La vatga cranzla

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
La vatga cranzla  (1924) 
by Schimun Vonmoos


1. Co che Steivan Paloc vul guardar tgi che vegn maister e tge che sia vatga pensa da quai
[edit]

«Questa giada vi jau guardar tgi che cumonda», ha exclamà Steivan Paloc; «jau hai avunda da questas vatgas nauschas e vi avair in animal da razza.» El ha dà cun ses pugn massiv sin maisa ch’ils cuppins èn siglids en l’aria.

«Fa sco che ti vuls», ha replitgà sia dunna Aita, «ma quai ta vi jau avair ditg: Sche ti fas davent mia buna vatga cranzla, sche pos guardar tgi che mulscha quella, cun la quala ti vegns natiers; jau na la tutg en gnanc cun in det.» Sco per dar dapli forza a ses pled, era ella stada si sa vulvend vers la fanestra, e la manada ch’ella aveva dà faschond quai, laschava supponer ch’er ella saja ina cranzla. I dat umans che fan tals moviments spezials, ils quals laschan percorscher insatge da lur caracter. Quest moviment plain energia è senza dubi er dà en egl a Steivan. Forsa ch’ina regurdanza or da temps passads, cura che quests moviments plain vita da la giuvna Aita al avevan intgantà, è sortì dal profund da ses stgir sentiment ed i pareva ch’ella pudess stizzar il fieu da la gritta ch’era sa dasdada en el. Per in mument è sa mussà in auter tratg sin sia fatscha, in tratg lom ed amuraivel. Ma quai è be stà in curt mument e lura ha Steivan, che n’era betg disà da far lungas reflexiuns e blers pleds, bandunà la stiva, serrond l’isch cun in terribel sfratg. Quel ha anc stremblì in mument e fatg in tgulim sco sch’el vuless discurrer e dir: Per supportar blers da quests culps sun jau memia vegl ed er l’entira chasa po tegnair anc onns e decennis sch’ella serva be a la pasch, ma sche quai avess da signifitgar ina decleranza da guerra, sche pudess ella bainbaud crudar cun mai ensemen en ruina.

Entant aveva Steivan laschà ora la vatga cranzla ed era sa mess sin via per ir sin il martgà da Scuol. Il pover animal che n’era cun ses set latgs betg pli en la flur dals onns, na saveva betg chapir, daco che ses patrun fascheva uschè savens diever dal bastun. Uschiglio n’enconuscheva el nagut auter che buns pleds e finas charsinadas; i pareva sco sch’els sa chapissan vicendaivlamain, entant che oz faschevi l’impressiun sco sch’els sa sajan dal tut esters ed ostils.

Nus umans essan disads e crajain che las vatgas na sajan betg ablas da pensar. E quai mo perquai ch’ellas na san betg discurrer – sco sche quels che discurran il pli bler, fissan er ils pli ferms en il pensar. Savens è quai tut auter e tar blers lungs discurs, sch’ins stgassass tut quai ch’è frasa vida, sche na restassi betg auter ch’in lung: Muh! Senza dubi han er las vatgas ina tscherta vita interna, ch’ins numnia quella instinct u sentiment u sco ch’ins vul. Quai che sa muveva en il pli profund intern da la vatga cranzla sa laschass forsa exprimer en ils sequents pleds da la lingua umana: «Nus povras creatiras mittas essan millieras d’onns ennà sentenziadas a patir senza dir pled, e cun il temp essan nus er ans disadas da patir ed avain emprendì quella virtid divina che levgescha tut: la pazienza. Tgi sa però, sche mes patrun na patescha betg er, patescha anc dapli che jau, uschiglio na vegniss el betg a ma tribular.»

Èsi bain quai che la vatga cranzla pensava u resentiva? Jau na sai betg, ma en mintga cas ha ella cumenzà, quant fadius che quai la era, a s’adattar al pass dal patrun; e vair èsi medemamain che ses patrun pativa, pativa anc bler dapli che la cranzla. El na vegniva betg be pitgà cun il fist da coller, el vegniva pitgà cun la pertga da fieu che fa buglir il sang ed ha mess en ruina tants e tants umans ed entirs pievels. En el era sa dasdada quella terribla mania che sa cloma: Jau vi empruvar tgi ch’è il ferm, vi guardar tgi che cumonda. I dat umans ch’èn destinads a la pasch; nua ch’els entran, vegn la pasch cun els. I dat er umans ch’han insatge instigant; dapertut portan els disfidanza, scuidanza ed odi, en la lavur ed en il gieu. La plipart dals umans han insatge da tuts dus elements, els han duas olmas en lur pèz: els han lur muments, lur temps, nua ch’ils nauschs patratgs ed ils bass sentiments han il suramaun e lur temps, nua ch’il bun spiert dominescha ed als maina a la pasch e vaira cuntentezza.

Er Steivan aveva gì ses buns temps. El aveva spusà sia Aita avant circa 20 onns or d’intima affecziun, e quai era stà in temp da vaira primavaira plain flurs e plain speranzas. Las colurs eran plaun a plaun sblatgidas, ma la simpatia ed armonia era s’approfundada e stabilida. A quai stueva Steivan pensar ussa: tge bels onns avevan els passentà ensemen; mai in pled da dischuniun, lur lètg era stada adina tuttina bain accordada. En quest’armonia n’era la dumonda tgi che cumondia mai sa fatga sentir.

Ed ussa era capitada questa dissonanza. Pertge? Tgi era la culpa? Steivan scheva a sasez: Aita e nagin auter, ma ch’i custia tge ch’i veglia, jau vi empruvar tgi ch’è il ferm e guardar sch’ella n’emprenda betg a sautar suenter mia gìa.


