La tragediatra fino di Hypatia di Alexandria

El esis ciencoza, filozofo, virgina e pagana. Komence dil Vma yarcento, Hypatia brilas en Alexandria. Ma elua libereso ed elua influo-kapableso trublas ula homi, nome Kristana integristi qui ferme intencas mortigar el. Kom filiino dil ciencisto Théon di Alexandria el orientizesis quik de lua puereso a la lernado dil matematiki, dil astronomio e dil filozofio. La religio sive konsistanta ek idoli od ek Deo unika inspiras nur desfido ad elu. « Regardez, yen elu ! La sorcistino ! » Celata en la miombro di stradeto, le parabalani guatas lia kaptajo. Li esas plura deki de homi, havanta okuli plena de odio, omni esas nigre vestizita, olqua esas la koloro tradicional di ta Kristana monakuli fanatikigita. En la stradi di Alexandria, onu respektas li tam multe kam onu timas li. Li sokursas la maladi e la desfavorati, ma li esas precipue la armizita brakio di episkopo Kyrillos, ilqua entraprezas lukto obstinanta kontre la kulti ne-Kristana. Dum ica dio dil monato marto 415, le parabalani esas frenezioza. Li standas ye intersekala punto dil voyo Kanopika, t.e. la choseo qua trairas ica civito de esto a westo. Lia chefo, Petrus la Lektero, imperas : « Esez pronta ! Quik kande el esos izolita, ni atakos ! » Lua regardo traboras la turbo e pozesas, ye kelka deki de metri plu fore, sur muliero sublima : Hypatia di Alexandria. Elu standas sur elua charo, apud sklavo qua tenas la reini. Elu surhavas la tribono*, olqua esas la mantelo dil filozofi, ico esas stofo simpla ma prestijoza, normale ol rezervesas a la viri. Evanta 45 yari, el esas la maxim granda matematikisto di Egiptia ed Hypatia segun pikturo da Charles William Mitchell (1885), Laing Art Gallery (Newcastle-upon-Tyne) anke filozofo respektata en la tota Imperio Romana. Bela, ciencoza, pagana, elu radias per aspekto quaze deal, plufortigita per l’aserto di elua virgineso. La pasanti dispersas su avan elu e salutas el respektoze. Elu livas la voyo Kanopika ed iras vers elua domo. Subite audesas ululadi. Hypatia turnas su : trupacho de parabalani precipitas su ad elu ! Li ekpulsas elua eskorto e pozas elu violentoze surtere ! Pose li forportas el tra la stradi, shokpulsas elu, tranas el per la hari sur la sulo ed ekvarsas sur elua kompatinda korpo lia sentimenti di iraco e frustrado. La maxim grosiera insulti omnaspeca klamesas. Elua kalvario duras til la kirko di Kaisarion, ube ica desfortunozino esas sola kun la monaki. Pro quo tala violento ? Quon li volas kontre el ? Hypatia serchas solvo. Esas nur un : la spirito. El refujas che la penso di elua kara studii, la matematiki, l’astronomio, la profundaji dil kosmo. La vizaji dil ciencozi quin el tante admiris aparas en lua mento : Aristoteles, Platon, Euklides… e lua patro, Théon di Alexandria.

« Regardez Hypatia… » Théon apuntas vergeto vers la nokto stelizita. « Ibe, lo esas Venero, un de la kin vaganta astri. » Hypatia evas 6 yari. « Yes, me vidas Venero ! Ed ibe, lo esas Marso ! Ho Patro, pro quo onu dicas ke li esas vaganta ? »“Pro ke li ne jiras cirkum la Tero, olqua esas la centro dil universo, e ke lia movado ne konformesas ad ulo altra konocata. » La okuli dil yunineto exploras la misterioza kosmo, admiranta. Hypatia esas filiino dil cienci. El naskis en 370 ed efektigis lua unesma pazi en la koridori dil Mouseion – la « Templo dil muzi » fondita da le Ptolemaïos dum la yarcento IIIma ante Kristo – en qua lua patro docis. Ita loko, okupata dal ciencisti maxim prestijoza, shirmas extraordinara biblioteko. Kom armo diplomacal di le Ptolemaïos, ol kontenis « omna libri dil mondo » po la preco di intensa chaso por obtenar manuskripti. Singla navo abordanta en Alexandria mustis livrar lua skriptita verki a kopiisti, qui, tre ofte, konservis la originalaji. Ye la kulmino di lua glorio la biblioteko konjekteble kontenis preske 700.000 verki, olqui esis volvaji ek papiro tre bone mantenata dal bibliotekisti. Lia profesiono inventesis por ica loko. La Mouseion produktos la vorto latina museum, olqua divenos « muzeo ». Lo esas en ica templo dil savo ube Hypatia naskis. Lua familio, lo esas la ciencozi dil Mouseion. Lua ludili esas la nekontebla nombro de papiri dil biblioteko.

La ludi dil infanti e pueri ? Ico tote ne interesas elu ! Lo esas per la studiado ke el joyas ed expansesas. Théon protektas elu e nutras el per ica savo quan el postulas sencese. « Ho patro, parolez ankore a me pri la koniki (ico esas la nomo di tipo de geometriala kurvi NDLR) » Nulu astonesas vidar ica yunineto gambolar en la koridori dil Mouseion, sempre guatante la posibleso di kurso o konfero. En ita prestijoza klozajo, el eskapas la destino dil mulieri di Alexandria, konsiderata kom minora dum lia tota vivo e qui tutelesas permanante da viro, lu esez lia patro, lia spozulo o mem lia filiulo. Restriktita en la hemo, eli mustas konsakresar al edukado di lia filii. Lo esas tote altra vivo qua preparesas por Hypatia. Lua lernado produktas rapide rezulti : el esas ecelanta en la cienci. Dum la sucedo dil yari, Théon apogas su sempre plu multe pri elua kompetenteso, til la grado divenigar elu kom lua precipua kunlaboranto. El studias anke en Athina, en la skoli fondita da Aristoteles e Platon. Lor elua retroveno a la Mouseion, el obtenas ofico kom profesoro pri matematiki, astronomio e filozofio. El partoprenas kun lua patro la riedito e la komento di plura verki unesmaranga : la Traktato pri la koniki da Apollonios, la Aritmetiki da Diophantos, e precipue la Elementi da Euklides. Elua kursi pri filozofio anke tre prizesas. El docas pri la kursi di Platon quale nul altra persono, per mixar elua savo ciencal a vasta reflekto pri l’existo e lo deala. El esas pagana, certe, ma havas nul atrakteso por la deaji quin onu celebras en la templi di Alexandria, neanke por la unika deo Kristana, quan el desfidas. Segun elu, nur la filozofio posibligas proximeskar a lo deala, per serchar interne di su ipsa. Tala esas lua religio. Elua dicipuli havis senlimita admiro ad el. Facinata, lua dicipulo Synésios redaktas deki de letri pri el: “Ni vidis, ni audis elta qua prezidas a la misterii sakra dil filozofio. El esas santa e kar a la deajo, mea bonfacantino, mea maestro, mea fratino, mea matro. Mem se nul memorajo restus a la mortinti en la Inferni, koncerne me, me memoros pri ma kara Hypatia. » Dum la sucedo di lua docado, Hypatia extensas elua influo a la Mouseion ed anke a lua vicinajo e til a la stradi, ube el kelkafoye disdonas elua savo. Quankam el esas feminista ante la tempo, unika muliero en universo kultural tote maskula, el askoltesas dal sajuli e dal potenti. Pro ke el havas neruptebla fermeso moral, el refuzas la praktiki dil sexuago. Nula viro povas submisar el, absolute nula de li. El esas virga. Por l’eterneso.

Mea tre kara damo. Emoco ne cesas tormentar me…Lore la skolo subite tacas. La dicipuli observas lia kamarado, qua esas viktimo di astonanta nervozeso. Hypatia regardas lu, el esas nesentiva. « Tun me askoltas. Parolez. » La yunulo audacas : « Yen… Me amoras vu… » Esas astonegeso inter la lernanti. Quale il povas havar la kurajo agar tale ? Ma Hypatia parfinas elua kurso sen reaktar. Ye la morga dio, ante debutar la leciono, elu iras ad ilta qua deklaris lua amoro e prizentas pako a lu : « Lo esas donaco. Por tu. » Emocanta, la yuna viro recevas ica ofrajo, ma il divenas quik teroroza : parolesas pri texuro makulizita per sango ! « Lo esas mea sango menstruala, deklaras Hypatia. Yen to quon tu vere amoras ho yunulo, ma tu amoras nulo bela. » Tale el konjedas habile elua pretendanti. Kande ili perseveras, elu orientizas li a la praktiko dil muziko por kalmigar lia ardoro. Elua instrumenti esas la nekontebla nombro de utensili ciencal quin elu fabrikas, tale ica planisfero cielal od ica areometro mezuranta la specifika pezo di la liquidi. Elua precipua peco esas splendida astrolabo, t.e. objekto qua posibligas ad elu relevar kun precizeso la situeso dil steli. Kande noktesas, on vidas elu ofte en la gardeni dil Mouseion, apuntante l’astrolabo vers la firmamento. Quon dicas ad el la astri ? Kad la fakto ke on travivos balde epoko-chanjo en Alexandria ?

En 391, Hypatia evas 21 yari. Quale singladie, elu aceptas elua dicipuli en chambro dil Mouseion. « To quon demonstras Euklides, elu komencas, lo esas ke… » El cesas subite. Furioza klamado acensas de la strado. La filozofino hastas a la fenestro e ne povas retenar ululo : norde dil urbo, la Serapeum brulas. Turbo de Kristani iras ad ita templo pagana, kun armi enmanue. « Ico vere eventis. Li agis ico », pensas Hypatia qua nu teroras. Egiptia esas lore sub la dominaco dil Imperio Romana sukusita per la gota invadi e la tensi religial. Theodosus I-ma regnas en Konstantinoplo ed impozas la Kristanismo brutale. Kelka monati antee, il publikigis edikto qua interdiktas la frequentado dil santuarii pagana. En Alexandria, lo esas la patriarko Theophilos qua komisesas efektigar ica aranjuro. Il komencis unesme atakar la loki neimportanta, quin lu transformigis a kirki. Hodie, lo esas la lastega simbolo dil paganismo quan il atakas : la Serapeum. Ita templo majestoza konstruktesis ye la glorio di Serapis, qua esas deajo mixanta la influi Greka ed Egiptiana. Ol kreesis da le Ptolemaïos por unigar la habitantaro lokala. Ma la Serapeum ne esas nur pagana loko : ol esas anke anexajo di la granda biblioteko dil Mouseion ! Yen pro quo Hypatia teroras. Surloke, grupo de rezistanti sucesas inkluzar su per barikado en la internajo dil edifico. Ma lo esas Imperio qua frapas an la pordo. Theodosus I-ma rezolvis lo : la templo de nun apartenas a la Kristani. Ol devastesas. La fablatra statuo di Serapis sur qua ica monumento apertesas esas destruktata e dekamili de papiri desaparas en la flami.

Hypatia vidas vacilar la mondo en qua el naskis. Tante plu ke, ye cirkum 405, astro extingesas : lua patro transpasas. Dum oktobro 412, la patriarko Theophilos luafoye abatesas per maladeso. Du sucedanti interopozas : arkidiakono Timotheos, konsiderata kom moderato, e Kyrillos, nevulo di Theophilos, qua esas mem plu brutala kam lua onklulo. Pos tri dii de afronti sangoza, Kyrillos nominesas kom episkopo di Alexandria. Il impozos pokope lua dominaco super ica urbo, tre helpata per la stratigo dil Imperio Romana, definitive dividita en du parti lor la morto di Theodosus I-ma en 395. En Konstantinoplo, lo esas Theodosus II, qua regnas depos 408, il esas nur yunuleto evanta deko de yari. Nulo opozesas a l’omnopovo di Kyrillos. Il ekpulsas unesme sen irga egardo la neortodoxa kulti. Pose il atakas la Hebrei. Ma sur la voyo a la purigado di la civito, la episkopo di Alexandria renkontros viro neflexebla : Orestes, la nova prefekto di Egiptia , nominita ye cirkum 414. Il esas Kristano tarde baptita. Orestes restas tre fidela a la Greka heredajo di Alexandria. Depos lua enoficigo, il deskovris trezoro dil helenistika kulturo : Hypatia. Il asistas kelkafoye elua kursi ed iras sat freque ad elua hemo, akompanata per altaranga oficisti. En ita trublita tempi, la filozofio esas granda rifortigo. Elu propozas mem ad ilu fondar partiso por kontreagar Kyrillos. Ad Hypatia, Orestes esas fonto de espero e de rifortigo. Ma la stradi murmuras per slogani nacionalista e Kristana. Ita ondego submersos omno.

Ye ta saturdio, quale dum singla semano-fino, la Hebrea komunajo iras a la teatreyo por asistar spektakli di pantomimo tre prizata ma desaprobata dal autoritatozi Kristana. Itadie , prefekto Orestes esas en la tribuni. Il esas anunconta nova regulizo por la reprezenti teatral. Il iras a la ceneyo e deklamas per potenta voco. Ma lua interveno perturbesas per tumulto qua eruptas che la publiko. On audas la vorti : « Spionanto ! Stradobubacho ! » Viro tranesas ye la pedi dil prefekto : « Il esas agento di Kyrillos ! Lu nomesas Hiérax. Il esas hike por produktar desordino.” Orestes, furioza pro ita intruzo, imperas ke la dicita viro flogesez. Ico esas grand eroro : quik eventas sedicio. Ol esas la unesma akto di ondo de violentaji qui devastos Alexandria. Kelka dii pose, la Hebrei masakras plura deki de Kristani en kirko. La repliko da Kyrillos esas terorinda : il asaltigas la quartero Hebrea ! Ilua monakuli spolias, mortigas e chasas kun nekredebla sovajeso. Oportas fugar, tam rapide kam ico esas posibla ! Dum periodo de kelka dii, ica afero aranjesas : preske ne plus esas Hebrei en Alexandria. Hypatia povas spektar quale elua hemurbo vakueskas de lua richaji kultural. Ico esas hemoragio quan nulo, segun semblo, povas haltigar. Kyrillos balayas omno sur ilua paso, explotas la sentimento nacionalista, rekrutas kombatanti che la povri. Lua 700 parabalani terorizas la habitantaro. Ulamatine, furieskanta, li atakas Orestes lor un de lua voyaji. Ula Ammônios lansas a lu stono a la vizajo ! Sangoza, la prefekto asaltesas omnaloke. Necesesas l’interveno da moderata Kristani por ekpulsar la monaki. La atakanto quik mortigesas segun judicio. Ico esas marveloza oportunajo por Kyrillos : il deklaras Ammônios kom martirulo e celebras lua sakrifiko en un de lua kirki. La menti esas tilextreme pasionozigita. Orestes mustas submisesar. Irgakuste ! Ma obstaklo permanas : Hypatia. Rumori asasinema komencas kurar en la stradi : « Hypatia esas sorcistino ! El manipulas la prefekto ! Kad vu ja vidis ica objekti bizara quin elu utiligas ? Ita astrolabo quan elu apuntas vers la cielo ? Sorcado ico esas ! Lo esas pro elu ke Orestes e Kyrillos interafrontas ! » Le parabalani esas revoltanta pro ica bela filozofino, nedependanta e libera. Lia chefo, Petrus la Lektero, havas ferma rezolvo : oportas ocidar elu ! Ico eventos dum la tempo dil karesmo. Ye ula dio di marto 415…

En la kirko di Kaisarion, Hypatia stacas kurajoze opoze a la trupacho. « Ni desvestizez el ! » Deki de manui unglosizas elu, skrachas el, arachas lua vesti. Yen el esas nuda, ica virgino legendal, ofrita a la regardi di lua tormentisti. Elua nudeso kontributas nur ecitar lia sovajeso. « Mortigez ! » Stono flugas… ed atingas elu ye la kapo ! Pose duesma stono. Triesma. E lo esas la diluvio. Pos kelka sekundi, omno finesas. Hypatia jacas sur la sulo dil kirko, lua korpo esas nun nur amaso de sangoza karno. Ma le parabalani volas mem plu multe. Li precipitas su a lua kadavro, dispecigas ol, pose li tranas olu tra la tota urbo. Ye la fino di infernala procesiono, li kombustas elua restaji. Fumuro lejera acensas aden la altaji di Alexandria, superflugas la voyo Kanopika, tardeskas super la Mouseion, pose klimas alonge la faro ante atingar la cielo. Kyrillos vinkis. Ilua impliko en la mortigo di Hypatia nulatempe pruvesos. Il esos episkopo di Alexandria til ilua morto, ye la 27ma di junio 444. Kyrillos santigesos dal Eklezio. Il celebresas singlayare ye la dio di lua transpaso.

Artiklo da Julien Chavanes publikigita en la revuo HISTOIRE.