propi er vegnì da metter en libertad tras quai; ma malavita è la segir sgulada ad aut tras in memia grond schlantsch da mes bratsch e n’ha betg chalà da muntar fin ch’ella è crudada sin la glina. Co pomai la dueva jau puspè survegnir? Tge stgala en tut il mund ma pudeva gidar a la manar enavos sin terra?

Qua m’è vegnì endament che la fava tirca crescha fitg spert e cuntanscha in’autezza ordvart surprendenta. Immediat hai jau pia plantà ina tala planta ch’è propi creschida ad aut ed è sa stortigliada da sezza enturn in dals corns da la glina. Uss sun jau raivì ruassaivlamain siadora ed hai cuntanschì fortunadamain la glina. Igl è stà ina lavur vaira stentusa da chattar mia segir d’argient en in lieu nua che tut las autras chaussas glischan medemamain sco argient. La finala l’hai jau tuttina chattà sin in mantun paglia e manizzim.

Uss vuleva jau puspè returnar, ma tge disfortuna, la chalira dal sulegl aveva fatg sientar en il fratemp mia fava, uschia che jau na pudeva nunpussaivel raiver giuadora da quella. Tge dueva jau pomai far uss? – Jau hai fatg tarschola cun il manizzim enfin ch’i n’aveva nagut pli. Quest sughet hai jau fermà vi d’in corn da la glina e m’hai laschà giuadora vi da quel. Cun il maun dretg sun jau ma tegnì ferm ed en il sanester manava jau la segir. Cur che jau era mintgamai raivì in tschancun, sche tagliava jau tras il toc survart ch’era danvanz e nuava vidlonder quel sut mai, uschia che jau sun arrivà giuadora in brav toc.

Quest tagliar e nuar cuntinuadamain n’ha però betg fatg vegnir meglier il sughet e na m’ha er betg manà enavos fin sin il bain dal sultan. Jau ma pudeva chattar en in’autezza d’intginas miglias en ils nivels ch’il sughet è rut andetgamain ed jau sun crudà cun ina tala vehemenza giu sin terra che jau sun stà sco sturnì. Tras il pais da mes corp ch’è crudà d’ina tala autezza hai jau fatg en la terra ina fora d’almain nov bratschs stendids. Suenter in mument ma sun jau bain revegnì, ma jau na saveva betg co che jau duaja vegnir or da quella. Tge dueva jau pomai far en questa situaziun? Jau m’hai chavà cun mias unglas, las qualas creschivan lezza giada gia dapi quaranta onns, ina sort da stgala e sun arrivà uschia fortunadamain a la glisch dal di.

Vegnì in pau pli perdert tras questa experientscha stentusa, hai jau chattà silsuenter meglras metodas da ma liberar dals urs che devan uschè gugent suenter a mes avieuls ed a mias masainas. Jau hai stritgà plain mel ils timuns d’in char d’er e sun stà da notg betg lunsch davent da quel a lajetg. Quai che jau aveva sminà è capità. In immens urs è vegnì carmalà da la savur dal mel ed apaina arrivà, ha el cumenzà a litgar cun tal gust vi dal piz da la pitga ch’el ha sa litgà l’entira pitga da bucc’en, giuaden tras il culiez, il magun ed il venter e puspè davos ora. Avend el litgà sasez uschè brav sin la pitga, sun jau ì vitiers, hai chatschà davant tras la fora dal timun ina lunga claviglia, hai bloccà uschia al magliuc la retirada ed al hai laschà star en questa posiziun fin l’autra damaun. Davart questa bravura ha il grond sultan ch’è spassegià sperasvi per casualitad stuì rir da bunamain schluppar.

Pauc pli tard han ils Russ fatg pasch cun ils Tircs ed jau sun vegnì manà enavos cun auters praschuniers da guerra a Son Petersburg. Jau hai però quittà uss mes servetsch ed hai bandunà la Russia enturn il temp da la gronda revoluziun avant ca. 40 onns, dal temp che l’imperatur en tgina era vegnì tramess cun sia mamma ed il bab da quella, il duca da Braunschweig, il feldmarschal von Münnich e blers auters en la Sibiria. Da quel temp regiva en l’entira Europa in enviern talmain dir ch’il sulegl sto avair subì ina sort donn da schelada, vi dal quel el ha patì dapi lura l’entir temp e fin il di dad oz. Returnond en mia patria, hai jau perquai sentì bler dapli paina che viagiond a ses temp vers la Russia.

Perquai che mes lituan era restà en la Tirchia, hai jau stuì viagiar en la charrotscha da posta. Qua èsi capità che nus essan fruntads sin in toc via ch’era fitg graschel ed enserrà da saivs vivas. Jau hai clamà en memoria al postigliun da dar in segn cun ses corn, per che nus n’ans chavistreschian betg forsa sin quest stretg passadi en in’autra charrotscha che vegnia encunter. Il cumpogn ha propi er sunà il corn a tut pudair, ma tut sias stentas èn stadas invanas. Gnanc in sulet tun ha el rabitschà ora, quai ch’ans ha parì dal tuttafatg inexplitgabel e che dueva schizunt sa midar en ina veritabla disgrazia, pertge che bainprest essan nus fruntads sin in’autra charrotscha ch’ans vegniva encunter e sper la quala nus pudevan nunpussaivel passar.

Malgrà quai sun jau siglì or da la charrotscha ed hai prendì orasut ils chavals. Sinaquai hai jau prendì sin mes givels il char, las quatter rodas e tut ils pacs e sun siglì cuntut sur il foss e la saiv viva – circa nov pass aut, quai che n’è betg gist stà ina piculezza en vista al pais da la charrotscha – fin sin la prada. Cun in sigl enavos sun jau arrivà cun tut sper l’autra charrotscha ora puspè sin via. Sinaquai sun jau currì enavos tar noss chavals, hai prendì in sut mintga bratsch ed als hai manà natiers en la medema moda sco avant, numnadamain cun in sigl envi e puspè in enavos. Alura hai jau danovamain laschà metter sut ils chavals e sun arrivà ventiraivlamain fin tar l’albiert situà a la fin da la staziun. Jau stoss anc menziunar ch’in dals chavals ch’era fitg curaschus e betg pli vegl che quatter onns vuleva far il detg barlot. Faschond jau numnadamain mes segund sigl sur la saiv viva, sche ha el tradì cun ses sburflim e zappitschim che quest moviment andetg al plaschia mo in pau. Ma jau al hai fatg passar ils murbigns cun chatschar sias chommas davos en il satg da mes tschop.

En l’albiert essan nus puspè ans revegnids da nossas aventuras. Il postigliun ha pendì ses corn vi da la gutta sper il fieu da la cuschina ed jau sun ma tschentà visavi el. Ed uss tadlai, Vus signurs, tge ch’è capità! Tuttenina hai cumenzà: Tereng! tereng! teng! teng! Nus avain fatg gronds egls ed avain finalmain chattà ora pertge ch’il postigliun n’era betg stà bun da sunar ses corn. Ils tuns eran schelads en il corn ed èn uss cun sdregliar in suenter l’auter vegnids ora clers e bels faschond tutta onur al viturin. Quest bun um ans ha divertì uss in mument cun las pli grondiusas melodias, e quai senza manar la bucca al corn. Qua avain nus udì il marsch prussian, ‹Senz’amur e senza vin›, sper blers auters tocs e schizunt la chanzun da la saira ‹Tut ils guauds ruaussan›. E cun quella è ì a fin quest daletg da luada, gist sco che jau finesch qua mi’istorgia da viadi russa.

Baininqual viagiatur ha magari la tendenza da pretender dapli che quai ch’è propi vair. Perquai na fai betg surstar sch’ils lecturs ed auditurs èn savens vaira sceptics. Duess però inqualin da questa societad dubitar vi da mia vardaivladad, sch’als stoss jau deplorar da cor e supplitgar da s’absentar pli gugent avant che jau cumenz cun mias aventuras sin la mar che tunan bunamain anc pli incrediblas, ma che n’èn tuttavia betg main autenticas.


6. Emprima aventura sin la mar
[edit]

Gia l’emprim viadi che jau hai fatg en mia vita – ditg avant il viadi en Russia, dal qual jau hai gist raquintà intginas remartgabladads – è stà in viadi sin la mar.

Jau steva anc en process cun ils cigns – sco che mes aug, il colonel da husars cun la barba la pli naira che jau hai mai vis, aveva la disa da dir – ed ì n’era anc betg decidì sch’il flom alv vi da mes mintun sa sviluppia a plimas u ad ina barba, ch’il viagiar occupava gia tut il sentir e bramar da mes cor. Er mes bab sez aveva passentà ina buna part da ses giuvens onns cun viagiar ed ans scursaniva baininqual saira d’enviern cun raquintar a moda sincera e directa sias aventuras, da las qualas jau vegn forsa anc a raquintar intginas; uschia ch’ins po tegnair mi’inclinaziun en chaussa cun la medema raschun tant sco ertada sco er sco inspirada.

En tutta cas hai jau profità da mintga chaschun che sa purscheva – u che na sa purscheva er betg – da rugar – u da sfurzar – che mes desideri insuperabel da vesair il mund vegnia sazià; ma quai tut era invan. Sch’i ma reussiva ina giada da persvader in pau mes bab, sche faschevan la mamma e l’onda tant pli gronda resistenza ed en curt temp era tut quai che jau aveva gudagnà cun las attatgas las pli ponderadas puspè pers.

Finalmain èsi capità ch’in da mes parents da la vart da la mamma ans ha visità. Bainprest sun jau daventà ses preferì: el ma scheva savens che jau saja in giuven bel e sveglià e ch’el veglia far tut il pussaivel per gidar ad accumplir mes desideri il pli fervent. Si’eloquenza ha gì dapli effect che la mia e suenter bleras expectoraziuns e cuntraexpectoraziuns, remartgas e refutaziuns è finalmain vegnì decidì, per mes plaschair indescrivibel, che jau al duaja accumpagnar sin in viadi a Ceylon, nua che ses aug era stà durant blers onns guvernatur.

Nus essan partids ad Amsterdam, munids cun impurtants mandats dals stadis da l’Ollanda. Da noss viadi na datti nagut spezial da rapportar, abstrahà d’in stemprà extraordinari. Quel dueva avair consequenzas talmain miraculusas che jau al stoss deditgar intgins pleds.

Il stemprà ha cumenzà gist en quel mument che nus avevan bittà l’ancra davant in’insla per ans proveder cun laina da brisch ed aua. Ed el ha furià cun tala vehemenza ch’el ha stratg in grond dumber da plantunas d’immensa grossezza ed autezza cun ragisch e tut or da la terra ed ha sdermanà ellas tras l’aria. Cumbain ch’intginas da questas plantas pasavan plirs tschient quintals, sche sgulavan ellas talmain ad aut – almain tschintg miglias sur la terra – ch’ellas parevan d’esser pauc pli grondas che las pliminas d’utschels che sgolan mintgatant tras l’aria. Ma strusch che l’orcan è tschessà, è mintga planta crudada a moda verticala en ses lieu ed ha immediat puspè fatg ragischs, uschia ch’ins na pudeva strusch vesair fastizs da devastaziuns.

Be la pli gronda planta da tuttas ha fatg en quai in’excepziun. Vegnind ella stratga or da la terra tras la forza andetga dal stemprà, seseva gist in um cun sia dunna sin la roma da quella e clegeva cucumeras, pertge ch’en questa part dal mund crescha quest excellent fritg sin plantas. Il pèr undraivel ha supportà il viadi tras l’aria cun tanta pazienza sco il tschanc da Blanchard, ha però effectuà tras ses pais che la planta è tant sviada en la direcziun da ses plaz oriund sco er sa tschentada en ina posiziun orizontala.

Sco ils blers abitants da l’insla aveva er lur buntadaivel cacic bandunà durant il stemprà si’abitaziun per tema da vegnir sutterrà sut la tocca da quella e vuleva gist puspè returnar tras ses curtin che questa planta è dada giuadora ed al ha per fortuna sturnì giu dal flatg.

– «Per fortuna?» –

Gea, gea, mes signurs, per fortuna. Pertge che quest cacic era, per dir sco ch’igl è, il pli orribel tiran ed ils abitants da l’insla, inclus ses favurits e sias metressas, eran las pli povras creatiras sut la glina. En ses magasins smarschivan las mangiativas, entant che ses subdits, ch’eran vegnids sfurzads da las consegnar, murivan da la fom. Si’insla na manglava betg temair inimis d’ordaifer; malgrà quai prendeva el davent mintga giuven schani, al marclava persunalmain fin a l’erox e vendeva da temp en temp sia collecziun al prinzi vischin che purscheva il pli bler, e quai be per pudair agiuntar als milliuns da conchiglias ch’el aveva ertà da ses bab ulteriurs milliuns.

Ins ans ha ditg ch’el haja prendì cun sai quests princips maidudids d’in viadi ch’el aveva fatg vers il nord. Malgrà tut patriotissem n’essan nus betg ans stentads da refutar questa pretensiun, pertge che tar quests insulans pudeva in viadi vers nord signifitgar tant in viadi sin las Inslas Canarias sco er ina spassegiada en la Grönlanda; e suenter in’explicaziun pli detagliada n’avain nus betg dumandà per divers motivs.

En renconuschientscha dal grond servetsch ch’il pèr che rimnava cucumeras aveva prestà envers lur conburgais, cumbain be per casualitad, è el vegnì tschentà da quels sin il tron bandunà. Questa buna glieudetta era bain arrivada sin lur sgol uschè datiers da la glisch gronda dal mund ch’els avevan pers la glisch da lur egls ed ultra da quai ina pitschna part da lur glisch interna; ma malgrà quai han els, sco quai che jau hai udì pli tard, regì uschè ludaivel che nagin na mangiava cucumeras senza dir: Dieu mantegnia ils cacics.

Dal stemprà era er noss bastiment vegnì donnegià bravamain; suenter avair fatg las reparaturas e dà adia al nov monarc ed a sia dunna, essan nus navigads cun vaira bler vent ed essan arrivads suenter sis emnas fortunadamain a Ceylon.

I pudevan esser passads quindesch dis dapi noss’arrivada ch’il figl vegl dal guvernatur m’ha fatg la proposta d’ir cun el a chatscha, quai che jau hai concedì da cor gugent. Mes ami era in um grond e ferm e disà a la chalira dal clima dal lieu; jau però sun vegnì gia suenter curt temp e senza m’exponer a pli gronds strapatschs talmain fiac che jau sun restà en il guaud lunsch davos el.

Jau ma vuleva gist tschentar a la riva d’in flum furibund – ch’aveva gia attratg dapi in temp mi’attenziun – per ma ruassar in pau. Qua hai jau tuttenina udì ina ramur nà da la via, sin la quala jau era arrivà. Jau hai guardà enavos e sun bunamain ma petrifitgà vesend in tarment liun che vegniva directamain vers mai e che ma laschava sentir a moda vaira directa ch’el haja l’intenziun da far da mia povra bara ses ensolver, e quai senza ma dumandar per lubientscha. Mia flinta era be chargiada cun ballinas da cunigls. Da ponderar ditg m’ha lubì ni il temp ni mi’irritaziun. Ma jau sun tuttina ma decidì da sajettar sin la bestia, sperond da la tementar e forsa er da la blessar. Ord spir tema n’hai jau però gnanc spetgà fin ch’el era datiers avunda, uschia ch’el è be anc vegnì pli vilà ed è currì vers mai en tutta furia. Pli per instinct che ord ponderaziun raziunala hai jau empruvà ina chaussa nunpussaivla – numnadamain da scappar. Jau sun pia ma vieut e – i ma va anc adina snavurs cur che jau pens londervi – paucs pass davant mai steva in terribel crocodil ch’aveva gia avert ina buccuna per ma stranglar giuaden.

As imaginai, mes signurs, l’orrur da mia situaziun! Davos mai il liun, davant mai il crocodil, da vart sanestra il flum furius e da vart dretga ina chavorgia, en la quala sa chattavan, sco che jau sun vegnì a savair pli tard, las serps las pli tissientadas. Sco sturnì sun jau dà per terra – e quai na fiss gnanc stà da prender en mal d’in Hercules en questa situaziun. Il sulet patratg, dal qual mi’olma era anc abla, è stà la terribla aspectativa da sentir uss ils dents u las griflas da l’animal da rapina ravgià ubain da ma tschentar en bucca dal crocodil.

Ma suenter paucas secundas hai jau udì in tun ferm, ma tuttina ester. Finalmain hai jau gì il curaschi d’auzar mes chau e da guardar enturn e – tge manegiais Vus? – per mes plaschair indescrivibel hai jau vis ch’il liun era sa bittà sin mai cun tala vehemenza gist en il mument che jau sun crudà per terra ch’el era siglì sur mai ora e directamain en bucca al crocodil. Il chau da l’in steva uss en il culiez da tschel ed els empruvavan cun tutta forza da vegnir libers in da l’auter. Gist anc a dretg temp sun jau stà en pe, hai tratg mes stilet e taglià giu cun ina frida il chau dal liun, uschia ch’il corp zaccudeva davant mes pes. Sinaquai hai jau chatschà cun il chaltgogn da mia flinta il chau anc pli profund en la bucca dal crocodil ch’ha stuì stenscher miserablamain.

Curt suenter avair cuntanschì questa victoria cumpletta sur da dus terribels inimis, è mes ami arrivà per vegnir a savair il motiv daco che jau era restà enavos. Suenter ans avair gratulà in a l’auter, avain nus mesirà il crocodil e constatà che quel mesirava precis quaranta pes parisians e set poleschs.

Apaina che nus avevan raquintà al guvernatur quest’aventura extraordinaria, ha el tramess in char cun intgins umens ed ha fatg manar ils dus animals tar sia chasa. Da la pel dal liun m’ha in pellitscher dal lieu stuì far bursas da tubac, da las qualas jau hai regalà intginas a mes enconuschents a Ceylon. Las ulteriuras hai jau laschà vegnir tiers suenter noss return en Ollanda als burgamesters; plain renconuschientscha m’han quels vulì far persuenter in regal da milli ducatas, il qual jau sun be vegnì da refusar cun gronda fadia.

La pel dal crocodil è vegnida empagliada sco usità. Ella furma uss ina da las pli grondas attracziuns en il museum ad Amsterdam ed il guid raquinta l’entira istorgia a mintgin ch’el maina enturn. El fa però adina agiuntas, da las qualas diversas offendan fermamain la vardad e la probabilitad. Uschia ha el per exempel la disa da dir ch’il liun saja siglì tras il crocodil e vulevi gist mitschar da la porta davos che Monsieur, il barun renumà sin l’entir mund – sco ch’igl al plascha da ma numnar – haja taglià giu il chau, apaina che quel haja cuchegià viadora, ed ensemen cun quel trais pes da la cua dal crocodil. Al crocodil, uschia cuntinuescha quest cumpogn mintgatant, na saja la sperdita da sia cua betg stada tuttina; el saja sa vieut, haja sdrappà a Monsieur il stilet or da maun e traguttì quel cun tala engurdientscha che quel saja ì amez atras il cor dal monster, uschia che lez haja pers giu dal flatg sia vita.

Jau n’as dovr betg dir, mes signurs, quant malempernaivla che l’impertinenza da quest scroc ma sto esser. Glieud che na m’enconuscha betg vegn messa en empruvament tras manzegnas talmain evidentas d’er disfidar en noss temp plain suspects a la vardaivladad da mias ovras sezzas, quai che sto affruntar e permalar in chavalier d’onur sin il pli aut grad.


7. Segunda aventura sin la mar
[edit]

L’onn 1766 sun jau ì a Portsmouth a bord d’in bastiment da guerra englais d’emprima qualitad, cun tschient chanuns e milliequattertschient umens, ch’era en viadi per l’America dal Nord. Jau pudess bain raquintar qua l’emprim da baininqual chaussa che m’è arrivada en l’Engalterra; ma jau tegn si quai per in’autra giada.

D’ina chaussa però che m’ha parì vaira aparti, vi jau tuttina raschunar curtamain. Jau hai gì l’onur da vesair a charrond il retg cun gronda pumpa en sia charrotscha dal stadi vers il parlament. In charrotschier cun ina barba fitg respectabla, en la quala la vopna englaisa era tagliada a moda fitg precisa, seseva solen sin il sez e sblatschava cun sia giaischla in ‹Georg Rex› tant cler sco artistic.

Quai che pertutga noss viadi sur mar ans è arrivà nagut spezial fin che nus eran ca. anc traitschient miglias davent dal flum da Son Lorenz. Qua è il bastiment dà cun immens fracass encunter insatge ch’ans pareva sco grip. Ma cun bittar ora il plumin n’avain nus cuntanschì nagin funs anc suenter tschintgtschient bratscha stendida. Quai ch’ha fatg parair l’incident anc bler pli mirveglius e quasi incredibel, è stà il fatg che nus avain pers noss timun, che l’asta orasum il piz da la nav è rut permez e che tut noss arbers èn sfratgads fin giudim e dus èn er crudads en la mar.

In pover diavel che drizzava gist sisum la vela principala è sgulà almain trais miglias davent dal bastiment, avant ch’el è dà en l’aua. Ma el è vegnì da spendrar sia vita cun tschiffar, sgulond tras l’aria, la cua d’ina auca cotschnenta, quai che n’ha betg be mitigià sia crudada en l’aua, mabain al ha er purschì la chaschun da la nudar suenter sin ses dies u plitost tranter culiez ed alas uschè ditg fin ch’el ha pudì vegnir prendì a bord.

In’autra cumprova per la vehemenza da la frida è stà che tut la glieud che sa chattava tranter las punts è vegnida bittada ensi vers il palantschieu sura. Mes chau è vegnì stumplà tras quai vers il magun ed igl ha bain duvrà intgins mais fin ch’el aveva puspè prendì en sia posiziun natirala.

Nus ans chattavan anc tuts en in stadi da surpraisa e d’ina generala ed indescrivibla irritaziun che tut è cun ina giada sa sclerì tras l’apparientscha d’ina gronda balena che steva a sulegl a la surfatscha da l’aua ed era sa durmentada. Quest monster è sa ravgentà talmain che nus al avevan disturbà cun noss bastiment ch’el n’ha betg mo fatg ir en tocca cun sia cua la galaria ed ina part da la vart davant, mabain ha a medem temp prendì l’ancra principala, ch’era sco usità francada vi dal timun, ed è sbrigà cun noss bastiment almain sessanta miglias, quintond sis miglias per ura. Sappia Dieus nua che nus fissan anc vegnids tratgs, sche la suga da l’ancra na fiss betg stgarpada – quai ch’ha per fortuna gì per consequenza che la balena ha pers noss bastiments, ma nus er noss’ancra.

Navigond nus però sis mais pli tard enavos vers l’Europa, avain nus chattà la medema balena en ina distanza da paucas miglias da quest lieu a nudond morta sin l’aua ed ella mesirava senza surfar per lung almain ina mesa miglia. Damai che nus pudevan prender d’in animal talmain gigantic be pauc a bord, essan nus ids ora cun nossas bartgas, al avain taglià giu cun gronda stenta il chau ed avain chattà per noss grond plaschair betg mo l’ancra, mabain er ina suga d’ina lunghezza da varga quaranta bratscha stendida che sa chattava da la vart sanestra da sia bucca en in dent chavortg.

Quai è stà il sulet schabetg pli spezial ch’è succedì sin quest viadi. Ma stop! ina fatalitad avess jau prest emblidà. Cur che la balena è numnadamain nudada davent l’emprima giada cun il bastiment, ha quel survegnì ina fora e l’aua entrava cun tala vehemenza che tut noss pumpar n’ans avess betg pudì preservar ina mes’ura dal sfundrar. Per gronda fortuna hai jau scuvert la sventira sco emprim. Igl era ina gronda fora d’in diameter da pressapauc in pe. Sin tuttas modas hai jau empruvà da stuppar la fora, ma adumbatten.

La finala sun jau vegnì da salvar quest bel bastiment e sia numerusa equipa tras la pli ventiraivla idea dal mund. Malgrà che la fora era vaira gronda, la sun jau vegnì d’emplenir cun mia part davos; ed jau fiss er anc vegnì da far quai, sche la fora fiss anc stada bler pli gronda. Quai n’As vegn betg a surstar, mes signurs, sche jau As di che jau deriv dad omaduas varts da perdavants ollandais, u almain da la Vestfalia. Mia situaziun, uscheditg che jau seseva sin il rintg, era bain in pau bletscha; ma la finala sun jau vegnì liberà bainprest da quella tras l’art dal scrinari.


8. Terza aventura sin la mar
[edit]

Ina giada sun jau stà en grond privel da vegnir per la vita en la Mar Mediterrana. In suentermezdi da stad nudava jau en vischinanza da Marseille en l’empernaivla mar che jau hai tuttenina vis in immens pesch a s’avischinar cun gronda spertadad ed ad avrind ina terribla buccuna. Qua hai gì num da betg perder temp, e d’al vulair mitschar era dal tuttafatg impussibel. Immediat sun jau ma fatg uschè pitschen sco pussaivel cun trair si las chommas e serrar la bratscha stagn vi dal corp. En questa posiziun sun jau schluità tranter sias missellas e fin en il magun.

Qua hai jau passentà in tschert temp en tutta stgiraglia, sco ch’ins po s’imaginar, ma tuttina en in chaud detg empernaivel. In pau a la giada al vegn jau ad avair chaschunà mal il magun, uschia ch’el fiss mettain gugent puspè vegnì liber da mai. Damai ch’i na ma mancava insumma betg il spazi, hai jau cumenzà a far stinchels cun el cun pass e pajadas e hop e he. Ma nagut n’al para d’avair irrità pli fitg ch’ils svelts moviments da mes pes cur che jau hai empruvà da sautar in schottisch. Quai al ha fatg sbragir terriblamain e s’auzar bunamain verticalmain, chatschond la mesadad da ses corp or da l’aua.

Tras quai è el però vegnì scuvert da l’equipa d’ina nav mercantila taliana e butinà entaifer paucas minutas cun agid d’arpunas. Apaina ch’ins al aveva dumagnà a bord hai jau udì il pievel a sa cussegliar co ch’ins al duaja tagliar si per pudair gudagnar la pli gronda quantitad d’ieli pussaivla. Damai che jau chapiva talian hai jau tschiffà gronda tema che lur cuntels pudessan er tagliar si mai. Perquai sun jau ma postà il pli entamez il magun, en il qual igl avess gì plazza per dapli ch’in tozzel umens; jau sun numnadamain m’imaginà ch’els pudessan cumenzar cun las extremitads. Mia tema è però svanida ladinamain, entschavend els numnadamain ad avrir la part sut dal corp.

Apaina che jau hai vis a penetrar in pau glisch, als hai jau clamà encunter cun tutta forza quant empernaivel ch’i ma saja da vesair ils signurs e da vegnir liberà tras els da questa situaziun, en la quala jau saja bunamain stenschentà. Igl è nunpussaivel da vulair descriver la surpraisa ch’è sa derasada sin las fatschas da tut ils preschents, udind els ina vusch umana che vegniva or d’in pesch. Ed il smirvegl è sa chapescha anc creschì pli fitg, vesend els a spassegiar viadora in uman niv en tutta grondezza. Sinaquai, mes signurs, als hai jau raquintà l’entir schabetg sco che jau al hai gist raquintà a Vus, quai ch’als ha bunamain fatg smirvegliar a mort.

Suenter avair consumà intgins rinfrestgs ed esser siglì en la mar per ma lavar giu, sun jau nudà per mia vestgadira, la quala jau hai propi er chattà a la riva gist sco che jau l’aveva laschà enavos. Tenor mia calculaziun sun jau stà empraschunà radund trais uras e mez en il magun da questa bestia.


9. Quarta aventura sin la mar
[edit]

Cur che jau era anc en il servetsch dals Tircs, sun jau savens ma divertì en ina bartga da recreaziun sin la Mar da Marmara, da la quala ins ha ina vista da bellezza sin l’entira citad da Constantinopel, inclus il Seragl dal grond sultan.

Ina damaun che jau era gist londervi da contemplar la bellezza e la clerezza dal tschiel, hai jau remartgà en l’aria ina chaussa radunda, circa en la grondezza d’ina balla da bigliard, da la quala pendeva anc giuadora insatge auter. Immediat hai jau tschiffà suenter mia meglra e pli lunga flinta d’utschels – senza la quala jau na vom mai insanua sche quai sa lascha evitar – l’hai chargià cun ina balla ed hai sajettà sin la chaussa radunda en l’aria; ma adumbatten. Jau hai repetì il culp cun duas ballas, ma senza effect. Pir il terz sajet, cun quatter u tschintg ballas, ha fatg ina fora da la vart ed ha fatg vegnir giuadora la chaussa.

As imaginai mia surpraisa vesend a descender circa dus bratschs stendids sper mia bartga in char dorà che pendeva vi d’in immens ballun ch’era pli grond che mintga cupla da tur. En il char sa chattava in um ed ina mesa nursa che pareva d’esser brassada. Apaina che mi’emprima surpraisa è stada tschessada, hai jau furmà cun mia glieud in stretg rudè enturn questa curiusa gruppa.

A l’um che veseva ora sco in Franzos – quai ch’el era lura effectivamain – pendevan da mintga giaglioffa in pèr magnificas chadainas da l’ura cun londervi medagliuns, sin ils quals eran malegiads gronds signurs e damas. Ils buttuns dal tschop eran dad aur, mintgin d’ina valur da pliras tschient ducatas, e vi da mintga det purtava el in custaivel anè cun brigliants. Bun Dieu, hai jau pensà, quest um sto avair prestà a l’umanitad immens servetschs ch’ils gronds signurs e las damas al han fatg tals regals, e quai cunter la ranvaria generala d’ozendi. Malgrà tut quai sa sentiva el en il mument betg gist bain pervi da la crudada, uschia ch’el n’è strusch stà en il cas da dir in pled. Suenter in temp era el puspè sa revegnì e m’ha rapportà il suandant:

«Jau n’hai bain betg gì chau e scienza avunda d’inventar mez quest char da l’aria, ma persuenter pli che memia bler giagliardia d’acrobat ed artist sin la suga d’al muntar e da sgular cuntut pliras giadas siadora en l’aria. Avant circa set u otg dis – jau hai numnadamain pers mes quint – sun jau m’auzà da la lieunga da terra da Cornwall en l’Engalterra ed hai prendì cun mai ina nursa per far cun quella davant ils egls da blers millis mirveglius da tuttas sorts inschigns acrobatics. Disfortunadamain ha il vent vieut entaifer diesch minutas suenter che jau era muntà; ed enstagl da ma manar ad Exeter, nua che jau vuleva puspè atterrar, sun jau vegnì chatschà viadora sin la mar, sur la quala jau sun probablamain sgulà tut il temp en questa autezza incredibla.

Igl è stà bun che jau na sun betg vegnì da far ils exercizis artistics cun la nursa. Il terz di da mes sgol aveva jau numnadamain ina tala fom che jau hai stuì mazzar quella. Da quel temp era jau lunsch sur la glina siadora e sun arrivà suenter in’ascensiun da sedesch uras uschè datiers dal sulegl che jau hai m’arsentà las survantscheglias. Uschia hai jau tratg giu la pel a la nursa e l’hai plazzà en quella part dal char, nua ch’il sulegl aveva la pli gronda forza, vul dir nua ch’il ballun na chattava nagina sumbriva, uschia che quella è stada brassada en l’interval da trais quarts d’ura. Da quest brassà hai jau vivì l’entir temp fin qua.»

Qua ha mes um chalà da discurrer ed ha cumenzà a contemplar las chaussas enturn el. Cur che jau al hai ditg ch’ils edifizis qua davant nus sajan il Seragl dal grond signur da Constantinopel, sche è el stà tut consternà, crajend el da sa chattar insanua tut auter. «Il motiv per mes lung sgol», ha el la finala agiuntà, «è stà ch’in fil m’è rut ch’era fermà vi d’in viertgel dal ballun e che serviva a laschar ora l’aria inflammabla. Na fissi betg vegnì sajettà sin il ballun, uschia che quel è stgarpà, sche fiss quel probabel restà pendì sco Mohammed tranter tschiel e terra fin al giuvenessendi.»

Il char ha el sinaquai regalà generusamain a mes navigatur che steva davosvart vi dal timun. Il brassà-nursa ha el bittà en la mar. Ed il ballun? Pervi dal donn che jau al aveva chaschunà è quel vegnì stgarpà en milli tocs cun crudar per terra.


10. Tschintgavla aventura sin la mar
[edit]

Damai che nus avain anc temp, mes signurs, da baiver in’ulteriura buttiglia, sche vi jau raquintar in’auter schabetg fitg remartgabel ch’è capità paucs mais avant mes davos return en l’Europa. Il grond signur, al qual jau era vegnì preschentà tant da l’ambassadur roman-russ-imperial sco er dal franzos, è sa servì da mai per manar tras a Cairo ina fatschenta da grond’impurtanza ch’era a medem temp da tala natira ch’ella stueva restar per adina in secret.

Jau sun partì sin terra franca cun gronda pumpa ed accumpagnà d’ina numerusa suita. En viadi hai jau gì chaschun da cumplettar mia servitud cun intgins subjects fitg nizzaivels. Cur che nus eran apaina in pèr miglias davent da Constantinopel, hai jau numnadamain vis a currer a travers ils prads in uman plitost pitschen e zaclin, ma che purtava tuttina vi da mintga chomma in pais da plum da var tschuncanta glivras.