2. Maschal Curdin Dimena declera co ch’i stat cun ils puncts da las vatgas e cun ils ureglins dals vadels
[edit]

Cur che Steivan è passà la storta da la Cularina, ha el vis vidvart in um che spetgava, senza dubi, sin sia cumpagnia. El fiss pli gugent restà sulet, avend da far avunda cun ses pensaments e ses novs quitads, ma quai avess parì sco in’offaisa, sch’er el fiss sa fermà ed avess spetgà che l’auter passia vinavant. Guardond pli precis, ha el vis ch’igl era Maschal Curdin Dimena. Il surnum ‹Dimena› al avevani dà perquai ch’el scheva mintga terz pled ‹dimena›. In pled caracterisescha savens l’uman, forsa che mintgin ha ses pled spezial, sia parola, per exempel damai – precis – insumma – pia – sco ch’ins di etc. Tar ils blers è questa parola ‹jau› – jau crai – jau sai – jau hai ditg. Quels da la birocrazia dovran il pled ‹nus›. Nus avain decis – nus constatain – nus avain fatg. Il pled spezial da Maschal Curdin era sco ditg ‹dimena›. Dal rest era el in um brav e raschunaivel e surtut dal muvel chapiva el fitg bler. Tar malsognas en stalla era el adina pront cun ses bun cussegl ed aveva er servì a Steivan cun quel gia bleras giadas. Steivan è pia ì vinavant ed ha salidà Maschal Curdin e quel al ha clamà:

«Bun di, Steivan, dimena vegns er ti a martgà, dimena cun la cranzla? Jau crajeva che Vus na l’hajas betg venala. Dimena n’è quella betg stada la pugniera ad alp, ed er en chascharia purtavas fitg bler latg?»

Per Steivan han quests pleds muntà ina mala piztgada, er Aita aveva mess tant pais sin il fatg che la cranzla deva uschè bler latg. Per las dunnas è adina il latg quai che quinta, ellas han lur superbia d’avair blers brocs da paintg en chaminada. Auter eri d’udir quest pled or da la bucca da Maschal Curdin ch’aveva ina da las meglras stallas da muvel.

«Jau hai cret ch’ozendi sajan las furmas l’essenzial», ha replitgà perquai Steivan; «sche Vus avais tratg uschè blers marenghins per Vossas trimas, sche na vegn quai betg ad esser pervi dal latg. Perquai vuless jau barattar la cranzla cun ina vatga da premi, sinaquai ch’era jau possia vegnir tar vadels cun ureglins e muvel cun puncts.»

«Dimena quai è endretg, sche ti tschertgas da meglierar tes muvel, però cun barattar vegns ti dimena memia tard sin quest martgà, uss èsi difficil da chattar anc ina vatga u trima d’emprima qualitad, er stuessas dimena far quint da spender ina buna munaida per ina tala. Dimena la cranzla è ina vatga en urden e ti pudessas entrar cun quella en la societad d’allevament. Senza dubi vegniss ella a far ses 70–75 puncts ed ils vadels avessan dimena il dretg sin ureglins. Sche ti cumprassas anc giu da terra putera u da la val giu in vadè da buna derivanza, sch’en insaquants onns pudessas dimena avair ina stupenta razza da muvel, dimena senza gronds sacrifizis. Dal rest èsi cun ils puncts tar il muvel sco tar ils umans: quels che fan ils pli blers puncts tar ils examens e davant ils experts, na fan perquai betg adina ils pli blers puncts en la vita, dimena –»

Maschal Curdin era uss en ses element ed è sa mess a declerar en lung ed en lartg sias ideas davart punctaziun, premiaziun ed allevament dal muvel. Steivan Paloc scheva be mintgatant gea gea, ma el n’udiva betg propi ils pleds da ses cumpogn, u sch’el als udiva, sche na passavan quels betg sur la sava da ses intelletg. Ses pensar aveva prendì ina tut autra direcziun tras la remartga ch’el pudess vegnir ad ina buna razza da muvel er senza vender la cranzla, pia senza stuair sa laschar en sin in cumbat cun Aita, dal qual nagin na pudeva savair tge fin ch’el vegniss a prender. Tge vita fiss quai stà, pensava el, sch’els n’avessan gnanc pli ditg in a l’auter in bun pled. Forsa ch’i fiss perfin vegnì adaquella ch’els avessan tractà mal in l’auter sin via e sin la lavur ed el sa snuiva sa regurdond tge penibla impressiun che sumegliantas scenas avevan mintgamai fatg sin el.

Tut andetg ha el udì la vusch da ses cumpogn ch’ha drizzà directamain il pled ad el, dumandond: «Has l’intenziun da vegnir president da vischnanca quest onn u aspireschas forsa schizunt ad in’elecziun en il Cussegl grond?»

Surprais ha respundì Steivan: «Gnanc en il siemi, pertge vegnis Vus sin uschè singularas supposiziuns?»

«Jau hai pensà che ti ta veglias preparar sin il pled d’avertura, siond che ti studegias uschè intensivamain e n’audas dimena gnanc tge ch’ins di.»

«Jau hai pensà davart quai che Vus avais ditg da la cranzla e ponderà, sch’i na fiss betg il meglier da sa volver e turnar a chasa cun quella.»

Maschal Curdin ha cumenzà a rir ed ha ditg: «Taidla, jau na vi dimena betg dar vinavant tes pleds, pertge che gia l’idea vegniss ins a chattar ridicula, siond ch’insatge sumegliant n’è anc mai capità. Dimena, cunquai che nus essan en pauc temp sin il martgà, sche emprova tia fortuna, forsa che ti chattas tuttina anc ina vatga tenor tes gust.»

Steivan ha sez realisà, quant curiusa che si’intenziun da returnar senza esser stà a martgà stueva parair a ses cumpogn ed el era gist per confidar a quel ses quitads famigliars; el aveva gia il pled orasum la bucca, qua al ha ditg ina vusch interna: Na, quai che daventa dadens mias portas na ston auters betg savair e per entant na duess nagin star tranter mai e mia Aita.

Qua ha el puspè udì a cuntinuar Maschal Curdin: «Dal rest laschavas uschiglio adina ir Aita a martgà, e quai cun raschun, ella è bler pli resoluta che ti. Dimena, fa attenziun ch’i na t’engionan betg, pertge che ti es bler memia bun. Ti has memia bler tema da far mal als conumans e lura surdovran els tia buntad. En la vita, sco sin il martgà, ston in savair esser dir, gea schizunt crudel, uschiglio na vegn ins mai al sieu, dimena!»

Quests pleds han dà in’andetga vieuta a ses pensar. Quai duev’anc sa mussar, tgi ch’era pli resolut e pli dir! Ussa eri decis: La cranzla stueva davent, u char u bunmartgà.


3. In recept per vender bain e cumprar meglier. Steivan baratta la Cranzla per ina mugia cun ureglins
[edit]

Entant eran els arrivads en il vitg ed han stuì finir lur conversaziun, pertge che da tuttas varts vegnivan muvel e vitgiras, a las qualas els stuevan ir ord via. Sin il prà dal martgà pulsava ina vita fitg animada. Gist a l’entrada steva in enconuschent martgadant che fascheva, sco per il solit, ina canera per set, ed ina quantitad da pievel radunà enturn el deva sin mintgina da sias tiradas ina potenta risada. Tuttenina è el sa vieut vers noss dus amis ed ha clamà cun ina vusch dad urs che defenda sia preda: «Qua vegn gist Maschal Curdin, quel sa dir il meglier da tuts, tge che questa vatga nauscha vala. Ve na e di, sch’ella n’è betg pajada e surpajada cun 40 marenghins. Cun quai n’è pajada betg be la vatga, ma er la corna ch’ella ha pers avant sai jau quants onns.»

Entant è Steivan ì vinavant cun sia cranzla, tschertgond in lieu per la rentar. En ses intern lavuravi sco en in furmicler, in patratg chatschava l’auter e quels eran surtut vegnids mess en moviment tras ils pleds da Maschal Curdin ch’el saja memia bun e na saja betg adattà per ir a martgà. Oz sin il martgà, sco er silsuenter ad Aita, vuleva el mussar ch’el era er bun d’auzar la vusch, ch’el saveva esser dir, gea crudel e senza remischun. Igl al è vegnida endament la maxima da ses vischin Jocalet ch’aveva ditg tantas giadas: «Sche ti vuls vender bain e cumprar meglier, sche na stos betg guardar sin il muvel, mabain sin la glieud, l’impurtant è da chattar il dretg mail, lura sa lascha far insatge.» Oz vuleva el studegiar las vistas ed eleger ses mail e lura esser dir ed al mundar senza remischun.

Uschia è Steivan ì vinavant, guardond enturn e contemplond las vistas cun egl penetrant, per chattar la victima adattada. Da temp en temp zappava el ad insatgi sin ils pes e sch’i crudavan in pèr blastemmas, sche aveva el be ses plaschair; er zappar sin ils pes ston ins, sch’ins vul emprender ad esser dir e crudel. Quasi giusum il prà dal martgà, in pau d’ina vart, pusà sin la latta vi da la quala era rentada ina mugia, ha el observà in umet cun egls in pau steris ed ina fatscha radunda. Fatscha radunda, egl innocent, quai era insatge per el. Sch’el pudeva tschiffar quest animalet en sias griflas, sche n’al vuleva el betg pli laschar liber u almain ina sgriflada al vuleva el dar ch’el na vegniss betg ad emblidar uschè baud. El ha rentà sia vatga betg lontan da la mugia e cumenzà bainbaud ina conversaziun cun la ‹fatscha radunda›. Cumbain ch’el aveva uschè nauschas intenziuns envers quest um, sche ha quel immediat mussà ina singulara fiduzia envers el. Suenter curt temp al aveva el confessà ch’el haja urgent basegn d’ina tscherta summa e saja perquai sfurzà da vender sia mugia, quant navidas ch’el sa separia da quella, siond ella da buna razza e – sco ch’el vesia – er munida cun ureglin.

«Disgraziadamain», ha el cuntinuà tut attristà, uschia che sia fatscha radunda pareva d’esser vegnida bler pli lunga, «mancan oz ils martgadants talians e perquai na va il muvel giuven betg – ni char, ni bunmartgà. L’unic fiss, sche jau pudess barattar la mugia per ina vatga; ils martgadants svizzers ch’èn preschents cumpran quasi be vatgas e trimas.»

In mument è sa sveglià en Steivan insatge sco cumpassiun e ses cor al vuleva surmanar ad ina narradad u l’autra, pertge ch’il cor è in schani singular e nar cura ch’el vegn lom. Qua al è puspè vegnì endament a dretg temp che oz vuleva el dar la cumprova da savair esser dir, crudel, senza remischun. Quest um stueva avair ina vatga ed el al vuleva dar quella, ma pajar al stueva quel char e bain. Il sulet vair era da dar immediat in tagl cun la manera lada che l’umet stettia qua cun la bucca averta e na possia betg far mucs. El ha fatg quint: En in onn era la mugia tant sco oz la vatga u anc dapli, senza quintar l’ureglin. Damai al tutgava in’envernada, da quintar bler 15 marenghins; per ir dretg aut vuleva el metter tiers anc 5 e dumandar 20.

El è s’avischinà cun faussa amiaivlezza a la ‹fatscha radunda› ed ha ditg: «Per As sustegnair sun jau per cas pront da barattar mia vatga per la mugia, ma bain chapì: be cunter in bun supplement.»

«Quai fiss per mai ina dretga fortuna, sche Vus ma vulessas ceder la vatga. Da quella vegniss jau immediat liber, pertge ch’igl è ina brava vatga ed jau hai er pensà ch’il supplement vegnia bain ad esser grond.»

Anc ina giada è sa muvì en Steivan in sentiment bun ch’al scheva: Betg tschiffar per il culiez quest pover um. Ma cun in moviment andetg ha el scurlattà giu tutta sentimentalitad ed ha ditg: «Cun damain che 20 marenghins na poss jau betg far il barat.» Ussa era quai ora e cun sang fraid è el sa mess ad observar l’effect sin sia povra victima.

Ma quel era tut quiet e gnanc stupefatg, anzi cun gronda cuntentezza e reconuschientscha en fatscha è el sa vieut vers Steivan, schend: «Jau hai quintà ch’i muntia circa tant e damai che Vus ma faschais quest grond servetsch, na vi jau betg esser immodest e martgadar.» Cun quai ha el stendì il maun a Steivan, sco ch’igl è usit cur ch’ins vul dar ses consentiment al martgà.

Ussa hai tutgà a Steivan da star stut; pertge ch’insatge uschia n’aveva el betg spetgà, el aveva oramai tschiffà il dretg mail per ses experiment, e ses nov ami era senza dubi anc pli radund che sia fatscha.

«Ina chaussa stoss jau anc dir», è sa fatg sentir il nov possessur da la cranzla: «Ils 20 marenghins As poss jau dar pir cur che jau hai vendì la vatga; ma quai na ma fa nagins quitads, jau vom be si qua tar ils martgadants da qua ora, quels la piglian sin il culp.» El ha fatg liber la vatga cun moviments uschè svelts che Steivan era tut surprais, e tut andetg è el stà sparì ensemen cun la cranzla, sco sche la terra als avess traguttì.

Steivan n’era betg in uman instabel, tut sia vita era sa muvida sin lingias gulivas e constantas. El n’era er betg suspectus, mintga giada ch’al avevan mancà u la giaischla u in sughet u in auter object, aveva el pensà che quai vegnia ad esser crudà giu dal char ed er sch’el veseva in pau pli tard tar ses vischin, il qual na giudeva en quest reguard betg gist il meglier num, objects che sumegliavan quels ch’al eran sparids sco in schumellin l’auter, sche pensava el: I dat blers asens che sa sumeglian, e n’avess mai gì nauschs suspects. Ma uss eri sco sche tut ils nauschaspierts fissan vegnids libers. Da tuttas sorts suspects èn sa svegliads en el. N’eri betg pussaivel u schizunt segir ch’empè da tschiffar l’auter, aveva el sez laschà tschiffar e quai malamain. El na saveva gnanc il num da la ‹fatscha radunda›. El sa regurdava ussa bain che cur ch’il cumprader da la cranzla l’aveva srentà, aveva ses egl steri survegnì tut in’autra expressiun, el n’era betg pli steri, mabain plain moviment sco l’egl d’ina fiergna. Er pudeva il cumprader snegar il supplement u pretender che quel era bler pli bass che quai ch’els eran sa cunvegnids. Ussa enclegieva el, pertge ch’igl eran adina anc divers gidanters tar in martgà, uschia pudev’ins sa referir en cas da basegn a testimonis, entant ch’el n’aveva nagins. Noss Steivan aveva nauscha luna, sias supposiziuns al parevan tschertezza ed el avess pudì dar a sasez schleppas ch’el aveva sa laschà cugliunar uschè malamain.

Qua ha el sentì in maun sin ses givè e sa vulvend aveva el avant sai la ‹fatscha radunda› cun egls glischants sco quels d’in uffant davant il pignol da Nadal.

«La vatga è bell’e vendida», ha quel ditg, «e schizunt meglier che quai che jau sperava. Ussa stuais vegnir cun mai a gentar ed alura As vi jau gist er dar la summa cunvegnida. Nus pigliain la mugia e la mettain entant en stalla.» Cun quai è el sa mess a srentar quella.

Steivan Paloc era uschè stut ch’el na saveva betg dir pled; tuts ses dubis e sias temas eran oramai stadas per nagut ed el aveva fatg grev entiert ad in brav um. Quantas giadas sa fa l’uman quittads e vesa l’avegnir stgir e plain smanatschas ed andetgamain capita insatge che mussa quant mal fundà che tut quest far pensiers era. Senza dir pled è Steivan suandà ses cumpogn e bainbaud èn els arrivads davant ina modesta, ma plaschaivla chasetta. Or da porta als è vegnì encunter ina dunna cun in bel poppin en bratsch ed in mat ed ina matta da trais e tschintg onns cuchegiavan nauadora. Quai era in plaschaivel maletg che resortiva anc pli ferm tras il cuntrast da la porta veglia che furmava il rom. Però la vista da la dunna è daventada trista ed ella ha immediat ditg: «N’has betg pudì vender la mugia? Ah, quant displaschaivel che quai è.»

Tut allegher ha ses um respundì: «Sajas cuntenta, jau hai gì gronda fortuna! Quest bun um ans ha gidà che jau hai pudì far buna fatschenta e vender la mugia anc per divers marenghins dapli che quai che nus avevan calculà. Ussa va svelt e metta a maisa, noss bun ami vegn er a gentar cun nus.»

Quests pleds han prendì davent dal duttafatg la pressiun che giascheva sin l’entira famiglia e la tristezza è sa midada en allegria. Tant la tristezza sco er l’allegria s’exprimivan en tuts egualmain, uschia ch’ins veseva a l’emprima egliada ch’en questa chasa dominava in bun spiert, il spiert da la pasch e concordia. Avend mess en la mugia, èn Steivan e ses cumpogn ids en stiva e quel al ha ditg: «L’emprim dal tut vulain nus reglar noss quint. La summa cunvegnida era 20 marenghins. En consequenza dal barat hai jau obtegnì per la trima 10 marenghins dapli che quai che jau – er en il meglier cas – aveva calculà. Sche Vus crajais che quai na saja betg malraschunaivel da mai, sche partin nus quest import mez per in.»

Ed el ha dumbrà ora 25 marenghins.

Steivan Paloc era surprais, sche betg starmentà. Era quai pussibel ch’i dat en noss temp che tut curra suenter l’aur e dependa da l’aur, in uman che sa cuntegna en questa maniera, e quai anc in ch’è en basegn. El ha sfruschà a sasez cun il maun il frunt per esser segir che quai na saja betg be in siemi e lura ha el mess en plaunet ses 20 marenghins ed ils auters ha el stuschà enavos balbegiond: «Na, na, quai na tutga betg a mai.»

Er la dunna è ussa sa maschadada en il discurs ed ha ditg: «Gea, prendai be l’import che mes um As vul dar, il qual As tutga cun dretg e raschun. Nossa mugia era bain in animal benedì e bain creschì, ma senza Voss agid n’avessan nus betg pudì vender quella.»

Qua è Steivan sa stendì a si’entira lunghezza ed ha auzà la vusch, clamond plain emoziun: «Gnanc in pled pli da questa chaussa, martgà è martgà. Steivan Paloc è adina stà tar ses pled e quel duai valair er oz.»

Quest tun resolut ha fatg fin a la singulara questiun ed els èn sa mess a maisa. Cumbain che la schuppa da giutta gustava stupent, sche n’avevan els betg bler gust da mangiar; ils cors eran memia plains da quell’allegria che entra en els, cur ch’els stattan sut l’influenza dal bun spiert, dal spiert da bainvulientscha ed armonia. Els na schevan betg bler, ma els guardavan mintgatant in a l’auter en ils egls e qua glischava insatge plaschaivel, quella splendur ch’è l’effect dal sentiment. Tge benefizi èsi da seser ensemen cun buns ed amuraivels umans.


4. Ina nova situaziun: Steivan venda la mugia cun gudogn
[edit]

Avend prendì cumià da ses novs amis, ha Steivan piglià sia mugia ed è puspè ì sin il martgà. Quest cumià n’era betg passà senz’in tschert moviment dolurus da l’anim. Surtut il cumià dals uffants al era ì a cor. Quels n’avevan segiramain betg chapì da tge ch’i sa tractava, ma il cumportament engraziaivel e respectus dals geniturs als aveva fatg impressiun ed els guardavan cun lur egls innocents plain admiraziun e fiduzia sin Steivan, uschia ch’el sa sentiva commuventà. Da pensar ch’el vuleva dar ina brava struschida al bab, la quala avessan senza dubi er resentì ils povers uffants, e che quels mussavan ussa tanta affecziun e reconuschientscha vers sia persuna... Gea, pir memia, el aveva tschertgà da far mal, ma la sabia providientscha divina aveva manà tut en bain. Sut l’influenza da questas reflexiuns era Steivan l’emprim quasi intenziunà dad ir directamain a chasa cun sia mugia e tegnair quella sco viva regurdanza a quels sentiments ch’avevan auzà e rinforzà ses anim. Però el era vairamain vegnì a martgà per acquistar in’autra vatga e siond endisà da tegnair ferm vi da si’emprima intenziun, sche è el tuttina sa decidì da turnar puspè sin il prà da martgà. Ina chaussa però era segira: El na vuleva betg dar davent la mugia auter che sut fitg favuraivlas cundiziuns.

Quai fiss forsa gia stà avunda per far in bun martgà, pertge ch’il cumprader s’accorscha svelt, sch’ins stima u è schizunt sfurzà da vender ses animal ed en quest cas squitscha el sin il pretsch. El fa in’offerta detg bassa e sch’il vendider s’agitescha e vegn grit, sche va el davent sco sch’i n’al importass betg bler, pensond per sai: Mo spetga, ti vegns bainbaud madir. Tut auter èsi, sch’il possessur n’ha nagina premura da vender. Quai auza immediat il pretsch da sia martganzia. I sa demussa er qua l’enconuschenta lescha natirala da la relaziun tranter dumonda ed offerta. En quest’ultima situaziun sa chattava Steivan e gia per quest motiv avess el pudì trair ina bella munaida per sia mugia. Ma igl è sa fatg valair anc in auter factur ch’era per el favuraivel. La situaziun era, sco quai ch’el è immediat s’accurschì, sa midada cumplettamain. Enstagl da tschessar, sco che quai è per ordinari il cas il suentermezdi, era il martgà daventà pli animà. Novs martgadants, che Steivan n’aveva betg observà l’avantmezdi, giravan en prescha cun pass lungs per il prà enturn. El è er bainbaud vegnì a savair il motiv da questa nova conjunctura. In decret da la Regenza aveva ordinà ch’ils da Samignun na possian betg pli importar muvel en dal Tirol, siond che qua tras eran sa dads tscherts dischavantatgs ch’avevan agità fermamain l’entira populaziun da l’Engiadina Bassa e provocà perfin in’interpellaziun en il Cussegl grond. Igl è enconuschent che quels da Samignun han in’atgna moda da far il pur, els cumpran mintg’onn in dumber da mugias per las vender puspè l’onn che vegn sco trimas. Ussa ch’els na pudevan betg pli sa proveder cun muvel ester, eran els al martgà da Scuol per cumprar quai ch’als vegniva tiers. Sut questas circumstanzas èsi bain chapibel che las mugias sa vendevan sco paunets frestgs.

Er tar Steivan è bainbaud sa preschentà in cumprader ed ha fatg ina bella offerta. Qua è el sa mussà sin l’autezza da la situaziun. Sch’ils martgadants sa dustavan cunter sia dumonda fitg auta e vulevan martgadar, sche deva el be in pau da las spatlas e laschava girar sia pipa, or da la quala el tirava nivels da fim d’in chantun da la bucca a l’auter. Quai n’è betg stà senza effect, i pareva sco sche sia mugia fiss la perla preziusa che mintgin vuleva avair. A la fin ha el dà nà ella e quai cun il sentiment da l’avair vendì cun gudogn. Il cumprader ha ditg: «Ussa lain nus anc ir a baiver il sitg da cumpra, quai sto esser per che l’animal haja buna ventira, e lura, sche ti vuls baiver il vin, sche vegns er ti a stuair avrir in pau la bucca.»


5. In lung sitg da cumpra cun la ghitarra ed il chastellan da Tschlin
[edit]

Els èn ids en in’ustaria situada en vischinanza dal prà da martgà. Er a Steivan era il sang sa mess in pau en moviment. Il martgadar sveglia er en il pli quiet e flegmatic ina tscherta passiun ed agitaziun. Igl è bain chapibel ch’ils martgads avevan per noss buns vegls ed han anc oz per nus ina ferm’attracziun. Il mument da culminaziun era però ed è anc oz il sitg da cumpra. Tge vita che sa sviluppa in di da martgà en quellas ustarias, nua che domineschan uschiglio la lungurella e – las mustgas. Steivan e ses cumpogn han apaina pudì chattar lieu en in chantun da la stanza. D’ina vart udiv’ins a clamar: Quella vatga has per in toc paun, e latg dat ella sco aua. Dad in’autra vart: Il bov ha tratg tutta stad ed jau ta garantesch che ti na dovras betg vegnir giu dal char, gnanc per metter ord via als automobils. Ils ins vulevan esser servids cun liongias e vin, auters clamavan per pajar. Igl era, sco per il solit, in battibugl e schuschuri ch’ins n’udiva gnanc ses agen pled. Qua è sa fatg sentir in martgadant grass cun vusch penetranta, clamond: Holla! porta qua in liter dubel, ma da quel genuin e betg cundì duas giadas. La camariera ha reclamà energicamain che tut lur vin saja bun e l’ustier è vegnì natiers ed ha ditg ch’el na laschia betg disfamar si’ustaria. Ils ins tegnevan cun l’ustier, auters cun il martgadant, uschia ch’i fascheva l’impressiun ch’i dettia ina brava zuffa, cumbain ch’in pèr pli calms sa devan tutta premura d’intermediar. Igl era vegnì sco ina fevra sur l’entira cumpagnia che gesticulava e sbragiva en tala maniera che schizunt a noss bun Steivan Paloc, ch’era tut auter che baruffant, piztgavi orasum la detta ch’el avess prest ditg sco ina giada mes ami Töna, ch’era in enconuschent baruffant: Lain prender ina sutga per in e rumir la sala?

La situaziun era daventada detg critica; qua è s’avert l’isch ed ina legra cumpagnia dad umens giuvens è entrada chantinond e riend. L’in dad els ha immediat prendì giu la ghitarra che pendeva vi da la paraid, cumenzond a sunar e chantar chanzunettas rumantschas. Quai che n’era betg reussì a quels che vulevan intermediar e na fiss gnanc gartegià al pli abel intermediatur, han effectuà cun ina giada las daletgaivlas melodias dal chantadur. I n’è betg mo sa derasà in uschè profund silenzi ch’ins avess udì a crudar per terra ina guglia, er en ils anims è entrada ina beada quietezza ch’i fascheva l’impressiun sco sch’ils preschents fissan vegnids transportads en in auter mund. Vairamain era quai er il cas, l’olma sa regorda en tals muments puspè ch’ella ha alas e sgola, almain per curt temp, or da quest mund dal pensier e cumbat en quel mund ideal da la pasch e beadientscha. Be ‹Il chaschlan da Tschlin› ha puspè purtà per in mument in tun pli guerresc en ils anims, ma quels èn svelt puspè sa calmads, sa faschond sentir la chanzun ‹Ün di il sulai am dschet id es Mai› e tschertgond tuts da savurar insatge da la primavaira da la vita.

Tuts eran commuventads ed elevads, forsa nagin uschè fitg sco noss Steivan. Ses cor, che vuleva esser dir, era stà muventà durant il di memia bler e memia ferm ed era uss vegnì lom sco il paintg sin acla. El avess pudì star qua uras a la lunga a tadlar, ses cumpogn era stà si ed ì; el ha anc prendì in quintin e seseva sin sia sutga senza sa mover, faschond sias reflexiuns sur quella dumonda ch’ha dà da far a tants filosofs: ceder u star dir? El ha vis diversas giadas il fund dal magiel, ma a fund a la dumonda n’è el mai stà en il cas d’arrivar.

Il bainvulent lectur pudess forsa tras questa remartga ed ils sequents eveniments vegnir sin l’idea che Steivan haja gì bavì in magiel da memia, surtut sch’il lectur è anc in dals buns temps vegls cura che blers turnavan da martgà chargiads tort. Jau ma sent perquai obligà da constatar e pudess er allegar segiras perditgas ch’attestan che Steivan n’aveva giudì gnanc l’ordinari e ch’el ha bandunà l’ustaria sidretg sco ina chandaila.


6. Steivan cumpra ina vatga da dus latgs ed in pèr ureglins per dus marenghins
[edit]

Cur che Steivan è sortì da l’ustaria, al è vegnì encunter in’aria fina d’atun quasi fraida, ma quai n’al è betg stà dischagreabel, el era sa stgaudà e sa sentiva fortifitgà. In pèr uras uschè daletgaivlas aveva el darar passentà. Quel da la ghitarra era in muster cun ses chastellan da Tschlin. Gist in chastellan na manglav’ins betg esser, ha el pensà, ma ins sto tuttina mussar ils dents, sch’i fa da basegn, er a la dunna.

En ils ultims radis da quel sulegl d’atun tant glischant ma pauc chaud, che zugliava tramuntond la pizza en aur, ed en sia leda disposiziun d’anim, fascheva tut in aspect pli bel e pli grond. Uschia er las diversas vatgas ch’eran anc avant porta en tgira d’in giuvenot. Steivan al ha dumandà: «Da tgi èn questas vatgas?»

«Quellas van cun la viafier, ellas appartegnan ad in martgadant, el è gist ì en ustaria.»

«Sch’al cloma ora, forsa pudain nus far ina fatschenta.»

Entant ha Steivan contemplà in pau las vatgas. Sis u set eran rauba da pauc, ma ina era ina dretga vatga e bain furmada. I n’al è betg vegnì endament che tar ils tschorvs è quel cun in egl il retg e che tranter ils pitschens para er il mediocher grond.

Entant è vegnì natiers il martgadant e Steivan al ha dumandà: «È quella vatga venala?»

«Tuttas, sche ti vuls», ha replitgà il martgadant. «Jau na sun betg maridà cun las vatgas e na tegn betg tant aut quellas sco vus purs ch’avais savens dapli resguard per la vatga che per la dunna.»

«Jau vuless be ina», ha ditg Steivan curt, «quella gronda, quant dumondas?»

«Ah, quella gronda; ti n’es betg nar, quai è la maistra ch’era oz sin il martgà e quella ma fa vender er las autras, sche jau vom sur munts cun ellas.»

«Ma bain, sche ti na la vuls betg dar, sche vom jau per mes fatg.»

«Na, na, uschè n’èsi betg manegià. Damai che ti plaschas a mai e la vatga plascha a tai, sche la pos avair, permess che ti pajas tge ch’i tutga e per betg far memia lung ta vi jau laschar quella per 65 marenghins.»

«Quai è memia bler, cun 60 è ella pajada pli che avunda», ha ditg Steivan.

«Es ti nar, u crais che jau haja engulà l’animal, u has forsa udì ch’ils purs regalan lur vatgas a nus martgadants?»

Uschia è quai anc ì ina pezza vi e nà, ma siond che Steivan era da paucs pleds, sch’èn els bainbaud sa cunvegnids sin 62 marenghins.

Steivan na vuleva betg pli ir en ustaria, el ha pajà ed è festinà vers chasa. El era da buna luna. Enstagl da sia cranzla veglia aveva el in animal da razza, la meglra vatga dal martgà, e tras il favuraivel barat al eran anc vanzads dus marenghins ed intgins francs. Uschiglio pigliava el d’atun pli gugent ses schluppet e gieva a chatscha, tramettend, sco che Maschal Curdin aveva ditg, la dunna a martgà. Aita era furbra avunda e na sa laschava betg engianar, ma da questas fatschentas n’aveva ella mai fatg. Igl era tuttina insatge auter, sche l’um gieva sez. Las dunnas n’han betg il dretg egl e suondan be passiuns e pregiudizis en tuts affars. Da qua davent vuleva el tegnair sez il timun ed il char da l’economia stueva marschar tut autramain.

Passond il vitg, ha el vis en ina vaidrina gia illuminada a glischar ureglins d’aur. Per casualitad aveva el dà vi in’egliada, ma i pareva sco sch’els avessan in’attracziun magica, el stueva ir pli datiers per als contemplar pli bain. Igl ha cumenzà a lavurar en sia memoria; avant onns aveva el ditg da cumprar in pèr ureglins ad Aita. Qua e là aveva el puspè pensà londervi e finalmain tut emblidà. Ussa è questa regurdanza sa colliada cun in auter pensament. Tgi sa, sch’el na pudess betg gudagnar cun quests ureglins, u anc meglier evitar la guerra chasana, davant la quala el sa starmentava tuttina in pau.

Spert decis ha el ditg ad in mattet ch’era per via: «Tegna in pau questa vatga, qua has in pèr raps per cumprar ina tschigulatta.» Il mat ha guardà tut surstà sin il maun ed ha clamà: «Vus As essas sbagliads, quai è in franc», ma Steivan ha respundì: «Quai na fa nagut, cur ch’ins ha fatg bunas fatschentas, han ins blers francs.»

Ils ureglins custavan dus marenghins ed il possessur da la butia na vuleva laschar giu nagut. Steivan sa separava navidas da ses marenghins, ma pensond a sia veglia experientscha da chatscha, che senza dar sal na tschiff’ins nagins chamutschs, als ha el cumprà cun la speranza che quels al portian la victoria.

Il viadi vers chasa ha el pudì cuntinuar senza impediments, la nova vatga aveva tut in auter pass che sia cranzla, igl era tuttina ina bella differenza tranter ina da set ed ina da dus latgs. Forsa era ella er pli tardiva, la sia avess gì ora term gia ils 27 d’october. Ussa al è vegnì endament ch’el aveva emblidà da dumandar il term, ma quai n’era la finala betg d’impurtanza.

Cur ch’el è arrivà a chasa eri gia stgir. El ha mess en sia vatga, ha dà giu in zugl fain e lura è el ì en stiva, nua che la tschaina era sin maisa. Blers pleds na faschevan Steivan ed Aita mai durant mangiar, ma questa saira han els bunamain taschì dal tut. Mintga pled vegniva pasà e mesirà e dal martgà n’han els discurrì nagut. Els stevan in visavi l’auter sco duas armadas ostilas, mintgin sa pertgirava da trair l’emprim tun, pertge che l’emprim tun è quel che fa la guerra. Bainbaud suenter tschaina è Steivan ì a durmir, el sa sentiva questa saira, auter ch’uschiglio, stanchel e na saveva betg sche quai vegnia dal viadi, dal vent, dal vin u dal chastellan da Tschlin.


7. Steivan Paloc savura buglia arsa, auda ina vusch amabla e vesa ch’el ha fatg ina grossa
[edit]

L’auter di, cura che Steivan è sa sveglià, bittava il sulegl gia ses emprims radis en da fanestra. Quai n’al era daditg betg pli capità ed al era tant pli fatal en vista a sias novas cumplicaziuns da famiglia. Tant era cler che quel che laschava mancar d’energia e vigilanza stueva trair la curta. En in batterdegl era el si e vestgì; per betg perder temp ha el be tratg en il vestgì ch’el aveva purtà il di avant. Cur ch’el ha avert la falla per ir giun stiva, al è vegnì encunter in’odur zunt agreabla. El ha svelt dà in’egliada – pelvaira, il sutpadella cun la padella da buglia arsa era sin maisa. Cur che Aita al vuleva mussar speziala attenziun, sche fascheva ella buglia arsa la damaun, savend che buglia arsa cun in bun toc chaschiel veder era sia tratga preferida. Ma tge aveva quai da signifitgar gist oz, vuleva ella qua tras laschar resentir ch’el era stà si memia tard?

Qua è s’avert l’isch ed Aita è entrada al salidond cun vusch amiaivla: «Bun di, Steivan, jau hai pensà, che ti sajas in pau stanchel e na t’hai betg vulì clamar, ve nà e mangia, ils zugls hai jau gia dà en.»

Steivan era surprais e na saveva betg tge pigliar a mauns, tut era cuntrari a quai ch’el avess spetgà. El aveva vis il tschiel plain nivels stgirs e spetgava d’in mument sin l’auter il chametg, sa dumandond plain quitads: Nua vegn quel a crudar e tge devastaziuns vegn el a far? Ed ussa eri sco sch’il cler sulegl avess penetrà ils nivels e tendess in splendurant artg s. Martin dal Piz Arina fin sin il Piz Lad.

U era quai forsa be malizia e lusingia, ina finta da l’inimi, per vegnir d’al superar tant pli facil? Na, quai n’era segir betg il cas – Aita saveva esser mintgatant detg resoluta, ma faussadad n’aveva ella mai mussà. Ella vegn ad avair midà idea, è stada sia conclusiun, ella è adina stada ina prusa e scorta dunna e vegn ad avair pensà ch’i saja ses duair da ceder e viver en pasch. Ina gronda tenerezza è vegnida sur dad el, ma el na saveva betg exprimer quella cun pleds, perquai ha el be ditg amiaivlamain bun di ed è sa mess cun tant pli prescha a maisa.

Silenziusamain mangiava el sia buglia arsa ed Aita giudeva ses bun appetit senza al interrumper, sa regurdond ch’el aveva ditg tantas giadas ch’ina buna buglia arsa valia dapli che blers bels pleds, surtut sche quels èn vids. Cur che Steivan ha gì liquidà ina buna part da la buglia arsa, ch’al pareva oz anc pli buna ch’uschiglio, ha tuttina cumenzà a sa far valair il resentiment che visavi a tant’amur e generusitad stuess er el dar expressiun a sia renconuschientscha.

Qua ha el sentì, faschond in moviment, il pachet cun ils ureglins ch’el aveva tut emblidà en il satg da las chautschas. Quai era stà ina fortunada idea d’als cumprar, ussa stuevan quels discurrer per el. Pigliond ora la stgatletta cun tutta precauziun, ha el ditg: «Ti sas che jau aveva gì dapi daditg l’intenziun da ta cumprar in pèr ureglins, guarda sche quests ta plaschan.»

Ella ha avert la stgatletta e tegnì ils ureglins sin maun, als laschond brigliar en il sulegl che splendurava tras la fanestra. Quala giuvna u dunna na mussa betg tratgs amabels, cur ch’ella lascha ir in pèr ureglins novs, sco charezzond, tras la detta. Er a Steivan è quai dà en egl, cumbain ch’el cuntinuava a dar onur a sia spaisa preferida. Qua è Aita sa vieuta vers el, schend cun vusch commuventada: «Jau sun ussa prest memia veglia per metter en novs ureglins; tuttina ma fan quels zunt plaschair ed jau t’engraziel per la buntad. Ma il pli fitg sun jau engraziaivla – e quai na vegn jau mai a t’emblidar – che ti es puspè turnà a chasa cun nossa benedida cranzla.»

La buccada che Steivan vuleva gist tragutter, al è ida a travers ch’el ha stuì cumenzar a tusser terriblamain ed en prescha è el currì vers l’isch. Aita ha clamà: «Spetga, sche ta dun jau giu per il dies», ma el era gia ora e giu da la stgala da la curt.

In terribel suspect era sa dasdà en el e tscherts pitschens tratgs, sin ils quals el n’aveva betg fatg stim il di avant, gievan sco sajets tras sia memoria e rendevan quest suspect adina pli probabel. Sch’el avess puspè cumprà si’atgna vatga? Quai che mai n’al era capità – el è sa stgarpitschà tar l’ultim stgalim ch’era in pau falomber ed è crudà en per l’isch-uigl che quel è s’avert. Enaquella ha la nova vatga vieut il chau cun sias bellas cornas cranzlas vers el, faschond ina vista quasi rienta, sco per dir: Ah es ti qua, nus ans enconuschain uschè bain da tants onns ennà. Steivan ha puspè serrà l’isch, el aveva vis avunda. Co pomai eran questas cornas, ch’el vuless enconuscher or da milli, betg dadas ier immediat en egl?

Tge dueva el far? El ha prendì la meglra decisiun ch’ins pudeva prender en quest cas. Pensond sche jau hai fatg il sbagl, sche vi jau er far la penetienza è el turnà en stiva ed ha raquintà tut l’andament dal di avant ad Aita. Els han ris ensemen e quai ha dà ina perfetga, sincera e cordiala reconciliaziun. Els avevan omadus patì grevamain er be tras l’idea da vegnir malperina ed ussa eran els uschè cuntents che la pasch, questa inappreziabla benedicziun per ils singuls umans sco per ils pievels, era sa stabilida.

Suenter in lung e beà silenzi maun en maun ha ditg Steivan: «Quai fiss fatal, sche questa fatschenta vegniss enconuschenta. Ma jau crai che fin uss n’haja nagin enconuschientscha da quai, e sche ti taschas, sche na vegn ella betg a vegnir publica.»

Ed Aita ha respundì: «Ti sas, sin mai pos ta fidar.»

Il bainvulent lectur vegn a sa dumandar, co che questa chaussa ma saja vegnida enconuschenta? Avess la veglia reproscha vers las dunnas tuttina dad esser gista: ch’ellas na sajan betg en il cas da taschair.

En onur da quellas stoss jau declerar che dunna Aita ha tegnì ses pled. A mai ha Steivan palesà il fatg en in mument da confidenza en tutta secretezza ed er jau al raquint al bainvulent lectur be sut la cundiziun, ch’el n’al di or a nagin. – Savend però che quai è ina greva pretaisa, sche al vi jau anc communitgar duas chaussas ch’el po dir ora a tgi ch’el vul: La cranzla è puspè stada la pugniera ad alp. – La ‹fatscha radunda› ha survegnì nova brajada. Ils geniturs han dà al mattin il num Steivan e speran ch’el daventia in um da cor sco ses padrin – Steivan Paloc.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun valladra cumparida en: Chasa paterna 10, 1924, p. 3–19.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse