Ina da las pli bellas e splendidas perlas en il tschupè litterar da nossa Mamma Rumantscha è senza dubi il gieu da la Passiun sco ch’el vegniva antruras represchentà a Sumvitg. Gist quai ch’è il pli rar e custaivel en las stgaffiziuns d’in pievel pitschen e flaivel, pudain nus admirar grondamain en quest opus dramatic, numnadamain originalitad en furma e patratg. Igl è spiert rumantsch, in suffel or da l’istorgia grischuna che flada or da las commoventas scenas davant ils tribunals dals chaus ecclesiastics e politics dals Gidieus. Nus suandain il sublim drama da noss spendrament, sco sch’el sa repetiss puspè en nossas muntognas, amez noss pievel liber e losch, ma er savens tschorventà e passiunà, avant nossas dretgiras, en nossas instituziuns politicas e religiusas, nossas disas e cardientschas.
Quest agen caracter da la Passiun de Sumvitg avain nus gia descrit avant in pèr onns en in referat tar la radunanza da la Romania a Sumvitg; nus sperain da pudair suttametter cun chaschun nossas ideas ad in circul da lecturs pli vast. Oz duai in’autra dumonda occupar nus, numnadamain: co è quest gieu da la Passiun vegnì represchentà sin la scena, en tge maniera, da tge temps?
Schegea che nus possedain anc almain dus manuscrits vaira cumplets da la Passiun da Sumvitg, omadus en ils mauns da sgr. prof. dr. Decurtins, èn las notizias istoricas sur quell’ovra litterara stadas fin qua fitg stgarsas ed insuffizientas. Quai che nus savain, engraziain nus quasi tut a la tradiziun, a la memoria conservada en il ravugl dal pievel. Ed il pievel ha, sco tar baininqual pietusa u patriotica legenda, urdì vidlonder in u l’auter fil prendì or da si’imaginaziun e fantasia. Sa fundond sin la ditga populara descriva a nus pader Maurus Carnot la represchentaziun dal gieu da la Passiun en la suandanta maniera:
«Betg ina lautga artifiziala, la cuntrada sezza era la tribuna, sin la quala quest gieu naziunal vegniva manà si. Pilatus, Herodes e Caifas avevan lur residenza en differents lieus dal vitg. E sut quel giu vegn anc uss mussà l’iert da las ulivas. Il pievel, il qual stueva uschia suandar il gieu da lieu a lieu, sentiva bler pli profundamain ils acts successivs da l’impressiunanta ovra dal spendrament che sch’el avess assistì a quella sesend. Il Calvari era ina collina ordador il vitg e la via da la crusch – uschia vegni ditg – fascheva ina grond’impressiun, cura che las trumbettas da guerra ed ils zains-baselgia sa maschadavan cun l’urar e bragir da la fulla. Finì il grondius drama cun il confess dal chapitani roman, stremblivan puspè las trumbettas e las giuvnas chantavan ina chanzun commuventanta viadora sur las rotschas dal pievel, il qual era tschiffà profundamain en ses cor. Quant vivamain ch’il pievel sa participava al gieu sa resulta gia or da quai ch’el ha surtratg quel cun baininqual legenda. Cura ch’il mat, il qual aveva represchentà il Salvader, è mort curt suenter la represchentaziun – sco ch’ins scheva, pervi dal maltractament retschavì sco Salvader –, qua haja il pievel vis a sclerind ina glisch sin la collina da Calvari a Sumvitg.»1
Nagin uman da la generaziun viventa na vegn ad avair assistì cun agens egls a la represchentaziun da la Passiun da Sumvitg, gea i n’ans è gnanc lev pli da stabilir cun segirezza, cura ch’ella è vegnida dada per la davosa giada. En las ovras da Dr. Decurtins chattain nus duas differentas datas: 18232 e 18113. Sche nus ans tegnain vi da quest’ultima annada inditgada da Decurtins en sia scrittira pli recenta, pudain nus gist quest onn 1911 celebrar il giubileum secular, la regurdientscha centenaria da la davosa represchentaziun da la Passiun a Sumvitg. Nus avain però inqual motiv da dubitar, schebain questa data 1811 saja gista. Pader Baseli Berther, en possess da plirs exemplars, ils quals cuntegnan la chanzun che vegniva chantada tar la Passiun da Sumvitg, ha chattà sin in da quels il titel ‹Canzun d’la pissiun tschentada si igl onn 1808 cun chischun ch’ei han representau la pissiun quei onn a Sumvitg›. Sche la Passiun è vegnida menada si il 1808, èsi vaira dubitaivel ch’ina repetiziun haja gia gì lieu en il medem vitg mo trais onns pli tard. Ils termins tranter in gieu e l’auter eran per ordinari bler pli lungs.4
Ch’i saja pia quest onn il giubileum da tschient onns u betg, ans legri en scadin cas da pudair porscher ina pitschna contribuziun sur l’istorgia da la Passiun da Sumvitg. Questa contribuziun vegn a posseder tant dapli valita ch’ella è, ordaifer il text, quasi il sulet material istoric ch’exista sur da quella remartgabla tragedia religiusa. Sche questas notizias na rasan er betg ora clerezza sur scadin punct ch’ans interessass e sveglian per part mo la quaida da savair anc dapli, porschan ellas tuttina in’interessanta invista en la maniera, co che noss babuns represchentavan la Passiun, co ch’els charezzavan, stimavan e sa dustavan magari er per ella; ellas laschan er trair impurtantas conclusiuns, las qualas tanschan lunsch enavos en il passà. E quai ch’è surtut bel e remartgabel: noss documents tschentan la Passiun da Sumvitg directamain en connex cun ils gronds schabetgs istorics che sa splegavan en nossa patria a l’entschatta dal 19avel tschientaner. Els fan londerora quasi ina scena or da quest dir e burascus cumbat intern ed extern ch’ha manà nossa patria davent da sia veglia constituziun tar il stadi d’ozendi. La Passiun da Sumvitg cumpara qua a nus amez ils sgurdins chaschunads avant bel e bain tschient onns en nossas muntognas entras l’invasiun franzosa, l’eroica e sanguinusa defensiun dals Sursilvans a Mustér e Rehanau, l’irresistibla repressiun entras la forza franzosa, sco er la viva dispita pro e contra l’uniun dal Grischun cun la Svizra. Quella scenaria istorica, en la quala nus pudain tschentar nossas notizias sur da la Passiun da Sumvitg, vegn senza dubi ad engrondir l’interess e la valur da nossa descripziun, la quala sa fundescha sin documents che nus train a la glisch or dals archivs dal chantun Grischun, da l’uvestgieu da Cuera, dal chantun Glaruna sco er da l’Archiv federal a Berna.5
I. Situaziun dal pajais enturn il 1800[edit]
Il temp enturn la vieuta dal 18avel tschientaner è senza dubi stà in dals pli turbels e disgraziads che l’istorgia grischuna ha vis. Guerra cun l’ester suandada da trista terrada, exil, dependenza; la veglia libertad, las instituziuns ertadas en stgaglias; charplina, dispita, disfidanza a l’intern e dapertut miserias e sventiras. L’occupaziun dal pajais entras las armadas franzosas e l’eroica defensiun da noss babuns avevan rasà sang e ruinas sur l’entira Surselva. Strusch ina vischnanca ed en inqualina strusch ina famiglia che na stueva betg purtar malencurada. Mustér cun la claustra e Tumein aveva il tizun da guerra arsentà e curt suenter croda er Domat6 en tschendra. Las cuntinuadas requisiziuns per il mantegniment ed il sblundregiar da las armadas franzosas, austriacas, russas, helveticas, las qualas sa barattavan trasora en nossas vals, avevan ruinà la bainstanza dals abitants, svidà stgaffas ed arcuns, decimà il muvel en uigl. E per far plaina la mesira èn ruttas ora malsognas tranter la glieud e tranter ils animals. Uschia furiava il 1801 la pesta bovina sin terribla maniera en bleras cuntradas dal Grischun. Oravant tut han gì da patir da quai Flem e Trin, Panaduz, las vischnancas dal Signuradi e la Sursaissa rumantscha. Uschia eran crudads a Savognin en curt temp 106 animals da niz7 – ins na saveva strusch pli co metter d’in maun ils cadavers, da sutterrar na vegniv’ins betg pli a frida. L’emigraziun da blers bainstants e las contribuziuns messas a dies als restads avevan provocà en l’entir pajais ina maidudida stgarsezza da daners che fascheva sentir dublamain las taglias pesantas.8
Tar quella manglusadad e depressiun materiala vegniva anc vitiers la trista situaziun politica. Las veglias trais Lias eran derschidas enturn, las terras subditas distatgadas per adina dal Grischun, il maun-fier da Napoleun pasava sin noss pajais sco sin mez l’Europa. Nagin perdert, gea nagin um or dal pievel na sa trumpava da las apparientschas externas da libertad, da loschas devisas e dal sa gloriar filosofic – la libertad na fladava betg pli enturn nossas muntognas.
Ils regents che dominavan il pajais da Cuira anora, schegea Grischuns da num e derivanza, n’eran nagut auter che termagls, cun ils quals las pussanzas estras manavan si lur gieus militars e politics en nossas muntognas. Els sezs n’eran betg main sclavs che lur subdits ch’els squitschavan.
La terra pareva da betg pudair vegnir a ruaus. Regenzas e constituziuns sa suandavan pli spert che las stagiuns. Ils Franzos, entrads en il Grischun suenter la battaglia da Mustér l’entschatta da mars 1799, avevan dus mais suenter puspè stuì ceder il champ a l’armada austriaca. La regenza provisorica tschentada dals Franzos a Cuira è vegnida remplazzada tras in guvern che consistiva da partisans da l’Austria. Igl è quai stà l’uschenumnada ‹regenza interimala›, la quala vegniva presidiada dad Anton da Salis-Soglio e Pieder Anton Riedi da Sursaissa.
La stad suenter, il 1800, è quella puspè vegnida dismessa dals Franzos ch’eran danovamain vegnids patruns en il pajais. Quels han dà al Grischun ina nova constituziun provisorica, spetgond sin il pled decisiv da Napoleun. Da guvernar il pajais han els confidà a l’uschenumnà ‹Cussegl da prefectura›, cun Gion Gudegn Planta a la testa. Sa chapescha che quest cussegl sa cumponiva da spir aderents da la Frantscha, patriots, sco ch’els vulevan sa clamar. La Surselva era represchentada en quest guvern tras M. Anton Caderas da Ladir, in ardent ami da las ideas franzosas, las qualas el empruvava da conciliar cun sia convicziun catolica.9
Il pajais sez era dividì en indesch districts, dals quals dus sa chattavan en la Surselva: ‹Las Funtaunas dal Rain›, cumpigliond pressapauc ils cumins da la Cadi e da Rueun, ed ‹il Glogn› che consistiva da la Lumnezia, la Foppa ed il cumin da Trin. Sco prefect da las ‹Funtaunas dal Rain› vegnin nus ad entupar Giacum Lombris a Sumvitg e sco prefect dal ‹Glogn› Anton Schorsch a Flem.
Ma er la nova constituziun n’ha betg purtà pasch e ruaus en la terra. Las opiniuns politicas dal pievel e dals manaders eran pli divididas che mai. Tgi tegneva cun l’Austria, tgi cun la Frantscha, tgi sa siemiava anc adina da las veglias trais Lias cun ils cumins suverans e las terras subditas, tgi tschertgava tut salvament en in’uniun, gea incorporaziun cun la Svizra. Pervi da quai na purtava il nov arranschament nagin caracter stabel e solid. Tut spetgava sin il pled da Napoleun, il qual dueva decider definitivamain la sort dal pajais. E sco sche quai um tutpussant avess gì ses plaschair da martirar ed umiliar anc pli fitg noss pajais, laschava el spetgar ad in spetgar sin sia decisiun. En il fratemp sa profitava la regenza provisorica, gist sco scadina da sias precedentas, da favurisar sia glieud, da survegliar e squitschar sut ses adversaris. Perfin il president dal chantun helvetic Linth (Glaruna) scriva en ina brev al cussegl executiv a Berna ch’il Cussegl da prefectura possedia mo pauca confidenza e ch’el haja sa fatg blers inimis entras ses cumportament partischant.10
Uschia regiva dapertut intschertadad, indecisiun, tema e disfidanza. Ins plirava dal temp preschent ed aveva anc pli grond starment da l’avegnir. Ma nagliur era la malcuntentientscha e la tema pli gronda ch’en ils circuls catolics. Ins n’aveva betg mo udì cun sgarschur las doctrinas dals Giacubins, ins aveva er vis lur ovra tant en Frantscha sco er en la Svizra vischinanta. Tge stueva la religiun spetgar, sche quels acquistavan definitivamain il surmaun? Uschia plira il perdert pader Baseli Veith, il qual administrava enstagl da l’avat absent la claustra da Mustér, en ina brev adressada al chancelier da la nunziatura papala a Constanza ils 16 da mars 1801:
«Ins auda la nuvella ch’il Grischun vegnia unì cun la Svizra. Sche quai daventa, pudain nus sminar cler avunda ch’i vegn ad ir cun nus tuttina sco cun las claustras en Svizra. Cun in pled: nus temain nossa fin e perdiziun. Bandunads da tut agid uman, resta a nus mo ina suletta speranza, quella sin la providientscha divina.»
II. Tunas da revolta[edit]
Uschia stevi il mais da mars 1801. Da Cuira anora dominava il Cussegl da prefectura, apparentamain independent e naziunal, en vardad sut batgetta franzosa. Dad el anora na gughegiava el nagut auter ch’ils acts da simpla administraziun. Ses domini vegniva tegnì sidretg d’in battagliun schuldada helvetica u svizra, la quala vegniva cumandada dal schef da brigada Debons e vegniva mintgamai tramessa a dies a las vischnancas, en las qualas in regl da malcuntentientscha sa mussava vers anora. Dentant na pareva la schuldada betg d’avair gì bler da far fin qua, uschia ch’igl eran arrivadas las ordras da bandunar il Grischun ils 17 da mars e da sa render a Turitg.
Qua sa derasa tuttenina sin il martgà da Glion, ils 10 da mars, la tuna ch’ils catolics sursilvans sa pinian tar ina nova revolta.11 Ils abitants da Sursaissa tudestga e da la Cadi veglian levar si cunter las vischnancas protestantas, las qualas sajan favuraivlas als Franzos. Per quest motiv s’armeschian els dapertut cun pals e truschets – ‹Morgensterne›, numnads en Svizra ‹Bündner Prügel›. Il cussegl da la citad da Glion, inquietà tras talas tschantschas, ha tschertgà da survegnir glisch en chaussa; ed el è plinavant vegnì a savair ch’ils abitants da Flond e da Schnaus sajan vegnids avertids da sa tegnair alerts, essend ch’ils catolics hajan planisà da far in’andetga attatga sin els cun truschets.
Il prefect dal district dal Glogn ha ladinamain dà part al Cussegl da prefectura a Cuira, il qual – sa radunà da mesanotg en tutta prescha – ha tegnì per bun d’avertir senza targlinar il cumandant da las truppas helveticas en il Grischun, brigadier Debons. Quella tuna n’ha mess betg pauc en malruaus ils regents dal pajais. Avant dus onns avevan ils Franzos emprendì d’enconuscher bain avunda il sang fraid e l’irresistibel curaschi dals umens sursilvans; els avevan emprendì da respectar e temair las armas purilas, truschet e pal. Betg per nagut vegn perquai en noss documents mess tanta paisa sin il fatg ch’ils Sursilvans veglian puspè s’auzar cun truschet, ‹Bündnerprügel›, enta maun. Gia l’onn 1799 en la Battaglia da Mustér avevan quellas armas derasà starment e mort en las retschas franzosas: «Saja sco ch’i veglia, ver resta che la battaglia dals 7 da mars 1799 a Mustér è vegnida decidida dal landsturm tras sia vehementa attatga. Chargiads en las costas ed en il dies d’intgins millis purs, han ils Franzos pers scadin sustegn. Ils pals e truschets, smanads dal maun desperà dals purs, eran sco fatgs per il cumbat en las stretgas giassas dal vitg, entant che la truppa franzosa n’era betg endisada da batter en questa moda.» Uschia raquinta la ‹Memoria centenara›.12
Er a Rehanau, ils sanguinus dis da matg 1799, n’avevan ils truschets betg disditg lur servetsch. Amez la daratga da ballas e sur ils cadavers da lur confrars derschids, eran ils purs grischuns s’avanzads, il truschet enta maun, ed avevan tschiffà e vieut enturn ils chanuns franzos. Da qua deriva la tema ch’ils esters ed er la regenza provisorica a Cuira avevan da quellas veglias e massivas armas che noss babuns duvravan cun tant inschign sco ils eroxs da Solferino la baionetta. Perquai aveva l’autoritad, suenter avair fatg extrader las buis, betg pitschen quità d’impedir ch’i vegnia fabritgà truschets. Ina brev en l’Archiv chantunal mussa a nus, co ch’il prefect dal Glogn, Anton Schorsch, denunzia al guvern in tschert fravi d’Alvagni, dal qual el na sa regorda betg pli il num, essend che quel aveva l’onn 1799 fabritgà a Flem blers truschets e pareva da cuntinuar ses mastergn a Mustér.
La regenza da Cuira, fatga attenta sin las tunas menziunadas, ha avant che proceder pli lunsch vulì instradar in’inquisiziun e cumplettar sias infurmaziuns. Per quella mira eri ad ella fitg d’engrà che ses commember sursilvan, M. Anton Caderas, sa chattava gist en vacanzas a Ladir en chasa paterna. Quel è vegnì incaricà da s’infurmar pli exactamain sur dal fatg. Sia resposta, entrada ils 13 da mars, na para betg d’avair quietà la regenza.13 Perquai decida quella da prender mesiras militaras. Ella è vegnida incitada latiers tant pli ch’igl era entant currì en da tuttas varts novs indecis e novas tunas. «Fama crescit eundo», la tschantscha crescha cun currer.
Igl era vegnì relatà al Cussegl da prefectura che quels da Val S. Pieder sa preparavan gia per esser ils emprims tar la revolta, che lur plevon haja dentant pudì scussegliar quai. Els sajan vegnids instigads tar la revolta entras duas brevs or da la Lumnezia rumantscha. Plinavant haja in abitant da Val ditg encunter in protestant d’ina vischnanca vischina che lur intenziun na saja betg da s’auzar cunter ils da predi, mabain cunter la regenza provisorica a Cuira.14 Er da las vischnancas catolicas da Sursaissa rumantscha arrivan novas inquietantas. Dus burgais da Vaz hajan manà discurs en l’ustaria, sa gloriond che l’entira Surselva saja en rebelliun.
Perfin or da l’ester vegnan indizis che dattan da pensar. In schuldà da Valendau haja udì a Clavenna gia il di dal martgà da Glion, ils 10 da mars, che la vallada da Mustér sa chattia en cumplaina insurrecziun. E la ‹Gasetta d’Augsburg›, arrivada a Cuira ils 18 da mars, cuntegneva la notizia ch’ina armada da 15 000 Austriacs saja sa radunada sin ils cunfins svizzers sut il commando dad Auffenberg, il qual aveva gia duas giadas manà las truppas austriacas en il Grischun. Tge intent pudeva quella nuvella avair, sche betg da dar curaschi als partisans dal sistem vegl, laschond sperar els sin l’agid da la forza austriaca?
Quant gnervus schizunt umens serius e pusads eran daventads en quest temp da cuntinuadas surpraisas e conspiraziuns adascusas, demussan a nus ils rapports ch’il president dal district Glogn Anton Schorsch da Flem ha tramess al Cussegl da prefectura. Uschia scriva el ils 15 da mars: «Sur l’enconuschenta tschantscha hai jau pudì intervegnir nagut da segir. Ier saira vers las 7 han ins vulì udir da vart encunter Laax insaquantas sajettadas. Jau hai immediat tramess insaquants municipalists,15 ils quals han chattà tut calm e ruassaivel. Tut para dad ir ora sin quai che sch’igl eran vairamain sajets, derivavan quels dal militar collocà a Rehanau.» La brev porta l’interessant postscriptum: «Gist retschaiv jau il rapport che quai saja stà in sajettar da legria pervi d’ina nozza a Valendau, ma a nus n’ha quai chaschunà nagina legria.»
Il di suenter, ils 16 da mars, scriva il medem prefect a Cuira: I saja stà sur notg a Flem tar in tschert cusseglier communal Meiler in mattatsch da 10–12 onns d’in aclaun sper Trun, il qual gievi giul Schuob. Sin la dumonda da Meiler, tge ch’i daventia sin la Cadi, na saja l’emprim stà d’intervegnir nagut. Qua saja Meiler vegnì sin l’idea da far quittar, sco sch’er el fiss per la rebelliun e lura haja il mattet finalmain confessà: Blers hajan laschà far truschets ed er ses bab haja fatg far in brav ed in gross. Prefect Schorsch accumpogna quest confess cun il proverbi: Uffants e sturns dian savens la vardad.16
Anc duas pitschnas anecdotas duain illustrar l’uffantila gnervusitad da quel temp. En l’Archiv chantunal a Cuira vegn conservà tranter auter er in pitschen palpiri, sin il qual stat scrit en gross e maltschecs bustabs cun rispli cotschen ils pleds: «Mai spichei vus kerlis, nus lein gleiti cumadar vus!» Quels pleds duai in tschert tschiffaraunas da Schluein, in Bergamin, avair clamà al figl dal preditgant da Castrisch. Er quels pleds duevan servir sco indizi ch’ils catolics planisavan in’attatga sin quels da predi. Enturn ils 12 da mars lavurava ina giada in fravi a Mustér vi da crocs ed autra iseglia, cura ch’ina matta è passada sperasvi ed al ha dumandà tge ch’el traffitgia. El respunda per rir: El fetschia armas per ils purs, per chatschar davent il militar e manar en puspè la veglia constituziun grischuna. La matta ha raschunà pli lunsch quai ch’ella aveva udì, e la tuna è currida fin Cuira ed ha turmentà là la populaziun e la regenza.17
Or da tut questas novas ha il Cussegl da prefectura tratg la conclusiun ch’i saja en planisaziun insatge, ch’ins sa pinia tar ina revolta sin il mument che la truppa helvetica haja bandunà il Grischun – ils 17 da mars – e na vegnia betg remplazzada tras in’autra. El ha perquai prendì tuttas precauziuns per stenschentar la burnida avant che la flomma s’envidia. Insaquants lieus da muntada militara èn vegnids occupads cun schuldada, uschia la punt da Rehanau e quella da Fürstenau, sumegliantamain er il vitg da Parpan sur Curvalda. Uschia avev’ins prevegnì ch’ils umens da la Surselva e da Surmeir s’uneschian u marschian cunter la chapitala. Plinavant èn duas cumpagnias vegnidas tramessas a Casti e Vaz, las vischnancas ch’eran da la fama vegnidas numnadas sco gnieus da revolta. Ils 17 da mars ha il minister da guerra a Berna dà ordras a brigadier Debons da betg bandunar il Grischun avant ch’il ruaus saja stabilì, ed el ha mess a sia disposiziun ultra dal battagliun en il Grischun anc trais cumpagnias che sa chattavan en il Tessin.
La truppa aveva retschet l’ordra da pigliar e metter a ferm tut ils elements che sveglian suspect. En execuziun da quellas ordras èn crudadas en ils mauns da la regenza pliras brevs che parevan cumpromettentas. Principalmain ina da quellas pareva da star en cumbinaziun cun il plan da revolta. Igl era quai ina brev che derivava d’in dals pli pussants aderents da l’Austria ed inimi dal regiment franzos, Pieder Anton Riedi da la Sursaissa tudestga. Quella brev era adressada a ses aug, il decan da la catedrala da Cuira Scarpatetti; ella porta la data dals 12 da mars, dus dis suenter il martgà da Glion. P.A. Riedi era da ses temp stà guvernatur general en Vuclina e silsuenter commember e president da la regenza interimala, tschentada en a Cuira il 1799 sut la pressiun da las armadas austriacas. Entant ch’ils blers commembers da quella regenza avevan, entrads danovamain ils Franzos en il pajais, preferì da bandunar il sulom grischun – uschia Salis-Soglio –, era P.A. Riedi sa retratg a chasa sia a Sursaissa, nua ch’el viveva en ruaus e retratgadad per ses agen fatg. Igl è lev da chapir ch’il Cussegl da prefectura tegneva l’egl avert sin quest pussant partisan dal sistem vegl e survegliava ses far e demanar. Arrivond las tunas da revolta e designond quellas sco ina da las principalas fuainas la vischnanca da Sursaissa, vegn il Cussegl da prefectura, fortifitgà en ses suspect e sia disfidanza, ad avair dublegià si’attenziun. La brev ch’era crudada en ses mauns pareva pelvaira da confirmar quels dubis e laschava sminar in’entira conspiraziun, urdida tranter ils differents amis da l’urden vegl.
La brev era, sco ditg, adressada a l’aug da guvernatur Riedi, al canoni decan Scarpatetti, il qual administrava da quel temp ils fatgs diocesans. Er quel aveva motiv da puplar encunter il regiment dal Cussegl da prefectura ed el para d’avair svidà avertamain ses cor en duas brevs a ses nev si Sursaissa. Il nivel che pareva da turblar las relaziuns tranter stadi e baselgia furmava l’affera da Termin (Trimmis). A Termin era il mais precedent vegnì tschernì da la plaiv catolica sco spiritual in tschert pader Hofer, il qual aveva en charplina cun ses superiur bandunà la claustra da benedictins da Wilten sper Innsbruck ed era qua tras crudà sut ils chastis da la baselgia. Tuts protests da la curia n’han effectuà zunt nagut ed ils parochians da Termin insistivan fitgadamain sin lur conclus da salvar l’ex-pader. Qua ha canoni Scarpatetti prendì ses recurs tar il ‹bratsch secular›, il Cussegl da prefectura. Quel na pareva dentant betg d’avair mustgas da morder en la chaussa. Sch’el na favurisava er betg la plaiv da Termin renitenta, laschava el almain currer tut sco ch’i vuleva, sa fundond sin ils vegls artitgels da Glion, ils quals avevan concedì a las vischnancas il dretg da numnar lur plevons.18 Quest cumportament aveva sveglià malaveglia en ils circuls da la Curia e tranter ils catolics, uschè lunsch sco ch’il scandal era vegnì enconuschent. L’aversiun ch’ils catolics demussavan encunter las ideas rasadas ora da la Revoluziun franzosa è qua tras mo vegnida engrondida e fortifitgada. Ed ella po esser sa pronunziada qua e là en quest marmugnim e lamentim, or dal qual las tunas da revolta avevan prendì lur naschientscha.19
Ella brev da l’ex-guvernatur Riedi era er raschieni da l’affera da Termin. Suenter avair plirà sur la mancanza da daners che regiva en il pajais, cuntinuescha el: «Il schabetg da Termin fa vesair nus trists aspects, er areguard quai che la religiun ha da spetgar, ma speranza che tut ils projects pernizius na reusseschian betg.» Plinavant supplitgescha Riedi ses aug, il canoni Scarpatetti, da dar part ad el ladinamain, sco ch’el vegnia a savair insatge sur la sort dal pajais ed el metta vitiers: «Jau hai udì ch’ils directurs actuals sajan fitg occupads, i dependa uss dal culp decisiv – Es kommt auf den Hauptstreich an». Tge vuleva Riedi bain dir cun quels pleds, tge culp, tge frida aveva el en egl? Quest linguatg stueva svegliar suspect e la regenza da Cuira n’ha betg dubità ditg: tenor ella sa tractavi qua da nagut auter che d’ina conspiraziun en il zuppà, la quala dueva tuttenina rumper ora cun in’andetga attatga sin la partida franzosa. Quai era puspè aua sin il mulin, mess en moviment davent dal martgà da Glion!
Curt suenter croda anc ina segunda brev compromettenta en il possess dal Cussegl da prefectura. En quella pledava l’ex-president da la regenza interimala tschentada a ses temp dals Austriacs, Anton da Salis-Soglio, or da ses exil a Klagenfurt en l’Austria avertamain cun ses ami intim, l’ex-guvernatur Riedi, da la politica dal temp en general e da la sort probabla dal pajais grischun. Pliras passaschas en la brev laschan trair la conclusiun ch’ils dus partisans da l’urden veder eran restads en correspundenza e che Salis vuleva sa servir da ses ami per sa tegnair infurmà sur las chaussas en il Grischun.
Finalmain è er vegnì annunzià a la regenza ch’ins haja vis il davos temp a passar en chasa ni uschiglio a conversar cun P.A. Riedi tscherts influents adversaris da la Frantscha. Tut quai eran motivs avunda per citar quel a Cuira ensemen cun plirs amis sco mistral Gieri Arpagaus da Cumbel e mistral Albin da Tersnaus. Là èn els vegnids manads avant l’inquisitur, al qual els han stuì respunder ad in dumber da dumondas. Lur precautas respostas, conservadas anc uss en l’Archiv a Cuira, n’èn betg da natira da confermar ils grevs suspects ch’eran vegnids exprimids en lur reguard.
L’arrestaziun da Riedi ha dentant anc provocà in’autra consequenza, cun la quala nus vegnin a stuair ans occupar da qua d’envi. Riedi aveva in nev, oriund sco el da Sursaissa, il qual provediva dapi onns ennà la plaiv da Sumvitg. Quai era canonic M. Anton Henni. Il Cussegl da prefectura ha retschet la nuvella – nus na savain betg danunder20 – che quest plevon haja per mauns da manar si l’emna sontga ina processiun extraordinaria, tar la quala in grond pievel vegnia a currer natiers da tut la vischinanza. Quest plevon saja forsa en contact cun ils conspiraturs e la processiun, la rimnada da la massa, pudessi esser l’occasiun per la revolta en Surselva. Perquai ha il Cussegl da prefectura chattà per bun da s’occupar cun l’affera da Sumvitg.
III. Il scumond dal gieu da la Passiun[edit]
Sur Michael Anton Henni da Sursaissa tudestga è stà plevon a Sumvitg da l’onn 1788 fin il 1804; il 1795 è el daventà canonic extraresidenzial.21 Il rapport uffizial, il qual nus avain menziunà pliras giadas, caracterisescha el sco inimi da la partida franzosa. El saja stà l’onn 1799 in dils pli activs promoturs da l’insurrecziun sursilvana ch’ha purtà tanta miseria e sventira en il pajais. Igl è fitg grev da crair quell’inculpaziun, sch’ins patratga vi da la nobla ed umana rolla ch’el ha giugà durant quels cumbats. El ha là stendì ora ses maun protegent sur las paupras unfrendas da la gritta purila. Tar l’attatga dals Sursilvans, l’entschatta matg 1799, sin la garnischun franzosa ch’era sa retratga en la claustra da Mustér, avevan ils schuldads pudì sa salvar fugind or da fanestra; ma suenter ina lunga chatscha tras vals e guauds han els stuì sa surdar sper Sumvitg. Dumandond la grittentada passiun da noss perdavants senza remischun la mort dals praschuniers, «cloma per ventira il bun caluster Geli Cagenard il canonic Henni, plevon a Sumvitg, il qual po spendrar ils anguschads e surdar quels sauns e viscals al general Menard ch’è pli tard turnà da la Surselva si. Quel ha gì uschè grond plaschair da la bella ovra ch’el n’ha betg laschà brischar il vitg e betg laschà sblundregiar la chasa-pravenda.»22
Sco quest fatg, uschia demussan er ils pleds cun ils quals sur Henni renviescha la reproscha d’avair vulì disturbar il ruaus e la pasch en Surselva ch’el n’era nagin revoluzer, anzi in bun e pietus spiritual, premurà per il salit da las olmas ad el confidadas.
Plevon Henni aveva pia, sco nus avain ditg survart, en il senn da manar si durant la curaisma 1801 ina processiun extraordinaria. «Procession extraordinaire durant le carême» di il rapport uffizial, «ausserordentlicher Kreuzgang und Umzug», uschia sa clomi en noss emprim document tudestg, la brev da la regenza dals 16 da mars, ed autras brevs repetan il medem ni s’expriman: «Somvixer Kreutzgang, Somvixer Kreutzzug». Da tge via da la crusch, da tge processiun pudevi bain sa tractar? Las notizias en ils archivs da Cuira na laschan sur da quai nagin dubi. Ellas pledan en auters lieus pli cleramain d’ina «Passionsvorstellung zu Somvix», d’in «Trauerspiel», d’ina «Passionstragedia». En duas brevs vegn la chaussa ultra da quai explitgada lung e lad. I sa tractava da nagut auter che dal gieu da la Passiun; quel pia dueva puspè vegnir represchentà a Sumvitg l’emna sontga 1801. E l’emna sontga crudava lez onn sin ils dis dals 29 da mars fin ils 5 d’avrigl. Sco autras giadas, uschia n’avess quella sontga represchentaziun betg manchentà da clamar ensemen roschadas glieud or da tut ils vitgs da la Cadi. Quai ha fatg starment a la regenza provisorica a Cuira, e gnervusa sco ch’ella era en quel temp da generala disfidanza, ha ella cartì da stuair prender en egl pli exactamain la represchentaziun planisada a Sumvitg.
L’emprima giada è il Cussegl da prefectura s’occupà cun la Passiun da Sumvitg en ina brev che porta la data dals 16 da mars 1801 ed è adressada a l’administraziun episcopala a Cuira.23
La brev expona che la regenza haja survegnì la segira nova ch’il prer da Sumvitg haja annunzià en sia plaiv ina processiun extraordinaria ed haja envidà latiers tras circularas las vischnancas dal conturn.
Il Cussegl da prefectura n’haja betg en il senn da metter incaps als exercizis da religiun e pietad, uschenavant che quels sa restrenschian a l’intschess d’ina suletta plaiv ed ils parochians da quella, e ch’els crodian en temps e circumstanzas da ruaus e segirezza. Ma en il preschent mument na possia quai betg esser tuttina, sch’i daventia in’extraordinaria raspada da glieud. Schegea che quella na duaja betg avair l’intenziun da periclitar la pasch e segirezza publica, possia ella tuttina dar chaschun a difficultads e disturbis tar las vischnancas vischinantas d’autra confessiun.
Per quest motiv stoppia il Cussegl da prefectura envidar l’administraziun episcopala da vulair ladinamain relaschar al plevon da Sumvitg il scumond d’interprender quella processiun, uschè ditg che las circumstanzas na sajan betg scleridas ed igl existia nagin privel. Sch’i turnia lura puspè pasch e ruaus, na vegnia il Cussegl da prefectura betg a s’opponer pli a quest exercizi religius.
Nus vesain or da questa brev, co che la regenza ha en furma totalmain correcta laschà vegnir tiers sias ordras al plevon da Sumvitg entras l’administraziun episcopala. Igl era quai il prudent cussegl che president Caderas aveva mess a cor a la regenza en sia brev dal di avant. Cun proceder en tala maniera, ristgava quella main da svegliar opposiziun e malaveglia tar ils catolics. Tant pli tgunsch ha la regenza sa laschà scussegliar da citar sur Henni persunalmain a Cuira e d’al suttametter là ad ina procedura inquisitorica. Caderas aveva laschà percorscher en la medema brev ch’ina citaziun da canoni Henni pudessi forsa esser in privel per la pasch dal pajais.
L’administraziun episcopala, en ses num decan Scarpatetti, ha senza targlinar correspundì al giavisch e cumond dal Cussegl da prefectura. Gia il medem di, ils 16 da mars, ha ella adressà ina brev a sur canoni Henni, envidond quel decididamain da tralaschar la via da la crusch u processiun menziunada ni da spustar quella per uschè ditg sco che las circumstanzas sa midian ed el retschaivia da la curia ina lubientscha en scrit. Gia sulettamain il quità ch’in exercizi religius talmain sontg pudess dar chaschun ni pudess vegnir surduvrà per leventar in dischurden ni ina revolta publica saja motiv avunda per relaschar quest scumond, er sche quella consequenza n’eri betg intenziunada. Ina tala intenziun fissi gea uschè culpaivla ch’ins na dastgia betg supponer ella ni dal sur canoni da Sumvitg ni d’in auter spiritual catolic.
Quest scumond para d’esser crudà sco ina bumba sur Sumvitg. Tant il plevon sco er la societad dramatica, la vischnanca e l’entir pievel èn stads grondamain surstads da quel ed ina generala malaveglia è sa derasada dapertut. Tut che sa legrava gia d’emnas ennà sin la represchentaziun desiderada dapi daditg. Las preparaziuns uschè difficilas, unfisantas e betg pauc custaivlas eran quasi a la fin, l’emna sontga steva avant porta, tut Sumvitg pensava, pledava e sa siemiava mo pli dal sublim drama dal spendrament. Qua arriva tut surura, sco in chametg or da tschiel serain, il scumond da la regenza e da la curia. Quel gieva tant pli a cor, perquai che la decisiun uffiziala era arrivada dal tuttafatg nunspetgadamain e tuts la resentivan sco nunmeritada.
La vischnanca è sa radunada ladinamain, medemamain ils participants dal gieu, ed igl è vegnì concludì da far tut ils pass pussaivels per far revocar il scumond. Ina deputaziun dueva vegnir tramessa tar il prefect dal district ‹Funtaunas dal Rain› Giacum Lombris, ed ina supplica adressada al Cussegl da prefectura a Cuira. Sur Henni, en sia prudientscha e precauziun, ha admonì da proceder cun adatg e ruaus; el è s’offrì da dumandar ordavant en confidenza l’administratur episcopal a Cuira, schebain ins dastgia e duaja interprender ils pass menziunads u betg. La brev da sur Henni a l’administraziun episcopala dals 22 da mars 1801 è senza dubi in dals pli interessants e prezius documents istorics che nus possedain en connex cun la Passiun da Sumvitg. Perquai ans sentin nus obligads da dar qua ses principial cuntegn en libra versiun rumantscha, senza scursanir memia bler.
Avend confirmà la retschavida da las ordras da l’administratur uffizial, cuntinuescha sur Henni sco suonda: «Jau na sai betg ir surora cun taschair, jau stoss dir avertamain che jau sun fitg surstà ch’ins ha falsifitgà e vieut enturn talmain las sontgas intenziuns, las qualas han commuventà mai da manar si la menziunada processiun. Gea, ins dastga interpretar mi’opiniun sin ina tala maligna maniera che jau ristg da vegnir titulà e tractà sco in disturbader da la pasch publica e da la segirezza da la patria.
Sia Grazia, signur administratur episcopal! Il ruaus, il bainstar da la charezzada patria e las obligaziuns da mes uffizi van a mai memia fitg a cor che jau tschertgass d’esser ina chaschun tar revoltas publicas e dischurdens.
Igl è enconuschent che mes meritaivel predecessur, signur vicari Tgetgel, aveva manà si en mia plaiv la numnada processiun enfin trais giadas. Mia plaiv, animada da quest sontg exercizi religius, ha da tredesch onns ennà savens dumandà, supplitgà, gea bunamain sfurzà mai da passar en ils fastizs da mes predecessur e da renovar la processiun fatga tras el. Starmentà da la gronda bregia – jau stoss confessar quai – ma sun jau dustà fin oz da correspunder a quest cuntinuà giavisch.
Ma il tschaiver passà aveva la giuventetgna en il senn da sa laschar en en divertiments publics ed aveva gia scrit ora per manar si ina cumedia publica, quai che fiss en las preschentas circumstanzas zunt nagut recumandaivel.24 Per impedir tut quai hai jau empermess d’interprender la processiun. Qua tras èn ils divertiments publics vegnids tralaschads, la giuventetgna è stada a chasa ed ha mussà premura per quella represchentaziun. Gia dapi sis emnas han ins exercità il gieu e gia èn vegnidas fatgas vaira bleras spesas persuenter – – – e qua duessan mias intenziuns esser stadas nauschas, entant che l’intent principal era sontg ed ils meds per cuntanscher el religius!
Che jau haja envidà las vischnancas dal conturn tar quella tragedia è dal tuttafatg fauss. Jau hai scrit sur da quai nagin bustab, ni a las vischnancas ni a persunas privatas ed anc bler main envidà. Sch’i curran pia talas tschantschas tras las giassas, na duai ins betg prender nà mai e vulair pretender che jau haja envidà las vischnancas.
Ils commembers da questa tragedia sco er l’entira vischnanca da Sumvitg n’èn betg fitg cuntents davart quest scumond (ma jau lav mes mauns). Ins aveva gia destinà ina deputaziun tar il prefect, gea tschentà si in memorial per trametter al Cussegl da prefectura. Jau dentant hai retegnì quest pass e vuless gugent ordavant savair en confidenza da Vossa Grazia, sch’ins possia far quel. Jau supplitgesch perquai, sche las circumstanzas lubeschan insaco, da vulair dar a mai in entruidament. Jau di sinceramain: qua è il pievel fitg malcuntent pervi da quai, i sa leva ina gronda canera e forsa che la chaussa pudess uschia plitost manar tar ina revolta che sch’ins avess laschà cuntinuar la tragedia.
La reverendissima administraziun episcopala na vegn betg prender si en mal che jau sun ma laschà en tar ina uschè sontga tragedia; avess jau savì quai ordavant, na fiss jau francamain betg ma laschà latiers. Uss che la chaussa è avanzada uschè lunsch ch’ins ha gia lavurà sis emnas vidlonder e gì tants custs e che l’entira plaiv ha gì in spezial desideri persuenter, fa quai mal a mai ed anc dapli a mes parochians.»
Uschia la brev da sur Henni, la quala na scuvra bain betg dal tut il misteri, en il qual l’istorgia e derivanza da la Passiun da Sumvitg èn zugliadas, ma che lascha tuttina splendurar tras inqual radi da glisch. Nus lain qua mo accentuar ils suandants puncts che sa resultan or da las lingias da sisura:
1. Nus vesain co che la Passiun vegniva prendida sco in sontg exercizi da la religiun e ch’ella vegniva mussada e dirigida dal plevon dal lieu.
2. Er sur Henni numna il gieu da la Passiun in «Kreuzgang, Umgang», ina processiun, via da la crusch. Quai confirma la tradiziun, tenor la quala ils giugaders tiravan d’ina plazza dal vitg a l’autra, mintgamai tenor l’autoritad avant la quala Nossegner era preschentà, e concludevan la represchentaziun cun il maiestus ed impressiunant til sin il Calvari.
3. Sur Henni era da tredesch onns ennà vegnì supplitgà da manar si la Passiun. Cunquai che sur Henni aveva surpiglià la plaiv l’onn 1788, pia exactamain tredesch onns avant, è l’emprima supplica gia vegnida fatga ad el curt suenter si’installaziun.
4. Sur Henni affirmescha ch’el saja vegnì commuventà da far la represchentaziun entras il cuntinuà rugar e supplitgar da ses parochians. I na para pia betg ch’ils da Sumvitg eran – sco bain inqual auter lieu, per exempel Oberammergau – s’obligads tras in vut da manar si da temp en temp la Passiun. Sur Henni avess strusch tralaschà d’inditgar quest motiv, cura ch’el tschertga envers la curia quasi da perstgisar ses proceder.
5. La Passiun era pli baud gia vegnida represchentada dal predecessur da sur Henni, signur vicari plevon Tgetgel, e quai – sco ch’in’autra brev vegn a demussar – sin la medema maniera sco ch’ella era preparada per quella giada.
Joannes Augustinus Tgetgel-Fontana, naschì ils 19 da fanadur 1710 a Sumvitg, aveva studegià tar ils gesuits a Dillingen en il Collegi da s. Hieronimus ed era daventà spiritual ils 21 da settember 1734.25 Sco che jau conclud or d’in dumber da sias brevs conservadas en l’Archiv episcopal era el in um da bun’erudiziun e scriveva in bun latin. El era notar apostolic. A Sumvitg è el stà plevon davent da l’atun 1767 fin l’onn 1788 e silsuenter chaplon fin sia mort il 1790.
A sia nomina era precedida in vehement cumbat per la pravenda, essend ch’ina part vuleva mantegnair quella als paders chaputschins, entant ch’auters preferivan in spiritual secular. La chaussa era vegnida fin avant la propaganda a Roma ed il nunzi a Lucerna. Pressapauc il medem temp regiva a Sumvitg er dispita pervi da la chaplania, vulend la plaiv – malgrà il protestar da la curia – numnar ed installar in pader da la claustra da Mustér. I para a nus sco sch’ins sentiss or da plirs vers da la Passiun da Sumvitg insatge sco in eco or da quels cumbats che gievan inqual giada fin ad in’averta resistenza cunter l’autoritad ecclesiastica. Prendain per exempel las reproschas ch’èn vegnidas fatgas a Jesus, da betg esser autorisà dals superiurs ecclesiastics:
Annas: Ma di in pau, ti che ta fas da grond, tgi ha dà a tai la lubientscha d’ir a predegiond, mussond ed entruidond il pievel privatamain e publicamain dapertut enturn?
Samuel: Quai ha el fatg da si’autoritad.
Annas: Na sas betg ch’ins na po betg predegiar, mussar ed entruidar il pievel senza ch’ins saja vegnì examinà ed empruvà avant dal grond Cussegl dals spirituals da nossa sontga sinagoga?26
La brev da sur Henni di a nus che plevon Tgetgel haja manà si trais giadas la Passiun a Sumvitg. Cun quai ch’el è stà là mo 21 onn sco plevon, para il gieu d’esser vegnì repetì en periodas pli curtas ch’en auters lieus, forsa mintga 5 onns ni entaifer spazis irregulars. Pussaivel fissi bain er da tschentar mintgamai 10 onns tranter ina represchentaziun e l’autra, per exempel 1768 (l’emprima emna sontga che sur Tgetgel ha funcziunà sco plevon a Sumvitg), 1778 e 1788, l’onn che la plaiv è ida vi sin sur Henni.
6. Ina construcziun en la brev da sur Henni para a l’emprima egliada quasi da far supponer, sco sche sur Tgetgel fiss stà l’autur da la Passiun a Sumvitg. I sa cloma là numnadamain: «mein pfar... hatte mich öfters gebeten ja bald gezvungen, meines Herrn Vorfahrers stapfen zu tretten, und den von ihm gemachte Kreuz und Umgang zu erneuern.» I sa di pia ch’ins haja supplitgà sur Henni «de renovar la via da la crusch e la processiun fatga da ses predecessur.» Ins pudess vegnir en empruvament da prender il pled «fatga» en il senn da «stgaffida», e lura fiss sur Tgetgel discuvert sco autur da la Passiun da Sumvitg. Reflectond pli profund vesain nus ch’ina tala conclusiun fiss memia ristgada. «Gemachte Kreuz und Umgang» po er signifitgar che sur Tgetgel aveva mo manà si quest gieu e ch’ins garegiava da sur Henni da far il medem. Da l’autra vart è sur vicari Tgetgel tuttavia er stà poet. P. Placi a Spescha al alleghescha tranter ils poets da la Cadi, suenter ils paders da la claustra da Mustér e landrechter Theodor da Castelberg.27 N’èsi qua betg pussaivel ch’el haja, sche betg forsa stgaffì, sche almain engrondì ni transfurmà il drama da la Passiun da Sumvitg?
7. Ins aveva il mument dal scumond gia lavurà sis emnas vi da la preparaziun e gì vaira blers custs. Cunquai ch’i gieva fin l’emna sontga anc pressapauc duas emnas, vesain nus ch’ils exercizis preparatorics eran calculads sin circa otg emnas. Nus vesain er ch’ins n’aveva betg spustà tar nus la represchentaziun sin la primavaira, sco che quai era daventà en auters lieus, essend l’aura da l’emna sontga, ch’è en general anc fraida e disfavuraivla, pauc adattada per in gieu al liber. Sco president Caderas scriva en sia brev dals 19 da mars, era la represchentaziun fixada sin mardi sontg, ils 31 da mars.
8. Oravant tut mussa a nus la brev da sur Henni – quai che las suandantas vegnan a confirmar – l’attaschadadad, la charezza dal pievel da Sumvitg per il gieu da la Passiun. La malcuntentientscha schendrada tras il scumond uffizial era uschè gronda che cun mantegnair quel fissi stà da temair disturbis e dischurdens publics.
Nus na savain betg, schebain e co che l’administraziun episcopala ha respundì a la dumonda dal canoni da Sumvitg – nus n’avain chattà nagut davart quai ni en l’archiv da Sumvitg ni en quels da Cuira. Factum èsi dentant ch’ils pass annunziads da sur Henni èn vegnids exequids.
Ils 26 da mars han ils da Sumvitg inoltrà ina supplica al prefect dal district Giacum Antoni Lombris. Quella è suttascritta d’in commember dal cussegl da vischnanca Giacum Cagenard e d’in commember da la societad dal gieu Mathias Berther «im Namen aller Mitglieder». La brev è scritta cun gronda submissiun e plain cumpliments per l’adressat prefect Lombris. Ils scrivents affirmeschan l’emprim lur loialitad, lur quità per la segirtad ed il bainstar da la chara patria e protestan encunter l’inculpaziun d’avair suandà miras revoluziunaras. La represchentaziun da la Passiun na possia trair suenter nagin donn, essend ch’ella daventia mo segund l’exempel d’autras giadas. Els supplitgeschan il prefect da deponer in bun pled tar la regenza, cunquai ch’els hajan gì tantas bregias e spesas, e che tant ils giugaders sco er l’entira plaiv sentian in spezial desideri che quella sontga tragedia vegnia menada si. Avend els udì ch’il commember sursilvan da la regenza, president Caderas, sa chattia gist a chasa sia, supplitgeschian els da vulair suttametter a quel la chaussa en cumplaina confidenza sin sia pussanta intercessiun.
Prefect Lombris ha correspundì senza retard a la supplica da ses convischins, tramettend la brev cun ina recumandaziun a president Caderas a Ladir.
Senza ch’ils da Sumvitg sminavan, era president Caderas gia s’occupà da lur represchentaziun, e quai betg gist en in senn fitg favuraivel. El aveva en sia brev dals 13 da mars clamà l’attenziun da la regenza sin il privel ch’ina raspada extraordinaria da glieud a Sumvitg possia avair per l’urden public. Tant el sco er ses collegas a Cuira eran a l’entschatta persvas ch’i sajan planisadas grevas chaussas en il zuppà e ch’i duvrassi mo ina chaschun per far siglir siadora la flomma da la revolta. Plaunsieu para el però d’avair realisà en sia prudientscha e diplomazia ch’in scumond d’in exercizi religius vegniss mo a creschentar l’indignaziun e la malaveglia entaifer ils circuls catolics.
Quai ch’ha contribuì betg pauc a reconciliar president Caderas cun la represchentaziun a Sumvitg, èn probablamain ils pleds che landrechter Theodor da Castelberg ha scrit ad el e ch’el reproducescha en ses rapport dals 19 da mars a la regenza: «Igl avess tgunsch pudì vegnir laschà star, ma canonic Henni è inqual giada in pau agen ed uss sa laschi strusch midar. Pertge che da metter giu chaschunass tumult, essend che quai avess la parita da supprimer pietusas chaussas da religiun; e sch’i daventa ed i duess esser planisà insatge, lura èsi gist ina chaschun per sa rimnar ensemen e cumplottar. Jau da mia vart crai che lunsch or la gronda part haja avant egl avunda sventira e miseria, senza avair sez quaida ni sa laschar suflar en da far il mal anc pli grond.»
President Caderas ha, exaudind la supplica da prefect Lombris, dumandà ses collegas cun brev dals 27 da mars – schegea cun ina tscherta retegnientscha – da prender enavos lur decisiun areguard il gieu da Sumvitg. El scriva tranter auter: «Vus vegnis a chapir il meglier ch’i sto far mal a quella glieud da sa sentir impedids en lur exercizis da religiun e ch’igl è en circumstanzas indifferentas perfin cussegliabel per la regenza da lubir tut quai ch’è insaco pussaivel.»
I para ch’il giavisch dals da Sumvitg gieva pli e pli a cor a Caderas. Dus dis suenter returna el puspè a la chaussa, repetind sia recumandaziun, e quella giada – schegea cun la fina diplomazia che distingua tut sias brevs – tuttina cun gronda datschertadad ed energia. El entschaiva: «La speziala situaziun, en la quala jau ma chat sco sulet commember catolic dal cussegl provisoric da prefectura e sco Sursilvan ha commuventà mai da recumandar a Vus stersas da lubir la via da la crusch a Sumvitg.»
El cuntinuescha schend d’esser persvas ch’ins possia lubir quai senza nagin privel. Schegea ch’i saja vair ch’igl eri planisà ina revolta ed il center eri damanaivel da la regenza, e che quella manifestaziun avessi tgunsch pudì dar latiers l’entschatta, stoppian uss ils promoturs da la rebelliun, essend discuverts a temp e vulend els sa metter sin il snegar, empruvar da persvader il mund da lur innocenza. Per quest motiv stoppian els sa tegnair ad interim quiets, tant pli che las mesiras prendidas da la regenza sforzian els latiers. «Per mai èsi fatg ora che plitost ina resposta sneganta ch’ina resposta concedenta da Vossa vart vegniss a schendrar malruaus e revolta.»
Quella davosa brev da Caderas na fiss dentant betg pli stada necessaria. Gia il di avant, ils 28 da mars, aveva il Cussegl da prefectura prendì conclus en la fatschenta da Sumvitg. Co che quella decisiun è crudada ora, vegnin nus gist a vesair.
IV. L’autorisaziun finala[edit]
Durant ch’ils abitants da Sumvitg sa dustavan per lur charezzà drama religius, era er la dumonda areguard la temida rebelliun dals catolics per gronda part sa sclerida. Ils inquisitoris, als quals plirs manaders politics èn vegnids suttamess, n’avevan almain betg confirmà ils dubis. E da tuttas varts, da pievel ed autoritads, arrivavan las sinceraziuns da fidaivladad, urden e ruaus. Envers il snegar dals manaders para la regenza d’avair mantegnì ses dubi ed il spiert sceptic.28 Las protestas or da las valladas e vischnancas inculpadas na paran percunter betg d’avair mancà lur effect.
Gia ils 15 da mars sincerescha prefect Lombris en ina brev al Cussegl da prefectura: «A chaschun che jau hai gì l’onur da pledar cun burgais president Caderas hai jau instruì el areguard las totalmain faussas tschantschas,29 sco sch’i fiss planisada in’insurrecziun dals catolics da mes district cunter ils refurmads. Suenter tuttas infurmaziuns prendidas ha quella tuna gì sulettamain ina parita da vardad. Il numnà president vegn er sur da quai ad instruir il Cussegl da prefectura; e quai meglier che jau ch’aveva uschiglio en il senn dad ir per quest intent a Cuira.»
Il medem sa il prefect dal district Alvra, Ant. Melcher, relatar ils 27 da mars: «Mes district è ruassaivel, schegea per la pli gronda part da l’opiniun ch’Els enconuschan.»30
Er insaquantas vischnancas n’avevan betg vulì vertir pli ditg quellas disfamaziuns che cursavan en lur resguard. Sper la Cadi avevan ins principalmain denunzià sco fuainas da rebelliun la Sursaissa tudestga, Vaz e Casti. Scadina da quellas ha laschà udir il Cussegl da prefectura in’energica protesta.
Ils 22 da mars 1801 scriva il president da la vischnanca da Sursaissa tudestga Gion Antoni Darms: «Pir suenter ch’igl è currì forsa per tut il pajais la tuna ch’i saja projectà d’insaquantas vischnancas catolicas ina revolta encunter las vischnancas refurmadas, è quai vegnì enconuschent en mia vischnanca. Cunquai ch’i vegn ditg che quella saja involvida spezialmain en il cumplot, ha ella udì cun disgust in’uschè tarladida e totalmain faussa disfamaziun. Ed ella ha dà a mai ordras d’inditgar al Cussegl da prefectura quant fitg ch’i manca a quella tschantscha mintga fundament e da supplitgar instantamain dad ir suenter als fastizs da quella miserabla calumnia e da chastiar ils auturs tenor merit.»
Protestas pauc main energicas èn arrivadas dals cussegls communals da Vaz e Casti. Ils 19 da mars scrivan quels da Vaz ch’els sajan surstads da retschaiver a dies truppa helvetica en in temp cura che l’entira vischnanca e tant sco ch’i sappian er ils particulars eran tut quiets e spetgavan cun ruaus la sort che las pussanzas vegnian a destinar sur la chara patria.
En ina brev dals 23 da mars recloman quels da Vaz e Casti ensemen sincerond: «Tant las vischnancas sco er las suprastanzas èn dal tuttafatg innocentas, essend ch’ins n’ha pudì discuvrir en ellas betg il minim fastiz da rebelliun.»
Quels protests sco er sias atgnas infurmaziuns vegnan ad avair persvas il Cussegl da prefectura che almain la glieud cumina – uschè vess sco ch’ella purtava surtut en ils lieus catolics il giuf dals Franzos e suspirava suenter las veglias libertads31 – na patertgava nagliur vi d’ina averta insurrecziun armada. Sche forsa er insaquants manaders avevan medità autramain, eri da quellas varts da temair nagut suenter ch’els eran stads discuverts ed avertids.
Ultra da quai sa sentiva la regenza en cumplaina segirezza dapi ch’il Cussegl executiv a Berna aveva ordinà a la truppa helvetica da star vinavant en il pajais per garantir ses ruaus. «Il pajais na dastga betg esser senza militar, mo quel mantegna il respect da la glieud», uschia scriva president Caderas.
Er ordaifer il Grischun regiva dal rest l’opiniun ch’i saja stà mo faussas tunas e ch’il Cussegl da prefectura haja sa laschà turmentar per pauc. Uschia legiain nus en ina brev dal president dal chantun Linth dals 25 da mars a las regenzas dals chantuns Säntis e Turitg: «Or da tut ils rapports arrivads fin qua sa resulta cleramain che l’entira revolta da Mustér era plitost mo canera per nagut, ch’il Cussegl da prefectura na sa crai betg segir senza truppa e giavischa da conservar quella, ch’i saja dal rest da temair nagut auter per ina giada.» Pressapauc il medem vegn sincerà en ina brev dal di avant adressada al Cussegl executiv a Berna.
Suenter tala vieuta aveva il Cussegl da prefectura pelvaira nagin motiv pli da vilentar vinavant la glieud da Sumvitg cun cuntinuar a resister al giavisch da lur cor. Perquai ha la regenza prendì ils 28 da mars il conclus da correspunder a la petiziun da la vischnanca da Sumvitg e da lubir la represchentaziun dal gieu da la Passiun. Ella ha dentant tuttina anc chattà per bun da metter l’expressa cundiziun che naginas autras vischnancas na dastgian vegnir envidadas latiers.
Uschia èn sur canoni Henni e ses parochians, malgrà tuts incaps, la finala tuttina arrivads a lur intent. Nus pudain er tgunsch cumprender – e quai senza che nagin cronist raquintia –, tge givel, tge legria che regiva dumengia da Palmas 1801 a Sumvitg, arrivond la bain desiderada resposta da Cuira. E nus cartain er gugent che la Passiun da l’onn 1801 haja suenter talas difficultads, malgrà la pli pitschna affluenza da glieud, tant pli fitg cuntentà ed er edifitgà tut quels ch’han gì la ventira d’assister.
Cun la decisiun da la regenza dals 28 da mars 1801 chalan noss documents istorics sur la Passiun da Sumvitg. En spezial n’inditgeschan els betg, cura ch’il gieu è vegnì represchentà per la davosa giada. Nus na dastgain betg tegnair per franc ch’ils gieus sajan ids a fin cun la suandanta represchentaziun, quella da l’onn 1808.
Sco la fin, uschia n’è er l’entschatta, la naschientscha dal gieu da Sumvitg, betg discuverta dal tut. Nus pudain dentant avair intgina speranza ch’ils differents facturs documentads en questa lavur vegnian a servir sco fastizs, suandond ils quals nus pudain cun il temp arrivar tar ina ventiraivla schliaziun dal lign davart l’origin da la Passiun da Sumvitg.
Annotaziuns[edit]
Indicaziuns bibliograficas[edit]
Transposiziun da la versiun sursilvana cumparida en: Ischi 13, 1911, p. 5–48.
Licenza[edit]
|
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.
|
Transposiziun:[edit]
I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.
Public domainPublic domainfalsefalse