Surstà da quest aspect al hai jau clamà natiers e dumandà: «Nua via en tala prescha, mes ami? E pertge ta rendas pli greva la cursa tras ina tala chargia?» «Jau sun partì», ha respundì il currider, «avant ina mes’ura a Vienna, nua che jau era fin qua en servetsch da nobels signurs. Ma uss hai jau visà la plazza ed hai l’intenziun dad ir a Constantinopel. Las paisas vi da mias chommas ma gidan a reducir in pau la spertadad, da la quala jau n’hai betg gist basegn. U co aveva mes magister a ses temp la moda da dir: ‹Moderata durant› (‹Quai che vegn fatg cun mesira è da durada›). – Quest Asahel m’ha plaschì vaira bain; jau al hai dumandà sch’el veglia vegnir en mes servetsch ed el ha ditg da gea.

Sinaquai avain nus cuntinuà noss viadi tras baininqual citad, tras baininqual pajais. Betg lunsch davent da la via sin in bel rieven verd giascheva murquiet in cumpogn che fascheva l’impressiun da durmir. Ma quai na fascheva el betg – il cuntrari: el tegneva si’ureglia uschè attent per terra sco sch’el vuless spiunar ils abitants dal pli profund enfiern. – «Tge taidlas ti, mes ami?» – «Jau taidlel be per passatemp co ch’il pastg crescha.» «Es ti propi bun da far quai?» «O quai n’è nagin problem!» «Sche ve en mes servetsch, ami, ins na sa mai tge ch’i po tut dar da tadlar.»

Mes cumpogn è stà en pe e m’è suandà. Betg lunsch davent sin ina collina steva in chatschader che sajettava cun ses schluppet en l’aria blaua e vida. – «En bucca d’luf, signur chatschader! Ma sin tge sajettas ti? Jau na ves nagut auter che aria blaua e vida.» – «O! jau emprov be quest nov schluppet da Kuchenreuter. Là sin il spitg dal Münster da Strassburg seseva in pasler, quel hai jau gist sajettà.» Tgi ch’enconuscha mia passiun per ils nobels arts da chatscha e da tir na vegn betg a surstar che jau sun immediat siglì enturn culiez a quest excellent tiradur. Che jau hai er prendì el en mes servetsch sa chapescha da sez.

Nus essan sinaquai ids vinavant tras baininqual citad, tras baininqual pajais ed essan la finala passads la muntogna dal Libanon. Sper in grond guaud da ceders steva là in um rubiesti e bratg e tirava vi d’in sughet ch’era mess enturn l’entir guaud. «Tge tiras ti qua, mes ami?», hai jau dumandà il cumpogn. – «Oh, jau hai da furnir laina da construcziun ed hai emblidà mia segir a chasa. Uss ma stoss jau gidar sco ch’i va.» Cun quests pleds ha el terrà avant mes egls cun ina stratga l’entir guaud d’ina miglia quadrata sco sche quai fiss in spessom da channa. Tge che jau hai fatg n’è betg grev da lignar. Jau n’avess betg laschà partir il cumpogn, schizunt sche quai m’avess custà mi’entira paja d’ambassadur.

Suenter che nus avain cuntinuà noss viadi ed essan finalmain arrivads sin terren egipzian, è s’auzà in immens stemprà che jau aveva tema da vegnir bittà per terra e tratg davent tras l’aria cun tut mes chars e chavals e l’entira suita. Da la vart sanestra da nossa via stevan set mulins da vent en retscha; lur alas sa vulvevan uschè svelt enturn lur ischigls sco il fis da la pli sperta filunza. Betg lunsch davent da vart dretga steva in cumpogn da la corpulenza da Sir John Falstaff e tegneva serrà sia fora dal nas dretga cun ses det mussader. Apaina ch’il cumpogn ha vis nossa miseria e co che nus ans embrugliavan uschè malamain en quest stemprà, è el sa vieut a mesas, ha fatg frunt a nus ed ha tratg cun tut respect, sco in musketier davant ses colonel, il chapè davant mai. Cun ina giada na sa fascheva sentir gnanc in ventin pli ed ils set mulins èn sa fermads.

Tut surstà da quest schabetg che na pareva betg d’avair in motiv natiral, hai jau sbragì vers quest demuni: «Ma di, cumpogn, vegns ti persequità dal diavel u es ti il diavel en persuna?» – «Jau supplitgesch da stgisar, Vossa excellenza!», m’ha respundì l’uman; «jau fatsch be in pau vent per mes patrun, il muliner. E per betg bittar enturn ils set mulins da vent dal tuttafatg, hai jau stuì tegnair fermada ina fora nas.» – Tge excellent subject, hai jau pensà per mai. Quest cumpogn pos ti duvrar cur che ti arrivas pli tard a chasa ed i ta manca il flad da raquintar tut ils schabetgs miraculus ch’èn capitads a terra e sin la mar. Nus essan perquai bainspert ans cunvegnids. L’um dal suffel ha laschà star ses mulins e m’è suandà.

Uss eri plaunsieu temp d’arrivar a Cairo. Uschespert che jau hai gì exequì mi’incumbensa tenor giavisch, sun jau ma decidì da relaschar l’entira suita da mess ch’era danvanz, cun excepziun dals set subjects novarrivads pli nizzaivels e da returnar cun quels sco persuna privata. Damai che l’aura era gist grondiusa ed il Nil fascheva ina parita ordvart plaschaivla, sun jau vegnì en empruvament da prender a fit ina bartga e da viagiar sin l’aua fin Alexandria.

Quai ha funcziunà tut fitg bain – fin il terz di. Vus avais, mes signurs, probablamain gia udì da las inundaziuns annualas dal Nil. Sco ditg: il terz di ha il Nil cumenzà a crescher a moda sfranada e l’auter di era la terra a dretga ed a sanestra inundada sur bleras miglias.

Il tschintgavel di, suenter la rendida dal sulegl, è mia bartga cun ina giada sa chavistrada en insatge che jau hai tegnì per frastgas e chaglias. Ma apaina ch’igl è vegnì pli cler l’autra damaun, era jau circumdà enturn enturn da mandlas ch’eran bain madiras e che gustavan exquisit. Cur che nus avain bittà ora il plumin, èsi sa mussà che nus ans chattavan en in’autezza d’almain sessanta pes sur la terra e na pudevan ni enavant ni enavos.

Vers las otg u las nov, sco che jau hai pudì cumprender da l’autezza dal sulegl, è tuttenina s’auzà in vent ch’ha vieut nossa bartga dal tuttafatg sin la vart. Tras quai è entrà aua, uschia ch’ella è sfundrada e che jau hai sur in temp ni vis ni udì pli insatge da ses destin, sco che Vus vegnis gist ad udir. Per fortuna essan nus tuts, numnadamain otg umens e dus mattatschs, vegnids d’ans tegnair vi da las plantas, da las qualas la roma bastava bain per purtar noss pais, ma betg quel da la bartga.

En questa situaziun essan nus restads trais emnas e trais dis ed avain vivì sulettamain da mandlas. Ch’i n’ans mancava betg da baiver sa chapescha da sasez. Il ventgadusavel di da nossa disfortuna è l’aua tschessada tuttina svelt sco quai ch’ella era creschida; ed il ventgasisavel di avain nus puspè pudì passar sin terra franca.

Nossa bartga è stada l’emprim object agreabel che nus avain scuvert. Ella sa chattava circa duatschient bratscha stendida davent dal lieu, nua ch’ella era sfundrada. Suenter avair sientà al sulegl tut quai ch’ans pareva impurtant e nizzaivel, essan nus ans provedids cun il pli necessari or da la provisiun da nossa bartga ed essan ans mess en viadi per puspè chattar nossa via persa.

Suenter ina calculaziun precisa èsi sa mussà che nus eran vegnids chatschads var tschientschuncanta miglias sur mirs da curtins e baininqual saiv. Set dis pli tard avain nus cuntanschì il flum che curriva puspè en ses letg ed avain raquintà noss’aventura ad in cuvitg. Amiaivlamain ans ha quel gidà en tut noss basegns ed ans ha tramess vinavant en ina da sias atgnas bartgas.

Suenter circa sis dis essan nus arrivads ad Alexandria, nua che nus essan ans embartgads per Constantinopel. Jau sun vegnì beneventà ordvart buntadaivlamain dal grond signur ed hai gì l’onur da vesair ses harem, en il qual si’excellenza m’ha introducì persunalmain ed ha gì la buntad da m’offrir tantas damas, schizunt senz’excepziun da las dunnas, sco che jau vuleva eleger per mes plaschair.

Cun mias aventuras d’amur na fatsch jau mai da grond; perquai, mes signurs, giavisch jau uss a tuts ina buna notg.


11. Sisavla aventura sin la mar
[edit]

Suenter avair finì il raquint da viadi egipzian, vuleva il barun star si ed ir a letg. Ma gist en quel mument ch’el ha menziunà il harem dal grond signur, è l’attenziun dals auditurs ch’aveva cumenzà a laschar suenter puspè levada a nova vita. Memia gugent avessan els anc udì insatge dal harem. Damai ch’il barun na vuleva sut naginas circumstanzas sa laschar en sin quai, ma na vuleva tuttina betg refusar tut a l’auditori ch’al assagliva cun giavischs, sche ha el anc tratg a strada inqual chaussa ch’al è capità cun sia servitud remartgabla ed ha pia cuntinuà cun ses raquint:

Dapi mes viadi en Egipta giudeva jau in’auta stima tar il grond sultan. Si’excellenza na saveva quasi betg pli viver senza mai e ma supplitgava mintga mezdi e mintga saira da seser a maisa cun el. Jau stoss confessar, mes signurs, che l’imperatur tirc maina da tut ils potentats sin terra la maisa la pli delicata. Quai vala però be per las spaisas, ma betg per las bavrondas; pertge che sco che Vus vegnis a savair, scumonda la lescha da Mohammed a ses aderents il vin. Sin in bun magiel vin ston ins pia desister a la maisa publica tirca. Ma quai che na capita betg gist publicamain, vegn tuttina tgirà betg darar en il zuppà. E malgrà il scumond sa baininqual Tirc betg main bain ch’il meglier prelat tudestg co ch’in bun magiel vin gusta.

E quai era er il cas tar si’excellenza tirca. A la maisa publica, a la quala mangiava per ordinari er il generalsuperintendant tirc, numnadamain il mufti, che fascheva las oraziuns avant e suenter la tschavera, na vegniva regurdà al vin betg cun ina suletta silba. Suenter avair schlià la maisa spetgava però usitadamain sin si’excellenza ina buna buttiglietta en il cabinet.

Ina giada m’ha il grond sultan fatg dascus in segn amiaivel d’al suandar en ses cabinet. Suenter che nus eran ans serrads en là, ha el prendì or d’ina stgaffetta ina buttiglia ed ha ditg: «Münchhausen, jau sai che vus cristians chapis insatge d’in bun magiel vin. Qua hai jau anc in’entira buttiglia tokaj. Uschè delicat n’al avais Vus bain anc mai bavì en vossa vita.» Sinaquai ha si’excellenza derschì en tant a mai sco er ad el in magiel ed ha fatg printgas cun mai.

«E lura, tge schais? Navair, igl è insatge spezialmain bun?» – «Quest vinet gusta pelvaira, Vossa excellenza», hai jau respundì; «ma cun Vossa lubientscha stoss jau tuttina dir che jau al hai bavì anc bler meglier a Vienna tar l’imperatur barmier Carl il sisavel. Sapperlot! Quel stuess Voss’excellenza empruvar ina giada.»

«Ami, Münchhausen, Voss pled en tutt’onur! Ma igl è nunpussaivel ch’in auter tokaj gustia meglier. Pertge che jau hai survegnì ina giada questa buttiglietta d’in chavalier ungarais ed el ha ditg che quella saja terriblamain rara.» – «Tschantscharias, Vossa excellenza! Tokaj e tokaj èn duas chaussas dal tuttafatg differentas. Ils signurs Ungarais n’han betg la disa da regalar da memia. Jau scumet che jau port natiers entaifer in’ura directamain dal tschaler imperial ina buttiglia tokaj ch’è anc bler pli gustus.» – «Münchhausen, jau crai che Vus raquintias fafanoias!» – «Tuttavia betg. Directamain or dal tschaler imperial a Vienna As procur jau entaifer in’ura ina buttiglia tokaj ch’è da tut auter caliber che quest qua.»

«Münchhausen, Münchhausen! Vus ma vulais tegnair per il nar, e quai na vertesch jau betg. Uschiglio As hai jau bain emprendì a conuscher sco in um dal tuttafatg vardaivel, ma questa giada hai jau bunamain il sentiment che Vus ma veglias engianar.» – «Sche bun, Vossa excellenza! I dependa da la cumprova. Sche jau na tegn betg mes pled – pertge che jau sun il pli grond inimi da tut exagerar – sche duain Vossa excellenza ma laschar tagliar giu il chau. Ma mes chau n’è betg nagut: tge avais Vus da porscher cas cuntrari?»

«La scumessa duai valair! Jau As prend per il pled. Sche la buttiglia tokaj n’è betg qua punct las quatter, sche As custa quai senza nagina remischun il chau. Pertge che da far beffas cun mai na vertesch jau gnanc da mes megliers amis. Ma sche Vus vegnis da tegnair quai che Vus empermettais, alura pudais Vus prender or da mes tresor tant aur, argient, pidras e diamants sco ch’il pli ferm um po purtar.» – «Quai tuna bain!», hai jau respundì, m’hai fatg dar plima e tinta ed hai mess si a l’imperatura-regina Maria Theresia il suandant scriver:

«Sco ertavla generala vegn Vossa maiestad senz’auter er ad avair da voss signur bab da pia memoria il tschaler da vin. Dastgass jau supplitgar cun quest scriver per ina buttiglia dal tokaj, sco che jau al hai bavì baininqual giada tar Voss signur bab? Ma dal meglier, per plaschair! Pertge che jau hai fatg ina scumessa. Persuenter serv jau gugent puspè nua che jau poss e rest etc.»

Essend gia tschintg suenter las trais, hai jau immediat dà quest scriver a mes currider. Quel ha prendì davent ses pais ed è dalunga sa mess sin via vers Vienna. Sinaquai avain nus, il grond sultan ed jau, svidà dal tuttafatg la buttiglia en spetga d’ina anc meglra. Igl ha dà in quart passà, igl ha dà mesa, igl ha dà in quart avant ed il currider n’era ni d’udir ni da vesair. En quel mument, quai stoss jau confessar, hai er jau cumenzà a vegnir in pau gnervus, pertge che jau hai gì il sentiment che si’excellenza guardia gia mintgatant suenter la corda dal scalin per far vegnir il carnifex. Bain hai jau anc survegnì la lubientscha d’ir or en curtin a prender aria frestga, ma immediat m’èn suandads in pèr servients che na m’han betg laschà or dals egls.

En questa tema e cur che la lantschetta steva gia sin tschuncantaschintg minutas, hai jau fatg vegnir mes tadlader e mes tiradur. Els èn arrivads immediat ed il tadlader ha stuì giaschair plat sin la terra per tadlar sche mes currider arrivia bainprest. Per mia gronda anguscha m’ha el fatg a savair che quest lumpaz saja sa durmentà insanua, ma lunsch davent da qua, e runtgia mordio.

Strusch che mes brav tiradur aveva udì quai, è el currì sin ina terrassa in pau pli auta ed è stà là sin ils pizs dals pes per sa stender anc pli ad aut. Qua ha el exclamà en tutta furia: «Per l’amur da Dieu! Qua giascha il smarschun sut in ruver sper Belgrad cun la buttiglia sper el. Ti be spetga! A tai vi jau far sguzias che ti vegns nanavant.» – E cun quai ha el immediat prendì l’arma ed ha sajettà ina chargia plaina en il spitg da la planta.

Ina granella da glondas, roma e figlia è crudada sin il durmider ed al ha sveglià. E damai ch’el temeva sez da prest avair durmì sur il temp ora, è el vegnì talmain svelt en pe ch’el è arrivà cun sia buttiglia ed ina notizia persunala da Maria Thresia a la trais uras e tschuncantanov ed ina mesa minuta davant il cabinet dal sultan. Tge gaudi che quai è stà! Ai, co ch’il grond e maiestus mangiabain ha sa laschà gustar il vin! – «Münchhausen», ha el ditg, «Vus na ma stuais betg prender en mal, sche jau salv questa buttiglia per mai persul. Vus giudais a Vienna in meglier num che jau; Vus vegnis tuttavia a savair co arrivar ad anc dapli.»

Cun quai ha el serrà la buttiglia en sia stgaffetta, ha chatschà la clav en ses satg da las chautschas ed ha scalina suenter il tresorier. – O tge empernaivel tun d’argient en mias ureglias! – «Jau As stoss uss pajar la scumessa. – Qua!» – ha el ditg al tresorier ch’è entrà en la stanza, – «laschai prender mes ami Münchhausen tant or da la stanza da tresor sco ch’il pli ferm cumpogn vegn da purtar davent.»

Il tresorier è s’enclinà avant ses signur ch’il nas ha tutgà la terra; a mai però ha il grond sultan dà da buna fai il maun ed uschia ha el laschà ir nus omadus.

Sco che Vus pudais As imaginar, mes signurs, n’hai jau betg targlinà da retrair quai che ma steva tiers, hai laschà vegnir mes um ferm cun sia lunga suga da chonv e sun ma rendì en la chombra da stgazi. Quai che mes um ferm ha laschà enavos là suenter avair fatg ses fasch, na vulessas Vus gnanc ir per tut! Cun mes butin sun jau ì sin la via la pli directa al port, hai occupà là la pli gronda nav da vitgira che sa laschava obtegnair e sun m’embartgà cun mi’entira servitud per manar en segirtad mes butin avant ch’i vegnia tranteren insatgi malempernaivel.

Quai che jau aveva supponì è capità. Il tresorier aveva laschà avert tut las portas da la chombra da stgazi – nua ch’i na deva propi er betg pli bler da serrar –, era currì en tutta prescha tar il grond sultan ed al aveva rapportà quant cumplettamain che jau aveva fatg diever da sia purschida. Ed i n’è betg ì ditg ch’el è s’enriclà d’avair fatg questa offerta precipitada. El aveva perquai cumandà immediat al grond admiral da persequitar mai cun l’entira flotta e da ma far chapir che nus n’avevan betg scumess en quest senn. Nus n’eran anc betg duas miglias viadora sin la mar che jau hai gia vis a s’avischinar cun tutta forza l’entira flotta da guerra tirca. Ed jau stoss confessar che mes chau ch’aveva apaina puspè cumenzà a tegnair, ha puspè cumenzà a balluccar terriblamain.

Ma uss m’è vegnì en agid mes um dal vent ed ha ditg: «Si’excellenza na sto betg far quitads!» El è sa tschentà en la part davos dal bastiment, uschia ch’ina fora nas era drizzada vers la flotta tirca e l’autra vers nossas velas. Alura ha el cumenzà a furmar cun agid da ses nas in veritabel stemprà. Qua tras è la flotta vegnida chatschada enavos en il port cun tala vehemenza che arbers, velas e sugas en ids en milli tocs; mes bastiment percunter è vegnì manà en paucas uras ventiraivlamain fin en l’Italia.

Ma mes stgazi na m’ha tuttina betg pudì esser vaira util. Pertge ch’en l’Italia èn – malgrà la reparaziun da l’onur tras il signur bibliotecari Jagemann a Weimar – la povradad ed il batlegim talmain gronds e la polizia talmain da pauca valur che jau hai stuì, forsa perquai che jau sun in’olma memia buntadaivla, reparter la gronda part als murdieus sin via. Il rest percunter m’è vegnì engulà sin viadi vers Roma d’ina banda da rubadurs, e quai sin la sontga champagna da Loretto. La conscienza na vegn però betg ad avair mudregià grondamain quests signurs pervi da quai. Lur butin era numnadamain anc adina uschè grond che la milliavla part ha bastà a l’entira nobla societad da sa cumprar dal tuttafatg libers a Roma or da l’emprim e meglier maun da tut ils putgads passads e futurs da sasez e da lur ertavels. –

Uss percunter, mes signurs, è propi arrivada mi’ura da durmir. Buna notg a tuts!


12. Settavla aventura sin la mar e biografia autentica d’in partisan che cumpara sco raquintader suenter ch’il barun è s’absentà
[edit]

Suenter avair terminà l’avertura precedenta n’ha il barun betg pli sa laschà retegnair, mabain è propi partì ed ha bandunà la societad en la meglra luna. Ma avant ha el anc empermess ad els da raquintar tar la proxima chaschun las aventuras da ses bab, sin las qualas ses auditurs spetgavan vess, sco er baininqual autra anecdota remartgabla.

S’externond uss mintgin en sia moda davart il trategniment ch’el aveva gist purschì, sche ha in da la societad, in partisan dal barun ch’al aveva accumpagnà sin ses viadi en la Tirchia, remartgà ch’i sa chattia en la vischinanza da Constantinopel in chanun d’immensa dimensiun, dal qual il barun Tott fetschia menziun speziala en sia scrittira davart chaussas remartgablas ch’è cumparida dacurt. Tge ch’el fa a savair è, sche jau ma regord endretg, il suandant:

«Betg lunsch davent da la citad, sur la citadella a la riva da l’enconuschent flum Simois, avevan ils Tircs postà in terribel chanun. Quel era culà dal tuttafatg d’arom e sajettava ina balla da marmel che pasava almain indeschtschient glivras. Jau hai gì grond gust», di Tott, «d’al empruvar ora, per al giuditgar pir endretg a basa da ses effect. Tut la glieud enturn mai era plain anguscha e pensava ch’il chastè e la citad vegnian ad ir tras quai en tocca. La finala è la tema tuttina tschessada in pau ed jau hai survegnì la lubientscha da sajettar cun il chanun. Per pudair far quai hai duvrà betg main che traitschientetrenta glivras pulvra e la balla pasava, sco che jau hai gia ditg avant, indeschtschient glivras. Arrivond il chanunier cun l’envidader, è la fulla sa tratga enavos uschè lunsch sco quai ch’ella ha pudì. Cun tutta bregia sun jau vegnì da persvader il pascha, ch’era vegnì natiers per spir tema, ch’igl existia nagin privel. Schizunt il chanunier che dueva dar fieu tenor mias instrucziuns aveva il cor che batteva da la tema. Jau hai prendì en mia plazza en ina dustanza situada davos il chanun, hai dà il segn ed hai sentì ina squassada sco d’in terratrembel. En ina distanza da traitschient tschuncaismas è la balla rutta en trais tocs; quels èn sgulads sur la stretga da mar, èn rebattids si da l’aua cunter las muntognas circumdantas ed han mess il chanal en si’entira ladezza en spir stgima.»

Quai, mes signurs è, tant sco che jau ma regord, il rapport dal barun Tott davart il pli grond chanun dal mund ch’è enconuschent. Arrivond uss il signur da Münchhausen ed jau en questa cuntrada, ans è il fatg ch’il barun Tott aveva sajettà cun quest chanun vegnì preschentà sco cumprova dal grond curaschi da quest signur.

Mes protectur n’ha tuttavia betg pudì vertir ch’in Franzos al era vegnì ordavant, ha perquai prendì quest chanun sin ses givels e suenter al avair mess en sia posiziun orizontala per propi, è el siglì cun tut en l’aua ed è nudà a l’autra riva. Da qua davent ha el empruvà disfortunadamain da sajettar enavos il chanun al lieu nua ch’el sa chattava avant. Jau di, disfortunadamain! Pertge ch’el al è ruschnà in pau memia baud or da maun, gist cur ch’el prendeva chatsch. Uschia èsi capità ch’il chanun è crudà entamez il chanal, nua ch’el sa chatta anc oz e vegn probablamain e restar fin il giuvenessendi.

Quai, mes signurs, è stà il schabetg ch’al dueva render malvis per propi tar il grond sultan. L’istorgia cun il stgazi era daditg emblidada. Pertge ch’il grond sultan aveva avunda entradas ed aveva prest puspè emplenì sia chombra da stgazi. Il grond sultan ha schizunt envidà persunalmain il signur barun da returnar. E dond suatientscha a quest invit, è lez sa trategnì be avant curt la davosa giada en la Tirchia e fiss probablamain anc là, sche la sperdita da quest chanun temì n’avess betg fatg vegnir talmain grit il Tirc crudaivel ch’el ha uss dà definitivamain cumond da tagliar giu il chau al barun.

Ina tscherta sultana però, da la quala el era daventà il preferì, n’al ha betg be infurmà ladinamain davart quest plan sanguinus, mabain al ha er zuppà en si’atgna stanza uschè ditg che l’uffizier al qual era vegnida incumbensada l’execuziun al tschertgava cun ses gidanters. La proxima notg essan nus fugids a bord d’in bastiment ch’era gist londervi da s’embartgar per Venezia ed essan mitschads fortunadamain.

Quest fatg na menziunescha il barun betg gugent, perquai che si’emprova n’ha betg funcziunà e perquai ch’el avess ultra da quai bunamain pers sia vita. Damai ch’i n’al è betg stà da donn, hai jau magari tuttina la disa da raquintar quai davos ses dies.

Uss, mes signurs, enconuschais vus tut en tut il signur barun da Münchhausen e na vegnis speranza tuttavia betg a dubitar vi da sia vardaivladad. Per che Vus n’hajas er nagin dubi visavi la mia, quai che jau na poss betg pretender ordavant, sche stoss jau tuttina raquintar in pau tgi che jau sun.

Mes bab, u almain quel ch’ins tegneva sco tal, era da naschientscha in Svizzer da Berna. El exequiva là ina sort surveglianza sur las vias, aleas, giassas e punts. Quests uffiziants sa cloman là – hm! – stradins. Mia mamma derivava da las muntognas savoiardas e purtava vi dal culiez in grond gutter da bellezza, il qual n’è nagina raritad tar las damas da questa regiun. Ella aveva bandunà fitg baud ses geniturs ed aveva tschertgà sia fortuna precisamain en la citad, en la quala mes bab era naschì. Uscheditg ch’ella n’era anc betg maridada, ha ella gudagnà ses da viver cun da tuttas sorts ovras caritativas envers nossa schlattaina. Pertge ch’ins sa ch’ella na scheva mai na sch’ins la dumandava da far in servetsch, e quai surtut sch’ins la pledentava cun la duida curtaschia enta maun.

Quest pèr amuraivel è s’inscuntrà be casualmain sin via, e damai che omadus eran in pau aivers, sche èn els stgarpitschads in encunter l’auter ed han bittà in l’auter per terra. Damai che omaduas parts èn sa cumportadas en questa situaziun ina mender che l’autra e l’entira istorgia è daventada memia dad aut, sche èn omadus vegnids manads l’emprim sin la guardia e runads silsuenter en chasaforz.

Qua han els bainspert realisà quant tup che lur sascagnim è stà, èn puspè vegnids perina, èn s’inamurads ed han maridà in l’auter. Ma mia mamma ha puspè cuntinuà cun sias istorgias da pli baud e perquai è mes bab, che tegneva ordvart aut l’onur, puspè sa separà dad ella e l’ha surlaschà las entradas d’in chanaster per ses sustegniment futur. Ella è sinaquai s’unida cun ina societad che viagiava cun in gieu da poppas. Cun il temp l’ha il destin manà a Roma, nua ch’ella ha s’acquistà ina buttega d’austras.

Vus avais segiramain gia udì dal papa Ganganelli u Clemens XIV e quant gugent che quest signur mangiava austras. In venderdi, sa rendend quel cun gronda pumpa tras la citad per ir en la baselgia da son Peder a tegnair messa gronda, ha el vis las austras da mia mamma (las qualas eran, sco ch’ella m’ha raquintà repetidamain, spezialmain bellas e frestgas) e n’ha nunpussaivel pudì ir sperasvi senza las sagiar. Il papa vegniva accumpagnà da varga tschintgmilli persunas; malgrà quai ha el tuttina fatg fermar l’entira suita e drizzar or en baselgia ch’el na possia nunpussaivel tegnair la messa avant damaun. Sinaquai è el siglì dal chaval – pertge ch’ils papas van adina a chaval tar talas chaschuns –, è ì en la butia da mia mamma, ha l’emprim mangià tut las austras ch’eran d’enturn ed è silsuenter descendì cun ella en il tschaler, nua ch’ella aveva anc dapli. Questa chombra sutterrana serviva a mia mamma a medem temp sco cuschina, stanza da visita e chombra da durmir.

Qua al hai plaschì talmain bain ch’el ha tramess davent tut ses accumpagnaders. Ditg curt, sia sontgadad ha passentà là l’entira notg cun mia mamma. Avant che ir davent l’autra damaun ha el concedì perdun, betg mo per mintga putgà ch’ella aveva gia commess, mabain er per tut quels ch’ella vegnia forsa anc ad avair gust da sa fatschentar en l’avegnir. Ed uss èsi uschia, mes signurs, che jau hai il pled d’onur da mia mamma – e tgi pudess metter en dumonda ina tala onur? – che jau sun il fritg da lezza notg da las austras.


13. Cuntinuaziun dal raquint dal barun
[edit]

Sco ch’ins po tgunschamain s’imaginar, è il barun vegnì dumandà tar mintga chaschun da tegnair si’empermischun e da cuntinuar a raquintar sias aventuras tant instructivas sco divertentas; ma sur lung temp èn tuttas supplicas stadas adumbatten. El aveva la disa fitg ludaivla da na far nagut cunter sia luna e la anc pli ludaivla da renunziar tras nagin e nagut a quest princip. Finalmain è lura arrivada la saira daditg desiderada ch’il surrir da buna luna, cun il qual el ha tadlà las supplicas da ses amis, ha muntà il segir presentiment che ses genius al saja preschent e che quel vegnia ad accumplir lur speranzas. «Conticuere omnes, intentique ora tenebant» («Tuts han taschì e tadlà senza volver davent l’egliada», Virgil), e Münchhausen ha cumenzà, tschentà sin il sofa bain pulstrà:

Durant il davos assedi da Gibraltar sun jau navigà cun ina flotta da proviant sut il commando da Lord Rodney vers questa fortezza per visitar mes vegl ami, il general Elliot, ch’è s’acquistà tras l’excellenta defensiun da questa plazza arbajas che na pon mai vegnir passas. Uschespert ch’era sa calmada l’emprima agitaziun dal plaschair che sa fa adina valair cur che vegls amis s’inscuntran, sun jau ì cun il general tras la fortezza per ma far in maletg co ch’i stettia cun la garnischun e per vegnir a savair tge intenziuns che l’inimi haja.

Jau aveva prendì cun mai da Londra in fitg bun telescop da reflexiun che jau aveva cumprà tar Dollond. Cun agid da quel hai jau vis che l’inimi era gist londervi da drizzar in chanun da trentasis glivras sin il lieu nua che nus ans chattavan. Jau hai ditg quai al general; er el ha guardà tras il telescop ed ha vis che jau aveva raschun. Cun ses consentiment hai jau fatg manar natiers da la proxima battaria in chanun da quarantotg glivras ed hai drizzà quel uschè precis che jau era dal tuttafatg segir da tutgar la noda; senza ma ludar poss jau numnadamain pretender che jau n’hai anc betg entupà insatgi che po concurrer cun mai quai che pertutga l’artigliaria.

Uss hai jau observà precisamain ils inimis fin che jau hai vis ch’els han dà fieu la corda d’envidar vi da lur chanun; en quel mument hai jau dà il segn d’er sajettar cun noss chanun. Circa a mesa distanza èn las duas ballas siglidas cun immensa forza ina cunter l’autra e l’effect da quai è stà surprendent. La balla ostila è siglida enavos cun tala vehemenza ch’ella n’ha betg mo decapità l’um che l’aveva sajettà, mabain gist anc sedesch auters che la stevan enta pes sin ses viadi vers la costa africana. Avant ch’ella arrivia en la terra dals barbars è ella però anc ida tras ils arbers principals da trais bastiments che stevan gist en ina lingia en il port; ed alura è ella anc sgulada duatschient miglias englaisas en l’intern dal pajais, è penetrada il davos tras il tetg d’ina tegia da purs, ha rut ora ad ina veglietta che durmiva là sin il dies cun avert la bucca ils paucs dents che l’eran anc restads ed è la finala stada fitgada enta culiez da la povra dunnetta. Ses um ch’è vegnì suenter curt temp a chasa ha empruvà da trair ora la cula; damai che quai na gieva nunpussaivel, ha el fatg curt process e l’ha stuschà cun in fist giuaden en il magun, dal qual ella è lura sortida a moda natirala vers engiu.

Nossa balla ha fatg fitg buns servetschs. Ella n’ha betg be bittà enavos l’autra sco descrit, mabain ha cuntinuà ses viadi, sco intenziunà da mai, ha auzà l’auter chanun ch’era gist vegnì duvrà cunter nus or da la lafetta ed ha bittà quel cun tala vehemenza a l’intern d’in bastiment ch’el ha immediat rut tras il funs da quel. Il bastiment ha tschiffà aua ed è sfundrà cun milli marinars spagnols ed in grond dumber da schuldads che sa chattavan sin quel.

Quai è segiramain stà in’ovra extraordinaria. Jau na pretend però tuttavia betg ch’ella saja da metter dal tuttafatg sin il quint da mes merit. A mia scortezza tutga bain l’onur da l’emprima invenziun, ma la casualitad l’ha sustegnì pulitamain. Jau sun numnadamain vegnì a savair suenter che noss chanun da quarantotg glivras era vegnì chargià per sbagl cun ina dubla purziun pulvra, quai che renda pir chapibel ses effect nunspetgà, surtut areguard la balla ostila ch’è vegnida bittada enavos.

Per quest servetsch extraordinari m’ha general Elliot offert ina plazza sco uffizier; jau hai però refusà tut, ma cuntentond cun ses engraziament, il qual el m’ha rendì anc quella saira a maisa cun tut ils uffiziers a moda la pli onuraivla.

Damai che jau aveva prendì fermamain partida per ils Englais, ch’èn indiscutablamain in brav pievel, sche sun jau ma decidì da betg bandunar la fortezza, avant che jau als haja anc rendì in servetsch; e suenter radund trais emnas m’è sa dada ina buna chaschun latiers. Jau sun ma vestgì sco in plevon catolic, sun ma schluità l’ina da la damaun or da la fortezza e sun arrivà ventiraivlamain tras las lingias da l’inimi fin en lur champ. Là sun jau ì en la tenda, en la quala il cont d’Artois era londervi da sviluppar ensemen cun ils emprims cumandants e divers auters uffiziers in plan d’assaglir l’autra damaun la fortezza. Mia travestgida è stada mia protecziun. Nagin na m’ha refusà ed jau hai pudì tadlar nundisturbadamain tut quai ch’è vegnì discurrì. Finalmain èn els ids a durmir e bainprest sa chattava l’entir champ, schizunt las sentinellas, en profunda sien.

Immediat hai jau cumenzà cun mia lavur, hai auzà tut lur chanuns, varga traitschient tocs, dals exemplars da quarantotg glivras fin a quels da ventgaquatter glivras, giu da las lafettas ed als hai bittà trais miglias viadora en la mar. Damai che jau n’hai pudì profitar da nagin agid, è quai stà la pli greva lavur che jau hai insumma fatg insacura, cun excepziun d’ina, la quala in da mes enconuschents As ha raquintà dacurt en mi’absenza, sco che jau sun vegnì a savair, numnadamain cur che jau sun nudà a l’autra riva da la mar cun l’immens chanun tirc ch’il barun von Tott ha descrit.

Uschespert che jau hai gì finì questa lavur, hai jau runà tut las lafettas ed ils chars en la mesadad dal champ; e per evitar ch’il scruschiez da las rodas possia far canera, als hai jau purtà ensemen dus a dus sut mia bratscha. – Quai ha dà in bel mantun ch’era almain uschè aut sco il grip da Gibraltar. – Cun in toc d’in chanun da quarantotg glivras ch’era rut giu hai jau sinaquai battì cunter in crappel ch’era fitgà ventg pes sut la terra en in mir, il qual era vegnì erigì dals Arabs, hai envidà ina corda da dar fieu ed hai fatg arder l’entir mantun. Jau hai emblidà d’As dir che jau aveva anc bittà sisura tut ils chars cun las reservas da guerra.

Quai che ardeva il pli tgunsch aveva jau tschentà prudentamain giudim ed uschia era tut en in batterdegl en fieu e flomma. Per mitschar da tut ils suspects sun jau stà in dals emprims a far canera. Sco che Vus As pudais imaginar è l’entir champ sa smirveglià terriblamain e la conclusiun generala è stada quella che las sentinellas sajan vegnidas corruttas e che set u otg regiments or da la fortezza sajan vegnids duvrads per exequir questa terribla destrucziun da lur artigliaria. Signur Drinkwater menziunescha en si’istorgia da quest famus assedi in grond donn ch’ils inimis hajan subì pervi d’in incendi che saja rut ora en lur champ, ma n’è insumma betg en il cas d’inditgar ses motiv.

E quai na pudeva el er betg; pertge che jau n’hai anc raquintà questa chaussa a nagin uman (cumbain che jau hai spendrà Gibraltar be tras la lavur da lezza notg), gnanc al general Elliot. En l’emprima anguscha è il cont d’Artois sa fatg or da la pulvra cun tut sia glieud; e senza sa fermar ina suletta giada èn els currids circa quindesch dis, fin ch’els han cuntanschì Paris. Medemamain ha la tema ch’als aveva surprendì tar quest terribel incendi fatg ch’els n’han pudì mangiar e baiver nagut durant trais mais, mabain han be vivì da l’aria sco cameleons.

Circa dus mais suenter avair fatg als assediads quest servetsch, seseva jau ina damaun cun il general Elliot vi da l’ensolver ch’ina bumba è tuttenina sgulada en stanza ed è sa tschentada sin maisa – pertge che d’er anc trametter suenter ils murters als chanuns n’aveva jau betg gì temp a sias uras. Il general ha, sco che bunamain mintgin avess fatg, bandunà andetgamain la stanza; jau però hai prendì la bumba avant ch’ella siglientia e l’hai purtà sin il piz dal grip.

Da qua davent hai jau vis ch’igl era sa rimnà sin ina collina a la costa da la mar in detg pievel, n’hai però betg pudì vesair be ad egl tge ch’els avevan en il senn da far. Jau hai pia prendì en agid mes telescop ed hai vis che dus da noss uffiziers, in general ed in colonel ch’avevan anc passentà cun mai la saira avant e ch’eran sa schluitads da mesanotg sco spiuns en il champ spagnol, eran crudads en ils mauns a l’inimi e duevan gist vegnir pendids.

La distanza era memia gronda per sajettar vi la bumba be cun il maun. Per fortuna m’è vegnì endament che jau aveva en mia giaglioffa la schlingia che David aveva duvrà a ses temp cun tal success cunter il gigant Goliat. Jau hai mess lien mia bumba e l’hai dalunga sajettà entamez il rudè. Uschespert ch’ella è crudada per terra, è ella siglientada ed ha mazzà tuts cun excepziun dals dus uffiziers englais ch’eran per lur fortuna gist vegnids auzads ad aut. In toc da la bumba è però sgulada cunter il pe da la furtga ch’è immediat crudà enturn tras quai.

Noss dus amis han strusch sentì terra franca sut ils pes ch’els han tschertgà il motiv per questa catastrofa nunspetgada e damai ch’els han chattà ora che la guardia, il boier e tuts hajan gì l’idea da vulair murir sco emprims, sche han els liberà in l’auter dals sughets disturbants, èn currids a la riva, èn siglids en ina bartga spagnola ed han sfurzà las duas persunas ch’eran lien da remblar vers in dals noss bastiments. Paucas minutas pli tard, cur che jau raquintava gist al general Elliot l’entira istorgia, èn els arrivada ventiraivlamain e suenter avair explitgà e gratulà da tuttas varts, avain nus festivà quest di memorabel sin la pli agreabla moda dal mund.

Jau ves vi da Voss egls, mes signurs, che Vus giavischais tuts da vegnir a savair co che jau era vegnì en possess d’in tal stgazi sco la schlingia numnada. Ebain! La chaussa è stada quella. Jau deriv, stuais Vus savair, da la dunna dad Urias, cun la quala David viveva enconuschentamain en fitg stretga relaziun. In quart onn suenter la mort da ses um era ella vegnida nominada duchessa; ma sco ch’i capita mintgatant, è la relaziun da sia maiestad envers ella sa sfradentada marcantamain cun il temp. Ina giada èn els sa disputads pervi d’in punct fitg impurtant, numnadamain per la dumonda, en tge lieu che l’arca da Noa saja vegnida bajegiada e nua che quella saja sa fermada suenter il diluvi.

Mes progenitur vuleva valair sco in grond enconuschider da l’antica e la duchessa era presidenta d’ina societad istorica. El aveva però la flaivlezza da plirs gronds signurs e da bunamain tut la glieud pitschna, numnadamain da betg pudair supportar cuntradicziuns; ed ella aveva il sbagl da sia schlattaina, numnadamain da vulair avair raschun en tut las chaussas – ditg curt: els èn sa separads.

Ella al aveva udì savens a discurrer da questa schlingia sco d’in grond stgazi e perquai ha ella chattà per bun da la prender cun sai, sco regurdientscha probablamain. Ma anc avant ch’ella era passada or da ses reginavel, han ins remartgà che la schlingia mancava e betg main che sis umens da la garda dal retg l’han dà suenter. Ella però ha fatg diever cun tal inschign da l’instrument ch’ella aveva prendì cun sai ch’ella ha tutgà in da ses persequitaders – il qual vuleva forsa sa distinguer dals auters tras sia premura ed era perquai in pau ordavant a tschels – precis là nua che er Goliat aveva survegnì sia frida mortala.

Al vesend ses cumpogns a crudar per terra, èn els vegnids suenter lungas e sabias ponderaziuns a la conclusiun ch’i saja bain il meglier d’annunziar l’emprim questa nova situaziun a lur patrun. E la duchessa ha manegià ch’i saja il meglier da cuntinuar ses viadi cun mess sut ils chavals fin en l’Egipta, nua ch’ella aveva a la curt amis fitg bainvis.

Jau As avess gia duì dir avant ch’ella aveva prendì cun sai in figl cun s’absentar; da plirs uffants che sia maiestad aveva gì la buntad da schendrar cun ella, era quai ses preferì. E damai che l’Egipta fritgaivla ha anc regalà a quel intgins fragliuns, sche ha ella fatg si a quel tras in spezial artitgel da ses testament l’enconuschenta schlingia; e da quel è ella la finala arrivada en lingia pli u main directa sin mai.

In da ses possessurs, mes ururat ch’ha vivì avant radund duatschienttschuncanta onns, ha emprendì a conuscher tar ina visita ch’el ha fatg en l’Engalterra in poet ch’era bain betg main ch’il pli grond plagiatur, ma persuenter in tant pli grond fraudulader e ch’aveva num Shakespeare. Quest poet, en las scrittiras dal qual Englais e Tudestgs frauduleschan oz – forsa per vendetga – terriblamain, ha emprestà mintgatant questa schlingia ed ha mazzà cun quella tanta selvaschina da Sir Thomas Lucy ch’el è be mitschà cun gronda fadia a la sort da mes dus amis a Gibraltar.

Il pover um è vegnì bittà en praschun e mes urat ha effectuà sia libertad a moda tut speziala. Sco che Vus savais è la regina Elisabeth che regiva da quel temp vegnida unfisa da sasezza ils ultims onns da sia vita. Sa vestgir, sa svestgir, mangiar, baiver e baininqual autra chaussa che jau na dovr betg numnar han fatg vegnir ad ella terriblamain a chargia la vita. Mes urat ha pussibilità ad ella d’exequir tut quai, gist tenor plaschair, senza u tras in substitut. E tge manegiais ch’el haja giavischà sco recumpensa per quest’ovra maisterila e senza cumparegliaziun? – La libertad da Shakespeare. – Nagut auter n’ha el vulì laschar offrir da la regina. Questa bun’olma aveva serrà quest grond poet talmain en ses cor ch’el al avess gugent dà ina part da ses dis per pudair prolungar la vita da ses ami.

Dal reminent, mes signurs, poss jau As atschertar che la metoda da la regina Elisabeth da viver dal tuttafatg senza nutriment – tant originala sco che quella pudeva esser –, ha chattà be fitg pauc acclamaziun tar ses subdits ed il pli pauc tar ils beef-eaters, sco ch’ins als numna per ordinari anc oz. (In num che vegn dà a la garda roiala, e quai betg darar da quels che mangiassan gugent charn-bov, ma che na dastgan betg far quai per motivs economics). Ma er sia nova disa n’ha ella betg survivì pli ditg che otg onns e mez.

Mes bab, dal qual jau hai ertà questa schlingia curt avant mes viadi a Gibraltar, m’ha raquintà la suandanta anecdota remartgabla, la quala er ses amis han udì savens dad el e la quala nagin na metta en dumonda ch’ha enconuschì il bun vegliet. «Sin mes viadis», ha el ditg, «hai jau passentà in pli lung temp en l’Engalterra e gieva ina giada a spass a la riva da la mar en vischinanza da Harwich. Tuttenina m’ha attatgà in chavallet da mar cun la pli gronda ravgia. Jau n’aveva nagut auter cun mai che la schlingia; cun quella hai jau bittà a l’animal cun tala precisiun dus crappels cunter il chau che jau hai rut en cun mintgin in egl al monster. Sinaquai sun jau raivì sin ses dies ed al hai chatschà en la mar; pertge ch’en quel mument ch’el ha pers sia fatscha ha el er pers sia selvadiadad ed è vegnì dal tuttafatg domestic. Mia schlingia al hai jau mess en bucca al lieu da la chavazzina e sun chavaltgà uschia cun la pli gronda facilitad tras l’ocean. En main che trais uras avain nus cuntanschì l’autra riva che giascha tuttina en ina distanza da radund trenta miglias marinas. A Helvoetsluys hai jau vendì il chavallet da mar per settschient ducatas a l’ustier dals ‹Trais chaleschs›, il qual ha exponì l’animalet sco gronda raritad ed ha uschia gudagnà in mantun raps.» – Uss è cuntegnì in maletg da quel en il Buffon.

«Gia il viadi sco tal è stà ordvart singular», ha mes bab cuntinuà, «ma anc bler pli remartgablas èn stadas las chaussas che nus avain scuntrà e scuvert sin quel. L’animal dal qual jau seseva si dies na nudava betg, mabain curriva cun gronda spertadad sin il fund da la mar, chatschond milliuns da peschs davant sai, dals quals blers eran dal tuttafatg auter che quels ch’ins enconuscha uschiglio. Intgins avevan il chau entamez il corp, auters orasum il piz da la cua. Intgins sesevan ensemen en in tschertgel e chantavan cors da bellezza; puspè auters construivan be or dad aua ils pli magnifics edifizis transparents ch’eran circumdads cun colonnas colossalas, en las qualas ina materia che na pudeva esser nagut auter che spir fieu gieva vi e nà en las pli amiaivlas colurs e faschond ils pli bels moviments undegiants. Diversas stanzas da quests edifizis eran endrizzads a moda fitg ingeniusa e pratica per la copulaziun dals peschs; en autras vegniva tgirada la frega fragila; ed ina retscha da grondas salas era destinada ad educar ils giuvens peschs.

La vart exteriura da questa metoda ch’ha pudì vegnir observada qua – pertge che la vart interiura da quella m’è sa chapescha stada imperscrutabla sco il chant dals utschels u ils dialogs dals salips –, aveva sumeglientschas frappantas cun quai che jau hai vis en mia vegliadetgna avanzada a vegnir installà en ils uschenumnads filantropins ed en instituts sumegliants, uschia che jau sun segir ch’in da ses inventaders apparents haja fatg in viadi sumegliant al mes e che sias ideas n’èn betg tratgas tant or da l’aria sco or da l’aua. Dal reminent vesais Vus or da quai che jau As hai ditg che baininqual idea è anc nunutilisada e ch’i sa laschass anc far baininqual ponderaziun e speculaziun. – Ma jau cuntinuesch uss cun mes raquint.

Tranter auter hai jau traversà in’immensa chadaina da muntognas ch’era almain uschè auta sco las Alps. A l’ur da la grippa sa chattava in grond dumber da plantas da tuttas sorts. Sin quellas creschivan giombers, austras, conchiglias, lindornas da la mar etc. ch’eran per part uschè gronds ch’in singul toc avess emplenì in char da vitgira ed er vi dals pli pitschens avess in fachin gì grev da purtar. – Tut quai che vegn bittà a riva da questas spezias e vendì sin noss martgads è rauba nauscha che l’aua pitga giu da la roma, quasi tuttina sco la puma pitschna e marscha ch’il vent sufla giu da las plantas. – Las plantas dals giombers da mar parevan d’esser las pli pulpidas; las plantas d’austras eran percunter las pli grondas. Las pitschnas lindornas da la mar creschan sin ina sort bostgam che sa chatta adina al pe da las plantas d’austras e rampignan da quellas siadora prest sco la fegliadella vi dal ruver.

Er è ma dà en egl in effect fitg singular d’in bastiment sfundrà. Sco ch’i pareva era quel fruntà sin il spitg d’in grip ch’era situà be trais bratschs stendids sut la surfatscha da l’aua ed era sa vieut cun sfundrar. Tras quai era el cupitgà sin ina gronda planta da giombers da mar, uschia che divers da quels eran crudads sin ina planta da giombers situada sutvart. Damai che quai era probablamain capità la primavaira, eran ils giombers da mar anc fitg giuvens ed uschia èn els s’unids cun ils giombers ed han fatg nascher in nov fritg ch’ha sumeglientschas cun omadus. Jau hai empruvà da prender cun mai ina da questas raritads, ma per l’ina m’era quai memia stentus e per l’autra n’aveva mes Pegasus betg gronda veglia da sa fermar; ultra da quai aveva jau gia percurrì la mesadad da mes viadi e ma chattava gist en ina val almain tschintgtschient bratschs stendids sut la surfatscha da la mar, nua che la mancanza d’aria m’ha cumenzà a daventar in pau malempernaivla.

Dal reminent era mia situaziun er per auters motivs betg gist la pli empernaivla. Da temp en temp hai jau entupà gronds peschs, dals quals las buccas avertas laschavan sminar ch’els avessan gì mustgas da magliar nus omadus. Mia povra Rosinante era però tschocca, uschia ch’igl è stà d’engraziar sulettamain a mia moda precauta da la guidar che jau sun mitschà da las intenziuns filantropicas da quests signurs fomentads. Jau sun pia galoppà a tut pudair ed hai empruvà da cuntanscher uschè spert sco pussaivel la terra franca.

Cur che jau era gia fitg datiers da la riva ollandaisa e l’aua sur mes chau na mesirava betg pli dapli che ventg bratscha stendida, hai jau quità ch’i giaschia davant mai sin il sablun ina figura feminina. Jau hai gì l’impressiun da vesair vi dad ella segns da vita e vegnind pli datiers hai jau er propi vis ch’ella muventava ses maun. Jau l’hai tutgà ed hai prendì questa persuna sco bara apparenta cun mai a riva. Da quel temp n’eran ins bain betg anc avanzads talmain en l’art da svegliar da mort en vita sco ozendi, nua ch’ins chatta en mintga taverna in’instrucziun co clamar enavos najads or da l’auter mund; ma grazia a las stentas scortas e nunstanclentaivlas d’in apotecher dal lieu èsi tuttina reussì da puspè envidar la pitschna sbrinzla da vita ch’el ha anc chattà en questa dunna.

I sa tractava da la dultscha mesadad d’in um che cumandava in bastiment ch’era staziunà a Helvoetsluys e ch’aveva bandunà avant curt temp il port. Displaschaivlamain aveva el prendì cun sai en la prescha in’autra persuna che sia dunna. Quai l’è immediat vegnì rapportà d’ina da las dieuas protecturas da la pasch chasana ch’èn adina attentas. E perquai ch’ella era dal tuttafatg persvadida ch’ils dretgs dal letg matrimonial valian sin la mar gist tuttina sco a terra, sche al è ella navigada suenter en tutta gritta en ina bartga averta, ed uschè spert ch’ella è stada a bord da ses bastiment ha ella empruvà – suenter ina curta allocuziun che na sa lascha betg translatar – da far valair a moda uschè stringenta ses privilegi che ses char fidaivel è stà da l’avis ch’i saja meglier da far in pèr pass enavos. La trista consequenza da quai è stà che ses pugn dretg ha fatg l’impronta ch’era atgnamain stada destinada per las ureglias da ses um sin las undas e damai che quellas han anc dà suenter pli fitg che el, ha ella pir chattà giufuns la mar la resistenza ch’ella aveva tschertgà. – E là m’ha mia malasort manà ensemen cun ella, sinaquai ch’i dettia in pèr ventiraivel dapli sin terra.

Jau poss tgunschamain m’imaginar tge benedicziuns che ses signur consort m’ha tramess suenter, cur ch’el è arrivà a chasa ed ha vis che sia dunna che jau aveva spendrà spetgava sin el plain affecziun. Ma quant nauscha che la furbaria po er esser stada per quest pover diavel, sche è mes cor tuttina stà senza nagina culpa. Il motiv per mes agir è stà la pli pura charezza proximala, cumbain che jau na poss betg snegar che las consequenzas da quai ston esser stadas terriblas per el.»

Fin qua, mes signurs, va il raquint da mes bab, al qual jau sun vegnì regurdà tras l’enconuschenta schlingia, la quala para deplorablamain – suenter ch’ella è sa mantegnida uschè ditg tar mia famiglia ed ha prestà a quella blers buns servetschs – d’avair survegnì l’ultim culp en bucca dal chavallut da mar. Almain sun jau vegnì da far diever da quella per trametter enavos als Spagnols ina da lur bumbas a moda betg duvrada e spendrar uschia mes dus amis da la furtga. Tras questa nobla utilisaziun è la schlingia, ch’era gia avant in pau sfranzlada, vegnida unfrida dal tuttafatg. La gronda part è sgulada cun la bumba, e la pitschna restanza che jau tegneva anc enta maun sa chatta uss en noss archiv da famiglia, nua ch’ella vegn conservada sper autras impurtantas antiquitads per memoria perpetna.

Curt suenter hai jau bandunà Gibraltar e sun returnà en l’Engalterra. Là è ma capità in dals pli remartgabels schabetgs da mi’entira vita. Jau hai stuì ir a Wapping per laschar embartgar diversas chaussas che jau vuleva trametter ad intgins da mes amis a Hamburg, e finida questa lavur sun jau returnà sur il Tower Wharf. Igl era mezdi; jau era terribel stanchel ed il sulegl m’ha mulestà talmain che jau sun ruschnà en in chanun per ma ruassar là in pau. E strusch che jau era lien, sun jau er gia crudà en la pli profunda sien. Uss eri però gist ils quatter da zercladur, il di da naschientscha dal regent, e da l’ina vegnivan sajettads tut ils chanuns en memoria da quel di. Els eran vegnids chargiads la damaun e damai che nagin na pudeva sminar che jau ma chattia qua, sche sun jau vegnì sajettà sur las chasas vi sin l’autra vart dal flum en il bain d’in fittadin tranter Bermondsey e Deptford. Qua sun jau crudà sin in grond mantun da fain e restà per terra senza ma svegliar – quai che sa lascha bain chapir suenter quest’immensa scurlattada.

Circa suenter trais mais è il fain daventà chareschia, uschia ch’il fittadin ha pensà da far ina buna fatschenta cun vender uss sia provisiun. Il mantun sin il qual jau giascheva era il pli grond sin il bain ed importava almain tschintgtschient chargias; qua han ins pia cumenzà a chargiar. Arrivond la glieud plain canera cun stgalas per raiver sin il mantun, sun jau ma sveglià. Anc mez en sien e senza savair nua che jau saja, hai jau vulì currer davent e sun crudà sin il possessur dal fain. Jau mez n’aveva patì nagin donn tras questa crudada, ma persuenter il fittadin in tant pli grond; el è restà mort sut mai, pertge che senza vulair al aveva jau rut il culiez. Per mes grond levgiament sun jau vegnì a savair pli tard che quest cumpogn era in terribel fendabluztgers che tegneva adina enavos ils fritgs da ses terrens fin ch’i rumpeva or ina gronda chareschia, sinaquai ch’el als possia vender cun in profit sur tutta mesira. Uschia era sia mort violenta stada per el in chasti merità e per il public ina vaira benedicziun.

Dal reminent pudais Vus bain As imaginar, mes signurs, quant fitg che jau sun ma smirveglià suenter esser vegnì puspè dal tuttafatg tar mamez ed avair pudì cumbinar suenter ditg ponderar mes patratgs actuals cun quels che jau aveva gì ma durmentond avant trais mais. Ed er quant gronda che la surpraisa da mes amis a Londra è stada, cur che jau sun puspè cumparì d’in mument a l’auter, e quai suenter lungas retschertgas invanas da lur vart.

Ma uss lain baiver l’emprim in magiel ed alura As raquint jau anc in pèr aventuras sin la mar.


14. Otgavla aventura sin la mar
[edit]

Senza dubi avais Vus gia udì dal viadi da scuverta nordic dal chapitani Phipps – dal Lord Mulgrave dad uss. A ses temp hai jau accumpagnà il chapitani – betg sco uffizier, mabain sco ami. – Damai che nus avevan gia cuntanschì in grad da ladezza vaira settentriunal, hai jau prendì mes telescop, cun il qual jau As hai gia fatg enconuschent en l’istorgia da mes viadi a Gibraltar, ed hai contemplà las chaussas che jau aveva uss enturn mai. – I ma para numnadamain adina bun – per dir quai be a l’ur – da guardar enturn da temp en temp, e quai surtut cur ch’ins è da viadi.

Circa ina mesa miglia davant nus nudava ina muntogna da glatsch ch’era bler pli auta che noss arber e sin quella hai jau vis dus urs alvs che sa chattavan tenor mes giuditgar amez in cumbat vaira furius. Jau hai immediat mess enturn il schluppet e sun ma rendì vers il glatsch. Arrivà sisum quel, hai jau però chattà ina via nunditg stentusa e privlusa. Savens hai jau stuì siglir sur terribels precipizis; ed en auters lieus era la surfatscha glischa sco in spievel, uschia che jau avanzava en in permanent crudar e puspè star en pe. Ma finalmain sun jau arrivà uschè lunsch che jau pudeva tanscher fin tar ils urs. A medem temp hai jau vis ch’els na battevan betg in cun l’auter, mabain giugavan be.

Jau aveva gia cumenzà a quintar la valur da lur pellitschas – pertge che mintgin dad els era almain uschè grond sco in bov bain engraschà; ma vulend jau gist prender si il schluppet, sun jau glischnà ora cun il pe dretg, sun crudà en dies ed hai survegnì tras quai ina frida uschè vehementa che jau sun stà ina mes’ura senza schientscha. As imaginai mes smirvegl cur che jau sun ma resveglià ed hai percurschì ch’ina da las bestias gist numnadas m’aveva vieut sin mia fatscha e ma vuleva gist tschiffar per la tschinta da mias novas chautschas da tgirom. La part sut da mes corp sa chattava sut ses venter e mias chommas vargavan viadora.

Sappia Dieus nua che la bestia m’avess runà; ma jau sun vegnì da tschiffar mes cuntè da satg – il medem sco che Vus vesais qua – al hai chatschà quel en sia chomma davos sanestra ed hai taglià giu trais da ses dets-pe. Sinaquai m’ha el immediat laschà crudar ed ha sbragì terriblamain. Jau hai prendì mes schluppet, hai sajettà sin el en quel mument ch’el è currì davent e suenter curt temp è el crudà per terra.

Mes sajet aveva uss bain durmentà per adina in da quests animals crudaivels, ma persuenter sveglià plirs millis auters che giaschevan en in conturn d’ina mesa miglia sin il glatsch e durmivan. Tuts ensemen èn currids natiers en tutta prescha. Jau n’aveva betg da perder temp. U ch’ina bun’idea ma salvava il pli svelt pussaivel u che jau era pers. – E qua hai jau gì l’idea. – En la mesadad dal temp ch’in chatschader versà dovra da trair giu la pel ad ina lieur hai jau tratg or a l’urs mort sia rassa, sun m’enzuglià en quella ed hai chatschà mes chau gist sut il ses. Apaina che jau aveva finì, è sa rimnada l’entira muntanera enturn mai.

A mai èsi vegnì chaud e fraid sut mes pail. Ma mes rampign ha funcziunà perfetgamain. Els m’han savurà in suenter l’auter ed èn apparentamain stads da l’avis che jau tutgia tar els. Ed i ma mancava propi er be la grondezza per vesair or precisamain sco els; e divers dals giuvens tranter els n’eran betg bler pli gronds che jau. Suenter ch’els tuts han gì savurà vi da mai e vi dal cadaver da lur cumpogn mort, hai fatg l’impressiun che nus stettian da cumpagnia; er pudeva jau far suenter pli u main tut quai ch’els faschevan; be en ramurar, sbragir e sa dar eran els anc adina ils maisters. Ma quant fitg che jau veseva er ora sco in urs, sche era jau tuttina in uman. Ed uschia hai jau cumenzà a ponderar co che jau pudess trair a niz il meglier questa famigliaritad ch’era sa dada tranter mai e quests animals.

D’in vegl medi da militar aveva jau udì ina giada ch’ina plaja en la spina dorsala saja immediat mortala. Areguard quai sun jau ma decidì da far in’emprova. Jau hai puspè prendì enta maun mes cuntè ed hai chatschà quel al pli grond urs datiers dals givels en la tatona. Senza dubi è quai stà ina chaussa vaira ristgada ed jau aveva er il detg starment. Pertge che tant era cler: dueva la bestia surviver la frida, sche fiss jau vegnì stgarpà en tocca. Ma mi’emprova ha gì success: senza far mucs è l’urs crudà mort davant mes pes. Sinaquai hai jau prendì avant dad er dar als auters en la medema moda l’ultim culp, e quai n’è gnanc stà fitg difficil; malgrà ch’els vesevan a crudar lur frars a dretga ed a sanestra, n’han els numnadamain betg pensà dal nausch. Els n’han ni tratg en consideraziun la causa ni l’effect dal crudar per terra; e quai è tant stà lur fortuna sco la mia. – Vesend a giaschair els tuts per terra, sun jau ma sentì sco Simson suenter avair battì ils millis.

Per far curt: jau sun returnà tar il bastiment ed hai fatg vegnir cun mai ina partida umens che m’han stuì gidar da trair giu las pels e da purtar a bord ils schambuns. Nus avain gì terminà questa lavur en paucas uras ed emplenì l’entir bastiment cun tut. Quai ch’è restà avain nus bittà en l’aua, malgrà che jau na dubitesch betg che las ulteriuras parts avessan gustà, messas en sal, tuttina bain sco ils chaluns.

Apaina arrivads enavos, hai jau tramess en num dal chapitani intgins schambuns als lords da l’admiralitad, auters als lords da la tresoraria, in bel dumber al lordmaior ed al cussegl da la citad da Londra, intgins paucs a las societads da commerzi ed ils ulteriurs ad amis elegids. Da tuttas varts m’han ins engrazià grondamain; la city però ha respundì sin mes regal a moda tut speziala, numnadamain cun l’invit da pudair prender part mintg’onn al banchet che vegn mintgamai dà en chasa-municipala a chaschun da l’elecziun dal lordmaior.

Las pels dals urs hai jau tramess a l’imperatura da la Russia sco pellitschas d’enviern per Sia maiestad e tut la curt. Ella m’ha engrazià persuenter cun ina brev d’agen maun, la quala ella m’ha spedì tras in mess extraordinari ed en la quala ella m’ha offert da parter cun ella l’onur da ses letg e da sia curuna. Ma damai che jau n’aveva mai gì propi quaida sin onur roiala, sche hai jau refusà la grazia da Sia maiestad cun ils pleds ils pli fins. Il medem ambassadur che m’aveva purtà la brev imperiala ha er gì l’incumbensa da spetgar e da purtar enavos a Sia maiestad persunalmain mia resposta.

Ina segunda brev che jau hai bainprest retschet silsuenter da l’imperatura, m’ha mussà quant ferma ch’era sia passiun e quant sublim ses spiert. Sia davosa malsogna derivia, sco ch’ella – l’olma affectuusa! – è s’exprimida en in discurs cun il prinzi Dolgorucki – sulettamain da mia crudaivladad. Jau na sai betg precis tge vi da mai che plascha a las dunnas; ma l’imperatura n’è betg stada la suletta da sia schlatta che m’ha purschì ses maun giu dal tron.

Intginas persunas han derasà la disfamaziun ch’il chapitani Phipps na saja betg ì sin ses viadi uschè lunsch sco quai ch’el avess gì la chaschun da far. Qua però ma sent jau obligà d’al defender. Noss bastiment sa chattava sin ina detg buna via, enfin che jau al hai chargià cun ina tala quantitad da pels d’urs e schambuns ch’i fiss stà ina narradad da vulair far l’emprova d’ir vinavant. Pertge che uss n’eran nus strusch en il cas da navigar cunter in vent pli frestg, nundir cunter las muntognas da glatsch, sin las qualas ins frunta en regiuns pli vers nord.

Dapi lura ha il chapitani declerà savens quant malcuntent ch’el saja d’avair nagina cumpart a la gloria da lez di ch’el numna a moda fitg empatica il di da las pels d’urs. El è vaira scuidus envers mai pervi da l’onur da lezza victoria ed emprova da sminuir quella tant sco ch’el po. Pervi da quai ans essan nus gia dispitads diversas giadas e l’atmosfera tranter nus è anc adina in pau tendida. Tranter auter pretenda el schizunt che jau na possia betg resguardar quai sco mes merit d’avair engianà l’urs, damai che jau era cuvert cun ina da lur pels. El da sia vart avess vulì ir senza mascra tranter els e tuttina avessani duì tegnair el per in urs.

Quai è uss tuttavia in punct che ma para memia delicat e murdent per ch’in um che dat paisa sin bunas manieras possia dispitar davart quai cun insatgi ed il pli pauc cun in nobel pair.


15. Novavla aventura sin la mar
[edit]

In auter viadi sin la mar hai jau fatg da l’Engalterra anora cun il chapitani Hamilton. Nus essan ids en l’India da l’Ost. Jau aveva cun mai in chaun da giaglinas che valeva aur, e quai en il vair senn dal pled; pertge ch’el na ma engianava mai. In di cur che nus eran – tenor las calculaziuns las pli optimisticas – anc almain traitschient miglias davent da la terra, ha mes chaun cumenzà a marcar. Plain smirvegl al hai jau observà prest in’entira ura. Alura hai jau fatg da savair il fatg al chapitani ed a mintga uffizier a bord e pretendì che nus stoppian esser datiers da la terra, pertge che mes chaun savuria selvaschina. Quai ha bain chaschunà ina risada generala, la quala na m’ha però betg fatg dubitar vi da las bunas qualitads da mes chaun.

Suenter avair debattà ditg e bain vi e nà hai jau la finala declerà cun tutta resolutadad visavi il chapitani che jau fidia pli fitg al nas da mes Tray che als egls da tut ils navigaturs a bord. Jau hai perquai scumess tschient guineas – la summa che jau aveva accordà per quest viadi –, che nus vegnian a vesair selvadi gia en l’interval da la proxima mes’ura.

Il chapitani – in um da bun cor – ha puspè cumenzà a rir ed ha supplitgà signur Crawford, il medi dal bastiment, da ma tutgar il puls. El ha fatg quai ed ha alura fatg a savair che jau saja cumplettamain saun. Sinaquai han els dus scutinà in cun l’auter, però uschia che jau hai udì bunamain tut.

«El n’è betg dal tut normal», ha ditg il chapitani; «jau na poss betg ma laschar en a moda onuraivla sin questa scumessa.»

«Jau ves quai cumplettamain different», ha respundì il medi. «I n’al manca insumma nagut. Be ch’el sa fida pli fitg sin la savur da ses chaun che sin la raschun da mintga uffizier a bord. – A sperder vegn el en mintga cas; ma el na merita betg autramain.»

«Ina tala scumessa», ha cuntinuà il chapitani, «na po mai e pli mai esser manegiada sinceramain da mia vart. Ma i vegn ad esser tant pli undraivel per mai, sche jau al dun silsuenter puspè enavos ils daners.»

Durant quest raschieni è Tray trasor restà en la medema posiziun ed ha uschia be anc confermà mai en mi’opiniun. Jau hai proponì ina segunda giada da far la scumessa e questa giada è ella vegnida acceptada.

Vi da la part davos dal bastiment era fermada ina lunga bartga, en la quala pestgavan intgins marinars. Strusch che omaduas varts han gì ditg top, han quels sajettà in squagl d’ina grondezza extraordinaria ed al tratg immediat a bord. Els han cumenzà a tagliar si il pesch e – guarda be! – èn fruntads en il magun da quel sin betg main che sis pèrs pernischs viventas.

Questas povras creatiras sa chattavan gia uschè daditg en questa posiziun ch’ina da las giaglinas seseva sin tschintg ovs, dals quals in era gist cuà ora cur ch’il squagl è vegnì avert.

Quest pitschen utschè avain nus tratg si ensemen cun intgins giattels ch’eran naschids in pèr minutas pli baud. La veglia giatta amava quel sco in da ses uffants da quatter chommas e fascheva adina in spectacul sch’il pulschain sgulava memia lunsch davent e na vuleva betg gist returnar. – Tranter las ulteriuras pernischs avevan nus quatter giaglinas, da las qualas adina ina u pliras cuavan, uschia che nus avain gì durant l’entir viadi sin la maisa dal chapitani charn da selvaschina en abundanza. – Al pover Tray hai jau fatg dar mintga di l’ossa e mintgatant er in entir utschè per al engraziar per las tschient guineas che jau aveva gudagnà tras el.


16. Dieschavla aventura sin la mar. In segund viadi sin la glina
[edit]

Mes signurs, jau As hai gia raquintà avant in temp d’in pitschen viadi che jau aveva fatg sin la glina per ir a prender enavos mia segir d’argient. Jau sun pli tard anc vegnì ina segunda giada si là, e quai en ina moda bler pli empernaivla e sun restà si là ditg avunda per ma far in maletg da diversas chaussas, las qualas jau As vi uss descriver uschè precis sco che mia memoria ma lubescha.

In parent da mai orasum la cua era sa mess en il chau ch’i stoppia absolutamain dar in pievel da la grondezza sco quel che Gulliver vul avair chattà a Brobdingnag. El è sa mess sin viadi cun l’intenziun da scuvrir quel e m’ha supplitgà d’al suandar. Jau da mia vart n’era bain mai stà da l’avis che quest raquint saja dapli ch’ina buna paraula e na carteva betg dapli en in Brobdingnag che en in Eldorado; ma quest um m’aveva destinà sco ertavel e perquai al era jau culpaivel in servetsch u l’auter. Nus essan er arrivads ventiraivlamain en la Mar dal Sid senza ch’i fiss capità insatge che meritass da vegnir menziunà – cun excepziun d’intgins umens e dunnas sgulants che sautavan en l’aria menuet e faschevan acrobatica e d’autras da questas piperias.

Il deschdotgavel di suenter che nus eran passads l’insla Otahiti, ha in orcan manà noss bastiment almain milli miglias davent da la surfatscha da la mar ed al ha tegnì in lung temp en l’aria. Finalmain ha in vent frestg emplenì nossas velas ed uss èsi ì enavant cun gronda sveltezza. Sis emnas eran nus viagiads sur ils nivels che nus avain scuvert in grond pajais, radund e traglischant, quasi sco in’insla en plaina glischur. Nus essan arrivads en in port cumadaivel, essan ids a riva ed avain vis ch’il pajais era abità. Sut nus avain nus vis in’autra terra cun citads, plantas, muntognas, flums, lais etc., tar la quala i sa tractava – sco che nus avevan supponì – dal mund che nus avevan bandunà.

Sin la glina – pertge che da quella sa tractavi tar l’insla glischanta che nus avevan cuntanschì – avain nus vis grondas figuras che chavaltgavan sin tschess, dals quals mintgin aveva trais chaus. Per As dar in’impressiun da la grondezza da quests utschels, As stoss jau dir che la distanza da la fin d’ina ala tar l’autra era sis giadas uschè lunga sco la pli lunga suga da vela vi da noss bastiment. – Enstagl da chavaltgar en quest mund sin chavals, sgolan ils abitants da la glina sin quests utschels.

Il retg sa chattava gist en guerra cun il sulegl. El m’ha offert ina plazza sco uffizier; ma jau n’hai betg pudì acceptar l’onur che sia maiestad ma vuleva attribuir.

Tut en quest mund è immens grond; ina mustga ordinaria per exempel n’è betg bler pli pitschna ch’ina da nossas nursas. Las meglras armas, da las qualas ils abitants da la glina fan diever per far guerra, èn ravanels che vegnan duvrads sco lantschas e che mazzan immediat quel che vegn tutgà. Lur scuts èn fatgs da bulieus e suenter ch’il temp dals ravanels è passà, vegnan quels remplazzads da spargias.

Er qua hai jau chattà adagur intgins dals indigens da la staila dal chaun, ils quals vegnan incitads dal spiert d’acziun da far talas giradas. Quels han ina fatscha sco gronds buldocs. Lur egls sa chattan dad omaduas varts dal piz u meglier ditg da la finiziun giudim dal nas. Els n’han nagins viertgels dals egls, mabain cuvran lur egls, cur ch’els van a durmir, cun lur lieunga. Normalmain han els ina grondezza da ventg pes; dals abitants da la glina n’è però nagin main grond che trentasis pes.

Il num da quests ultims è in pau spezial. Els n’han betg num umans, mabain creatiras che cuschinan, damai ch’els preparan sco nus lur spaisas sur il fieu. Dal reminent dovran els fitg pauc temp per cuschinar; pertge ch’els avran be la vart sanestra e stauschan l’entira purziun enina en il magun; alura la serrani puspè, enfin ch’in mais è passà ed igl arriva puspè il medem di. Els na mangian pia en in entir onn betg dapli che dudesch spaisas – ina pratica che mintgin che n’è betg in magliadrun u in magliabain stuess preferir a la nossa.

Ils plaschairs da l’amur èn dal tuttafatg nunenconuschents sin la glina. Tant da las creatiras che cuschinan sco er da tut ils ulteriurs animals datti numnadamain be ina schlattaina. Tut crescha sin plantas e tut tenor ils differents fritgs che quellas portan sa differenzieschan ellas er areguard lur grondezza e la feglia fermamain ina da l’autra. Las plantas sin las qualas creschan las creatiras che cuschinan u ils umans, èn bler pli bellas che las autras. Ellas han gronda roma guliva e feglia da la colur da la charn; e lur fritgs èn nuschs ch’han ina crosa fitg dira ed ina lunghezza d’almain sis pes. Cur che la midada da colur inditgescha che quellas sajan madiras, vegnan ellas racoltadas cun grond quità e conservadas uschè ditg sco ch’ins chatta per bun. Vul ins alura far daventar viv il sem da questas nuschs, sche las bittan ins en ina gronda avnaun cun aua buglienta; entaifer paucas uras s’avran las crosas e la creatira siglia viadora.

Anc avant ch’els vegnan sin il mund, è lur spiert adina gia vegnì furmà da la natira per in spezial intent. Or d’ina crosa vegn in schuldà, or d’ina autra in filosof, or d’ina terza in teolog, or d’ina quarta in giurist, or d’ina tschintgavla in fittadin, or d’ina sisavla in pur e.u.v.; e mintgin cumenza immediat a sa perfecziunar en la pratica da quai ch’el saveva avant be en la teoria.

D’enconuscher cun segirezza vi da la crosa tge che sa chatta en ella, è fitg difficil; ma da mes temp ha in teolog lunar fatg gronda canera ch’el saja en possess da quest misteri. Ins n’ha però betg fatg grond stim dad el ed era tras a tras da l’avis ch’el saja malsaun.

Cur che la glieud sin la glina vegn veglia, na mora ella betg, mabain sa schlia en l’aria e sa perda sco fim.

Baiver na dovran els betg, pertge ch’els na sa svidan mai, auter che tras expirar. Els possedan be in det vi da mintga maun e cun quel èn els buns da far tut tuttina bain u anc meglier che nus che avain sper il polesch anc quatter.

Lur chau portan els sut il bratsch dretg. E sch’els han da far in viadi u ina lavur tar la quala els ston sa muventar fermamain, sch’al laschani per ordinari a chasa; pertge ch’al dumandar per cussegl pon els n’emporta betg quant lunsch davent da quel ch’i sa chattan. Er ils nobels tranter ils abitants da la glina na van per ordinari betg tranter la glieud cumina, sch’els vulan savair tge che gira là; els restan a chasa, vul dir il corp resta a chasa e trametta be ora il chau, il qual po esser preschent incognito e po returnar tenor plaschair da ses signur cun l’infurmaziun tratga en.

Ils sems d’iva sin la glina sumeglian dal tuttafatg nossa granella ed jau sun fermamain persvadì che sch’in stemprà sin la glina pitga giu las ivas da lur monis sche crodan ils sems sin nossa terra e furman la granella. Jau crai er che questa mia remartga stoppia gia esser enconuschenta dapi daditg a baininqual vendider da vin; en mintga cas hai jau survegnì diversas giadas vin che pareva d’esser fatg da granels e che gustava precisamain sco il vin da la glina.

In’autra chaussa remartgabla avess jau prest emblidà. – Il venter ed il magun han per la glieud sin la glina la medema muntada sco tar nus ina bulscha. Els mettan en quels quai ch’als serva ed als avran e serran gist sco ch’els vulan – beglia, dir, cor ed auter dadens n’han els numnadamain betg. Medemamain na portan els nagins vestgids; pertge ch’els na possedan nagina membra vi da l’entir corp, la quala il turpetg dumandass da cuvrir.

Lur egls pon els prender ora e metter en tenor plaschair. E guardar cun quels pon els adina tuttina bain, independentamain sche quels sa chattan en lur chaus u en lur mauns. Perdan u donnegeschan els per casualitad in egl, sche pon els emprestar u cumprar in auter e duvrar quel tuttina bain sco lur agen. Ins chatta perquai dapertut sin la glina glieud che martgadescha cun egls; ed en quest reguard han tut ils abitants tuttavia lur chaprizis; baud èn egls verds en moda, baud egls mellens.

Jau confess che questas chaussas tunan in pau curius. Ma jau surlasch a mintgin ch’ha il minim dubi d’ir sez sin la glina e da sa persvader che jau sun restà fidaivel a la vardad sco forsa be paucs viagiaturs.


17. Viadi tras il mund sco er autras aventuras remartgablas
[edit]

Sche jau poss fidar a Voss egls, mes signurs, sche vegn jau bain pli tgunsch stanchel d’As raquintar curius schabetgs or da mia vita che Vus da ma tadlar tiers. Vossa favur ma stgauda memia fitg il cor per pudair chalar mes raquint – sco che jau aveva previs – cun mes viadi sin la glina. Tadlai pia, sche Vus vulais, anc in’istorgia, la quala è tuttina credibla, ma forsa schizunt anc pli remartgabla e misteriusa che l’ultima.

Ils viadis a Sicilia da Brydone, ils quals jau hai legì cun fitg grond plaschair, m’han fatg gust da visitar la muntogna Etna. Sin mes viadi fin là na m’è dà en egl nagut remartgabel. Jau di a mai; pertge che baininqual auter avess segiramain chattà diversas chaussas ordvart remartgablas e las avess raquintà detagliadamain al public per recumpensar ils custs da viadi. Per mai però eran quai piculezzas quotidianas, cun las qualas jau na vi stanclentar a nagin la pazienza.

Ina damaun sun jau partì baud d’ina tegia situada al pe da la muntogna. Jau era fermamain decis d’intercurir ed explorar l’indriz intern da questa famusa chazzetta da fieu, e quai schizunt sch’i dueva custar mia vita. Suenter in via stentusa da trais uras sun jau ma chattà al piz da la muntogna. Ella furiava gist en quest mument ed aveva gia furià durant trais emnas. Co che quella vesa ora sut talas circumstanzas, è gia vegnì descrit uschè savens che jau vegniss en mintga cas memia tard – premess ch’in tal eveniment sa laschia insumma descriver; e damai che las descripziuns existentas n’èn betg ablas da far quai, sche vegni ad esser il meglier sche jau na perd er betg temp cun empruvar il nunpussaivel – e Vus la buna luna.

Jau sun ì trais giadas enturn il crater – il qual Vus As pudais imaginar sco in grond dratguir –, e damai che quai na m’ha betg fatg daventar pli perdert, sche sun jau ma decidì curt e bain da siglir viaden. Strusch che jau aveva fatg quai, sche ma chattava jau en in suaduir d’ina terribla chalira e mes pover corp è vegnì smatgà e brischà terriblamain en divers lieus, nobels e main nobels, tras la burnida che sajettava siadora d’in cuntin.

Ma cumbain che la cotgla vegniva bittada ad aut cun gronda forza, sche era il pais, cun il qual mes corp sfundrava, tuttina anc bundant pli grond ed jau sun per ventira arrivà en curt temp sin il fund. L’emprim che jau hai fatg surasenn è stà in terribel ramplunim, stgadanim, cridar e blastemmar che pareva da vegnir da tuttas varts.

Jau hai avert ils egls e guarda qua! – jau era en cumpagnia dal Vulcan e da ses ciclops. Quests signurs – ils quals mia sauna raschun aveva daditg bandunà en il reginavel da las paraulas – eran sa dispitads dapi trais emnas davart urden e subordinaziun, e da quai era arrivà il malruaus en il mund superiur. Mi’apparientscha ha cun ina giada stgaffì pasch e concordia tranter l’entira societad. Vulcan è immediat zoppegià vi tar sia stgaffa per plaster ed itgs, ils quals el m’ha sez mess si; ed en curt temp èn mias plajas stadas guaridas. Ultra da quai m’ha el servì intgins refrestgs, ina buttiglia nectar ed auters vins custaivels sco che be ils dieus e las dieuas als dastgan gustar uschiglio.

Apaina che jau m’era revegnì in pau, m’ha el preschentà a sia dunna, la Venus, e l’ha cumandà da ma procurar mintga empernaivladad che mia situaziun dumondia. La bellezza da la stanza en la quala ella m’ha manà, il giudiment dal sofa sin il qual ella m’ha plazzà, la grazia divina da ses entir esser, l’amiaivladad da ses cor lom – tut quai è elevà lunsch sur tut quai che la lingua po exprimer e gia da pensar vi da quai ma fa vegnir tut sturn.

Vulcan m’ha dà ina descripziun fitg detagliada da la muntogna Etna. El m’ha ditg che quel na saja nagut auter ch’in grond mantun da cotgla che vegnia bittà or da sia fuaina. Savens saja el sfurzà da punir sia glieud; alura bittia el ad els en gritta burnida sin il corp, la quala vegnia savens parada cun grond inschign e sajettada viadora en il mund per la prender davent da ses mauns. «Nossas malperinadads», ha el cuntinuà, «duran per part plirs mais e las apparientschas ch’ellas effectueschan sin il mund furman quai che Vus umans numnais, tant sco che jau sai, erupziuns. La muntogna Vesuv è medemamain in da mes lavuratoris, tar il qual ma maina ina via che passa almain traitschienttschuncanta miglias sut la mar. – Sumeglianta discordia sco qua maina er là tar talas erupziuns.»

L’instrucziun dal dieu m’ha plaschì fitg bain; ma anc meglier m’ha plaschì la cumpagnia da sia dunna ed jau n’avess forsa mai bandunà quests palazs sutterrans sch’in pèr bagliaffuns malvulents n’avessan betg mess in pilesch en l’ureglia a Vulcan ed envidà en ses cor buntadaivel in terribel fieu da schigliusia. –

Senza m’avair avertì gnanc zic m’ha el tschiffà ina damaun, gist cur che jau vuleva servir la dieua che fascheva la tualetta, m’ha purtà en ina stanza che jau n’aveva anc mai vis, m’ha tegnì sur ina profunda cisterna – sco che jau hai gì l’impressiun – ed ha ditg: «Ti mortal malengraziaivel, turna enavos en il mund, dal qual ti es vegnì.» Cun quests pleds m’ha el laschà crudar entamez la profunditad, e quai senza ma dar la minima chaschun da ma defender. Jau sun crudà e crudà adina pli svelt, fin che la tema da mi’olma m’ha finalmain prendì tutta schientscha.

Ma tuttenina sun jau ma sveglià da mes svaniment, numnadamain cur che jau sun crudà en in’immensa mar dad aua, la quala vegniva sclerida dals radis dal sulegl. Da giuven ennà saveva jau nudar bain ed era bun da far da tuttas sorts acrobaticas en l’aua. Perquai sun jau immediat ma sentì sco da chasa ed en cumparegliaziun cun la terribla situaziun da la quala jau era gist vegnì liberà, m’ha mia actuala parì sco in paradis.

Jau hai guardà enturn ed enturn, hai però vis sin tuttas varts be aua. Ed er il clima che regiva qua sa differenziava a moda fitg dischagreabla da la fuaina da maister Vulcan. Finalmain hai jau scuvert en ina tscherta distanza insatge che veseva ora sco in grip vaira grond e che pareva da s’avischinar a mai. Bainprest èsi sa mussà ch’i sa tractava d’ina muntogna da glatsch nudanta. Suenter avair tschertgà ditg, hai jau finalmain chattà in lieu nua che jau pudeva arrivar sin quel e raiver fin al piz il pli sisum. Ma per mia gronda desperaziun m’eri er anc si qua nunpussaivel da scuvrir terra.

Finalmain, curt avant ch’i vegnia stgir, hai jau vis in bastiment a navigar encunter mai. Apaina che jau sun stà damanaivel avunda, hai jau clamà. Ins m’ha respundì per ollandais; jau sun siglì en la mar, sun nudà fin tar il bastiment e sun vegnì tratg a bord. Jau sun m’infurmà nua che nus ans chattian ed hai survegnì per resposta: en la Mar dal Sid.

Questa scuverta ha cun ina giada schlià l’entir misteri. Igl era uss cler che jau era crudà da la muntogna Etna tras il punct central da la terra en la Mar dal Sid; in viadi ch’è en mintga cas pli curt che quel enturn il mund. Fin uss n’al aveva nagin empruvà auter che jau e sche jau al avess da repeter, sche vegn jau a far observaziuns pli precisas.

Jau m’hai laschà purtar inqual rinfrestg e sun ì a letg. Ils Ollandais èn però in pievel vaira rubiesti. Jau hai raquintà als uffiziers mias aventuras a moda tuttina sincera e simpla sco a Vus, mes signurs, ed intgins dad els, surtut il chapitani, han fatg l’impressiun sco sch’els dubitassan vi da mia vardaivladad. Dentant avevan els recepì mai amiaivlamain a bord, jau dependeva dal tuttafatg da lur favur e damai hai er jau, gugent u navidas, stuì supportar lur ingiurias.

Alura sun jau m’infurmà, nua ch’els sajan da viadi. Els m’han respundì ch’els navigheschian en tschertga da novas scuvertas e sche mes raquint correspundia a la vardad sche hajan els en mintga cas cuntanschì lur finamira. Nus ans chattavan gist sin il viadi che capitani Cook aveva fatg ed essan arrivads l’autra damaun tar la Botany-Bay – in lieu en il qual la regenza britannica na duess pelvaira betg trametter canagls per als chastiar, mabain umens meritaivels per als onurar, uschè ritgamain ha la natira rasà ora qua ses megliers regals.

Nus essan restads qua be trais dis; il quart suenter nossa partenza è rut ora in terribel stemprà ch’ha stgarpà entaifer paucas uras tut nossas velas, ha rut l’aissa dal piz da la nav e bittà enturn la part superiura da l’arber grond, uschia che quella è crudada sin il recipient en il qual era enserrà noss cumpass ed ha pitgà en tocca tant il recipient sco er il cumpass. Mintgin ch’è gia navigà sin la mar sa tge povras consequenzas ch’èn colliadas cun ina tala sperdita. Nus na savevan propi betg tge pigliar a mauns.

Finalmain è il stemprà tschessà ed igl è suandà in vent alert ch’è sa mantegnì sur lung temp. Trais mais eran nus navigads e stuevan senz’auter avair mess enavos in grond tschancun che nus avain tuttenina percurschì ina midada remartgabla vi da tut quai ch’ans circumdava. Nus essan ans sentids uschè levs e cuntents; noss nas èn vegnids emplenids cun las pli empernaivlas savurs da balsam; ed er la mar aveva midà sia colur e n’era betg pli verda, mabain alva.

Bainbaud suenter quest midament miraculus avain nus vis terra e betg lunsch davant nus in port, vers il qual nus essan navigads ed il qual è sa mussà sco ordvart vast e profund. Enstagl d’aua cuntegneva el latg che gustava grondius. Nus avain sbartgà e – l’entira insla consistiva d’in grond chaschiel.

Nus n’avessan forsa gnanc scuvert quai, sch’in schabetg remartgabel n’ans avess betg manà sin quest fastiz. Sin noss bastiment sa chattava numnadamain in marinar ch’aveva da natira ennà in’antipatia cunter chaschiel. Apaina ch’el è ì a terra, è el ì en svaniment. Vegnind el puspè tar sasez, ha el supplitgà da prender davent il chaschiel che sa chattia sut ses pes e cun guardar suenter han ins vis ch’el aveva dal tuttafatg raschun e che l’entira insla consistiva, sco gia ditg, da nagut auter che d’in immens chaschiel. Da quel vivevan er ils abitants per gronda part e gist tant sco ch’els mangiavan durant il di creschiva mintgamai suenter durant la notg. Nus avain vis in grond dumber da vignas cun ivas bellas e grondas; e sch’ins pressava quellas, na devan ellas nagut auter che latg.

Tar ils abitants sa tractavi da bellas creatiras che gievan sin duas chommas. Ellas avevan per ordinari ina grondezza da nov pes, avevan trais chommas ed in bratsch. E cur ch’ellas eran grondas, las creschiva in corn sin il frunt, il qual ellas duvravan cun grond inschign. Sin la surfatscha da latg manavan ellas atras cursas e spassegiavan enturn sin quella senza sfundrar cun tuttina bler inschign sco nus auters sin ina prada. Medemamain creschiva sin quest’insla u sin quest chaschiel ina gronda quantitad da graun cun spias che vesevan or sco bulieus ed en las qualas giaschevan pauns ch’eran cotgs dal tuttafatg e ch’ins pudeva dalunga mangiar. Girond enturn sin quest chaschiel avain nus scuvert set flums da latg e dus da vin.

Suenter in viadi da sedesch dis essan nus arrivads a la costa che giascheva da l’autra vart da quella nua che nus eran ids a riva. Qua avain nus chattà in entir tschancun dal chaschiel blau infestà, il qual ils vairs mangiabains da chaschiel laudan a tschiel. Enstagl ch’igl avess gì lien chariels, creschivan però lasura ils pli squisits pumers sco persicher, apricoser e milli autras sorts che nus n’enconuschevan gnanc. Sin questas plantas ch’èn d’ina grondezza surprendenta sa chattavan blers gnieus d’utschels.

Tranter auter ans è dà en egl in gnieu d’in pestgaderin ch’aveva ina circumferenza ch’era tschintg giadas pli gronda ch’il tetg da la baselgia da son Paul a Londra. Quel era vegnì furmà a moda artifiziala or d’immensas plantas e cuntegneva almain – spetgai in mument, pertge che jau eruesch gugent tut a moda precisa – almain tschintgtschient ovs e mintgin aveva circa la grondezza d’in oxhoft.

Ils giuvens che sa chattavan lien na pudevan nus betg be vesair, mabain als udivan er a chantar. Suenter avair avert cun gronda fadia in tal ov, è vegnì viadora in giuven utschellin senza plimas ch’era in bun tant pli grond che ventg tschess creschids. Nus avevan strusch mess en libertad il giuven animal ch’il vegl pestgaderin è precipità, ha tschiffà cun ina da sias griflas noss chapitani, è sgulà cun el ina miglia ad aut, al ha dà fermamain cun las alas ed alura laschà crudar en la mar.

Ils Ollandais nodan tuts sco ratuns; bainprest è el puspè stà tar nus e nus essan returnads tar noss bastiment. Nus essan però ids in’autra via ed avain perquai anc chattà bleras autras chaussas dal tuttafatg novas e remartgablas. Tranter auter avain nus sajettà dus bovs selvadis ch’avevan be in corn, il qual als crescha tranter ils dus egls. Silsuenter essan nus ans enriclads d’als avair sajettà, damai che nus essan vegnids a savair ch’ils abitants als domesticheschan ed als dovran per ir a chaval e trair chars sco nus ils chavals. Sco ch’ins ha ditg a nus, duaja lur charn gustar excellent; ma per in pievel che sa nutrescha be da latg e chaschiel è quella dal tuttafatg inutila.

Cur che nus eran anc dus viadis d’in di davent da noss bastiment, avain nus vis trais umens che pendevan cun il chau engiu vi dad autas plantas. Jau sun m’infurmà tge ch’els hajan fatg ch’els hajan merità in chasti uschè sever. Ins m’ha ditg ch’els sajan stads a l’ester e ch’els hajan cugliunà lur amis suenter lur return, als descrivend lieus ch’els n’hajan mai vis ed als raquintond chaussas che n’eran mai capitadas. Jau sun stà da l’avis ch’il chasti saja dal tuttafatg giustifitgà; per in viagiatur na datti numnadamain nagin’obligaziun pli sontga che da dir precisamain la vardad.

Suenter avair cuntanschì noss bastiment avain nus dalunga auzà l’ancra ed essan navigads davent da quest pajais extraordinari. Tut las plantas a la costa, tranter las qualas intginas eran fitg grondas ed autas, han fatg en in temp precis duas reverenzas davant nus ed han silsuenter puspè occupà lur posiziun guliva d’avant.

Suenter esser navigads enturn trais dis sappia Dieu nua – pertge che nus n’avevan anc adina nagin cumpass –, essan nus arrivads en ina mar che pareva d’esser dal tuttafatg naira. Nus avain sagià l’aua naira presumada – e guarda qua: igl era il vin il pli exquisit. Uss avevan nus da far il tgil plain che betg tut ils marinars vegnian sturns da quel.

Ma ditg n’ha il plaschair betg cuzzà. Gia paucas uras pli tard eran nus circumdads da balenas e d’auters animals d’immensa grondezza. Tranter quels era ina che nus na pudevan betg survesair, gnanc cun tut ils telescops che nus avain prendì en agid. Deplorablamain avain nus remartgà la bestia pir cur che nus l’eran fitg datiers; e cun ina giada ha ella tratg viaden noss bastiment cun pitgas e velas e tut tranter ses dents, envers ils quals la pitga dal pli grond bastiment da guerra è in pitschen lainin. Suenter esser stads in temp en sia bucca, ha ella avert quella vaira fitg, ha traguttì in immens quantum aua ed ha flottà noss bastiment ch’era – sco che Vus As pudais imaginar – nagina buccada pitschna giuaden en il magun.

E qua giaschevan nus uss uschè ruassaivel sco sche nus avessan bittà l’ancra ed i na giess nagin vent. L’aria era, quai na sa lascha betg snegar, in pau chauda e dischagreabla. – Nus avain chattà ancras, sugas, bartgas ed in dumber considerabel da bastiments, per part chargiads, per part vids, che questa creatira aveva traguttì. Tut quai che nus faschevan stueva vegnir illuminà cun agid da tizuns. Per nus na devi nagin sulegl, nagina glina e nagins planets pli. Per il pli ans chattavan nus duas giadas a di en aua auta e duas giadas sin il fund. Cur che l’animal baveva avevan nus diluvi e cur ch’el spondeva aua, ans chattavan nus sin il fund. Tenor ina calculaziun precauta tragutteva el per ordinari dapli aua che quai ch’il Lai da Genevra cuntegna, e quel ha tuttina ina circumferenza da trenta miglias.

Il segund di da nossa praschunia en quest reginavel da la notg hai jau gughegià da refluss – sco che nus numnavan il temp cur ch’il bastiment giascheva sin il fund – da far ensemen cun il chapitani ed intgins uffiziers ina pitschna excursiun. Nus ans eran sa chapescha munids tuts cun tizuns ed essan fruntads sin var dieschmilli umans da tut las naziuns. Els vulevan gist sa cussegliar, co ch’els possian puspè cuntanscher lur libertad. Intgins dad els avevan gia passentà plirs onns en il magun da l’animal. Gist en quel mument ch’il president ans vuleva orientar areguard la chaussa, per la quala nus ans eran radunads, ha noss smaladì pesch survegnì said ed ha cumenzà a baiver; l’aua è culada en cun tala vehemenza che nus tuts avain stuì ans retrair immediat vers noss bastiments u che nus avessan ristgà da najar. Divers da nus han malapaina pudì sa salvar cun nudar.

Intginas uras pli tard essan nus stads pli fortunads. Apaina ch’il monster era sa svidà, essan nus puspè ans radunads. Jau sun vegnì elegì sco president ed hai proponì da liar ensemen dus dals pli gronds arbers e da chatschar quels tranteren cur ch’il monster avria la bucca, per impedir ch’el possia serrar quella. Questa proposta è vegnida acceptada generalmain e tschient ferms umens èn vegnids elegids d’exequir quella. Strusch che nus avevan preparà noss dus arbers, è gia sa preschentada la chaschun d’als duvrar. Il monster ha susdà e dalunga avain nus cugnà tranteren noss dus arbers fermads ensemen, uschia ch’ina fin tanscheva tras la lieunga encunter il tschiel sut da la bucca e l’autra ensi fin al tschiel sura; tras quai eri propi daventà nunpussaivel da vulair serrar la bucca, schizunt sche nossas pitgas fissan anc stadas bler pli flaivlas.

Uschespert che tut è stà semtgà en il magun, avain nus equipà intginas bartgas ch’han remblà sasezzas e nus viadora en il mund. La glisch dal di ans ha fatg aparti bain suenter questa praschunia da quattordesch dis (sche nus avevan quintà endretg). – Suenter che nus tuts ans eran dispensads da quest magun da pesch spazius, avain nus quintà ina flotta da trentatschintg bastiments da tuttas naziuns. Noss arbers avain nus laschà chatschà en bucca al monster, per proteger auters da la terribla disgrazia da vegnir serrads en questa starmentusa profunditad da notg e tuffien.

Noss emprim giavisch è stà uss d’intervegnir en tge part dal mund che nus sajan ed a l’entschatta n’ans vuleva quai betg reussir. La finala sun jau vegnì a savair sin fundament d’observaziuns da pli baud che nus ans chattian en la Mar Caspica. Damai che questa mar è circumdada dal tuttafatg cun terra e n’ha nagina colliaziun cun autras auas, ans eri dal tuttafatg nunchapibel co che nus eran arrivads là. Ma in dals abitants da l’insla da chaschiel che jau aveva manà cun mai, ans ha fatg in’explicaziun fitg raschunaivla areguard quai. Tenor ses avis ans aveva numnadamain il monster, en il magun dal qual nus eran stads serrads en uschè ditg, manà na qua tras ina via sutterrana. – Saja sco ch’i veglia: en mintga cas eran nus uss qua ed eran cuntents d’esser qua. Ed uschia essan nus ids uschè spert sco pussaivel vers la riva ed jau sun stà l’emprim ch’è ì a terra.

Apaina che jau aveva mess mes pes sin terra sitga, è in ursun currì vers mai. Ha!, hai jau pensà, ti ma vegns gist dretg. Jau hai tschiffà cun mintga maun ina da sias tschattas davant ed al hai l’emprim embratschà uschè cordialmain ch’el ha cumenzà ad urlar terriblamain. Senza ma laschar commuventar da quai, al hai jau tegnì uschè ditg en questa posiziun, enfin che jau al aveva fomentà a mort. Quai ha fatg respect visavi tut ils urs e nagin n’ha pli gì il curaschi da sa metter en via a mai.

Da qua davent sun jau viagià a Son Petersburg ed hai survegnì là d’in vegl ami in regal che m’è stà ordvart custaivel. I sa tractava numnadamain d’in chaun da chatscha che derivava da l’enconuschenta chogna ch’aveva – sco che jau As hai gia raquintà ina giada – fatg pitschens durant ch’ella fascheva chatscha suenter ina lieur. Deplorablamain è ella vegnida sajettada curt temp suenter d’in chatschader maladester ch’ha tutgà enstagl d’ina retscha da giaglinas il chaun che las aveva retegnì. En regurdientscha m’hai jau laschà far da la pel da l’animal quest libroc qua; e mintga giada che jau vom dal temp da chatscha sin la prada, ma maina quel directamain là nua ch’igl ha selvaschina. Ma chat jau damanaivel avunda per pudair sajettar, sche sgola in nuf davent da mes libroc e croda gist en quel lieu, nua che sa chatta l’animal; e damai che jau hai adina tendì mes tgiet e pulvra sin la chazzettina na ma mitscha nagut. – Sco che Vus vesais, m’èn be pli restads trais nufs, ma apaina che la chatscha cumenza puspè, duai mes libroc vegnir munì cun duas novas retschas.

Ma visitai puspè ina giada – vi dal divertiment n’As vegni segiramain betg a mancar. Per oz ma recumond jau ed As giavisch ina buna notg.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Gottfried August Bürger. Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande – Feldzüge und lustige Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen, wie er dieselben bei der Flasche im Zirkel seiner Freunde selbst zu erzählen pflegt. Göttingen 1786.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Translaziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse