La Val Müstair. Curt excurs istoric

by Emil Roussette

La Val Müstair. Curt excurs istoric  (1911)  by Emil Roussette

GEOGRAFIA

La Val Müstair, pli da vegl ‹Vallis Calvena›, è situada al cunfin oriental dal chantun Grischun e da la Confederaziun helvetica. Ella è colliada cun la patria grischuna tras la via sur la muntogna dal Fuorn, erigida ils onns 1870/71. II viandant ch’arriva, vegnind da Zernez, suenter in viadi da circa tschintg uras a l’autezza dal pass Buffalora (Süsom Givè), giauda ina stupenta vista sin il tschupè da muntognas che circumdescha la Val Müstair. Vers sidost dominescha l’imposanta cupla da l’Ortler. Quella s’eleva 3900 m sur mar. Main autas, però d’aspect betg main pittoresc, èn las atras tschimas che s’auzan da la vart meridiunala da la val. Tar tuttas predominescha en l’autezza il dolomit cun ses entagls, chamins e guglias. Sco muntognas principalas numnain nus da questa vart: Piz Daint e Piz Dora, Turettas, Piz Umbrail, Piz Praveder ed il Piz Lad cun si’interessanta annexa, il Piz Mezdi. Pli vers ost s’elevan ils pizs Costainas, Minschuns e Chavalatsch. Quest ultim, situà sur Müstair, porscha ina stupenta vista en il Vnuost fin vers Meran. Las duas pli autas tschimas da la Val Müstair, numnadamain ils pizs Schumbraida, 3128 m, e Murtaröl, 3183 m, s’elevan pli vers mezdi, tranter la Val Vau ed il cunfin da la Vuclina, e n’èn betg visiblas davent da Süsom Givè. Da maun sanester, vers mesanotg, observain nus en autezzas da 2700 fin 3000 m ils pizs Terza, Urtirola, Muntet e Piz Cotschen.

La Val Müstair s’extenda en ina lunghezza da circa 13 km davent da la vischnanca da Tschierv fin al cunfin austriac, l’emprim en direcziun sidost, e da Sta. Maria davent vers nordost. Ella vegn percurrida dal flum Rom ch’ha sia funtauna pauc sur Tschierv. Al pe da la muntogna dal Fuorn giascha amez bella prada il vitget Tschierv cun circa 150 abitants. Ils edifizis a Chasuras domineschan la strada e furman ina giassa serrada. Il rest dal vitg s’extenda a l’ur da la via principala. Las chasas èn per gronda part statgadas ina da l’autra e sparpagliadas sin ina lunghezza da passa 2 km. La baselgia da Tschierv, s. Sebastian, è d’origin catolic ed è vegnida erigida vers l’onn 1415. Ella ha furmà da la refurmaziun fin vers l’onn 1786 la filiala principala da la baselgia parochiala da Sta. Maria. Areguard quai ans reservain nus d’entrar pli detagliadamain en la part istorica da questa lavuretta. Circa 250 m sur Tschierv, vers mesanotg, è situà sin la spunda da la muntogna, amez ina bella terrassa, il vitget da Lü cun sia filiala Lüsai, pli aval vers Fuldera. Il lieuet idillic cun sia populaziun da circa 60 abitants furma ensemen cun Lüsai ina vischnanca politica. Ecclesiasticamain però è Lü collià cun la pravenda Fuldera-Tschierv.

Partind da Tschierv e suandond noss viadi sin la via principala, arrivain nus suenter circa ¾ d’ura a Fuldera. Questa vischnanca è dividida en Fuldera Daint e Fuldera Dora e cumprenda er las duas chasas en l’Aqua. Fuldera ha da preschent circa 100 abitants. La baselgia da quest lieu è vegnida erigida l’onn 1708. Tranter Tschierv e Fuldera observa il viandant las uschenumnadas Palüds. Quest plaun palidus che mesira en lunghezza circa 1 km sin ina largezza media da 400 fin 500 m, na serva ni ad embellir ni ad enritgir la cuntrada. Las bovas giu da la Val Ruina, ch’han devastà onns a la lunga tranter Fuldera Daint e Fuldera Dora la champagna ed accumulà material, han però auzà talmain la sbuccada en il Rom ch’i fiss uss collià cun gronds custs, sch’ins vuless procurar a l’aua stagnanta in scul suffizient per sientar quest toc terren.

En ina distanza da 3200 m da Fuldera è situada la vischnanca da Valchava, a la quala appartegna er la muntogna Valpaschun che giascha a sanestra circa 250 m sur il fund da la val. Questa vischnanca ha ina populaziun da circa 180 abitants. La baselgia da Valchava è sco quella da Tschierv d’origin catolic. Quella è vegnida construida vers l’onn 1419. L’onn 1895 è vegnida erigida a Valchava da la missiun catolica ina baselgia ed er ina scola per ils catolics esters ch’abiteschan en la part refurmada da la Val Müstair.

Betg lunsch davent da Valchava sa chatta Sta. Maria, la residenza dal tribunal cirquital e districtual da la Val Müstair. Sta. Maria ha da preschent circa 420 abitants, cumprais il vischinadi Sielva e las muntognas Craistas e Pütschai. La fundaziun da la baselgia da Sta. Maria vegn attribuida a Carl il Grond u meglier ditg a sia dunna u sora Hildegard a l’occasiun da lur passagi sur l’Umbrail l’onn 801. La baselgia en ses stadi actual è indubitablamain da data posteriura. Quai demussan gia il bel arvieut en stil gotic e per part er las fanestras en il medem stil. I sa lascha però supponer che la baselgia saja vegnida renovada pliras giadas en il decurs dals tschientaners, uschia numnadamain a l’entschatta dal 16avel tschientaner suenter esser vegnida devastada durant la Guerra svabaisa da las cohortas austriacas. Dapi l’onn 1896 è Sta. Maria er la sedia d’ina scola secundara per il circul Val Müstair.

A circa 4 km da Sta. Maria s’extenda en furma d’artg Müstair, la pli gronda ed ultima vischnanca en la part grischuna da la Val Müstair. Tant questa vischnanca sco er l’entira val han survegnì lur num dal convent s. Jon Battista (‹Monasterium S. Joannis›), l’origin dal qual vegn er attribuì a Carl il Grond e crudass tenor la tradiziun en l’onn 801. Documents explicits areguard la fundaziun da questa claustra n’existan betg. Sco che nus vegnin a vesair pli tard, deriva quest venerabel testimoni da la derasaziun da la cretta cristiana en nossas valladas però senza dubi dal temp dals Carolings. Müstair ha ina populaziun da circa 600 abitants da confessiun catolica. Sco spirituals èn là en uffizi dus paders chaputschins da la missiun tirolaisa e l’administratur da la claustra da s. Jon Battista, la quala appartegna a l’urden dals benedictins. Circa 1 km vers ost da Müstair sa chatta il cunfin tirolais. La crusch da cunfin sur Puntvil ha gia dapi blers tschientaners determinà il cunfin territorial tranter il contadi tirolais e las Lias grischunas, er sch’ina part da l’emprim appartegneva giuridicamain a las dretgiras da las Lias.

La Val Müstair ha in’elevaziun sur mar da 1247 m (cunfin austriac) fin 1735 (entasum Tschierv). Il vitget Lü giascha 1918 m sur mar. Il clima en la Val Müstair è – relativamain a l’autezza – fitg moderà. A Sta. Maria e Valchava madiran anc fitg bain las tschareschas ed en lieus protegids dal vent e fitg suleglivs er mails e perfin pairs. La temperatura d’enviern croda en la part inferiura da la Val darar sut –14 fin –15° C.

L’occupaziun principala da la populaziun è l’agricultura. Seghel, ierdi, avaina e tartuffels, gea er glin reusseschan en l’entira val e perfin gist sut Lü sin in’autezza da 1900 m. Il cunfin dal guaud s’eleva a 2200 m sur mar, in fatg rar e quasi unic en nossas valladas grischunas. Pigns, lareschs, schembers e tieus èn las plantas principalas da noss guauds, ils quals èn – surtut sin spundas meridiunalas – spess e productivs. L’ogn, l’alausser, il badugn e la papla creschan giu en il plaun ed al pe da la muntogna. Malgrà la cultivaziun da granezza, stuain nus considerar sco product principal en la Val Müstair il fain ed il rasdiv. Quests dattan generalmain ritgas racoltas, uschia che la rendita principala dals purs è er en Val Müstair l’allevament da muvel, e lur entrada la vendita annuala d’in tschert dumber da chaus, surtut a martgadants talians.

Fin oz n’è la frequenza d’esters betg da grond’impurtanza en questa vallada, malgrà la situaziun favuraivla tranter ils renumnads lieus da cura da l’Engiadina e dal Vnuost e Val Trafoi. L’onn 1902 han ins avert sur l’Umbrail ina bella via da muntogna, la quala è per gronda part vegnida erigida cun agid da subsidis federals e chantunals. Ultra da las vias da muntogna sur il Fuorn e l’Umbrail, serva a la Val Müstair sco med da communicaziun la strada tirolaisa, erigida dal cunfin austriac fin a Schluderns ils onns 1882/83.

Terriblas bovas e sbuvaditschs han devastà avant blers onns la champagna ed ils abitadis en la Val Müstair. Cun agid da Chantun e Confederaziun han las vischnancas pudì construir rempars cunter ils sbuvaditschs e per part chanalisar ils torrents, uschia che funs e chasas èn uss per gronda part protegids cunter la devastaziun tras auazuns.

ISTORGIA

Sche jau entrel uss en la part istorica da mia lavur, na daventa quai betg senza in tschert respect, enconuschend las difficultads cun las qualas ina tal’interpresa è colliada. Sco funtaunas, da las qualas jau ma sun servì, vi jau numnar:

• Foffa, ‹Das bündnerische Münstertal›, principalmain ils documents reproducids en quest’ovra.

• J. Bott, ‹Losreissung des Gerichtes Unterkalven und der Gemeinde Taufers von dem Freistaat der drei Bünde›.

• L’ovra da J. Zemp e R. Durer davart monuments istorics en Svizra, surtut davart la claustra da S. Jon Battista a Müstair.

Plinavant divers documents che sa chattan en l’archiv da vischnanca da Sta. Maria e che concernan principalmain las baselgias; er l’uschenumnà ‹cudesch dal Kanzler› scrit a la fin dal 18avel tschientaner dal notar public Jon Perl; la collecziun da las leschas stadas en vigur en Val Müstair da l’onn 1707 ennà etc.

Preistorgia e temp roman

Preistorgia

Davart ils emprims temps, en ils quals nossas valladas alpestras èn vegnidas populadas, na san ins betg bler per franc. Tenor la tradiziun, duaja in pievel ch’abitava en il nord da l’Italia (ils Etruscs) esser vegnì stgatschà radund 500–600 onns avant l’epoca cristiana da sia patria tras ils Celts, in pievel selvadi e guerresc. Per sa deliberar dals oppressurs, duain diversas schlattas dal pievel ch’è emigrà avair tschertgà in ricover segir en las valladas selvadias amez las muntognas da las Alps. In rom dals Etruscs, ils Venosts, è sa stabilì en la Val da l’Adisch e probablamain er en las valladas lateralas da quella, a las qualas appartegna er nossa Val Müstair. Da là ha la Val da l’Adisch survegnì il num ‹Vallis Venusta›, Vnuost, tudestg Vinschgau. Il rest da noss Chantun, principalmain las valladas en il sid, duain er esser vegnidas occupadas dal medem temp ed en medema moda dals Etruscs. I vegn en pli raquintà ch’il manader da quest pievel aveva num Retus e che da là derivia il num dal pajais occupà, numnadamain ‹Retia›. Tenor auters è il num ‹Retia› d’origin celtic e signifitga ‹pajais muntagnard›. Probabel era il pajais gia populà a l’epoca da l’invasiun dals Etruscs, e las schlattas ch’èn sa domiciliadas en nossas valladas èn s’assimiladas a la populaziun indigena.

Per in pievel oriund da las planiras fritgaivlas da l’Italia, è il midament, vegnind ad abitar en nossas muntognas, stà vaira grond. Plaun a plaun han ils emigrads però midà lur moda da viver ed èn s’adattads al pajais pauc productiv ed al clima rigurus da las autezzas englatschadas. In vegl scriptur roman, Titus Livius, scriva da questa glieud: «Els èn s’adattads a la natira da la cuntrada ch’els abiteschan e n’han retegnì nagut da lur vegls usits auter che la lingua, ed er quella betg en furma pura.» Là entamez la natira grondiusa, en vista a las muntognas maiestusas cun lur guauds stgirs, lur auas schuschurantas, lur naiv eterna, èn ils umans per uschè da dir vegnids educads da la natira. Els han emprendì da far frunt a mintga privel e da spretschar la tema, endirids tras ils cumbats frequents cunter ils affrunts dals elements. Sper la chatscha e la pestga era lur occupaziun principala la cultivaziun da la terra. Però sa permettevan els da far qua e là inqual excursiun ostila en la planira lumbarda fritgaivla, devastond la champagna, incendiond las chasas e mazzacrond ils abitants per returnar en lur valladas cun ritg butin. Questas, main fritgaivlas che l’Italia plaschaivla, als purschevan in stgazi prezius, il qual las planiras n’als avessan betg pudì porscher, numnadamain la libertad.

Temp roman

Ma er questa libertad na dueva betg esser da durada illimitada. Ils Romans avevan plaun a plaun s’acquistà il domini sur in grond dumber da pievels, e pauc temp avant la naschientscha da Cristus, sut il domini da l’imperatur Augustus, èn ils dus figliasters da quel, Drusus e Tiberius, penetrads a la testa da las legiuns en la Rezia ed han suttamess questa. Drusus ha battì ils Rets en la part superiura da la Val da l’Adisch, pia en vischinanza da la Val Müstair. Per sa suttametter la Rezia cumplettamain, han ils Romans fatg praschuniera la gronda part da la populaziun robusta e l’han incorporà a lur legiuns, als sfurzond da cumbatter per l’imperi. En il pajais sez han ins laschà enavos sulettamain la populaziun pli debla e las dunnas, in dumber apaina suffizient per cultivar la terra.

En ils pajais conquistads introducivan ils Romans lur organisaziun da stadi, lur leschas ed er lur lingua, la quala suletta els reconuschevan sco lingua uffiziala. Ed effectivamain han las pli veglias leschas criminalas ch’èn stadas en vigur en Val Müstair ed er en autras valladas da la Rezia in text latin ed il titel: ‹Leges criminales a sacris Rom. Imperatoribus Episcopis Curiensibus tenore Diplomatum concessae etc.›.

La Rezia e cun quella er la Val Müstair appartegnevan a las provinzas romanas che stevan directamain sut l’imperatur ed en las qualas era staziunada ina garnischun militara. A la testa da la provinza, sco represchentant da l’imperatur, era in guvernatur cun il titel legat, suenter praeses. II domini roman, il qual ha durà en la Rezia circa 500 onns, ha purtà a quella dus bains inappreziabels, numnadamain la civilisaziun ed il cristianissem. Davart la derasaziun dal cristianissem ans raquinta la legenda ch’in prinzi britannic cun num Luzius e sia sora Emerita sajan stads ensemen ils emprims propugnaturs da la cretta cristiana en nossas muntognas. Els han subì tenor la legenda la mort dals martirs l’onn 182 suenter la naschientscha da Cristus. Ma la glisch da l’Evangeli è sa derasada suenter la mort da quests dus pioniers dal cristianissem en nossas muntognas – bain plaunet, ma cun efficazia. Gia vers la mesadad dal tschintgavel tschientaner existiva a Cuira in uvestgieu. Quel furmava il center da la baselgia cristiana en la Rezia superiura ed ha gì sinaquai ina grond’influenza sin il svilup politic da las trais Lias.

Sut il guvern dals imperaturs è la staila da la Roma eterna però sa sblatgida ed en gronds pass è sia pussanza ida en decadenza. L’immoralitad ed ils excess dal pievel sco er il despotissem e la tirannia dals superiurs èn stads la causa da la decadenza da l’imperi pussant.

Currezia

Theoderich, il retg dals Ostrogots, è penetrà en Rezia vers la fin dal 5avel tschientaner a la testa d’ina ferm’armada ed ha conquistà il pajais. Ma il domini dals Ostrogots n’è betg stà da lunga durada. Bainbaud han ils Francs prendì possess da la Rezia ed han introducì en quella ina nova administraziun. Sut il domini dals Francs, surtut dals imperaturs da la famiglia dals Carolings, èn vegnidas fundadas en nossas valladas numerusas claustras e baselgias. Uschia vers la mesadad dal 8avel tschientaner las claustras da Cazas e Mustér. La catedrala da Cuira è vegnida erigida ils onns 758–773.

Fundaziun da la claustra da Müstair

Davart la fundaziun da la claustra a Müstair ans raquinta la tradiziun che Carl il Grond, passond a l’entschatta dal 9avel tschientaner cun si’armada l’Umbrail, sa chattava en grond privel. El ha fatg il vut d’eriger baselgias en l’emprim lieu abitabel, en il qual els arrivian suenter avair superà ils privels da las chavorgias e graveras stippas da la muntogna aspra, en la quala els sa chattavan. Arrivads en la Val Müstair, da quel temp ‹Vallis Calvena›, ha Carl il Grond fundà ina claustra, e sia sora betg dalunsch da quella ina baselgia, la quala ella ha deditgà a la Sontga Virgine Maria. Tenor Lemnius (‹Raeteis›) duai Carl il Grond avair battì quella giada l’inimi en la prada ‹Cesseros› (uss Chasseras). Auters auturs numnan in parent da Carl il Grond, Carolus Crassus (Carl il Gross), sco fundatur da la claustra da Müstair.

Avant paucs onns han ils signurs J. Zemp e R. Durer fatg lungas retschertgas en la Claustra da Müstair, per vegnir a savair uschè bler sco pussaivel davart l’epoca da sia fundaziun. Quests signurs, incumbensads dal signur prof. Rahn a Turitg da publitgar in’ovra davart monuments istorics en Svizra, èn s’acquistads cun lur retschertgas a Müstair gronds merits ed èn arrivads ad interessants resultats.

Sur l’arvieut actual da la baselgia e davos l’altar èn vegnidas a la glisch picturas anticas, las qualas derivan tenor ils auturs surmenziunads indubitablamain dal temp dals Carolings. Er sculpturas sin curnischs da marmel, chattadas en veglias miraglias da la claustra, duessan derivar da la medema epoca. Ils signurs Zemp e Durer allegheschan er sco cumprova che la claustra da Müstair saja vegnida erigida vers l’onn 800, che gia l’onn 805 vegn fatg menziun d’in ‹Monasterium Tuberis› (Tuer) en in cudesch d’urdens ecclesiastics da Reichenau, e ch’en quest cudesch sajan inscrits per quest convent fin l’onn 805 32 muntgs ed in avat cun num Puricio. A l’entschatta era il convent ‹Monasterium Tuberis› numnadamain ina claustra da muntgs. Che Carl il Grond saja stà il fundatur da la claustra da S. Jon Battista, pli baud numnada ‹Monasterium Tuberis›, ans raquinta la tradiziun gia da tschientaners ennà. Anc ozendi vegn quest imperatur venerà dals conventuals, e sia statua stat en baselgia en vischinanza da l’altar principal.

La Val S-charl duai pli baud avair gì num ‹Vallis Sanct Caroli› e quai suenter Carl il Grond. In document autentic davart la fundaziun dal ‹Monasterium Tuberis› n’exista betg tenor mes savair; anc main davart la fundaziun da la baselgia a Sta. Maria. En connex cun la fundaziun da questa baselgia m’è sulettamain enconuschent in document, numnadamain ina decleranza d’in’abadessa Johanna P. Ursin, la quala testimoniescha d’adina avair udì en il convent a Müstair che la baselgia a Sta. Maria saja vegnida erigida l’onn 801. Quai è pussaivel, però betg lev da cumprovar. Sco gia observà avant, na demussa l’aspect actual da la baselgia da Sta. Maria betg in origin uschè vegl. Ma igl è evident che l’edifizi ha subì en il decurs dals tschientaners divers midaments, quai ch’è er il cas tar la baselgia e la claustra da Müstair. L’onn 1499 è vegnì mess en tschendra en la Val Müstair ina gronda quantitad d’edifizis, e tranter quels senza dubi er ils principals. Quels èn però vegnids reconstruids e, sco che quai daventa adina, adattads al stil dal temp.

En la baselgia da Müstair vesan ins sur l’actual arvieut las picturas gia menziunadas che derivan tenor Zemp dal temp dals Carolings. Er observ’ins là ils rests d’in palantschieu sura da la baselgia, il qual era plat e probablamain da lain. Sur l’arvieut dal cor da la baselgia da Sta. Maria vesan ins plinavant foras en il mir che derivan probablamain da travs che sustegnevan il palantschieu sura da lain. Quests palantschieus plats vegnivan tgunschamain midads suenter in incendi en arvieuts. Il grond fresco sin il mir exteriur da la baselgia da Sta. Maria, che represchenta s. Cristoffel purtond Cristus, porta la data 1513, deriva pia da 14 onns suenter la famusa Battaglia a la Chalavaina. Uschia èsi da presumar che questa baselgia è vegnida reconstruida u reparada suenter ils eveniments da la Guerra svabaisa.

Tenor in document da l’onn 880 ha Carl il Gross (Carolus Crassus) cedì la claustra ‹Monasterium Tuberis› cun l’entira val ed autras possessiuns en il Vnuost ed en il Vorarlberg a l’uvestg da Cuira cunter possessiuns che quel aveva en l’Alsazia. Da quest’epoca ennà appartegneva pia la claustra cun l’entira val ed ina part dal Vnuost a l’uvestg da Cuira. Il num ‹Monasterium S. Joan. Bapt.› enstagl da ‹Monasterium Tuberis› chattain nus pir pli tard.

Sche jau sun ma permess da ma trategnair in pau pli ditg tar la fundaziun da la claustra a Müstair, è quai daventà per il motiv che l’istorgia da questa claustra ha gì fin l’epoca da la refurmaziun ina grond’influenza sin il svilup e l’istorgia da l’entira val. Sco che nus avain gia ditg, deriva il num Val Müstair da quest ‹Monasterium›. Nus chattain pli baud il num ‹Vallis Calvena› (Chalavaina) per Val Müstair.

Relaziuns feudalas

Sco la gronda part da sumegliantas fundaziuns religiusas dal temp medieval, è er la claustra a Müstair vegnida dotada cun grond possess en funs, chasas, glieud e dretgs ecclesiastics e temporars. Ils potentats ed auters gronds signurs avevan per disa da testar e regalar per il salid da lur olma a convents ina part da lur bains e da lur dretgs. Uschia er qua. La claustra da S. Jon Battista aveva grondas possessiuns betg be en Val Müstair, mabain er en il Vnuost ed en l’Engiadina Bassa. Ella dependeva da l’uvestgieu da Cuira. Ses bains giudevan l’immunitad, quai vul dir ch’ella aveva il dretg d’organisar ed administrar quels senz’influenza estra. Signurs protecturs dal convent eran ils conts da Matsch, vasals da l’uvestg.

En il temp medieval eran ubain fundaziuns religiusas ubain gronds signurs possessurs da la gronda part dals funs e dal pajais. Ins distingueva tranter il pievel liber e betg liber. Ils libers possedevan agens bains, dals quals els pudevan disponer a bainplaschair. Ils betg libers vegnivan resguardads sco instruments per lavurar ils bains dals gronds possessurs. Savens als vegnivan dads a fit dals signurs e patruns tscherts bains, uschenumnads feuds, per ils quals els avevan da pajar fit, betg en daner, mabain en natiralias. Er en nossa val vivevan da quel temp libers e betg libers. Il patrun principal dal funs betg be a Müstair, mabain en l’entira val era la claustra. Nus chattain en l’archiv da Sta. Maria vegls documents, tenor ils quals las abattessas dal convent fittavan en per la val bains a famiglias cunter in fit che consistiva en graun, chaschiel, paintg, ponn, nursas e perfin en schurnadas per segar, tunder nursas etc. Anc en il 16avel tschientaner èn vegnids stipulads tals contracts. Sper quests chattain nus er contracts da vendita e cumpra tranter particulars, in segn ch’i deva da quel temp en nossa val er famiglias libras, las qualas pudevan disponer davart lur possess.

Situaziun politica

Nus avain vis gia avant che la Val Müstair ensemen cun il convent dependeva en il temp medieval da l’uvestgieu da Cuira. Ils conts da Matsch eran ils signurs protecturs dal convent e cunquai er da la val. Els profitavan da quai per s’acquistar en Val Müstair dretgs a donn da l’uvestg, surtut durant la regenza d’uvestgs pli debels, als quals mancava la forza e l’energia necessaria per defender lur dretgs. Cumprovas da talas usurpaziuns chattain nus principalmain en il 13avel e 14avel tschientaner, nua che conts da Matsch fittavan a members da la famiglia Planta minieras da l’uvestg en la Val S-charl e sin la muntogna Valdèra, uss Buffalora.

Ma l’uvestg da Cuira aveva er possessiuns en terra austriaca en il Vnuost. Er pervi da quai èn naschidas litas e charplinas tranter ils uvestgs ed ils signurs da Matsch. I n’è betg noss scopo d’entrar pli detagliadamain sin questas dispitas. Jau vi be far menziun d’in’accusaziun da l’uvestg cunter quels da Matsch che datescha da la fin dal 14avel tschientaner ed en la quala stat scrit: «Da verbrenntent die von Mätsch in dem Münsterthal dem Gottshuss guete schöne Dörfer als das ist ze Taufers und zu St. Maria und welche huser sie nicht verbrennen mochten, den brachen sie die Muren ein und brachen auch viel Heuser in dem Vintschgen, als das ist ze Schluderns und anderswo und schadetent unserm Gottshus desselben malss me den vierzig tusend Gulden wert.» Er Zernez duai esser vegnì incendià l’onn 1411 dals conts da Matsch cun agid da «Wurmbs» (Buorm).

La jeremiada da l’uvestg cunter quels da Matsch è lunga, e sche jau sun entrà sin quella, è quai be per mussar, co che la Val Müstair, ensemen cun ils auters «Gotteshuslüt», han suffert en quell’epoca sut la confusiun da dretgs ch’existivan, u che pretendevan per sai ils uvestgs d’ina vart ed ils signurs da Matsch da l’autra. Ina fin a questa lita è finalmain vegnì mess l’onn 1421 cun intervenziun dal duca Ernst d’Austria en ina conferenza tegnida a Bulsaun, en la quala è vegnì stipulà che la Val Müstair duaja da qua davent esser ni sut la protecziun da l’uvestg ni sut quella dals signurs da Matsch. Uschia sa chattava la claustra e cun ella la Val Müstair abandunada ed exposta senza protecziun a las burascas dal temp. Quai n’è betg daventà senza l’influenza e l’intenziun da l’Austria, a la quala claustra e vallada duevan crudar en la bratscha. E propi: gia l’onn 1421 è l’abattessa dal convent sa vieuta als ducas Ernst e Friedrich d’Austria cun il giavisch da prender sut lur protecziun la claustra e tut ils bains e glieud da quella, quai che la chasa d’Austria ha consentì gugent. Sco recumpensa per lur protecziun è la claustra s’obligada da furnir annualmain als ducas dus «Säm» (saumas) chaschiel (Foffa, p. 93s.).

Da la Lia da la Chadé a la Republica da las Trais Lias

Vers la fin dal 14vel tschientaner ha cumenzà a spluntar l’alva d’in meglier temp, en il qual il pievel s’avischinava pass per pass a la libertad, squassond il giuf dals signurs. Quests, daventads povers tras lur moda da viver luxuriusa e tras las litas cuntinuantas e l’odi ch’els nutrivan tranter pèr, han, per survegnir daners, impegnà a lur subdits parts da bains e da lur dretgs. Uschia èn els vegnids plaun a plaun dependents da quels. Il pievel ha alura tschertgà a sa rinforzar ed a sa segirar las libertads ch’el s’acquistava pass per pass, s’unind e furmond las Lias. Uschia è naschida vers la fin dal 14vel tschientaner la Lia da la Chadé, l’onn 1424 la Lia Grischa e l’onn 1436 la Lia da las Diesch Dretgiras. Ils signurs e medemamain ils uvestgs n’han gì nagin’autra letga che da s’unir a questas Lias, per betg vesair ad ir dal tut en decadenza lur bains e lur pussanza.

Emprims tschentaments

La Val Müstair è er entrada en la Lia da la Chadé. Questa mutaziun en la supremazia ha natiralmain gì influenza sin las relaziuns politicas dal pajais er en fatscha a l’exteriur, surtut vers l’Austria.

En las differenzas tranter il Grischun e quest pajais n’avevan betg pli be ils signurs e l’uvestg vusch decisiva, mabain er l’opiniun da las Lias dueva vegnir respectada. Er en la legislaziun avevan uss las vischnancas vusch en chapitel. L’onn 1427, ils 17 da matg, ha Janut Carl da Balcun At publitgà sin la plazza a Müstair ils statuts criminals e civils per la Val Müstair, quai vul dir per la dretgira da Sur Chalavaina. Quests statuts eran vegnids elavurads («derfunden und ertailt») dal suranumnà Janut Carl da Balcun At sco incumbensà da l’uvestg, ensemen cun ils set «Aidschwerer» (giuraders) ed auters delegads da Sur e Suot Chalavaina. Nus laschain seguir qua ils nums dals «Aidschwerer»: Clavutt Ursula da Valcaf; Sümon Zuff e Janutt Patschuff da Sta. Maria; Minnig Michel da Sielva; Jan Schkars da Müstair; Clavutt Carl ed Erhard Lavasthira da Taufers.

Janut Carl era quella giada domicilià a Taufers ed era mastral en Val Müstair. En emprima lingia chattain nus en quests statuts formulà expressivamain che l’uvestg, vul dir das «Gotzhus von Chur», possedeva en il Vnuost quatter dretgiras. Numnadamain: l’emprima en la Val Müstair, dadens la crusch sur Puntvil, e quai era il cumin grond (foro criminal); la segunda dretgira aveva ses sez a Fürstenburg, «zwüschen der thoren»; la terza a Mals; a la quarta dretgira appartegnevan ils dependents da l’uvestgieu (Gotzhuslüt) da Sot Scala, vers Stadelrain e Schlumbach, però la glieud da questas dretgira appartegnevan «mit stür und mit zerung und mit allen Diensten und Sachen von Gotzhus wegen» al cumin Val Müstair. Ils nums «Stadelrain, Schlumbach, Sot Scala» n’èn betg pli enconuschents ni en Val Müstair ni al cunfin tirolais. Malgrà repetidas retschertgas na m’èsi betg reussì, da vegnir a savair insatge en chaussa. Sco cunfin territorial tranter l’Austria e la Lia da la Chadé è er qua expressamain numnada la crusch sur Puntvil. En affars criminals (Malefizrecht) stevan ils subdits da la Chadé da Suot Chalavaina sut la batgetta da l’Austria, en affars civils però sut las leschas da la Chadé.

Il cumin en Val Müstair aveva il dretg da nominar in mastral (Richter) ed in cussegl. Quest cussegl consistiva da set giuraders (Aidschwerer) ed aveva, ensemen cun in represchentant da l’uvestg (ein Herr von Chur), da giuditgar tant en dumondas criminalas e polizialas sco er civilas davart tut ils cas da dispita tranter subjects da la Chadé domiciliads dadens la crusch sur Puntvil. Davart subjects da la chasa d’Austria domiciliads dadens il cunfin aveva questa dretgira cumpetenza sulettamain en affars criminals. Il medem vala er per ils signurs da Balcun At: quests stevan en affars civils e da polizia directamain sut la batgetta da l’uvestg.

En affars civils pudeva la dretgira sa radunar ubain a Müstair ubain a Sta. Maria. Per affars criminals, per elecziuns, revisiun da statuts etc. avevan lieu las sedutas (Landssprachen) a Müstair sut la claustra, dadens l’aual. Tar sedutas en malefiz prendevan part er represchentants dals conts da Matsch, da Curburg ed il chapitani da Fürstenburg. Quatter chavaltgaders avevan da chavaltgar si e giu per strada, per mantegnair il bun urden.

Quests chavaltgaders eran umens dal cont da Schlandersberg, da quel temp «Fitzthum» (Vicedominus) da l’uvestg. Il convent procurava per bancs cun plimatschs per il derschader ed ils giuraders e stueva er metter quatter famegls bain armads, ils quals stevan davos ils giuraders per defender il dretg. Il rom da questa lavur n’ans permetta betg d’entrar pli detagliadamain sin ils artitgels da quests interessants statuts relaschads l’onn 1427 dal cumin Val Müstair sut direcziun da Janut Carl da Balcun At. Quests sa chattan in extenso en l’ovra da Foffa, ‹Das bündn. Münsterthal› (pag. 94s., sco 43avel document).

Sco curiosum vi jau be numnar quai che vegniva a quell’epoca, nua che la munaida era stgarsa, dà enstagl da questa en pajament ed era renconuschì sco valuta legala, numnadamain:

Da tutta sort muaglia, tutta granezza bain scudida; fava ed arveglia; glin e chonv bain sgramblà; chaschiel; tschigrun; paintg; sunscha e saiv; da tuttas sorts tgirom criv; launa e ponn da chasa mesirà amez (ze mittlen gemessen), sal e fier betg battì. Igl era scumandà da pajar cun autras valutas, exceptà cun daner. Sco munaida valeva la valuta da Meran. Divers tschentaments èn sumegliants a quels d’ozendi. En cas d’avanzament u perdita en la lètg gievan er quella giada ⅔ a quint da l’um ed ⅓ a quint da la dunna. Fits vegnivan renconuschids e garantids be per trais onns. Scrittiras e contracts betg observads eran proscrits suenter 20 onns. La proscripziun vegniva però interrutta sco ozendi, sch’il contrahent negligent vegniva admonì entaifer ils 20 onns da vegnir encunter a ses duair.

Quests tschentaments han gì vigur en la dretgira Sur Chalavaina fin l’onn 1550 e betg 1592, sco che resultass tenor Foffa (document 60). Nus avain en maun ina copia autentica che porta la data da la revisiun da quels, numnadamain ils 21 favrer 1550. Fin l’onn 1550 vegn discurrì d’in sulet cumin Val Müstair e pir suenter, en ils statuts dal 1550, vegn, sco che nus vegnin a vesair pli tard, fatg menziun da terzals, numnadamain ils terzals Müstair, Sta. Maria, Tschierv (u terzal daint), als quals Tuer, sco quart era unì en affars civils, uschè lunsch che las causas resguardavan subjects da la Chadé.

Battaglia a la Chalavaina

Las Lias en la Rezia han bain contribuì ad augmentar la libertad dal pievel ed a deliberar quel da la tirannia ed arroganza dals signurs, ma cun l’Austria han las litas cuntinuà sco en il passà. Tranter las parts litigiantas vegnivan stipulads contracts, en ils quals questas s’empermettevan eterna pasch ed amicizia; però suenter curt temp eran las empermischuns emblidadas. Invasiuns ostilas devastavan dad omaduas varts il pajais, derasond en la populaziun greva paina. L’uvestg da Cuira era bain er el in member da la Lia da la Chadé, ma tranter el e ses alliads regnava cuntinuada disfidanza, la quala smanatschava tar mintga pitschna occasiun da manar ad ina ruptura cumpletta.

Per sa rinforzar cunter l’Austria, èn las trais Lias reticas s’unidas l’onn 1471, furmond l’uschenumnada Lia da Vazerol. Ma pauc temp suenter han ils Austriacs interprendì novas irrupziuns ostilas, e l’onn 1477 ha il duca Sigismund d’Austria s’acquistà ina gronda part da las Diesch Dretgiras, senza enconuschientscha e cunter la voluntad da las trais Lias. Suenter èn vegnidas fatgas diversas tentativas per pacifitgar las parts, però invan. In resultat pli favuraivel spetgav’ins generalmain da las negoziaziuns da pasch a Feldkirch, las qualas han gì lieu sut data dals 10 da schaner 1477. Tenor quellas duevan l’uvestgieu, il chapitel e la Lia da la Chadé renunziar a lur dretgs temporars en las dretgiras da Suot Chalavaina, als mantegnair però a Sur Chalavaina ed als exercitar ensemen cun la chasa d’Austria en l’Engiadina, da Martina fin Puntalt. Il document respectiv na menziuna betg be ina suletta dretgira Suot Chalavaina, mabain duas. Chiampell e Sprecher numnan Schlanders sco 22avla dretgira da las Trais Lias. È questa forsa identica cun «Sot Scala» vers Stadelrain e Schlumbach? Quai è pussibel, però tenor noss parair betg probabel. Stadelrain e Schlumbach dependevan da la dretgira Val Müstair ed eran probablamain pli datiers dal cunfin.

Dals grevs nivels che stgirentavan l’orizont, dueva bainbaud traglischar il chametg, il segn da guerra. Pauc temp suenter la conclusiun dal tractat da Feldkirch, è penetrada dal Tirol en Engiadina in’armada da 8000 umens, devastond la cuntrada, turmentond ils abitants ed incendiond las chasas. Ils contingents da las dretgiras grischunas, clamads dals supprimids e rinforzads da truppas da la Svizra, cun la quala ils Grischuns eran s’alliads, èn vegnids en agid. Igl als è reussì da stgatschar e batter l’inimi, il qual è sa retratg en ses champ fortifitgà, giu en la Chalavaina. Ina ferma dustanza serrava la val nua che quella è il pli stretg, circa là nua che sa chatta ozendi la punt sur il Rom. Champads en la planira Fadretsch, sut ils mirs da la claustra da S. Jon Battista, han ils Grischuns tegnì cussegl da guerra.

Sin far notg, cur che las stailas han cumenzà a glischar vi dal tschiel, èn circa 2000 armads sa mess sin via vers la Val d’Avigna, sur il munt Tella, guidads da chatschaders indigens ch’enconuschevan bain las sendas e trutgs en la muntogna sur Tuer. A la testa da quests guerriers eran Capol, Lumbris e Rink. Ils chatschaders vegnivan manads da lur mastral Chasper Puttatsch, in um prudent, però gia da vegliadetgna avanzada. Suenter in viadi stentus ch’ha durà l’entira notg e parts da la damaun, è la colonna temeraria arrivada vers las 9 sur Schleis ed è vegnida observada da las guardias postadas sin las turs a Mals. La pitschna garnischun austriaca da Schleis è fugida, ed ils Grischs èn crudads cun vehemenza en il champ inimi, dond l’attatga davos il rempar. A Laatsch èn vegnidas incendiadas in pèr chasas, per dar il segn d’attatga a l’armada restada a Müstair.

Questa, sut il cumond da Dietrich Freuler da la Val Schons, ha, per motivs betg sclerids, retardà da s’avanzar, quai ch’avess pudì esser fatal per ils bravs cumbattants davos la dustanza. Gia eran quels decimads, e quels che n’eran betg crudads eran stanchels, uschia che la fin dal cumbat era intscherta. Qua è finalmain s’approximà anc a temp l’agid bramà. En trais colonnas è s’avanzada l’armada grischuna giu per la val ed ha dà l’attatga. Il rempar era però ferm, e divers bravs cumbattants èn crudads sut las fridas e sut il fieu da l’inimi. Cun il clom: «Frestgamain mes mats, oz u mai pli la Rezia e las Lias» ha Benedetg Fontana, brav figl dal Surses, assaglì la dustanza e derasà enturn el tranter l’inimi tema e spavent.

El è però bainbaud crudà blessà vi dal venter, ed anc murind animava el ils guerriers al cumbat. Quel è stà grev ed ha custà la vita a blers bravs Grischuns. Sa distinguids tar l’attatga dal rempar èn trais frars Planta tranter blers auters guerriers dals quals Lemnius, noss famus poet indigen, fa menziun en sia ‹Raeteis›, ina poesia renumada, translatada da signur Pl. Plattner da l’original latin en lingua tudestga. Grondas cumprovas da valurusadad han er dà Lombris, Capol e Rink, cumbattend davos la schanza. Finalmain ha l’inimi stuì tschessar, superà dals Grischuns, ed è fugì en cumplet dischurden vers la citadina Glurns e da là vinavant fin giu vers Meran, persequità dals Grischuns victorius. In grond dumber d’Austriacs e Tirolais è crudà sut ils culps dals ventschiders, e blers han chattà la mort en las undas dal Rom e da l’Adisch. Pauc temp suenter han ils battids però prendì vendetga ed èn crudads en nossa val cun forza armada, devastond la cultira ed incendiond ils vitgs. Grevas tribulaziuns han danovamain squitschà ils abitants da nossa povra val, e be cun gronda fadia èn convent e vallada sa remess dals donns sufferts durant la Guerra svabaisa.

Relaziuns administrativas ed ecclesiasticas vers il 1500

Suenter avair persequità en il spiert ils eveniments victorius da la battaglia a la Chalavaina ed admirà la valurusadad da noss antenats, vulain nus volver il sguard vers il stadi da la Val Müstair a l’entschatta dal 16avel tschientaner. En affars da dretg chattain nus ina dretgira Sur Chalavaina cun ses statuts criminals e civils. Quests statuts èn, sco che nus avain vis, vegnids proclamads l’onn 1427 da Janut Carl da Balcun At, derschader en Val Müstair, redigids cun assistenza da set giurads (Aidschwerer) ed auters sabis e bain degns umens da la dretgira.

II derschader (ministral-mastral) vegniva elegì da l’uvestg ensemen cun il cumin («aber ein Richter, den soll ein Herr von Chur und das Comün im Münsterthal erwellen und setzen»). Ils giurads vegnivan elegids dal cumin. («Ain Comun hat sollich Gewalt und recht aidschwerer ze setzen und ze entsetzen, davon ze nämen und ze legen und ze bessern alls oft und es notturftig ist.») En fatgs civils e da bassa polizia sa radunavan il mastral ed ils giurads trais dis consecutivs. En fatgs criminals e da dretgir’auta (Malefiz und Frevel) seseva er il Fitzthum (Vicedominus) sco represchentant da l’uvestg e probablamain er il chastellan (chapitauni) da Fürstenburg.

Sper quest tribunal existivan però per ils abitants da Val Müstair anc auters derschaders. En affars civils e da dretgira bassa eran tut ils vasals e dependents dals signurs e conts d’Austria suttamess als derschaders austriacs («über der Herrschaft und Oesterreich Lüt hat ain Richter nicht damit ze schaffen, denn was um Malefizi und um Frevel anberührt»). Sur ils sigr. da Balcun At n’aveva in derschader nagin’autra cumpetenza che en affars criminals. Per tut il rest steva questa famiglia privilegiada directamain sut la batgetta da l’uvestg. Er la claustra da S. Jon Battista aveva il dretg da giurisdicziun civila sur ses vasals e si’atgna glieud. Nus vesain pia ch’igl existiva quella giada ina detga confusiun da dretgs en la Val Müstair, quai ch’era però er il cas en autras dretgiras da las trais Lias, principalmain en la Lia da la Chadé.

A quest’epoca era la Val Müstair natiralmain catolica, n’avend la refurmaziun betg anc cumenzà, e dependeva en affars ecclesiastics directamain dal convent. Baselgias filialas existivan bain a Sta. Maria, Tschierv e Valchava, vegnivan però tgiradas da spirituals da Müstair. L’entira val furmava anc ina suletta vischnanca e vegniva administrada er economicamain sco tala, schebain che gia en la segunda mesadad dal 15avel tschientaner, bain en consequenza da l’augment da la populaziun, vegn fatg menziun da las differentas vischnancas (vischnaunquas), las qualas existan anc ozendi en Val Müstair. Quellas vegnan numnadamain numnadas en in document latin da l’onn 1466 che tracta la partiziun da las alps e pastgiras. Questa partiziun vegn probablamain ad esser stada ina provisorica, essend ch’il document da partiziun definitiv datescha dal 1556. Quel è redigi en lingua tudestga.

En vista a l’augment cuntinuant da la populaziun, èsi bain evident ch’igl è daventada necessaria ina partiziun da guauds e d’astg e pastg per facilitar l’utilisaziun. La populaziun da la Val Müstair consistiva quella giada quasi senza excepziun da purs, saja libers cun allodi (agen possess), saja vasals u fittadins cun feuds dal convent u da signurs da l’Austria. Tuts ensemen avevan il dretg vi da l’utilisaziun dals bains cuminaivels, principalmain vi dal pastg, mintgin cun la muaglia ch’el envernava sin ses bain. Quests dretgs èn bain, cun paucas midadas, sa mantegnids fin noss dis.

16avel tschientaner

Refurmaziun

Il 16avel tschientaner è stà ritg d’eveniments politics, ma forsa per las relaziuns en Val Müstair anc dapli d’eveniments ecclesiastics. La refurmaziun è penetrada plaun a plaun er en nossas valladas alpestras ed ha separà en las Trais Lias il pievel en duas partidas, indeblind la forza e l’influenza da l’uvestgieu. L’onn 1526 ha la dieta da las Lias, sa radunond a Glion, mess in frain a l’influenza ecclesiastica en affars politics, quai ch’ha gì per consequenza che l’uvestg, Paul Ziegler, ha bandunà l’onn 1528 sia residenza episcopala, per sa retrair en ses chastè a Fürstenburg, tschertgond ensemen cun ils ducas d’Austria d’impedir la propagaziun da la nova cretta en Suot Chalavaina. En il territori da las Trais Lias era l’exercizi da las funcziuns religiusas permess e garantì expressivamain a las duas confessiuns. Als subjects da la Lia da la Chadé ch’abitavan en la dretgira Suot Chalavaina era la conversiun a la nova cretta però scumandada severamain. Uschia preparav’ins plaun a plaun in motiv per l’entira separaziun da la dretgira Suot Chalavaina dal stadi da las Trais Lias grischunas, la quala dretgira dueva crudar sco fritg madir a la chasa d’Austria.

En Val Müstair ha la refurmaziun cumenzà a sa derasar l’onn 1528. Quai resulta d’in document che sa chatta en l’archiv da vischnanca da Sta. Maria, schebain scrit pir en il 18avel tschientaner a chaschun d’ina contesa tranter ils refurmads ed ina famiglia catolica ch’abitava anc quella giada a Sta. Maria. Tenor P.J. Andeer (che sa referescha a Philipp Galicius) è la refurmaziun vegnida introducida en Val Müstair l’onn 1530.

Omaduas funtaunas numnan sco emprim preditgant en la baselgia da Sta. Maria in Jacob Muntatsch (er Montaccio) da Sent. A l’entschatta, bain en consequenza da las decisiuns da la dieta a Glion da l’onn 1526, paran omaduas confessiuns, la veglia e la nova, d’avair exercità lur funcziuns religiusas er en Val Müstair ina sper l’autra pli u main en pasch. La religiun refurmada era sa derasada gia a l’entschatta vaira spert, surtut en la part superiura da la val. Sco baselgia principala (parochiala) per ils refurmads vegn numnada la baselgia da Sta. Maria. En la baselgia da Tschierv vegniva il cult celebrà dal preditgant da Sta. Maria, però betg savens; anc pli darar a Valchava. Datas positivas lasura avain nus pir dal 1647. Ina tschert’influenza sin la propagaziun da la refurmaziun en Val Müstair èsi bain d’attribuir a Philipp Galizius, naschì à Puntvil l’onn 1504, sco er a Blasius, in contemporan ed ami da quel, oriund da Tuer.

Er famiglias a Müstair avevan embratschà la nova ductrina. Quai ans cumprova in document datà dals 17 da zercladur 1596 e suttascrit da Greg. Gugelberg a Moos, canc. curiensis. En quest document chattain nus ina sentenzia tratga dal «Bytag» da las Trais Lias tranter famiglias refurmadas ed ils catolics da Müstair areguard l’exercizi da lur religiun. Ils catolics avevan scumandà als refurmads da Müstair da frequentar il cult divin a Sta. Maria, da laschar battegiar lur uffants e da retschaiver la S. Tschaina en la baselgia da Sta. Maria; cunter quai han ils refurmads recurrì tar ils capos da las Lias. La sentenza è vegnida tratga a favur dals recurrents, in segn che omaduas confessiuns eran quella giada toleradas, quai che pli tard, per insaquants onns, n’è deplorablamain betg pli stà il cas.

En affars da religiun na para la Val Müstair uschiglio betg d’esser stada disturbada grondamain en il decurs dal 16avel tschientaner. La residenza parochiala per ils catolics è restà Müstair e per ils refurmads Sta. Maria. I n’è betg probabel che, suenter la generala derasaziun da la refurmaziun en la part superiura da la val, il cult catolic vegniva sco antruras exercità en las baselgias da Sta. Maria anen.

En in document dals 6 d’october 1541, entitulà ‹Pfarrbrief der Gemeinde Münster›, legiain nus che la claustra aveva pli baud da tegnair in chaval per diever dal spiritual che provediva las baselgias da Sta. Maria e Tschierv, quai che uss (1541) na saja betg pli il cas.

Administraziun politica e giurisdicziun

En affars d’administraziun politica ed en la legislatura han gì lieu tar nus en il decurs dal 16avel tschientaner mutaziuns sensiblas. Ils tschentaments criminals e civils da l’onn 1427 èn vegnids suttamess ad in’intensiva revisiun. Ils 21 da favrer 1550 han ins proclamà novs statuts per la dretgira Val Müstair. Questa revisiun è vegnida fatga en preschientscha dal signur nobel Rudolf da Schauenstein, quella giada chapitani da l’uvestg a Fürstenburg, e dad Ambrosi Schgier, mastral regent en Val Müstair, cun approvaziun dals 16 represchentants dals quatter cumins (numnads terzals). Tenor quests novs statuts avevan ils 16 che vegnivan numnads dal pievel da sa radunar annualmain sut la data surnumnada e d’eleger ensemen cun il chapitani da Fürstenburg in «Richter», Mastral, al qual il chapitani deva il sarament. Ils 16 delegads dals terzals elegevan er quel di ils giurads cun «Redner und Schreiber», ed ils quatter surcumins, ils quals vegnivan saramentads dal mastral. Tar questas elecziuns n’aveva il chapitani da l’uvestg da dir nagut, mabain exclusivamain tar l’elecziun dal mastral. En cas da paritad da vuschs tar l’elecziun dal mastral aveva il chapitani vusch decisiva. Per l’emprima giada vegn qua fatg menziun da terzals u differents cumins en Val Müstair, numnadamain da quatter terzals: Tuer, Müstair, S. Maria e Tschierv (Tschierferterzal).

A prima vista pari singular che questas fracziuns vegnan numnadas terzals e betg quartals. Sch’ins considerescha però che Tuer appartegneva als trais auters terzals sulettamain en affars civils e giascheva sin territori austriac, sche èsi chapibel che quest cumin vegniva resguardà sulet sco accessori als trais terzals ch’eran unids tranter els pli stretgamain.

En ils statuts menziunads è tranter auter ordinà che mintga deputà tar las dietas da las Trais Lias (Potten auf ain Pundstag oder Bytag) duai avair sco paja, sch’el va a chaval ina curuna, sch’el va a pe in rentsch a di. Tar ses return aveva el da dar immediatamain ses quint al mastral e d’engirar cun detta stendida ch’el na zuppentia nagut da quai ch’el haja retschavì, saja sco paja, saja sco regals. Eventuals benefizis or da sia carica aveva el da remetter cumplettamain als cumins. Ni mastral ni surcumins na pudevan acceptar ina nomina sco deputà, sut ina paina da 40 rentschs. Fitg severamain eran scumandadas uschenumnadas praticas, quai vul dir corrupziun dals electurs tras donaziuns, per vegnir nominà en in uffizi. In tal al qual pudeva vegnir cumprovà d’avair commess praticas, vegniva chastià sin si’onur e sin daner e na pudeva betg pli concurrer tar elecziuns.

En ils tschentaments dal 1550 vegn er reservà il dretg da giurisdicziun dal convent, l’uschenumnà dretg da l’abattessa, al qual eran suttamess ils dependents dal convent. La paja dal mastral, giuraders e surcumins era quella giada pitschna. Sper la spaisa (die Zehrung) survegnivan els 4 fin 6 crizers per di da seduta. Ozendi èn noss mastrals pajads quasi uschè bain sco noss magisters da la scola primara e noss deputads al Cussegl grond e pon daventar ritgs en paucs onns!

Pauc temp suenter la proclamaziun da quests tschentaments, numnadamain l’onn 1556, ha gì lieu la segunda e definitiva partiziun da las alps, essend stada quella da l’onn 1466 probablamain sulettamain ina partiziun per l’utilisaziun. Schebain questa divisiun da la Val Müstair en terzals e la partiziun dals bains communals èn stads ina consequenza da la refurmaziun u betg, n’essan nus betg en cas da giuditgar.

Quest’appariziun vegn avant er en autras valladas grischunas circa dal medem temp, nua ch’ils pli gronds cumins (Mark- und Talgenossenschaften) èn sa dividids en consequenza da l’augment da la populaziun en cumins pli pitschens (vizinanzas, vischnaunquas), ils quals s’administravan en fatgs economics independentamain da las dretgiras e cumins politics.

17avel tschientaner

Scumbigls grischuns

Gia en la segunda mesadad dal 16avel tschientaner eran sa furmadas en il Grischun duas partidas. Ils ins, principalmain ils catolics, tegnevan cun la dinastia da la chasa da Habsburg, che regiva en l’Austria, ed ils auters cun la Frantscha, la quala era pli che l’Austria s’approximada als prinzis protestants tudestgs. La Frantscha e l’Austria eran en litas e guerras cuntinuantas, principalmain causa il possess dal contadi da Milaun ch’appartegneva dapi il 1556 a la Spagna, sin il tron da la quala sa chattava in member da la chasa da Habsburg. Subdits e possessiuns da signurs austriacs eran da chattar anc quella giada sin territori da las Trais Lias, numnadamain en il Partenz, en l’Engiadina Bassa e per part er en Val Müstair.

Il sem da la discrepanza e dal spiert da facziuns era pia crudà en nossas valladas gia en la segunda mesadad e surtut vers la fin dal 16avel tschientaner. Quest sem era pir memia crudà sin terren fritgaivel ed il spiert dal temp e l’ambiziun dals signurs e pussants promovevan e favurisavan il prosperar dal scherm, il qual è naschì or da quest sem. Gia a l’entschatta dal 17avel tschientaner e surtut a la fin dal segund decenni dueva il fritg pernizius da la discordia smanatschar seriusamain l’existenza dal stadi da las Trais Lias. Jau na vi betg entrar qua detagliadamain sin ils trists temps dals sgurdins ed embrugls, numnads Scumbigls grischuns, la quall’epoca da noss’istorgia è vegnida illustrada e sclerida suffizientamain d’auturs cumpetents. Jau vi be ma restrenscher a quai ch’ha gì influenza spezialmain sin il svilup da la Val Müstair.

Sco che nus avain gia vis, pudevan en il decurs dal 16avel tschientaner omaduas confessiuns exercitar lur cult divin en nossa val ina sper l’autra senza disturbis ed impediments serius. Quai na dueva però betg durar a la lunga. La cuntrarefurmaziun, instradada en la segunda mesadad dal 16avel tschientaner, e las partidas ch’eran sa furmadas en il Grischun, avevan nutri talmain l’odi tranter las facziuns ch’er las valladas las pli isoladas stuevan sa resentir da quest’influenza perniziusa. Tenor documents che sa chattan en l’archiv da Sta. Maria, duain ils refurmads esser vegnids stgatschads l’onn 1620 da lur baselgia, e quels che na vulevan betg renunziar a lur cretta per convertir al catolicissem, eran sfurzads d’emigrar. Enstagl d’in preditgant èn vegnids introducids spirituals catolics ed installada a Sta. Maria ina missiun da chaputschins talians, l’ospizi dals quals era en Chasatschas en ina chasa cunfinanta a la champagna Pradellas.

En la baselgia da Sta. Maria han ins erigì trais altars. Il principal purtava la data 1621 ed il num da ses maister, numnadamain «Andrea Carnütsch, Miliz-Hauptmann der Vestung S. Maria». Quest’inscripziun sa chattava anc sin l’altar en il decurs dal 18avel tschientaner. Per tge motiv ch’ins numnava S. Maria «Vestung» na m’è betg enconuschent. Rests da fortificaziuns n’hai jau mai observà. In prà porta però anc ozendi il num Schonz. Probabel era l’irrupziun dals catolics en la baselgia vegnida accumpagnada e sustegnida da milissa austriaca, sut il commando da Baldirun, il qual, en nossa val sco utrò, ha turmentà ils abitants, incendià las chasas e devastà la cuntrada. Bain en sia memoria vegn anc ozendi in uffant che na fa betg obedientscha numnà in «Baldarun».

Per insaquants onns duevan ils refurmads en Val Müstair esser privads da lur cult. Uffants vegnivan battegiads tenor ritus catolic ubain stuevan vegnir manads en autras valladas per retschaiver il sontg battaisem da spirituals refurmads. Il diever dals zains e dal santeri als era scumandà. Ina rolla principala en la persecuziun dals refurmads durant ils onns 1620–1633 ha giugà la chasa d’Austria.

Il duca Leopold d’Austria aveva, tras in cummissari ed il chapitani da l’uvestg a Fürstenburg, laschà ir mess da chasa tar chasa ad admonir ils refurmads ed als far empermetter da convertir a la religiun catolica. Ils renitents vegnivan smanatschads cun grevas painas e cun bandischun dal pajais. Igl è chapibel ch’ils refurmads, ils quals avevan quasi exercità durant in tschientaner nundisturbadamain lur cult en questa baselgia, eran fitg irritads en vista ad in tal proceder da lur adversaris. Nus avain sut egl betg main che quatter plants e recurs adressats ils onns 1627 e 1628 dals refurmads en Val Müstair als capos ed a la Dieta da las Lias, en ils quals quests vegnan supplitgads d’intervegnir e da gidar ils supprimids a reacquistar lur dretgs. Las respostas a questas petiziuns eran mintga giada las medemas. Ellas èn las figlias da quests temps e demussan la buna veglia dals capos e da la Dieta, documenteschan però a moda pregnanta lur deblezza ed impotenza.

Cun gronds cumpliments vegn express als petents la simpatia dals «Pundtsgenossen». Els vegnan però enviads a la pazienza e quai en consideraziun dals temps critics (in Betrachtung obstehender Zeitenbeschaffenheit und Zeitläufen). Ils capos da las Lias renconuschan bain ch’ils abitants da la Val Müstair, sco members da las Lias (unsere getreue, liebe Puntsleüt) giaudian il dretg da libertad da religiun; ma els admoneschan ils refurmads da s’abstegnair da l’exercizi da lur cult en la Val Müstair enfin ch’ils temps sajan sa midads e ch’ils contracts cun la Frantscha na sajan betg terminads. Er vegn scumandà als refurmads en Val Müstair da prender per mauns la minima mutaziun senza il savair e la permissiun da las Lias.

Quest stadi ha durà fin l’onn 1633. Quest onn, sut data dals 27 da november, è alura vegnida stipulada a Zernez sin intervenziun dal duca da Rohan e da l’ambassadur franzos de Landè ina convenziun tranter ils catolics e refurmads da la Val Müstair areguard l’exercizi da las funcziuns religiusas. Tenor questa convenziun era stabili: Che la baselgia da Sta. Maria duai servir ad omaduas religiuns en buna amicizia e senza pregiudizi dals privilegis e dretgs d’ina u l’autra confessiun. L’emprim avevan d’entrar ils catolics en il tempel. Da s. Michel fin chalonda matg avevan els d’avair terminà lur funcziun a las 10 a.m., pli tard gia a las 9; da chalonda matg a s. Michel però gia a las 8. Suenter pudevan ils refurmads sa servir da la baselgia senza impediments. Areguard las chasas-pravenda eran las parts sa cunvegnidas ch’ils chaputschins duajan giudair quella en la quala els abitavan da quel temp, numnadamain la chasa a Chasatschas, ed ils refurmads quella occupada a quell’epoca dal plevon, situada sper la punt.

Questa convenziun dueva paschentar las parts e quietar ils litigiants. Il scopo è però be vegnì cuntanschì per part, e gia ils onns 1636 e 1641 èn las autoritads da las Lias vegnidas mulestadas cun novs plants e petiziuns tant d’ina partida sco da l’autra. La missiun dals chaputschins dueva bandunar vers l’onn 1647 Sta. Maria, probablamain pervi da l’augment da la populaziun refurmada e diminuziun da la catolica. In document che porta la data dals 25 da fanadur 1646 cuntegna in plant dal superiur dals chaputschins da Sta. Maria cunter ils refurmads da là, nua ch’i vegn ditg: «Si lasciano intendere di volere in ogni modo cacciare le Padri dall’hospizio e levare di chiesa li altari.»

Plinavant chattain nus en in attestat dà dals avugads da baselgia dals terzals Sta. Maria e Tschierv al chapitel davart il preditgant S. Joh. Clos Zodrel il sequent passus: «Il noebel, bain aletrà e degn Sigr. Reverend J.U. Zodrel barmör ha servi ons alla lunga la plaif e baselgia da S. Maria. Siand nus stats da noss inimis ed aversaris da la religiun privats da la baselgia et santeri, ais stat el in instrumaint et in mess da Dieu ad ir in sunteri, rumper aint il prüm in baselgia, à refuormar e nettagiar dalla hidolatria dals Papals egl taimpel, er à s-chatschar ils chapütschiners etc.»

Quest document porta la data dals 28 da schaner 1648. Igl è oramai fitg probabel che la missiun da chaputschins talians ha bandunà Sta. Maria sfurzadamain l’onn 1646/47 suenter in’existenza da circa 26 onns. Dal 1620 fin il 1636 e forsa anc pli ditg, n’avevan ils refurmads en Val Müstair nagina pussaivladad d’exercitar lur funcziuns religiusas. Probablamain pir tard viaden ils onns 1630 ha operà là il reverenda Joh. Clo Zodrel il giuven, il qual è mort l’onn 1647. Il bab da quel aveva operà sco reverenda en Val Müstair avant l’onn 1620 e figurescha en noss cudesch da baselgia sut il num J.C. Zodrel il vegl.

Nus vesain pia che l’emprima mesadad dal 17avel tschientaner è stada per la Val Müstair ina perioda vaira agitada e che quella ha resentì, sco las autras valladas da nossa patria, ils Scumbigls grischuns. Quests eran ina consequenza inevitabla da la Guerra da trent’onns (1618–1648), la quala vegn cun raschun resguardada surtut sco guerra da religiun. L’odi tranter las partidas era creschì talmain a quell’epoca e nutrì talmain dals signurs e capos ch’il pievel cumin na pudeva betg vegnir fatg responsabel per sias acziuns. Noss proverbi: «Tgi che po, po» aveva la plaina raschun. La partida ch’era a la testa maltractava ed opprimiva ses adversari, per silsuenter, cur che la staila da quest splendurava, vegnir da sia vart maltractada ed opprimida. Nus avain vis che la baselgia da Sta. Maria è, cunter tut dretg, vegnida serrada l’onn 1620 dals catolics als protestants e ch’ils protestants han in pèr decennis pli tard, er senza dretg, stgatschà ils chaputschins e tschertgà d’allontanar da la baselgia ils altars, betg observond las disposiziuns da las convenziuns ed agind cunter las ordinaziuns dals capos da las Lias.

La convenziun ch’è vegnida stipulada sin intervenziun dal duca da Rohan l’onn 1633 è pli tard vegnida revidida e cumplettada ils onns 1646, 1648 e 1670. Las disposiziuns principalas èn en general restadas las medemas, cun diversas agiuntas areguard l’utilisaziun da las chasas da plaiv, sunar ils zains etc. Nus na pudain betg entrar qua detagliadamain sin quellas. Nus vulain be anc agiunscher ch’en l’ordinaziun datada sin ils 19 d’avust 1648 è previs il sequent: «Es sollen die Catolischen das Exercizium ihrer Religion frey unverhinderlich yüben mögen in der Pfarrkirche (S. Maria) laut ihrem Religionsbrauch, bis und solange etwelche Catholische Nachpauren seyn werden zu S. Maria und in dem hintern Terzal jedoch mit dem Altar, der jetzunder ist, allein sich begnügen.»

L’onn 1678 èn ils chapitals da baselgia ch’eran en mauns dals signurs bursers vegnids repartids tranter ils catolics ed ils refurmads. Ils chapitals importavan quella giada fl. 447.18. Ils catolics han survegnì da quels fl. 62.18 ed ils refurmads fl. 385, pia in segn che circa 6/7 da la populaziun dals dus terzals d’aint eran da quel temp adherents da la religiun refurmada.

L’onn 1653 han diversas famiglias s’acquistà il vischinadi en Val Müstair, tranter quellas numerusas oriundas da la Vuclina. Autras, oriundas dal Tirol, han s’acquistà il vischinadi en Val Müstair en la medem’epoca. Pliras famiglias eran sa stabilidas en Val Müstair gia tranter il 1570 ed il 1590, uschia ch’igl è fitg probabel che quest’immigraziun haja gì lieu en consequenza da la cuntrarefurmaziun ch’era vegnida messa ad ir en Vuclina sut l’influenza da Carlo Borromeo.

Separaziun da la dretgira da Suot Chalavaina

En il 17avel tschientaner ha er gì lieu la separaziun totala da la dretgira da Suot Chalavaina da la Republica da las Trais Lias. Sco che nus avain vis gia pli baud, sa preparava questa separaziun d’onns ennà.

L’uvestg da Cuira, ensemen cun ils ducas d’Austria, avevan fatg lur pussaivel per impedir la refurmaziun en il Suot Chalavaina, quai ch’als era er reussì grondiusamain. Gia l’onn 1593 avevan ils subjects da la Chadé (Gottshauslüt) da Suot Chalavaina refusà, sut influenza da l’Austria, da prestar a las Lias sarament da fidaivladad.

Quest sarament n’è mai pli vegnì prestà. En consequenza da quai n’è betg vegnida pajada ora a la dretgira da Suot Chalavaina la quota da las pensiuns che provegnivan da la Frantscha, e questa quota è vegnida repartida, suenter avair deducì las expensas, sin las autras dretgiras da la Chadé. Las negoziaziuns tranter l’Austria e las Lias han anc durà divers onns, n’han però betg pudì reussir a reincorporar la dretgira da Suot Chalavaina a la Lia da la Chadé. L’onn 1618 è il chastè da l’uvestg, la Fürstenburg, vegnì occupà durant l’absenza dal chastellan da tschintg schuldads austriacs ed in corporal, ils quals èn s’impatrunads da las clavs ed han scumandà l’entrada a mintgin che n’aveva betg in permiss spezial latiers. Chapitani a Fürstenburg era quella giada Andrea Flugi d’Aspermont ed uvestg ses frar Johann Flugi ch’ha regì dal 1601 al 1627 (Bott, ‹Losreissung des Bezirks Unterkalven›).

II chapitani Andreas Flugi steva sut suspect d’avair favurisà l’irrupziun en il chastè da Fürstenburg. Perquai è el vegnì atgisà severamain davant la Dieta da las Lias e truà da quella. La Dieta ha decidì da nominar in nov chapitani per la Fürstenburg, quai ch’era circa equivalent a la nomina d’in chapitani per la glina, essend la dretgira da Suot Chalavaina per semper persa per las Lias, er sch’il chastè è anc restà per in temp proprietad da l’uvestg.

Cunter la separaziun e perdita da questa dretgira n’han las Lias, en vista a privlus conflicts interns, pudì interprender nagut, tant pli che questa separaziun era gia preparada e da prevair da decennis ennà. Ella è d’attribuir en pli aut grad a las relaziuns politicas e religiusas da quel temp che a la negligientscha da singulas persunas. Forsa er al cumportament betg adina correct da las autras dretgiras da la Chadé envers lur convischins da Suot Chalavaina. En questa dretgira sa chattavan tenor Foffa l’onn 1589 anc 287 famiglias ch’appartegnevan a la Chadé (Gotthausleuth).

Suenter questa separaziun da la dretgira Suot Chalavaina dal Grischun era oramai la dretgira Sur Chalavaina la tur e fortezza en l’ost da quest stadi. A quella dretgira appartegneva a l’entschatta dal 18avel tschientaner, sco pli baud, er il terzal Tuer, ma sulet en quai che resguardava giudicatura civila ed er quella betg en tut ils affars. En il Manuele diplomaticum da l’uvestg Johann VI (1636–1661) legiain nus: «Zum 18. soll der Gotthausz Richter in Münsterthal sambt den Zuesatz zu Taufers yber die Gottshausleuth in Taufers und Rifaier Gezückt in civilischen Sachen zu handeln alligklich Gewalt haben, doch dass in pfandsachen derselb staab nit weiter ausser den Creitz den auf fahrendte haab sich erstrekht. Was aber in Unzucht, speen, lehen, eigen Grunds und boden betrifft, soll sich der münsterthalerisch Staab nit anzumassen haben.» (Foffa, document 105, p. 328–340). En il medem Manuele diplomaticum sa lamenta l’uvestg Johann VI davart la separaziun da la dretgira Suot Chalavaina e la separaziun parziala dal terzal Tuer.

Relaziuns administrativas en la part refurmada da la Val Müstair

Gia a l’entschatta dal 17avel tschientaner e forsa er gia pli baud en consequenza da la refurmaziun avevan ils dus terzals daint agens statuts per quai che resguardava l’administraziun communala ed appartegnevan surtut en affars ecclesiastics ensemen, essend la baselgia da Sta. Maria semper vegnida resguardada sco la parochiala. Nus chattain per quests terzals statuts che dateschan dals onns 1602 e 1604 cun agiuntas da pli tard fin la fin dal 17avel tschientaner.

En affars da baselgia avain nus gì sut egls brevs d’engaschament cun ils signurs ministers. La pli veglia che nus avain chattà porta la data dals 29 da december 1647, cumenzond l’engaschament anno 1648 chalonda zercladur.

Quest document da locaziun tuna circa sco suonda: En il num dal Segner Amen. Sin il di surscrit è daventà in amiaivel engaschament tranter il sabi e bain degn sigr. reverenda sar Andrea Bisaz d’ina vart e da l’autra ils sabis e bain numnads signurs cuvitgs dal terzal da Sta. Maria e dal terzal daint cun umens deputads, però adina a bainplaschair e betg pregiuditgant l’autoritad d’in venerabel chapitel etc. Sigr. Andrea Bisaz era culpant da servir a la baselgia da Sta. Maria tschintg onns a la lunga e satisfar a l’entira plaiv saja cun predegiar, battegiar e distribuir il s. sacrament e cun visitar malsauns. Plinavant era el culpant d’ir a Tschierv a satisfar las pregias ordinadas sco da vegl ennà, numnadamain: las trais festas da Nadal, Pasca e Tschuncaisma ed ils firads suenter a predegiar e distribuir il s. sacrament, ultra da quai quatter pregias sin la dumengia bain marvegl, e cur ch’el pregia a Tschierv n’è el betg culpant da predegiar a Sta. Maria. En pli sto el far anc 15 pregias en la baselgia da Tschierv, saja lavurdis, saja firads, però questas senza manchentar en la baselgia da Sta. Maria. Plinavant da ceder per grazia da la baselgia da Sta. Maria e senza pregiudizi per quella a la baselgia da Valchava mintg’onn ina pregia sin l’emprima dumengia dal mais da matg, bain marvegl, e ch’el saja culpant d’anc trais pregias, cur ch’i cunvegnia al numnà sigr. minister, senza manchentar l’uffizi en la baselgia da Sta. Maria. Percunter empermettevan ils publics a lur minister umila obedientscha ed assistenza en mintg’occasiun. Sco onurari survegniva el chasa ed iert e 70 rentschs l’onn, la terza part en daner u paintg u las duas atras parts en granezza, inclus la furniziun, mez seghel e mez ierdi, e ch’ella saja bella, netta e bain scudida. E ch’il pajamant vegnia accumplì la granezza mintg’onn da Bumaun ed il daner e paintg da son Gieri.

Sche jau hai reproducì questa brev d’engaschament quasi in extenso, sche è quai daventà per dar al bainvulent lectur in’idea, co ch’i steva la mesadad dal 17avel tschientaner, suenter ils dischurdens e las tribulaziuns dals Scumbigls grischuns, cun l’exercizi da las funcziuns religiusas en la part refurmada da la Val Müstair. Nus avain en l’archiv da Sta. Maria anc in bun dumber da sumegliants engaschaments da reverendas che tunan quasi tuts sco quel reproducì qua sura. A sar Andrea Bisaz èn suandads sin chanzla ils signurs: Esaja Palo 1664; Tumasch Zodrel 1666–1675; quest essend vegl e malsaun è vegnì assistì da ses figl Balthasar Zodrel a partir dal 1669; Henricus, Salomon Blech, 1675–1681. A quel èn suandads sigr. minister Jon Riola e Jon Bernardal, als quals è s’accumpagnà sco terz l’onn 1704 il rev. sigr. Maini Ritter, stà pli tard preses dal colloqui.

En la brev d’engaschament cun ils trais gist numnads sigrs. reverendas, chattain nus l’onn 1704 il sequent interessant passus: «Durant quest entir engaschament e tranter tuts trais, sche duaja, considerond per grazia da Dieu l’abundanza da ministers, en l’avegnir cur ch’il temp permetta vegnir observà e fatg sper la pregia da la mesemna tutt’emna uraziun cuminaivla, sco er durant l’entir onn la dumengia uraziun, ultra dal catechissem a ses temp. Essend la baselgia da Valchava er erigida en onur da Dieu, sche duess er quella vegnir averta pli savens, numnadamain tenor il chapitel duas giadas uraziun l’emna, en pli il mardi e venderdi ed er catechissem mintga dumengia, uschè ditg ch’i vegn fatg qua ora da Pasca en concordanza cun il chapitel uraziuns las dumengias tras signur minister Jon Bernardell.»

Relaziuns administrativas en la part catolica da la Val Müstair

Uss vi jau per in mument volver il sguard vers la part catolica da la Val Müstair. Sco gia ditg pli baud, è la refurmaziun sa derasada vaira spert en la part superiura da la val.

A Müstair n’ha ella betg fatg progress. Blers refurmads èn emigrads en il decurs dal temp critic da la Guerra da trent’onns ed èn sa domiciliads en ils dus terzals daint. Igl è natiral che la claustra da S. Jon Battista giugava a Müstair la rolla principala en affars ecclesiastics.

Ma er tranter la vischnanca e la claustra n’ha betg adina regì profunda pasch. Er là èn naschidas dispitas tranter las parts areguard l’elecziun ed il mantegniment dals spirituals. Gia l’onn 1541 ha la populaziun da Müstair dumandà, sa basond sin ils artitgels da Glion proclamads da las Lias, il dretg d’eleger sez ses spiritual. Fin qua tutgava quest dretg a l’abadessa ed al convent che deva er spaisa ed alloschi al spiritual. Las parts han laschà decider il cas ils bain degns, sabis, nobels signurs Anastasius Betschen, parochial a Mals; il sigr. vicari da l’uvestg a Cuira; sigr. Peter Part, parochial a Zuoz; Hans Travers, derschader a Zuoz; Zacharias Nuth a Tiefenkasten, maiordom da l’uvestg. Il dretg da collatura è vegnì renconuschì al convent, il qual aveva però d’eleger in spiritual capabel ed abel d’ademplir per la pravenda tuttas funcziuns. La vischnanca aveva da contribuir al spiritual mintg’onn sin il di da s. Martin 14 rentschs. Per il rest dueva procurar il convent (Foffa, p. 52).

Talas differenzas tranter vischnanca e convent causa la collatura da spirituals èn sa repetidas pliras giadas durant il 17avel tschientaner, fin ch’ina missiun da paders chaputschins da la provinza da Brescha ha pastorà l’ultim decenni (1696–1698) en la baselgia da Müstair, per vegnir remplazzada l’onn 1733 tras chaputschins da la provinza tirolaisa. La construcziun da l’actual ospizi dals sigrs. paders chaputschins croda probablamain en l’onn 1701 (Foffa, p. 108).

Ma er l’administraziun economica da la claustra da S. Jon Battista n’ha betg pudì satisfar en il decurs dal 17avel tschientaner. Il protectorat e patrunadi sur il convent avevan, sco nus avain vis, dapi l’onn 1421 ils ducas da l’Austria. Lur represchentants eran, suenter che la schlatta da quels da Matsch era morta or, ils conts Trapp, la quala schlatta exista anc ozendi en il Tirol ed è proprietaria da la Kurburg a Schlüderns. Quests, ensemen cun l’abadessa, numnavan in administratur (prevost, Probst) per ils bains dal convent, e sco ch’i resulta or da divers documents reproducids da Foffa, n’eran quests administraturs betg adina ils umens adattads per far prosperar la proprietad dal convent.

Quel gieva pervi da quai economicamain en decadenza. Quai ha dà l’occasiun a diversas reclamaziuns davart ils conts Trapp tar l’uvestg e «Thumb Capitul» a Cuira ed admoniziuns a l’abadessa, fin ch’in administratur pli capabel ha remess l’equiliber en il stadi economic da la claustra.

Fin en il 6avel decenni dal 17avel tschientaner possedeva l’uvestgieu anc adina da bains en Val Müstair, e quai sin territori da tuts trais terzals. Ils fittadins da quests bains (Zinsmaier, Lehensträger) n’eran, sco ch’i para, betg buns pajaders, uschia ch’els debitavan ils fits – che consistivan quasi exclusivamain da products natirals, granezza, chaschiel etc. – per bain divers onns. L’uvestg ed il chapitel, vegnids finalmain stufs da quests nauschs pajaders, han renunzià l’onn 1665 a tut lur dretgs vi da bains en Val Müstair cunter ina summa da fl. 3500 (gueter churischer Münz und Werung) pajabla en sis termins, quai vul dir en sis onns consecutivs il di da s. Martin en il chastè da Fürstenburg. Per execuziun correcta da quest pajamant èn numnads en il document respectiv ils sequents garants: Oswald von Capoll; Jacobb Catogg; Daniel Ursus; Jacob Ruinass; Oswalt Carlet; Jacob Simon Andry; Peter de Clagutin Grass; Johann Minig Thrauma; Thomas Stuppaun (‹Münsterthalerischer Contract wegen der Zins und Gülten›, Foffa, p. 100).

Pestilenza

Avant che prender cumià dal 17avel tschientaner, vi jau anc far menziun d’in grev e terribel flagè ch’ha decimà en il quart decenni la populaziun en Val Müstair, numnadamain la pestilenza. Tenor la ditga duess questa malsogna esser vegnida introducida en nossas muntognas tras in schuldà che returnava dal servetsch ester. Essend però nossa val stada l’onn 1635 invadida da las truppas dal duca da Rohan, èsi bain er pussaivel che questa soldatesca haja importà la malsogna. Dapli che la mesadad da la populaziun ha stuì succumber al flagè. Bleras famiglias duain esser sa retratgas sin ils bains da Guad e grazia a la bun’aua ed aria pura avair chattà là lur salvament. Er en l’ospizi dals chaputschins a Sta. Maria eran sa retratgs blers catolics e refurmads, surtut dunnas en gravidanza, però tuts èn morts da la pestilenza.

Che questa malsogna saja vegnida importada da l’armada, ans lascha concluder il sequent passus or d’in document da l’onn 1639 concepì en lingua taliana e firmà dad Oswaldo a Cappoli, ministrale da la valle: «Nel anno 1635 la valle fu invasa dell’armata dal duca di Roano, nessuno era più sicuro da la vita fuorchè nel convento di Monastero e nel ospizio di Santa Maria. I capucini avevano ricevuto molta genti e fra le quali anche diverse donne gravide dei reformati. Dopo d’avere partito dei travagli per prestati servizii ai catolici e reformati, che si erano retirati nel ospizio di Santa Maria, morivano tutti da la Peste, compreso anche i due capucini.»

18avel tschientaner

Revisiun dals statuts da la dretgira da Sur Chalavaina

Fin l’entschatta dal 18avel tschientaner eran en vigur en la dretgira da Sur Chalavaina ils tschentaments criminals e civils, stads revedids e proclamads l’onn 1550. Intginas pitschnas mutaziuns ed agiunschas han quests tschentaments subì en il decurs dals onns, però senza midar il caracter da quels. Sco che nus avain vis, consistiva la dretgira da Sur Chalavaina lezza giada da quatter terzals, dals quals il terzal Tuer era be dependent a moda limitada da la dretgira. L’onn 1706 è naschida tranter ils dus terzals daint (Sta. Maria e Tschierv) ed il terzal Müstair ina dispita, da la quala ils motivs n’èn betg sclerids suffizientamain. Forsa èsi d’attribuir a la differenza d’opiniuns en fatgs da religiun ed a l’agitaziun che naschiva londeror a chaschun da las elecziuns annualas dal magistrat la discrepanza ch’ha gì sin las partidas ina tal’influenza ch’il di da l’apostel da l’onn 1706 èn vegnids elegids dus magistrats per la dretgira Sur Chalavaina. Er autras extravaganzas duain quella giada avair gì lieu, en consequenza da las qualas in tschert Sguad Huder è vegnì privà da la vita sin il territori da Müstair.

Per prevegnir ad ulteriuras disgrazias e per paschentar ils spierts, han ils capos da la Lia da la Chadé elegì dus delegads, numnadamain ils sabis e bain docts signurs Conradin G. Perini e P. Planta da Wildenberg, ils quals èn sa rendids en Val Müstair ed han tratg sentenzia sut data dals 11 d’avust 1706 tranter ils dus terzals daint ed il terzal Müstair. Questa sentenzia dispona tranter auter che da qua davent duain ils represchentants dals trais terzals pudair votar egualmain il di da las elecziuns, senza che quels dal terzal, nua che tutgan ils uffizis principals hajan sco antruras da s’absentar. Plinavant vegn ordinà che, essend blers artitgels dals statuts insuffizients («sopra blers accidaints ed incidaints cas»), tant en dumondas civilas sco criminalas, spiritualas e municipalas, quests statuts duain vegnir revedids, cumplettads e curregids entaifer sis mais, al qual scopo ils trais terzals duain eleger mintgin trais umens abels e qualifitgads. Quests nov umens avevan da prender per mauns la revisiun prescritta sut assistenza dal represchentant da l’uvestg, quai vul dir dal chapitani da Fürstenburg.

La revisiun ha er gì lieu. Da questa èn resortids ils tschentaments criminals, matrimonials e civils, cun extract dals «puonchs statutaris» che fan menziun dal chastellan, sco cuntegnids en diversas copias che sa chattan anc en Val Müstair.

Nus na pudain betg entrar qua detagliadamain sin quests statuts. Nus vulain be far menziun dals puncts principals ch’als differenzieschan dals statuts da l’onn 1550. En quests vegn tras e tras discurrì da quatter terzals en la dretgira da Sur Chalavaina. En ils statuts dal 1707 però na vegn en nagin «puonch» renvià ad in terzal «Tuer». Tuer era pia gia da quel temp pers per nossa dretgira. Remartgablamain vegn il collegi electoral, pro il qual mintga terzal aveva d’eleger quatter bravs umens, numnà anc uss «quels dal seidesch», schebain che quest collegi consistiva uss sulettamain da represchentants da trais terzals, pia da dudesch umens. Quests manavan tras las elecziuns per tut ils trais terzals il di da l’apostel (24 da favrer) ed elegevan mastral, surcumins, giuraders etc. Ils surcumins avevan da preschentar lur delegads al chastellan e quest aveva en cas da paritad da vuschs tar l’elecziun dal mastral la vusch decisiva. Quest dretg al è però vegnì prendì davent l’onn 1728 sin decisiun dals signurs dal 16.

L’artitgel 56 dals statuts criminals ans di en tge moda ch’ils uffizis duevan vegnir distribuids, numnadamain: II mastral dueva vegnir mess in onn per terzal. Ils surcumins in per terzal mintg’onn, cun decleranza ch’il surcumin dal terzal ch’ha quel onn il mastral, duaja tut onn avair tranter ils surcumins la precedenza, saja en seser u dar ses votum etc. Mintg’onn ch’il mastral tutga a Müstair, tutga er il suppleant en quest terzal, ma tutgond il mastral a Sta. Maria u terzal daint, duaja semper il suppleant esser a Sta. Maria. Areguard il scrivant en fatgs criminals duaja en tut e dapertut vegnir tegnì tuttina sco cun il suppleant. Tutgond la mastralia a Santa Maria u terzal daint duaja il procuratur esser a Müstair e cur che la mastralia tutga a Müstair duajan Sta. Maria ed il terzal daint avair il procuratur in onn per in. Dals giuraders en fatgs criminals duajan tutgar en tut ils trais terzals dus per terzal mintg’onn cun decleranza che dus onns a Sta. Maria ed in onn a Müstair duajan esser trais giuraders per accumplir il dumber da set tenor veglia furma. II pledader en fatgs criminals duaja esser semper en quel terzal, nua ch’è il mastral, ed il respundider en fatgs criminals, cur ch’il mastral tutga a Sta. Maria u terzal daint, duaja el semper esser a Müstair, ed essend il mastral a Müstair, duaja il respundider esser en ils terzals daint, in onn per terzal.

Davart il caracter e las cumpetenzas d’in «Major Obrigkeit», dal qual vegn savens fatg menziun en quests statuts, ans infurmescha l’artitgel 102. Quel sa cloma: «Tant savens ch’ins fa menziun da Major Obrigkeit, duaja semper vegnir chapì sut quai il chastellan, mastral, surcumins, ils quals unidamain pon purtar plant davant dretg cunter tuts falliments e delicts criminals e lura spetgar il giudicament dal dretg lasura.» Quest Major Obrigkeit aveva er il dretg da graziar il condemnà en cas da crims chapitals.

Quests statuts, relaschads l’onn 1707, han en las copias che jau hai gì avant egl, valur sulettamain per ils dus terzals daint, entant ch’il dretg vegniva, sco nus vesain, elegì ensemen cun il terzal da Müstair. I na m’è betg reussì da pudair prender enconuschientscha dals statuts parallels a quests per il terzal da Müstair.

Jau na crai betg che la differenza saja stada gronda. Areguard ils uffizis en Vuclina dispona l’artitgel 18 dals sura statuts il sequent: «Areguard ils uffizis da Vuclina che tutgan tenor rodel a nossa dretgira, numnadamain la podestaria da Morbegno, la podestaria da Buorm, la podestaria da Teglio, la presidenza dals sindicaturs, la sindicatura, il scolar da Milaun ed il servitur dals palazzi, è il possessur d’in da quests uffizis obligà en satisfacziun dals terzals, da dar ina suffizienta segirtad per la taxa dals uffizis.»

Vendita e recumpra da la Val Müstair

Fin uss era l’uvestgieu a Cuira en in tschert grà possessur da la Val Müstair, quai vul dir dals trais terzals Müstair, Sta. Maria e terzal daint. Quest possess era da princip da valur ordvart illusorica, tant pli che la populaziun en Val Müstair, tant en il terzal catolic sco er en ils terzals refurmads, fascheva tut ils sforzs pussaivels per sa deliberar da l’influenza episcopala en affars seculars. L’uvestg Ulricus VII, stuf da la renitenza e dals affrunts demussads ad el da ses apostels en la Val Müstair, è sa vieut sut data dals 21 d’avrigl 1728 vers l’imperatur Carl VI, al cedind tut ses dretgs en Val Müstair cunter ina summa equivalenta, davart la quala las parts duevan s’encleger. En il document nr. 122 (Foffa, ‹Das bündnerische Münstertal›) tuna il passus relativ en la brev da l’uvestg a l’imperatur sco suonda: «Zumalen aber ih meinig diesfälligen Recht und Gerechtigkeiten immer mehr und mehr solcher Gestalt angefochten und gekränkt worden, dass ich mich dargegen zu verthädigen und selbe zu manuteniren von mir selbsten nit vermöge, sondern mich notgedrungen befinde, solche Helfte des Münsterthals an Jemand anders zu übergeben und zu veralienieren etc.»

Uschia è pia la Val Müstair vegnida fatga venala a la dinastia d’Austria tuttina sco ch’ins venda ozendi in toc funs. Tge tschaira che las Lias, surtut ils capos da la Lia da la Chadé, han fatg tar questa fatschenta singulara n’ans di la brev da l’uvestg betg. Il «Kaiser» ha acceptà l’offerta ed il pretsch da cumpra per la Val Müstair (cun inventari!) è vegnì stabilì a 17 000 rentschs. Singular èsi che l’entir «Handel» è quella giada vegnì stipulà a bucca. La resposta en scrit da Carl VI (Foffa, doc. 126) datescha pir dals 17 da zercladur 1733 e l’instrument da vendita (Foffa, doc. 127) porta la data 1734.

Quest document cuntegna l’interessant passus: «Erstlichen verspricht der Fürst und das Domcapitul diese seine Helffte des Münsterthals mit all dene zustehende Recht und Gerechtigkeiten, wie er dies alles bis anher innengehabt und genossen, oder hatte geniessen können und sollen, auch von unsern Vorfahren genossen worden, und empfangen hat, Ihro Röm. Kays. und Röm. Cath. Mayestät etc. als Erzherzogen zu Oesterreich widerumen käuflich zu cedieren und abzutreten, auch allhierummen vorhandenen Dokumente auszuhändigen.» Sco pegn per la summa da 17 000 rentschs ha il cumprader imperial stipulà il dazi da Tuer. El ha plinavant empermess da pajar a partir dals 20 d’avrigl 1728, «als zu welcher Zeit dieser Contract in der That geschlossen worden», in fit annual da 4 %. I para che l’uvestgieu n’ha silsuenter betg chattà suffizient il pegn sin il dazi da Tuer per segirar la summa da 17 000 rentschs plus ils fits da 4 %. Perquai è si’autezza imperiala Carolus sextus stada obligada d’impegnar per surnumnada summa las signurias da Bregenz e Hohenegg ed il dazi da Gebratshofen. L’instrument relativ porta la data dals 22 da matg 1738 (Foffa, 128).

Il pli singular tar quest traffic cun pajais, glieud, muaglia, documents etc. ch’ils potentats, tant spirituals sco profans, sa permettevan da concluder tranter els, senza salidar en il minim ils interessads, è il fatg ch’els han fatg tut quai be a bucca e ch’ils instruments da cumpra e d’ipoteca èn suandads pir suenter insaquants onns; d’in pajament regular gnanc da discurrer. Il cumprader da nossa val aveva mancanza da daners, ma semper aivrezza suenter pajais. La Val Müstair ristgava uss da vegnir incorporada per adina en il contadi tirolais; ma l’Austria ch’era cun la Frantscha en relaziuns ostilas aveva er tut interess da tegnair bunas relaziuns cun las Trais Lias. Ella fascheva perquai tut il pussaivel da paralisar ils sforzs dals partisans da la Frantscha ch’agitavan en las Lias a favur da questa e betg senza success. Gia l’onn 1732 ha sia maiestad imperiala e roiala proponì a la Republica retica da recumprar la Val Müstair cunter remburs dal pretsch da cumpra ch’era stà stabilì cun l’uvestg, numnadamain 17 000 rentschs. Quest’offerta ha fatg Carl VI sut il pretext da vulair dar qua tras ina cumprova eclatanta da sia sincera affecziun envers ses chars vischins ed alliads.

Forsa ch’il vair motiv era in auter, numnadamain la persvasiun ch’il possess da la Val Müstair era da valur dubiusa, tant pli che la populaziun na sa laschava betg tegnair uschè facilmain en frain e ch’in dals scopos principals, numnadamain quel d’avair il protectorat sur la baselgia da S. Maria, na sa laschava betg realisar bain. Sut data dals 10 da settember 1732 ha la Dieta da las Lias decidì da proponer questa reacquisiziun da la Val Müstair en emprima lingia als interessads sezs ed en cas che quels n’avessan betg ils meds, da prestar il pajament a la Lia da la Chadé e pir en terza lingia a las Trais Lias. A l’ambassadur da l’imperatur è però dalunga vegnì dà la decleranza che l’offerta da reacquisiziun vegnia gia uss acceptada. La decisiun da la Dieta è ladinamain vegnida communitgada als cumins sancziunada da quests unanimamain. La summa stabilida da 17 000 rentschs dueva vegnir sbursada en quatter ratas, da las qualas trais èn bainbaud er vegnidas pajadas.

Ma er sche las parts eran sa cunvegnidas areguard il pretsch da cumpra, sche avevan ellas tralaschà da vegnir perina davart tut las autras dumondas accessoricas. Quai ha furmà il motiv che, suenter diversas conferenzas e novas negoziaziuns, il document da cessiun è vegnì mess en scrit pir sut data dals 23 d’october 1762, sut il temp da regenza da Maria Theresia, pia 30 onns suenter ch’il martgà era vegnì conclus a bucca. La quarta rata dal pretsch accordà è vegnida pajada da las Lias pir quella giada cun 4250 rentschs. La summa accordada da 17 000 rentschs valur austriaca importava en valur grischuna fl. 21 857. I n’è betg uschia che questa summa fiss forsa vegnida pajada da las Trais Lias u da la Lia da la Chadé. Anzi han las Lias prendì regress sin la povra Val Müstair, e questa ha pajà successivamain la gronda part da la summa. Ultra dals fits che scadevan mintg’onn, è vegnì relaschà a la val circa fl. 2100 «aus freundlicher pundsgenössischen Affektion». Tenor in document che sa chatta en il cudesch scrit da sigr. notar public Jon Perl, è l’ultima quota vegnida pajada dals dus terzals daint a la Dieta, quella giada radunada a Tavau, sut data dals 4–15 sett. 1752 cun fl. 2504.28 x., per la quala summa il chancelier Camillus Clericus ha dà en tutta furma quittanza. Il terzal Müstair è restà enavos cun il pajament da sia quota. En la surmenziunada quittanza è numnadamain vegnì declerà che en cas ch’i vegniss fatg a Müstair in ulteriur relasch, duaja vegnir rembursà als dus terzals daint ina summa equivalenta sin lur pajaments fatgs.

Quai era per nossa val ina dira nusch, da sbursar ina tala summa. Noss antenats han però fatg gugent quest sacrifizi, per s’acquistar la libertad e l’independenza da la chasa d’Austria, a la quala els eran vegnids bittads en bratscha da l’uvestg Ulrich VII per daner blut. En il document surmenziunà chattain nus las indicaziuns precisas areguard ils pajaments prestads dals terzals a las Lias. A la fin dals quints restava in debit da fl. 6338.56 cun la cundiziun da pajar quest import en duas ratas, numnadamain l’onn 1751 e 1752 mintga giada a la Dieta radunada. Sch’ils termins fixads vegnivan resguardads, era empermess a mintga terzal in relasch da fl. 700. Quests termins èn er vegnids observads dals terzals: sco che nus avain vis, data l’ultima quittanza sur fl. 2504.28 dal settember 1752. Müstair para d’esser stà en retard cun ses pajaments. Quai è d’attribuir a differenzas tranter la vischnanca e la claustra da S. Jon areguard la repartiziun da quest debit. Sche jau sun ma permess da m’externar pli detagliadamain davart quest martgà da cumprar libra la Val Müstair, sche è mes scopo quel da persvader mintga lectur che la dretgira Val Müstair e betg las Lias han per gronda part sbursà il pretsch da cumpra. E quai uschia che questa summa è schizunt vegnida pajada a las Lias circa 10 onns avant che quellas prestian a la chasa d’Austria il pajament da l’ultima rata cunvegnida.

Ina glisch pauc favuraivla bitta quest entir «Handel» sin il caracter e spiert dal temp, durant il qual el ha gì lieu. L’onn 1728 venda l’uvestg, stuf da las intrigas da ses subdits, in’entira val ad in potentat ester. Quest potentat dat ina resposta en scrit a l’uvestgieu ch’el acceptia l’offerta pir suenter la mort dal vendider e suenter ch’el sez aveva gia cedì a las Lias l’object cumprà. Il contract en scrit tranter l’uvestgieu e l’imperatur è redigi pir l’onn 1734, pia dus onns suenter che la val era vegnida cumprada libra tras las Trais Lias. II document da cessiun tranter l’Austria e questas vegn stipulà pir l’onn 1762, quai vul dir 30 onns suenter che la Val Müstair era de facto reincorporada a las Lias. Quai è vairamain ina moda pauc speditiva da far affars.

Litas confessiunalas en ils dus terzals daint

Sco motiv principal ch’ha retardà la ratificaziun dal contract tranter l’Austria e las Lias, alleghescha Foffa ch’ils ducas d’Austria ch’avevan il patrunat e protectorat sur la claustra da S. Jon Battista pretendevan che quest protectorat duaja s’extender sur ils paucs catolics che sa chattavan anc en ils dus terzals daint er suenter esser sa cumprads libers, e quai principalmain per che S. Maria, ch’era in lieu da pelegrinadi d’ina tschert’impurtanza, na perdia betg quest caracter. Las Lias na vulevan natiralmain betg conceder ad in prinzi ester il dretg da chatschar memia bler il nas en lur affars, e finalmain èn las parts s’unidas en quel senn ch’il protectorat sur la claustra resta sco en il passà tar la chasa d’Austria, che questa n’haja però betg da sa maschadar en affars dals dus terzals daint, ni en ecclesiastics ni en seculars.

Quest’ultima clausula era fitg necessaria, pertge che a l’entschatta e fin vers la mesadad dal 18avel tschientaner aveva l’influenza da l’Austria contribuì autamain ad inasprir las relaziuns tranter las duas confessiuns en ils dus terzals daint. Schebain ch’il dumber dals vischins catolics en ils dus terzals era sa reducì ad ina famiglia de Capol ch’abitava a Sta. Maria, sche vegniva il cult catolic tuttina exercità en la baselgia parochiala sco da vegl ennà tenor las convenziuns dals onns 1633, 1646, 1648 e 1670. Ils refurmads, essend en gronda maioritad, na vegnan betg ad avair spargnà fadia per empruvar da daventar els ils sulets possessurs da la baselgia da Sta. Maria. Surtut las processiuns che vegnivan inscenadas da Müstair a Sta. Maria, a las qualas prendevan part blers esters tirolais e vuclinais, eran ina spina en ils egl dals refurmads. L’odi tranter las confessiuns brischava gia da daditg ennà ed i duvrava be ina pitschna occasiun per far flammegiar e promover ils fatgs. La maisa da la sontga tschaina, ch’era da gip, era vegnida sfessa, tenor dir dals refurmads infamamain dals catolics per far beffas cun la religiun protestanta.

Pauc temp suenter èn refurmads penetrads en baselgia ed han dà si alv il maletg da S. Nicolaus e dudesch cruschs ch’eran malegiadas en la baselgia. Ils culpants, tant d’ina vart sco da l’autra, n’èn betg vegnids eruids, malgrà las admoniziuns dals capos da las Lias. Talas acziuns han animà anc dapli las testas, ed onns a la lunga èn las autoritads grischunas vegnidas mulestadas cun plants e petiziuns dad omaduas parts. Gia l’onn 1722 era vegnì decretà da la Dieta a Tavau che tant il maletg da S. Nicolaus e las cruschs sco er la maisa da la sontga tschaina duajan vegnir refatgs sin custs cuminaivels e remess «status et loco» nua ch’els sa chattavan avant. Ultra da quai èn las parts vegnidas admonidas a la pasch ed a sa tegnair strictamain vi da las cunvegnas e decrets d’avant. Plinavant è vegnì scumandà severamain a las parts da sa volver cun in plant, saja en questa causa, saja en autras, a la regenza a Puntina. Nossa dretgira è vegnida incumbensada da far retschertgas areguard transgressurs da quest scumond ed eventualmain da chastiar quels exemplaricamain.

Questas ordinaziuns han gidà pauc. Il maletg da S. Nicolaus e las cruschs eran l’onn 1723 anc adina alvas. Il sigr. Nicolà Capol ha purtà plant a Puntina ed il cont Trapp ha tramess l’onn 1723 in pictur, Bernhardt Wolff da Glurns, incumbensà da repicturar il S. Nicolaus e las cruschs. Nus vesain ch’ins ha, malgrà scumonds severs ed admoniziuns da vart da la Dieta grischuna, tschertgà agid tar la regenza a Puntina e che questa, probablamain cun consentiment da l’uvestg, è stada pronta d’intervegnir. Ma questa lita odiusa, naschida or da motivs meskins, ha anc durà ditg ed è ida a fin pir l’onn 1740. L’Austria, quai vul dir en ses num il cont Trapp, è sa maschadada anc pliras giadas en l’affar. Finalmain è vegnì stabilì da delegads da la Dieta ch’ils custs da restabilir il maletg da S. Nicolaus cun las dudesch cruschs duain vegnir purtads dals refurmads. Per la maisa da la sontga Tschaina dueva sigr. Nicolo Capol, sco avugà-baselgia per ils catolics, sbursar fl. 18. La maisa aveva custà fl. 36. Ella sa chatta anc da preschent en la baselgia a Sta. Maria, ina fitg bella lavur che porta la data 1716.

Ma betg sulet tranter las duas confessiuns èn naschidas durant il 18avel tschientaner dispitas, mabain er tranter ils refurmads sezs, e quai principalmain pervi da l’utilisaziun da la baselgia parochiala da Sta. Maria e la posiziun envers quella da las filialas Valchava e Tschierv, a las qualas è er s’unida l’onn 1708 Fuldera cun sia nova baselgia. Las differenzas han gia cumenzà vers l’onn 1708/09, curt temp suenter l’erecziun dal tempel da Fuldera, e quai areguard il dumber da pregias ch’era da far en questa nova baselgia tras ils preditgants da la baselgia parochiala ch’eran quella giada en trais. L’emprim èn las questiuns vertentas vegnidas decisas da colloqui e sinoda. L’onn 1714 però è vegnì surdà a sigr. Planta da Wildenberg, sco derschader casual, da decider la questiun. El ha renconuschì als da Fuldera da pudair exercitar lur cult e manar tras en lur nova baselgia senz’excepziun tuttas funcziuns religiusas, «obligond però ils da Fuldera da dar a la baselgia refurmada da Sta. Maria in revers autentic e da renconuscher quella per adina sco la parochiala, uschè ditg che vegnia predegià en quella il s. Evangeli, il qual Dieu propaghescha a semper per sia buntad.» Il document prescriva plinavant: «Areguard quai ch’ils da Fuldera contribuivan pli baud, avant la creaziun da lur tempel, a la baselgia da Sta. Maria, duessan els vers quella cuntinuar individualmain sco da vegl. En resguard però da las bleras expensas fatgas dad els, sche duessan ils sigrs. reverendas relaschar voluntarmain senz’autra consequenza la mesadad da quai.»

Bainbaud suenter e per part gia avant tschertgavan quels da Tschierv da sa deliberar dal duair d’avair da contribuir per la pravenda da Sta. Maria ils fl. 28 annuals, sco da vegl ennà, dumandond er els ch’als vegnia concedì da la sinoda d’eleger sez in reverenda per lur baselgia, senza depender da la baselgia da Sta. Maria. Quel dretg als è er vegnì concedì sco a quels da Fuldera, però expressivamain sut cundiziun ch’els hajan da prestar sco da vegl ennà ils fl. 28 per la pravenda e fl. 4.32 per il servetsch da caluster.

Questa lunga e stentusa lita ha durà pli che 20 onns. Tranter ils documents reproducids da quels da Sta. Maria chattain nus las sequentas interessantas ordinaziuns, cuntegnidas en la lescha statuida tranter ils dus terzals daint:

Art. 6. è ordinà che mintga persuna ch’ha sia vegliadetgna duess almain ina giada l’onn ir a retschaiver il sontg sacrament da la sontga tschaina a Sta. Maria, sut paina da 2 curunas per giada ch’i vegniss cuntrafatg.

Art. 7. Medemamain è ordinà che las dumengias e festas duess l’um u la dunna u vairamain ina persuna per chasa ir a tadlar il pled da Dieu a Sta. Maria, e da las muntognas e passond en Valchava mintga duas dumengias vegnir ina sut paina da duas curunas.

La data da quests statuts, 1515, è indubitablamain faussa. Questas ordinaziuns èn evidentamain vegnidas relaschadas suenter la refurmaziun. Forsa dateschan ellas da l’onn 1550, l’onn da la revisiun dals statuts per la dretgira da Sur Chalavaina. Ellas èn però stadas en vigur fin vers la fin dal 18avel tschientaner, l’epoca da la cumpletta separaziun dals dus terzals daint.

Ils motivs da questa separaziun èn puspè da tschertgar en differenzas tranter las baselgias refurmadas dals dus terzals. Sco che nus avain gia vis, eran Tschierv, Fuldera-Lü e Valchava obligads da contribuir ina part (ensemen la mesadad) da la pravenda ed autras spaisas da baselgia a la baselgia principala Sta. Maria. Questa baselgia, sco er la chasa da plaiv ch’aveva tutgà als refurmads, vegnivan resguardadas sco proprietad dals dus terzals. Quai resulta cleramain or dal fatg ch’il retgav da la vendita da la chasa da la plaiv situada en Chasatschas è vegnì partì «alla frara» tranter ils dus terzals. Questa chasa è numnadamain vegnida vendida l’onn 1763 per fl. 220 ad in tschert Peder Jöri Pünchèra, e quai per motiv ch’ils dus preditgants ch’eran da quel temp en funcziun a Sta. Maria, numnadamain sar Simon Caratsch e sar Janet Ritter, eran omadus vischins dal lieu e possedevan atgnas chasas. Er para il stadi da la numnada chasa d’esser stà en cumpletta decadenza. Ils dus terzals èn però s’obligads ad occasiun da la vendita da questa chasa, da star en, sch’i fetschia da basegn, «alla frara» per cumprar u construir in’autra chasa da plaiv.

Nus vesain pia che tant possess sco grevezzas da la baselgia parochiala resguardavan ils dus terzals e quai a parts egualas. L’onn 1781 è naschida ina dispita causa la reparatura da las uras da la baselgia da Sta. Maria. Las vischnancas dal terzal daint han refusà da contribuir lur part vi dals custs da questa reparatura. Quest motiv ridicul è stà suffizient per dar occasiun ad ina lunga, chara e stentusa lita tranter ils dus terzals, la quala ha durà circa tschintg onns ed è ida a fin cun la separaziun cumpletta dals dus terzals en dumondas politicas, ecclesiasticas, matrimonialas, da magistraturas criminalas, fiscalas, Major Oberkeit, civilas etc.

Jau na poss betg entrar qua sin tut ils detagls da questa lita. Ils documents respectivs, 25 en tut, sa chattan en l’archiv da Sta. Maria. Els èn per part fitg interessants e meritassan da vegnir legids dapli che quai ch’igl è stà il cas fin uss. I ma sajan sulettamain permess inqual remartgas areguard la separaziun dals terzals en fatgs da magistratura. L’occasiun a questa separaziun ha dà la discordia naschida tranter ils terzals en fatgs ecclesiastics. Il di da l’apostel, ils 24 da favrer da l’onn 1783, han quels dal terzal daint elegì arbitrariamain, senza consentiment da lur convischins dal terzal Sta. Maria e cunter tutt’isanza, in agen magistrat. Na sa basond en questa moda da proceder sin nagin dretg ed essend directamain cunter ils statuts ch’eran en vigur dapi l’onn 1707, ha Sta. Maria protestà tar ils capos da las Lias cunter in tal agir. Da quests ed er da vart da la Dieta èn las parts vegnidas admonidas a la pasch. Na reussind però betg da s’encleger sin via amicabla, èn ellas vegnidas envidadas en emprima lingia davant il magistrat da Müstair ed en cas che quel na vegniss betg da schliar la causa al derschader da Suot Tasna en emprima ed a quel da Sur Tasna en segunda instanza. A quest’usurpaziun en il proceder tar l’elecziun dal magistrat èn s’associads er auters affars, ils quals n’eran betg adattads a quietar l’anim en ils terzals.

Gia l’onn 1782 avevan quels da Valchava engaschà in agen reverenda, drizzà en in agen santeri e fixà in chasti da fl. 30 per mintga bara che vegniss purtada en il santeri da Sta. Maria. Qua stuain nus remartgar che tar la separaziun inscenada en affars ecclesiastics da quels dal terzal daint, circa ⅓ da la populaziun da Tschierv e dudesch famiglias da Valchava cun 62 persunas, eran sa pronunziadas cunter la separaziun, vulend sco en il passà star en a bun ed a mal cun la baselgia parochiala. Questas dudesch famiglias da Valchava èn vegnidas obligadas l’onn 1784 da lur convischins cun forza armada a consentir a la separaziun (in vorerwelte Neuerung einzuwilligen). Ina da questas famiglias, ch’aveva en il fratemp laschà sepulir in uffant sin il santeri da Sta. Maria, è vegnida punida cun fl. 35. In minister da Sta. Maria, vulend visitar in malsaun da questas famiglias, è vegnì renvià cun la forza armada vers Sta. Maria.

Ma betg sulet en fatgs da baselgia, mabain er en autra moda eran las parts adina prontas da vegnir encunter cun gentilezzas da dubiusa valur. Retirond quels da qua en seghel dal Vnuost, han quels da Sta. Maria sequestrà quest seghel, circa 200 curtaunas, sut il pretext da sa far qua tras pajads per las spesas da baselgia e pravenda che na sajan dapi divers onns betg vegnidas pajadas dal terzal daint. Sco cuntrareacziun è vegnì sequestrà a sigr. mastral Mathias Perl da Sta. Maria, quel traffitgava bler cun chavals da sauma en Vuclina, quatter chavals cun chargia en vischinanza da Tiraun. Quest sequester è vegnì prendì per mauns sin cumond d’in podestat Rud. da Salis-Sils che sa deva or sco avugà e directur dal terzal daint.

Er en affars da giurisdicziun ha quest stadi da separaziun betg pronunziada e betg renconuschida gì nauschas consequenzas. Ina dunna ch’abitava a Valchava, ch’aveva anc durant l’uniun da la dretgira gì relaziuns charnalas cun pliras persunas masculinas, è vegnida sentenziada tenor lescha criminala a Sta. Maria. Il magistrat da qua en era vegnì envidà da sa participar al process. El ha però refusà da far quai. Suenter avair subì il chasti legal, è la delinquenta, sin giavisch da l’autoritad dal terzal daint, vegnida extradida a questa sut l’empermischun da betg la far mal vi dal corp. Apaina che la persuna è stada en ils mauns dal magistrat, è ella vegnida torturada a moda indegna («auf eine unerhörte und nirgends üblichi Weise gepeiniget») ed anc chastiada a pajar fl. 700. Questas relaziuns na pudevan betg durar pli ditg, ed uss era, sco che nus avain la disa da dir, la mesira plaina. Sco forums giudizials per decider la dispita, eran, sco gia menziunà, proponids da las Lias il magistrat da Müstair u quel da Suot Tasna en emprima ed eventualmain quel da Sur Tasna en segund’instanza. Cun data dals 5 da december 1785 ha il terzal Sta. Maria instanzià tar il tribunal civil da Müstair ed ils 16 da schaner 1786 è vegnida pronunziada la sentenza. Quella è crudada totalmain a favur da Sta. Maria.

Las vischnancas dal terzal daint vegnivan per part distgargiadas, ma duevan tenor sentenza pajar circa la mesadad da quai ch’ellas contribuivan avant per la pravenda. Valchava percunter, considerond la vischinanza da Sta. Maria, dueva contribuir sco en il passà fl. 38.40 x. «annualiter». A medem temp è vegnì ordinà che quels da Valchava sajan obligads da laschar passar mintgin cun ils morts «nua ch’i han lur sepultura» e da restituir a Chasper Bass tut ils pegns per fl. 36 causa la sepultura da ses uffant en il santeri da Sta. Maria.

Omadus terzals avevan er tenor sentenza il duair «da mantegnair ‹alla frara›, sco da vegl, las uras e tut las autras sorts mantegniment che pudess daventar necessari vi da la baselgia parochiala». Il magistrat da Müstair n’ha er, per numerus motivs, betg renconuschì la separaziun dals circuls tant criminals sco civils dals dus terzals etc.

Cunter questa sentenzia ha il terzal daint piglià appellaziun tar il tribunal civil da Suot Tasna. Gia sut data dals 2 da mars dal medem onn (1786) è vegnida tratga e publitgada a Scuol la sentenza da quest tribunal. Questa sentenza ha annullà cumplettamain quella dal tribunal da Müstair e pronunzià la separaziun totala dals dus terzals en tut ils fatgs, tant politics sco er ecclesiastics, criminals, civils, da magistratura etc. La populaziun è vegnida admonida da viver en pasch malgrà questa separaziun e per conservaziun dal bun urden «a bain star e viver general e particular suenter la disposiziun da lur lescha». Quest’admoniziun n’ha betg impedì che gia sut data dals 25 da mars dal medem onn il terzal Sta. Maria ha chattà per bun da prender per mauns ina revisiun parziala dals statuts communals. Il sequent puntg, agiunt tranter auters als statuts da l’onn 1707, caracterisescha fitg bain l’animositad che regnava suenter questa sentenza tranter las partidas. Quest puntg tuna sco suonda: Per quinto: «Na duess en avegnir nagin dal terzal daint vegnir prendì si sco vischin en noss terzal da Sta. Maria, ni per bler ni per pauc, sut nagin pretext imaginabel ch’el pudess far valair, e mintgin che menziunass da prender si in da quels sco vischin saja sez exclus da ses vischinadi. E quai tut è fatg e stabilì per esser separads dad els dal tuttafatg.»

Nus vesain pia che las relaziuns tranter ils refurmads dals dus terzals daint eran en il 18avel tschientaner bain uschè aspras e l’armonia degenerada en discharmonia en uschè aut grad sco tranter ils refurmads ed ils catolics. Betg sulet la differenza da confessiun, mabain er interess economics, l’ambiziun e la scuidanza semnavan la discordia tranter noss buns perdavants.

A la fin dal 18avel tschientaner devi uschia en la dretgira da Sur Chalavaina trais differents tribunals, senza quintar Tuer ch’era gia pli baud pers per adina per la Republica grischuna. Ina decentralisaziun cumpletta! Quest’appariziun era però generala, essend quella giada en il Grischun 61 giudicaturas localas enstagl da 39 circuls, sco dal 1851 ennà.

Clerezza cumpletta areguard la cumposiziun da las dretgiras, tant criminalas sco civilas, suenter la separaziun dal terzal da Müstair dals dus terzals daint e surtut suenter la separaziun er da quests dus, na m’èsi betg reussì d’obtegnair. Tenor ils statuts dal 1707 vegniva il mastral elegì in onn per terzal e cur ch’il mastral era a Müstair, avevan ils dus terzals daint in procuratur. Quest vegn probablamain ad esser stà il capo dal tribunal en quel u quels terzals che n’avevan per quel onn betg mastral. Quai resulta er da protocols criminals da l’onn 1720 che nus avain gì sut egl. In process davant il circul dals dus terzals daint ch’ha durà dapli che duas emnas, è vegnì interrut tras las elecziuns che, sco che nus avain vis, avevan lieu mintg’onn ils 24 da favrer. Quest process è vegnì presidià fin quest di dal mastral e suenter il prim da mars dal procuratur. En ils tschentaments dal 1707 na vegn fatg menziun nagliur, gnanc cun il minim pled, d’in derschader, quai ch’è però il cas pli tard. Jau constatesch pia che quest uffizi è vegnì creà suenter la separaziun dals dus terzals daint, e quai en quella moda che sco mastral, procuratur e derschader eran en mintga terzal en roda ils capos dals tribunals. En l’archiv da Sta. Maria sa chatta anc ina veglia chista, stada pli baud archiv da las dretgiras. Questa chista ha trais serradiras e trais differentas clavs.

A mastral, procuratur e derschader era affidada mintgamai ina da questas clavs. Els pudevan però avrir l’archiv sulettamain cur ch’els eran preschents tuts trais, mintgin cun sia clav. Er quai laschass presumar che tar quests trais magistrats sa tractavi mintgamai dals capos dals terzals. Er a Müstair sa chatta in sumegliant archiv.

Onns burascus enturn il 1800

Ma betg sulet d’eveniments politics interns e da discordia en affars ecclesiastics è la populaziun da la Val Müstair vegnida visitada en il decurs dal 18avel tschientaner. Er forzas elementaras ed invasiuns d’armadas estras han chaschunà a nossas vischnancas immens donns e spons or sur noss antenats gronda suffrientscha.

Forzas elementaras

L’onn 1764, il mais d’avrigl, è ina part dal vitg da Sta. Maria vegnida messa en tschendra tras in terribel fieu. 19 chasas èn daventadas unfrendas da la flommas e 23 partidas han pers lur tetg. Il fieu ha gì ses origin en ils clavads a sanestra da la giassa stretga che maina en ils prads sut Sta. Maria, è sa derasà cun vehemenza anen ed anora ed ha incendià tuttas chasas, sura e sut la via principala, da la giassa Sassabinghel anora. Il motiv da quest incendi n’è betg sclerì dal tuttafatg. Ins ha supponì in crim d’incendiari, essend ch’i mancava suenter l’erupziun dal fieu en ils begls l’aua usitada. Er han ins chattà sper in bischen d’aua per part entaglià la segir d’in vischin da Sta. Maria, il qual, tenor dir, aveva pli baud fatg smanatschas maliziusas cunter la vischnanca. Tal individi è er vegnì sentenzià dal dretg criminal a mort ed executà sin la furtga ch’è stada ornament da valur dubiusa al cunfin vers Tuer fin en per ils onns 1860. In confess dal delinquent pretais n’han ins betg pudì obtegnair. Sulet Dieu sa, sch’el era culpabel u betg. Gia quella giada pudevan povers disgraziads quintar sin l’agid dal proxim. Bleras vischnancas da noss Chantun e surtut da l’Engiadina han contribuì cun daner e cun graun a levgiar la sort dals incendiads. Sin giavisch da quests han ils signurs D. Jon Batt. Planta da Samedan e Paul Perini prendì per mauns la repartiziun da la collecta en l’import da fl. 1540 en daner liquid, en pli graun, victualias etc. Latiers è anc vegnida la collecta da Sta. Maria cun fl. 500.

Invasiuns d’armadas estras

Pli terribel per la Val Müstair è però stà l’onn 1799. Gia l’onn 1798 eran las armadas austriacas e franzosas s’avischinadas al cunfin grischun. Lez onn, ils 10 d’october la damaun, èn entradas en Val Müstair las truppas austriacas ed han occupà ils pass da las muntognas Umbrail e Fraele. Tenor ina glista che sa chatta en l’archiv da Sta. Maria, ha quest terzal gia gì quella giada in donn da fl. 10 700. causa quest’irrupziun. Las Trais Lias avevan bain decis d’armar 9000 umens per defender il cunfin e mantegnair la neutralitad; però la forza e probablamain er ils meds per executar questa decisiun mancavan. Il cussegl da guerra grischun, che sa cumponiva per gronda part d’aderents da l’Austria, ha clamà en agid in’armada imperiala, la quala, sut general Auffenberg, ha occupà ils 17 d’october il pass Luziensteig, Maienfeld, Fläsch ed auters pass grischuns d’impurtanza. La guerra tranter la Frantscha e l’Austria, che smanatschava gia dapi daditg, è rutta ora vers la fin da l’enviern 1799. In corp d’armada franzosa sut il general Dessalles aveva l’incumbensa da penetrar tras la Vuclina fin Buorm e sche pussaivel passar la muntogna d’Umbrail, per vegnir en agid al general Lecourbe, il qual aveva gia attatgà pliras giadas adumbatten l’armada austriaca, campada davos ferms rempars a Martina.

Dessalles è effectivamain arrivà ils 19 da mars a Sta. Maria, suenter in viadi stentus e privlus tras naiv e glatscha sur la muntogna d’Umbrail. Si’armada dumbrava 4300 umens cun dus chanuns. Cun el è s’unì in corp da Lecourbe, staziunà a Zernez. General Loudon, a la testa d’in corp d’armada austriac, aveva postà sia glieud davos fermas fortificaziuns per lung dal letg dal flumet Valgarola che fluescha or da Val d’Avigna. Dessalles aveva chattà or il punct flaivel da la posiziun da l’inimi ed ha attatgà cun vehemenza ils Austriacs, penetrond cun la gronda part da si’armada davos il rempar en la vischinanza da la chasa da l’eremit, tranter Müstair e Puntvil. La battaglia ch’ha gì lieu glindesdi da Pasca, ils 25 da mars, è stada fitg sanguinusa. L’armada imperiala, circumdada da l’inimi, ha stuì sa retrair, laschond enavos 1200 morts u blessads. 4500 umens han surdà las armas. Dessalles è passà anc quel di cun si’armada la stretga da la Chalavaina ed igl è reussì da s’unir cun general Lecourbe ch’aveva en il fratemp conquistà la fortezza a Martina ed era penetrà sur Nauders en il Tirol.

Lecourbe e Dessalles èn restads cun lur armadas fin ils 30 da mars en il Vnuost, devastond la champagna e turmentond las vischnancas. Mals e Glurns èn per gronda part vegnids incendiads. La nova che l’armada franzosa dal Rain saja battida, als ha però muventà da sa retrair cun lur armadas. Lecourbe è sa retratg a Ramosch e Dessalles a Tuer. Bainbaud è quel vegnì attatgà dal general austriac Bellegarde, il qual aveva concentrà ina ferm’armada a Laas. Dessalles aveva fortifitgà il vitget Schlassuoir e surtut il santeri da Tuer, en il qual el aveva postà numerus chanuns. Ils 4 d’avrigl ha Bellegarde attatgà cun 12 000 umens la posiziun da Dessalles. Suenter cumbat valurus han ils Franzos stuì sa retrair, essend l’armada imperiala superiura en dumber e surtut pudend disponer d’in’artigliaria bain exercitada e numerusa. Sin il santeri da Müstair e vidvart il Rom, dadens la chasa da l’eremit, ha Dessalles empruvà da far puspè frunt a l’inimi. Grev è stà il cumbat. Ils Franzos èn sa defendids cun valurusadad ed han bittà enavos diversas giadas las truppas austriacas. Però suenter ch’è entrada en acziun l’artigliaria imperiala, è il cumbat stà decis, e quai a disfavur dals Franzos. Quests èn sa retratgs vers Sta. Maria ed han demolì, suenter lur traversada, la punt sur il Rom.

Dessalles ha danovamain rimnà ses guerriers ed empruvà da far tschessar l’inimi, però senza success. Il corp d’armada da Dessalles, schebain decimà sensiblamain, è sa retratg anc quella saira fin Tschierv. Ils Austriacs, stanchels dal cumbat, èn sa fermads a Sta. Maria e conturns. Las perditas da glieud èn stadas dad omaduas varts fitg sensiblas ed èn vegnidas stimadas a dapli che 1200 umens per vart. Tenor ina descripziun scritta da sar Jacun Huder, contemporan da quests eveniments, publitgada da sigr. Dr. Nolfi en las ‹Annalas› da la Societad Retorumantscha da l’onn 1890, crudavan ballas da schluppet e da chanuns fin en las giassas da Sta. Maria. Anc suenter lung temp chattavan ins schuldads morts en il guaud. En ina glista dals custs chaschunads tras questa battaglia a la vischnanca da Sta. Maria chattain nus la passascha: «Per avair stuì far sutterrar nov schuldads chattads morts sin la champagna, che savuravan gia, han ils cuvitgs pajà tenor conto fl. 5.24.» Dus vischins paschaivels da Sta. Maria che sa chattavan sin la champagna, èn vegnids culpids mortalmain da las ballas dals cumbattants.

Ils donns chaschunads en Val Müstair tras las truppas franzosas dals 19 da mars fin ils 4 d’avrigl importan fl. 80 607.45 x. e quels chaschunads tras ils Austriacs ils 4, 5 e 6 d’avrigl la summa respectabla da fl. 172 181.52 x., pia en tut fl. 252 769. 37 x. Quai è in’enorma summa per ina valletta da pauc pli che 1500 abitants che vivevan per gronda part dals products da la champagna. Sigr. Jac Huder raquinta che purs tirolais vegnivan cun lur chars e manadiras en la val e manavan davent quai che la soldatesca aveva laschà enavos. Blers abitants eran fugids en ils guauds, essend lur vita smanatschada da la schuldada e surtut da questas bandas da rapina. Uschia è il 18avel tschientaner ì a fin cun eveniments ordvart trists per la Val Müstair.

Chantun Grischun

Pauc temp suenter l’invasiun franzos-austriaca, l’avrigl 1799, ha gì lieu l’incorporaziun dal Grischun en la Republica helvetica. Da quell’epoca fin la mediaziun, ch’è vegnida fatga l’onn 1803 sut influenza da Napoleun I, ha noss Chantun midà savens guvern, essend baud sut pressiun da l’Austria e baud sut pressiun franzosa. La mediaziun ha finalmain dà a la Svizra e cun quai er al Grischun ina nova constituziun, elavurada a Paris da Napoleun ensemen cun deputads svizzers, tranter ils quals eran er grischuns.

Il chantun Grischun era er uss, sco avant, dividì en trais Lias, numnadamain la Lia Grischa cun 8, la Lia da la Chadé cun 11 e la Lia da las Diesch Dretgiras uss cun 7 dretgiras autas criminalas. Questas eran sutdivididas en 65 dretgiras pli pitschnas u cumins. La Val Müstair era l’indeschavel circul criminal da la Lia da la Chadé ed era sutdividì, sco nus avain vis, dal 1707 fin il 1786 en duas e suenter en trais dretgiras secundaras.

Ina consequenza da la nova constituziun da la mediaziun è stada quella che la dretgira dal convent S. Jon Battista, l’uschenumnà dretg da l’abadessa, è vegnì aboli ed ils subdits da la claustra suttaposts als derschaders ordinaris sco l’autra populaziun dals terzals. Tenor Foffa è l’abadessa dal convent S. Jon Battista, Augustina Wolf, vegnida remplazzada l’onn 1810 tras ina priura, renunziond il convent a la prelatura ed affidond d’atgna voluntad e cun consentiment da l’uvestg la direcziun ad ina priura. Quella giada eran a Müstair sulet pli 4 famiglias suttamessas a la giurisdicziun da la claustra, numnadamain las schlattas Andri, Detomasch, Muschaun e Sepp. La mediaziun ha segirà al pievel cumin il dretg da pudair amortisar u recumprar tuttas dieschmas ch’agravavan funs.

Quest’organisaziun politica e giudiziala ha durà en la Val Müstair sco en il rest dal Grischun fin l’onn 1851. Cun lescha entrada en vigur il prim d’avrigl 1851, è noss Chantun vegnì dividì en 14 districts e 39 circuls. La Val Müstair furma in circul e bain en consequenza a sia posiziun geografica er in district. Las dretgiras districtualas en noss Chantun sa cumponivan fin l’onn 1909 d’in president, sis commembers ed in scrivant. D’uss davent è il dumber dals commembers reducì sin quatter.

Questa reducziun dal dumber da commembers ha gì lieu er per la dretgira dal circul. Quest tribunal, ch’aveva fin l’onn 1908 cumpetenza sco dretgira d’emprim’instanza en affars civils fin la summa da fr. 1500, ha tenor la procedura entrada en vigur cun il prim da schaner 1908 pers tuttas cumpetenzas en causas civilas, cun excepziun da quai che resguarda il proceder en affars d’execuziun.

L’uffizi dal circul ha uss pli il caracter d’in uffizi administrativ e la giunta ed il corp entir d’in gremi da polizia. Il tribunal districtual da l’autra vart fa dretgira en cas civils sur fr. 150, en fatgs d’ingiuria, da separaziun da letg e da paternitad.

Nus avain vis che la crusch sur Puntvil, tranter Müstair e Tuer, è stada da tschientaners ennà il cunfin tranter il Grischun e l’Austria, resp. il Tirol. Da questa crusch davent, tant vers nord sco vers sid, n’era il cunfin betg determinà suffizientamain, per evitar dispitas e questiuns tranter ils vischins. Per metter ina fin a quest stadi critic e cultivar relaziuns amicalas tranter ils dus pajais, èn l’Austria e la Svizra sa cunvegnidas da prender per mauns ina revisiun dal cunfin. Quella ha gì lieu il settember 1859. Delegads dals dus pajais èn sa rendids sin il lieu. Sco punct da partenza han ins prendì la surmenziunada crusch sur Puntvil. Da quella davent sa tira il cunfin vers sid en lingia dretga fin tar il Rom e da là davent er en lingia dretga sur il pli aut spitg fin sin il piz Chavalatsch. A sanestra da la via valan ils terms mess gia l’onn 1565 sco cunfin. Quels èn vegnids remplazzads tras bels craps da marmel alv da Laas. La lingia cunfinanta sa tira tras il guaud Tschuscheida si vers il piz Urtiola e da là davos il spitg sur il Starlex fin tar la Cruschetta en Val Plazèr.

En affars ecclesiastics è la Val Müstair stada pli ruassaivla durant il 19avel tschientaner. Cun plaschair po vegnir constatà che l’animositad tranter las duas confessiuns è sa quietada pli e pli, quai surtut en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Er tranter ils dus terzals protestants ha regnà pli u main l’armonia ed ils spierts èn sa paschentads. Plaun a plaun è la populaziun sa persvasa ch’ins possia stgaffir il bain general sulettamain en enclegientscha vicendaivla, pasch ed armonia. L’onn 1837 è morta l’ultima vischina catolica dal terzal Sta. Maria, numnadamain ina Capol. Cun questa mort è ì a fin l’exercizi dal cult catolic en la baselgia da Sta. Maria e da quest’epoca ennà appartegna questa baselgia cun la chasa da la plaiv exclusivamain als refurmads da Sta. Maria, avend quels dal terzal daint a ses temp renunzià a tuts dretgs vi da la baselgia parochiala.

Il di da l’apostel 1837 è il maletg da la S. Madonna, la quala ornava l’altar en la baselgia da Sta. Maria, vegnì transportà ed escortà cun gronda processiun a Müstair e sa chatta anc oz là en la baselgia dal convent S. Jon.

Sco vallada che cunfinescha cun dus pajais e dustanza orientala da la Rezia e da l’Helvezia, è la Val Müstair vegnida occupada cun militar a chaschun da las guerras tranter l’Austria e l’Italia ils onns 1848, 1859 e 1866. Per fortuna sa tractavi quellas giadas d’in’occupaziun amicabla, la quala era clamada a proteger nossa val e l’entir pajais cunter in’invasiun da truppas estras ed a defender nossa neutralitad, e betg d’in’irrupziun da bandas raffantas, sco che quai era stà il cas ils onns 1499 e 1799.

 

Umens prominents da la Val Müstair

Avant che finir, na poss jau betg far main che da far menziun da divers da noss stimads convischins, ils quals èn sa distinguids en differenta moda, ed ils nums dals quals èn enconuschents lunsch sur il cunfin da la Val Müstair:

1. Philipp Gallicius, naschì à Puntvil l’onn 1504 e mort a Cuira l’onn 1566. Gallicius è stà in um da spiert distinguì e derasader da la refurmaziun en noss Chantun. Il bab da Philipp, Adam Saluz, derivava d’Ardez. Sia mamma Ursula era ina figlia da Johannes Gallicius da Chamues-ch. Da là derivi probablamain che Philipp Saluz vegn en l’istorgia numnà Gallicius. El ha preditgà a Cuira en la baselgia da S. Regula ils onns 1550.

2. Simon Lemnius Emporicus, ubain sco ch’el sa numnava er Mercator. (Il vair num da Simon era Lemm Mercadant, el ha dà a quel ina furma latina sco che quai era usità tar ils umanists dal 16avel tschientaner.) Il bab da Lemnius derivava dal Partenz e sia mamma, ina Jenal, da Sent. Els èn vegnids en Val Müstair vers la fin dal 15avel tschientaner ed avevan a fit in bain en Guad. Simon è naschì en l’emprim decenni dal 16avel tschientaner. El ha fatg ses studis en las linguas veglias a Minca, Ingolstadt e Wittenberg. Ses spiert sveglià e ses gronds talents al han acquistà blers amis, surtut tranter ils docts e pussants, però er inimis, ils quals per scuidanza u auters motivs persequitavan il giuven, capabel student. Tranter quests ultims chattain nus er Martin Luther, il qual ha cunter tut dretg dà occasiun a la relegaziun da Lemnius da l’universitad da Wittenberg. Noss cumpatriot Philipp Lemnius era in poet fitg renumà. Ina da sias ovras principalas è il poem epic ‹Raeteis› (‹Bellum suevicum 1499 gestum›). El è mort a Cuira da la pestilenza ils 7 da december 1550. En si’ultim’ura ha Lemnius cumponì il sequent epitaf latin:

Conditus hic jaceo, praeclarus carmine vates,

Lemnius, heu pesti praeda petita fui.

Spiritus in nitido versatur celsus olympo:

Terra levis busta, haec contegit ossa tamen.

Per rumantsch circa:

Qua en la fossa pauss jau, da poesias autur renumà,

Lemnius, ach! a la pestilenza, sco butin jau succumb.

Mes spiert sublim en l’Olimp sa mova dal mund liberà:

Terra, ma sajas ligera; a tai confid jau uss mi’ossa.

3. Sco umens meritaivels per las scolas èn sa distinguids en il 19avel tschientaner:

a) Rectur Bott, naschì a Fuldera ils 31 da schaner 1815. Signur rectur Bott ha studegià teologia e funcziunà sco reverenda en las pravendas Sta. Maria, Valchava, Malix, Eigias e Maladers. L’onn 1854 è el entrà sco professer a la Scola chantunala grischuna per ils roms religiun, tudestg, rumantsch ed istorgia. Dal 1869 fin il 1883, l’onn da sia mort, ha el funcziunà sco rectur da la Scola chantunala. El è mort en uffizi il matg 1883. Bott era in vair tip grischun, plain d’amur per la scola e ses discipels; in caracter loial, amà e respectà da ses scolars.

b) Professer, directur da seminari Anton Philipp Largiadèr, naschì a Sta. Maria l’onn 1831. Largiadèr ha l’emprim funcziunà sco professer a Frauenfeld ed ils onns 1861 fin 1869 ha el occupà la plazza da directur dal Seminari da Cuira. Suenter è el vegnì clamà à Strassburg, nua ch’el, sco pedagog distinguì, ha bainprest s’acquistà la confidenza e stima da las autoritads scolasticas tudestgas. Largiadèr è mort a Basilea, sco professer e rectur da las scolas per mattas ils 31 da december 1903. Cun amur è er quest valurus convischin sa deditgà a l’educaziun publica. En renconuschientscha da sias prestaziuns sin il champ pedagogic, al ha l’universitad da Basilea onurà cun il titel da docter honoris causa.

c) Pader Carl Prevost, naschì a Müstair ils 2 d’avust 1840. Pader Carl appartegneva a l’urden dals benedictins. El è bainbaud sa deditgà a l’instrucziun ed è stà durant blers onns rectur a la Scola chantunala da Sarnen. P. Carl Prevost è mort ils 22 da favrer 1907 en sia plazza a Sarnen. El era in frar dal ven. pader Benedict Prevost, da preschent avat en il convent da Mustér. La simpatica appariziun da quest convischin bain merità, il qual ha adina demussà ideas tolerantas, è al scriptur da questas lingias en regurdanza agreabla.

Jau vi anc numnar dus da noss convischins, ils quals èn sco spirituals da la confessiun catolica enconuschents er sur noss cunfin or:

L’in da quests, pader Theodosius Florentini, il qual sco filantrop è enconuschent betg be en Svizra, mabain er a l’ester, è naschì a Müstair ils 23 da matg 1808. El appartegneva a l’urden dals franciscans. El è stà il fundatur da divers instituts religius ed er d’interpresas industrialas. Pader Theodosius è silsuenter stà vicari general a l’uvestgieu da Cuira. El è mort a Heiden ils 15 da favrer 1865 en consequenza als strapatschs ch’el aveva fatg sin in viadi, returnond da la Boemia. P. Theodosius era in spiert sveglià e stimà en omaduas confessiuns. Tranter sias fundaziuns filantropicas vi jau numnar spezialmain l’Ospital da la crusch a Cuira.

Il parent da pader Theodosius, l’uvestg Nicolaus Franciscus Florentini (Florintöni), è naschì a Müstair ils 7 da settember 1794. Consecrà l’onn 1817 sco spiritual, è el avanzà da stgalim tar stgalim ed è vegnì nominà ils 17 da matg 1859 sco uvestg da Cuira. El è mort l’onn 1881, suenter avair resignà gia l’onn 1876, bain en consequenza da sia vegliadetgna avanzada. L’uvestg Florentini è enconuschent e stimà sco um tolerant, il qual ha adina fatg ses pussaivel per evitar odi e discharmonia tranter las confessiuns.

Anc divers auters da noss convischins han funcziunà e funcziunan anc sco magisters, professers, spirituals etc. ed èn sa distinguids tras lur zeli e conscienziusitad en lur caricas. Nus na vulain però betg entrar en detagls areguard l’activitad da quels che vivan anc.

Epilog

Nus avain vis che la Val Müstair ha gì in passà fitg agità e da tscherts temps er burascus. Sche nus ans dumandain, a tge ch’è d’attribuir las cruschs e travaglias ch’han savens squitschà noss antenats, sche chattain nus che quellas han gì duas differentas funtaunas. L’ina da questas ha ses origin en circumstanzas externas ed influenza estra, per las qualas la populaziun na po betg vegnir fatga responsabla. Il cuntrari ha quella demussà generalmain en quests temps ed en questas occasiuns uniun ed in’energia ludaivla. L’autra funtauna chattain nus en relaziuns internas. En la discrepanza ch’ha savens regnà suenter la refurmaziun tranter las confessiuns ed en la discharmonia ch’è resortida or d’ambiziun ed interess particulars, q.v.d. en l’uschenumnada ‹politica da clutger›. Il cumportament da noss antenats en questas occasiuns è stà tut auter che onurific. La passiun tschorventa savens ed or da motivs meskins, ridiculs naschan cuntraversas e litas che duran onns a la lunga, paralisond mintg’agir per l’interess cumin.

Possia la generaziun actuala trair londeror ina buna lezia e vegnir pli e pli a la persvasiun che uniun, toleranza ed operar da cuminanza per il bain public èn ils facturs, dals quals dependa il prosperar d’in pievel.

Indicaziuns bibliograficas

Transposiziun da la versiun valladra cumparida sut il titel La Val Müstair. Cuort excurs istoric, enː Annalas da la Societad Retorumantscha 25, 1911, p. 1–61.

Licenza

Transposiziun: