L'Indian grischun

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
L’Indian grischun  (1890) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

La vischnanca da Domat è la suletta communitad rumantscha che giascha a la riva dals Rains unids. Ella fa guardia cunter la part tudestga dal Grischun e defenda sia favella cun energia, cumbain che la maschaida frequenta cun elements germans fa adina daventar pli privlusa la posiziun da quest’avantguardia. Ses territori cunfinescha cun quel da Cuira d’ina vart e cun quel da Giuvaulta da l’autra. Il Rain furma il cunfin vers Favugn, Tumein, Panaduz e Razén. Sia bella Alp Urtgicla sin la muntogna vischina cun il Term Bel cunfinescha cun las alps da Malix, da Sched e da Veulden.

La cultira da la vischnanca è quasi dapertut planiva e furma in sulet plaun cun intginas elevaziuns singularas u collinas ch’ins numna en il vitg ‹tumas›. Questas tumas èn da diversa furma, grondezza ed autezza. Tscherts scienziads germans han pretendì che questas tumas sajan crests-fossa da pievels guerrils che sajan passads tras noss pajais; ma che questa pretaisa è malfundada cumprovan diversas exchavaziuns ch’èn vegnidas fatgas en l’intern da las collinas. Ins ha bain chattà singuls skelets d’umans en in pèr da questas tumas ed igl è er pussaivel ch’i giaschan qua e là anc ulteriurs; ma ch’insatgi haja erigì talas collinas per forsa onurar in erox, ans para tuttina exagerà.

Il vitg da Domat è en mintga cas fitg vegl ed el è construì sco tut ils vegls vitgs che derivan dals Romans. Las chasas consistan quasi exclusivamain da miraglia ed han er bunamain tuttas ina curt che maina al clavà. Quest ultim è per regla situà davos la chasa. Tranter la chasa ed il clavà sa chatta la curt da laina sut ina largia susta da vart da la chasa ed il ladimer da vart da la stalla. La stad ston ins far dapertut punt cun travs (‹palaunca›) per pudair manar ils fritgs dal funs, granezza, fain, rasdiv e furment sin l’iral dal clavà. Quest edifizi è partì en il faner per il fain, las lattidas (‹talina›) per il rasdiv, strom e sternim e la charpenna (‹lattiu›) per las monas da granezza. Savens maina ina ‹palantschella›, ina furma da corridor cuvert, da la chasa en il clavà.

Las chasas èn per gronda part stretgas e darar commodas. Ina chasa stat sper l’autra e quellas fruntan dad omaduas duas varts da la via vers la strada e furman ina lingia nuninterrutta. Er las vias èn plitost stretgas ed han pitschnas giassas lateralas, numnadas streglias, che mainan a las chasas ed als clavads che n’èn betg situads sper las vias principalas.

La populaziun da Domat han ins adina considerà sco in pievel viv, svelt ed adester ed anc avant tschient onns sa distingueva ella tras diversas famiglias d’ina grondezza extraordinaria e da gronda fermezza. Anc a l’entschatta dal 19avel tschientaner sa chattavan quatter frars da Domat en la Garda dals tschient Svizzers a Paris, in pli grond e pli robust che l’auter. Ma er la descendenza da tut questas famiglias da gigants pegiurescha uss sco quella d’autras generaziuns; be en il decurs d’in mez tschientaner han ins pudì constatar ina decadenza fisica da la populaziun, sco quai ch’igl è er il cas en blers auters lieus dal Grischun.

Tge porta la culpa da questa degeneraziun? Il nausch café u las bavrondas alcoholicas? Nus na vulain betg decider. En il temp modern po il sgarschaivel cumbat per l’existenza che furiescha dapertut cun gronda vehemenza er far valair qua sia nausch’influenza – e che la miseria po er periclitar facilmain la morala, tgi vuless snegar quai?

Entant che la populaziun da la vischnanca s’occupava avant onns exclusivamain cun l’agricultura, è uss ina gronda part dals abitants necessitada da gudagnar il da viver en autra maniera. Tgi emigrescha per mai pli turnar, tgi emigrescha be temporalmain; tgi va en terras estras lontanas, tgi tschertga ses paun en vischinanza. Pli da vegl n’avevan ins quasi nagins mastergnants en il vitg, quai ch’ha gì per consequenza che blers esters èn sa domiciliads tranter la populaziun indigena; ma ozendi èn quasi tut ils mastergns represchentads en vischnanca e tranter ils mastergnants da tuttas sorts èn er blers vischins.

Pli da vegl tegnevan ins quasi per ina dischonur da s’occupar cun in mastergn e surtut ils chalgers e cusunzs eran suttaposts als surnums da tala maniera ch’in tal stueva avair ina fitg bella figura sco support, sch’el vuleva rumper ina rosa en l’iert da las mattas dal lieu. Il temp modern ha midà bler areguard ils pregiudizis envers il mastergn e las mattas litgan uss er magari rascha, pli gugent che da daventar ‹mattauns da s. Gion›.

Pli baud stuevan ils abitants da Domat frequentar il servetsch divin a s. Gieri, ina fitg veglia baselgia sin ina pitschna collina sper Razén. Pli tard è vegnida construida l’emprima baselgia a Domat, la quala sa numna baselgia da s. Peder ed è situada al pe da la Tuma Casti, sper la quala sa chattava er l’emprim santeri da Domat. Questa baselgia è be pitschna e para dad esser stada be ina filiala da la baselgia parochiala da s. Gieri.

Probablamain en il 16avel tschientaner è alura vegnida erigida la baselgia da s. Gion sin la tuma numnada Turrera, perquai ch’igl aveva er anc sin quella ina pitschna tur d’in vegl chastè. Enturn questa bella baselgia, cun ina vista magnifica sur l’entira cuntrada e sur il Rain stgimant che bogna ses pe, sa chatta da preschent il santeri da la vischnanca, cumbain che la baselgia da s. Gion n’è betg pli la baselgia parochiala. Quella giascha amez il vitg ed è vegnida erigida en il decurs dal quart decenni dal 18avel tschientaner e consecrada l’onn 1738.


En la segunda mesadad dal 17avel tschientaner n’aveva la cultira da la vischnanca da Domat betg anc in’uschè gronda extensiun sco da preschent. Paucs tschient pass sur la vischnanca cumenzava gia in spess guaud da tieus che s’extendeva fin a l’ur da la planira vers La Punt, interrutta qua e là da pastgiras per la muaglia e per las chauras e nursas. Sin las tumas e sin ils Aults – la pitschna muntognetta che serra la planira e la vallada sut La Punt e ch’ha en divers lieus plauns pli gronds e pli pitschens – creschivan ruvers gigants ch’embellivan grondamain la cuntrada.

La miseria e la videzza dal temp modern han disfatg quest bel ornament dal territori e las tumas paran dad esser mortas, essend ch’ils bels ed alleghers chantadurs dal guaud han per gronda part bandunà quests locals ch’als servivan avant temps per in’agreabla dimora. La bella Tuma Casti, sin la quala sa chattava avant blers onns in chastè fortifitgà, è da preschent disfigurada d’ina vart tras chavar glera per il stradun, da l’autra vart tras chavar arschiglia, e sch’ins na metta betg terms a quest’explotaziun, sche po s. Antoni guardar, co ch’el vegn da salvar sia bella chaplutta che giascha sin l’aut da la bella tuma cun ina magnifica vista sur la vischnanca e la cultira da quella.

La vischnanca da Domat steva en communicaziun cun la Tumleastga sur la via da Saglioms che manava tras il Crap a Giuvaulta e da là a Tusaun. La via en Surselva gieva fin a La Punt e sa divideva là en la via da Tumein e Trin ed en quella da Panaduz e Razén. Sin la cuntrada da Saglioms, ina bella tenda da prada sisum la cultura da la vischnanca, eran situadas duas chasas solitarias che vegnivan numnadas l’ina la chasa da Saglioms Sut, l’autra quella da Saglioms Sura.

En quest’ultima abitava vers l’onn 1660 il pur Andrea Vilan cun sia famiglia. Vilan avev’ins numnà blers onns en vischnanca be ‹l’orfen›. El era naschì enturn l’onn 1630 durant la pesta, quella terribla malsogna contagiusa ch’ins numnava en il Grischun dal Nord la muria e che fascheva da lez temp ses gir tras las valladas grischunas, devastond blers vitgs e decimond ina quantitad da famiglias en las valladas bassas e sin las muntognas.

Er a Domat, ch’è ina da las pli grondas vischnancas dal spazius Grischun, era arrivà quest privlus giast ed aveva reducì la populaziun da quella a moda sgarschaivla. Entiras famiglias eran totalmain extirpadas; d’autras eran forsa restads in u dus members e be paucas famiglias eran stadas preservadas da quest’orribla crusch. La tradiziun raquinta ch’il santeri era, sco anc en blers auters lieus dal pajais, gia plain e ch’ins aveva gia stuì sepulir las ultimas victimas da la pesta en la via da quel. Generala tristezza regiva suenter questa greva catastrofa en l’entira vischnanca ed en tut il pajais. Uffants deploravan la perdita da lur buns geniturs e fragliuns; geniturs eran abandunads da lur chars uffants; vegliurds e vegliurdas eran privads da lur sustegn e paupras vaivas cumplanschevan la mort da lur entira famiglia. In depriment sentiment d’abandun squitschava ils survivents ed igl ha durà lung temp, fin ch’els èn sa revegnids da lur tema e sgarschur.

En ina pitschna chasa situada en la fracziun numnada Crestas era anno 1631 morta l’entira famiglia, cun excepziun d’in uffant da circa in onn. Essend che tut aveva tema da la sgarschaivla malsogna, na visitav’ins betg pli las chasas da ses vischins per betg pigliar quest terribel mal. Cur ch’era morta ina persuna, pudevan ils parents guardar co ch’els la vulevan sepulir. Vesend intgins abitants da Crestas che la chasa da lur vischin Giusep Vilan n’era betg vegnida averta durant in entir di, han els annunzià quai al rev. sig. plevon, Dr. Remigius Mino.

En cumpagnia da dus umens curaschus ha quel sfratgà en la porta ed è entrà en chasa, en la quala regiva in silenzi sepulcral. Avend avert l’isch da la stiva, han els sentì ina sgarschaivla odur da morts. E tge terribel aspect ch’è sa preschentà a lur egls! En la chombra vischina ch’era averta, han els chattà in letg, en il qual giaschevan mortas mamma e figlia, e sin in banc da pes da quel giascheva il cadaver dal bab da famiglia; tuttas trais persunas mussavan vi dal corp ils segns evidents da la pesta.

Ils trais umens, vesend che mintga agid saja qua invan, vulevan immediat s’absentar per ir ad ordinar la sepultura dals decess; ma enten sortir ha in dals umens observà ina tgina ed igl al pareva, sco sch’el avess sentì in lev suspir nà da quella. Guardond meglier, ha el observà en quella in uffant che pareva da sa mover. El ha discuvert la tgina e vis che la paupra creatira viveva anc, ma ch’ella sa chattava en in zunt miserabel stadi. L’uffant steva per murir. Vesend l’um che l’uffant aveva ses poleschs en bucca e ch’el muveva quella be levamain cun tut ils segns d’ina extrema deblezza, è el immediat currì tar sai a chasa per in pau latg ch’era per fortuna anc in pau tievi.

Returnà cun quel en la stanza da la disgrazia, ha el tratg al pitschen ils poleschs or da bucca ed al ha dà cun in tschadun in pau latg en bucca. Il pauper uffant ha tschitschà quest liquid cun gronda quaida; ma l’um prudent ha cuntinuà be cun gronda precauziun a dar il latg al pitschen ed avend dà circa quatter tschaduns en bucca a l’uffant, ha el fatg ina pli lunga pausa, bain savend ch’i purtass a l’uffant en quest mument la mort d’al vulair saziar memia fitg.

L’uffant stueva esser stà in fin dus dis senza nagina tgira e nutriment. Uss han ins clamà ina dunna veglia dal vitg ch’aveva zunt nagina tema da la pesta e ch’aveva prestà en bleras chasas nundumbraivels servetschs da charitad durant quest’epidemia. Ella è immediat vegnida, udind ch’i sa tractia da spendrar in pauper uffant abandunà da tut il mund. La samaritana ha prendì en cura il pauper orfen e grazia a sia gronda premura e sacrifitganta stenta èsi reussì da salvar en vita il pauper uffant e d’al guarir en intginas emnas da la deblezza e da l’ulteriur donn ch’el aveva tschiffà cun esser stà negligì tantas uras.

La buna veglia aveva prendì l’uffant tar sai a chasa e substituiva ad el mamma e bab. Avend il pauper orfen nagins proxims parents, n’ha nagin pretendì la paupra creatira da la veglia e quella era leda da quai; pertge ch’ella aveva piglià ina tenera affecziun ed amur per l’uffant ed era sa resolvida da vulair salvar quel tar ella e d’al tractar sco sch’el fiss ses agen figl.

A Domat aveva la pesta durà cun intginas interrupziuns quasi dus onns e la populaziun era uss reducida a la quarta part da quella ch’ella aveva avant l’erupziun da la malsogna. Ina da las ultimas victimas da la sgarschaivla epidemia era il sura numnà rev. sig. plevon, Dr. Remigius Mino, il qual aveva assistì a tut ils moribunds en lur ultim cumbat, senza laschar vegnir endament a qual privel el sez s’exponia, entrond curaschusamain en tuttas chasas da la pesta, cur ch’el udiva ch’insatgi haja tschiffà la malsogna u cur ch’ins al clamava al letg da suffrints.

Pir cur ch’eran mortas naginas persunas pli en il spazi d’in quart onn, han ils survivents cumenzà a respirar pli libramain, crajend che la terribla tribulaziun haja bandunà il vitg, en il qual ella aveva chaschunà ina tala devastaziun e provocà tant cordoli e tanta miseria. Ins aveva er cumenzà a nettegiar e purifitgar las abitaziuns, quai ch’ins numna ozendi dischinfectar; ma la metoda da dischinfectar d’alura era pli simpla: ins fimentava las stanzas cun ils fletoms da ginaivers ch’ins ardeva sin ina brastgida da lain da ginaiver. Quai è en mintga cas stà fitg prudent; pertge ch’il fim dal lain e dals fritgs dal ginaiver èn fitg sanadaivels e vegnan appreziads er ozendi en la medischina.

Il pauper orfen Andrea Vilan prosperava fitg bain en la cura da la premurusa veglia che sa numnava Maria Parosch e che vegniva numnada da l’entira populaziun dal vitg la ‹tatta Maria›. Ils geniturs dal pauper orfen n’eran betg stads ritgs; ma insatge possedevan els. Els avevan ina chasa a Crestas cun tut ils regress necessaris per il traffic d’agricultura; ultra da quai avevan els funs per envernar circa trais vatgas ed intgina sterlamenta e chauras e nursas. Debits n’avevan els betg blers, uschia che la famiglia na steva betg mal. Ils dus conjugals s’amavan teneramain ed avevan in grond plaschair da lur uffants. La figlia ch’era morta da la pesta cun ses geniturs, era arrivada ad ina vegliadetgna da dudesch onns; trais auters uffants eran morts avant circa trais onns da la nauscha virola.

Andrea, il pli giuven, pudeva avair circa in onn, cur che la trista sort al ha tutgà d’esser in orfen abandunà da si’entira parentella. Ma en la cura da tatta Maria ha l’orfen prosperà excellentamain. Il magistrat aveva dà a l’orfen in avugà ed incaricà quel d’indemnisar tatta Maria per trair si, nutrir ed educar l’orfen. L’avugà aveva pajà entaifer dus onns tut ils debits da la famiglia ed anc indemnisà bain tatta Maria per tut sias stentas ed expensas ch’ella aveva cun l’orfen.

Ils onns sequents è la facultad da l’orfen s’engrondida, però betg spert, mabain be en pitschens pass. Cur che quel aveva diesch onns, ha el gì la disfortuna da perder si’amada educatura ch’aveva gì uschè bain quità dad el. Tatta Maria era 77 onns veglia cur ch’ella è morta da la puntga. Andrea Vilan, l’orfen, uschè giuven sco ch’el era, sentiva la gronda perdita ed era inconsolabel da stuair metter sia chara tatta, sco ch’el la numnava, en ‹terra naira›.

Uss è sa tschentada la dumonda, a tgi ch’ins veglia confidar l’educaziun dal pauper orfen. Parents n’eran nagins avant maun ch’avessan pudì sa deditgar a questa lavur; perquai ha il rev. sig. plevon cusseglià al magistrat da dar il mattet ad ina nezza da la tatta Maria, ina dunna ch’aveva er pers durant l’ultima pesta ses consort e trais uffants; ella aveva survivì ses um be cun ina figlia da sedesch onns. Quest’ultima era uss maridada e stuend ella chasar cun la famiglia da ses um, n’aveva ella betg pudì prender tar sai sia buna mamma; quella steva pia tut suletta en sia chasetta.

Cur ch’ins l’ha dumandà da pudair confidar ad ella l’orfen per ils proxims onns, ha ella acceptà l’offerta dal magistrat ed uschia è Andrea Vilan vegnì immediat en chasa sia. Er questa educatur fascheva tut ses pussaivel per satisfar a sias obligaziuns visavi l’orfen.

Da scolas savev’ins da quel temp pauc u nagut e noss pauper orfen n’è mai vegnì tramess en ina tala; ma gia tatta Maria al aveva tratg a la lavur e mai al laschà currer per las vias senz’in’occupaziun. El la stueva accumpagnar cur ch’ella gieva a lavurar il funs ed ella al fascheva emprender quellas lavurs che correspundevan a sias forzas.

Sia nova educatura ha cuntinuà l’educaziun cun ils medems princips ed il mattet è daventà fitg diligent ed er giudizius a proporziun da ses onns. La pratica è savens meglra che la grammatica. Il pitschen Andrea enconuscheva cun diesch onns tut las differentas plantas da cultura ed aveva er la dretg’idea co ch’ins las haja da plantar e regular. El enconuscheva en pli tut las plantas da guaud ordinarias, saveva distinguer in pign d’in aviez, in laresch d’in tieu, in ruver d’in tigl e d’in fraissen ed il fignicler dal parmuglier e ginaiver. Sch’ins pretendess ozendi ina tala enconuschientscha dals uffants da scola en ina citad, sche faschess ins ina dumonda inutila, cumbain che quella giuventetgna è instruida en l’istorgia natirala ed emplenescha ses tscharvè cun bleras teorias.

Andrea era sa sviluppà fitg favuraivlamain tras la metoda da sias duas educaturas. Ina speziala predilecziun aveva el per ils animals dumestis. Pudeva el ir a pertgirar vatgas u chauras u nursas, sche era el il pli cuntent. Sin la spaziusa planira da la vischnanca sa chattavan da quel temp bellas pastgiras, nua ch’ils giuvens pasturs avevan bella vita e pudevan sa deditgar ina gronda part dal temp a lur gieus e tramagls.

Cun dudesch onns è Andrea daventà trosser en l’alp Ranasca. Cun sedesch onns pudev’ins gia duvrar el en l’alp sco vatger e cun ventg onns era el zezen. Murind alura sia preschenta mamma estra ch’al aveva retschet suenter la mort da la tatta Maria, na vuleva el betg pli ir a star cun in’autra famiglia; el ha prendì possess da sia chasa paterna ed ha manà si’atgna economia.

En consequenza da quai ha el stuì renunziar al servetsch sin l’alp; pertge ch’el vuleva sez lavurar ses pitschen funs e pavlar e regular ils animals ch’el aveva mess nà. Entaifer paucs onns è el daventà in pur da vaglia ch’enconuscheva uschè bain sias lavurs champestras sco mintg’auter pur da la gronda vischnanca. El fascheva suenter l’exempel dals auters purs e cur ch’el ha gì circa trent’onns è el er maridà. Sia consorta Christina era ina dunna brava e lavurusa ch’enconuscheva sias lavurs ed er sias obligaziuns. Andrea Vilan era fitg cuntent cun la schelta ch’el aveva fatg e guardava cun speranza en il futur.

Enconuschend l’inschign e la sveltezza da sia dunna, ha Vilan affittà l’ustaria da Saglioms Sura ch’ins al aveva offert per in pretsch fitg modest. Sia chasa en il vitg ha el serrà ad interim; ma ils fritgs da sia champagna manava el en vischnanca, essend ses clavà a Saglioms apaina grond avunda per il fain e rasdiv ch’el fascheva sin il funs ch’appartegneva a l’ustaria. Sper la chasa d’ustaria, ch’era però in edifizi da pauca valur, era in bel e grond curtin cun blera pumera da tuttas qualitads che rendeva fitg bain.

Vilan sperava da far bunas fatschentas cun quest’affittaziun; ma el saveva ch’el aveva er surpiglià grondas grevezzas. Da temp d’enviern aveva l’ustier da Saglioms l’obligaziun da tegnair averta la via a Giuvaulta fin al Crap; e ch’ils scuflads sin questa via na sajan nagina bagatella, quai saveva Vilan bain avunda, damai ch’el enconuscheva meglier ch’ils blers il territori da la vischnanca.

La chasa a Saglioms e ses conturn stevan en ina nauscha fama causa ils ladernitschs ch’eran vegnids commess ina giada u l’autra en questa chasa solitaria tras vagants e viagiaturs suspectus. Ma Andrea Vilan era in um fitg ferm ch’enconuscheva nagina tema e quai era stà in dals motivs principals per il qual il proprietari da la chasa aveva tschertgà Vilan sco locatari da sia bella possessiun. Christina aveva bain squassà la testa la prima giada, cur che Andrea ha fatg menziun ch’el avess buna occasiun d’affittar la chasa da Saglioms Sura; ma quel è stà bun da dilucidar quella chaussa uschè bain che sia dunna ha consentì gugent da far il contract.


II.
[edit]

L’emprima stad era passada fitg agreablamain ad Andrea Vilan en si’ustaria da Saglioms Sura. L’onn era stà fritgaivel ed el aveva fatg ina gronda fanada sin ses funs affittà. En consequenza da quai ha el stuì augmentar ses muvel per dus chaus. Er la puma era creschida en abundanza, da maniera ch’el ha pudì far intgins barigls mailada ch’era da lez temp en bun credit tar ils viagiaturs pli paupers.

Ma la pli gronda legria per Andrea è stà cur che sia chara dunna al ha parturì l’entschatta da l’atun in frestg mat. Gia il segund di ha Vilan fatg battegiar il pop, al qual el ha dà il num Giusep, sco er ses bab aveva gì num. Il nov vischin da Domat deva gia sin ses emprim viadi en vischnanca sbratgs e giaps sco in chavrer, quai che cumprovava al bab che ses emprim descendent saja da ferma constituziun. La dumengia proxima ha el fatg a Saglioms in splendid past da festa, essend el superbi da ses emprim mat.

Durant la pagliola da la dunna aveva el da far pli che avunda ed el ha chapì ch’i na vegnia betg ad esser pussaivel a sia dunna da far tut las lavurs da chasa; el ha perquai immediat pladì ina fantschella per che sia dunna na stoppia betg sa strapatschar u negliger ses uffant. Cur ch’è arrivà il temp da las fieras, è passada blera muaglia per la via da Saglioms, ed Andrea e sia fantschella avevan da far pli che avunda cun servir ils numerus passants. Bainduras deva Vilan er alloschi als negoziants esters ch’arrivavan là cun muaglia cumprada. Quai fascheva grond plaschair a l’ustier ed el ha prest vis che sias fatschentas na stevan betg mal.

Al bel atun è seguì in trid enviern gia la fin november. Quel plascheva bler main ad Andrea Vilan; pertge ch’el ha gia stuì cumenzar l’entschatta december a rumper via en intgins lieus dal territori, sin il qual el aveva da tegnair averta la via. Vegnind l’aura semper pli trida e la naiv pli auta, ha el vis ch’el n’era betg bun da mantegnair sulet la schlusida; el ha perquai engaschà in brav e ferm famegl ed a tuts dus umens èsi alura reussì d’ademplir las obligaziuns che l’ustier da Saglioms aveva surpiglià cun l’ustaria.

Per temps, cur che l’aura era seraina, aveva l’ustier pauc da far cun la via; ma cur ch’ils suffels eran vehements, aveva el en divers lieus starmentusas lavurs, cunzunt cur che sa furmavan cufflads da naiv smulusa sin il pitschen pass ch’era situà circa en ina distanza d’in quart d’ura da ses domicil. Per sia fortuna giugavan ils vents be en paucs lieus en questa maniera; la gronda tenda da la via manava tras il guaud, nua ch’ils vents n’avevan betg tanta forza. Ma tuttina era questa lavur colliada cun fitg gronda stenta e Vilan e ses famegl eran dis entirs absents e returnavan pir tard la saira a chasa mezs morts dals strapazs ch’els avevan gì durant tut il di. Bainduras stuevan els er prender cun sai il chaval per dumagnar pli facilmain lur lavur fitg difficila.

Da dumengias gievan duas da las persunas da l’ustaria en vischnanca al servetsch divin; ils dus umens, l’ustier ed il famegl, alternavan; in dals umens stueva adina esser a chasa da quellas uras, pertge che gist las dumengias passavan per il pli schenta suspectusa. La dunna Christina pudeva be bandunar darar la chasa pervi da la cura dal pop. Durant tut l’enviern era ella stada be circa trais u quatter giadas en vischnanca e quai be da dumengias, cur che ses consort steva sez a chasa.

L’enviern è entant passà senza ch’i fiss succedì insatge extraordinari. Cur ch’entravan en ustaria da quels schanis suspectus, sche fascheva Andrea ina tschera sco in mangiafier ed ils vagants, er sch’els avessan gì planisà inqual attatga sin ils abitants da la chasa solitaria, bandunavan prest l’ustaria, cur ch’els vesevan il gigant ustier cun sia tschera brutta. Er il famegl era in ferm giuven che n’enconuscheva nagina tema. Dal reminent era l’ustier sa provedì cun armas per il cas ch’el avess ina giada u l’autra da vegnir attatgà da quests vagants; ma el n’aveva mai stuì far diever da sias armas, quai ch’al era endretg.

Trais onns eran passads a Saglioms per cumplaina cuntentezza dad Andrea Vilan e sia dunna al aveva anc regalà dus auters mats, uschia ch’ins discurriva gia en il vitg da l’excellent clima che Saglioms haja per mats. Vilan laschava dir la schenta tge ch’ella vuleva; el aveva in grondissim plaschair cun ses mats, ils quals prosperavan sco bellas rosas.

Ses Giusep ch’aveva trais onns era in stupent mattet, grond e ferm, svelt e spiertus per sia vegliadetgna; ma el deva er gronda stenta a ses geniturs. Privà da la cumpagnia d’auters uffants da sia posa, sa spruvava el da sa divertir en autra maniera. El curriva dis ora per il curtin enturn; ma bainduras suandava el ils animals sin la pastgira vischina ni ch’el tschertgava utschels che chantavan uschè bain en il guaud sper la chasa.

In pèr giadas era el sa pers en il guaud ch’ins al aveva stuì tschertgar pliras uras. Il bab al ha mussà la pertga ed al ha smanatschà ch’el al chastia cun quella, sch’el s’allontaneschia anc ina giada da la chasa. Ma Giusepin saveva ch’el n’haja betg da temair bler: il bab n’aveva mai exequì sias smanatschas, perquai ch’el amava ses uffant bler memia fitg.

Avend Andrea Vilan fatg ils quatter emprims onns a Saglioms in avanzament da 400 rentschs, ha el cumprà in’acla u culm, sco ch’ins di a Domat. En questa vischnanca è in um be in mez pur, sch’el na posseda sper la chasa e ses funs en la vallada betg anc in’acla. Er Andrea Vilan aveva questa superbia da pudair dir: «Jau hai chasa e culm.»

Uschespert ch’igl è vegnì venal in’acla a Saglioms ch’era pauc pli ch’in’ura davent da si’ustaria, ha Vilan cumprà quella per 300 rentschs, cartent da far in’excellenta cumpra. Sia dunna Christina na vuleva savair nagut da cumprar in’acla, schend ch’els hajan funs avunda per lur forzas, e da stuair pladir in segund famegl per cuntentar la superbia da posseder in’acla la pareva tuttina in pau memia char; ma Andrea è vegnì da la converter e finalmain è Vilan vegnì en possess da la desiderada acla.

En consequenza da quest acquist ha el danovamain stuì augmentar ses muvel ed en vischnanca cumenzavan ins a dir che Andrea Vilan stoppia avair munaida sco feglia. A Vilan eri però tuttina tge che ses convischins en vischnanca discurrivan dad el.

Cun l’acquist da l’acla era en vardad er creschida la lavur da Vilan. La primavaira steva el trais fin quatter emnas cun sia muaglia sin l’acla e stueva avair durant tut quest temp in mattatsch ester sco pastur sin quella; ultra da quai stueva el sez u il famegl ir mintga saira ad acla per mulscher las vatgas la saira e damaun e per chaschar mintg’auter di; quai na plascheva betg a Christina; ma Andrea la confortava, schend che lur Giusepin saja en paucs onns abel da pertgirar lur muaglia sin l’acla e quai saja la principala e la pli gronda allegrezza da la giuventetgna. Christina n’era betg persvasa da tut quels avantatgs che ses um l’enumerava; ma ella tascheva, perquai ch’ella amava ses um e na vuleva betg chaschunar displaschair cun si’opposiziun.

La primavaira proxima ha Vilan prendì possess da si’acla ed era cuntentissim. Cur ch’el aveva peda, gieva el sez durant il matg ad acla e prendeva er savens cun sai ses Giusepin, al qual la vita ad acla plascheva uschè bain ch’el na vuleva betg pli vegnir a chasa tar la mamma. Cur ch’il bab saveva ch’el sez returnia la saira ad acla, laschava el bainduras star ses Giusepin plirs dis ad acla en cumpagnia dal mat che pertgirava sia muaglia. Quai eran dis per il pitschen Giusepin, dis d’allegrezza e plaschair che nutrivan pli che mai l’ardiment dal viv mattet. Cur ch’è arrivà l’atun che la muaglia pasculava suenter la stgargiada da las alps per la segunda giada sin acla, stueva il bab u il famegl prender mintga saira cun sai ad acla il frestg Giusepin.

La vita en las aclas da Domat è per la giuventetgna dis da mai murir. Essend las aclas tuttas clausas, han ils pasturets fitg bella vita da pertgirar e chattan mintga di occasiun da sa radunar insanua en in’acla a far lur gieus e tramagls. Els raquintan in a l’auter las fablas ed istorgias ch’els han udì ina giada u l’autra; ils gronds fan magari schizunt bagordas e curran per las aclas enturn a mulestar ed a tementar ils pasturets pli pitschens; bainduras commettan els er inqual scroccaria en las tegias ed en ils clavads ed uigls. Ma malgrà questa mulesta n’èn ils pitschens pasturs nagliur pli gugent che sin las aclas durant la primavaira. La saira vegnan alura ils umens sezs ad acla per mulscher e regular il muvel; els chaschan mintgamai e portan alura lur purment sin catlas a chasa a lur masseras.

L’atun regia quasi anc pli gronda vivacitad sin las aclas durant il bual. Las alps stgargian ins per ordinari ils 24 da settember e chatscha alura l’emprim la muaglia sin las aclas. Damai che las vatgas dattan da quel temp pauc latg, è quasi mintga mattatsch en cas da mulscher las vatgas la saira e la damaun ed er ferm avunda da purtar il latg en ina brenta en vischnanca. Perquai van ils umens darar ad acla durant quest temp e laschan pli gugent ir lur mattets questa stentusa via.

Quels van alura da bun’ura cun lur brentas davent da chasa e sa radunan savens al pe dal munt en entiras rotschas per far ensemen il viadi. Ma sin quest viadi han els anc da tuttas sorts fatschentas. Imitond lur vegls, vulan els er avair lur pipa e fan talas dal suvi cun ina bavrola d’ina frastga da nuscher; alura preparan els il tubac ch’è necessari; ils ins racoglian intgins pugns plains feglia setga da las chaglias da tartuffels; auters che vulan avair in pli fin ‹Varinas›, tschertgan feglia setga da coller e fan la necessaria provisiun cun da quella.

Ma ils frestgs pasturets n’èn betg be cuntents cun pipas e cun tubac, els vulan er avair auters plaschairs; els empleneschan lur brentas vidas ils ins cun nuschs, auters cun paira e maila, bainduras er cun nitscholas ch’els chattan savens sper lur via. Cun tut quellas provisiuns arrivan els alura a Samun, l’emprima acla, e ruaussan qua, discurrind, fimond, mangiond e faschond inqual gieu.

Suenter questa pausa sa dividan els, ils ins a la dretga, ils auters a la sanestra, per mintgin arrivar en si’acla a tschertgar ses animals che s’allontaneschan bainduras gronds tocs, damai che tuttas porteglias èn avertas, uschia ch’els pon passar d’ina acla a l’autra tenor plaschair. Ha mintga pastur chattà sia muaglia e la raspà en si’acla, spetga el cun impazienza sin l’ura cur ch’el po metter a chadaina ses animals. El dat alura ina boffa fain a las vatgas, las mulscha, semtga paun e latg ed è alura pront da frequentar la radunanza dals pasturets.

I dat qua e là aclas ch’han, empè d’ina simpla tegia, ina chasina da lain che cuntegna ina stiva. Quellas stivas èn alura ils lieus, nua che tut ils mattets da las aclas vischinas sa radunan, bainduras fin ventg en la medema stiva. L’emprim fan els glisch. Per mancanza d’in chandalier u d’ina chazzola da fier prendan ils pasturs in grond tartuffel, al taglian uschia ch’el po servir sco cuppetta, fan in lamegl, l’engraschan, mettan saiv sper il lamegl, e l’illuminaziun da la pitschna stiva è fatga e perfetga.

Uss cumenzan ils gieus e tramagls. La gronda rolla giogan qua las nuschs, cun las qualas ils giuvens fan in gieu singular ch’ins numna ‹dar il tissi›. Mintga participant dal gieu metta tenor giavisch ina, duas u trais nuschs sin maisa; en questa maniera cumparan bainduras 50 fin 60 nuschs amez la maisa. Uss tira in la sort, qual dals participants ch’ha il dretg da cumenzar il gieu. Quel ch’ha la fortuna da vegnir sco emprim al gieu, ha ils megliers aspects da gudagnar insatge. El sto sa volver davent da la maisa ed ins al tegna magari er ils egls per ch’el na vesia nagut da quai che daventa sin quella; ma là tucca in dals auters mats ina da las nuschs cun ses det ed ils auters al observan exactamain; cur che quai è daventà, sche cloma in: «tissi!» e lura po l’auter guardar sin maisa. El po uss prender da la maisa las nuschs, ma be uschè ditg, fin ch’el n’ha betg tutgà il tissi; tucca el cun sia detta quella nusch, sche cloman ils auters unisono: «tissi!» ed el na po betg pli prender autras nuschs da la maisa.

Uss vegn il segund dals giugaders, sto sa volver e laschar tegnair ils egls; ils auters tutgan entant in’autra nusch che daventa uss il tissi. Uschespert che quest segund mat tutga il nov tissi, chala l’istorgia cun el, ed uss vegn il terz e quart, fin che la nusch, numnada il tissi, resta sco suletta sin maisa. Uss ston ins, vulend cuntinuar il gieu, deponer la segunda giada il medem dumber da nuschs ed il gieu cumenza e va en questa maniera vinavant, fin che tut ils mats han gì lur tur da prender las nuschs. Il pli difficil èsi cur che be duas fin trais nuschs èn sin maisa; pertge ch’i po capitar che in suenter l’auter tutga sco emprim il tissi e na dastga alura prender naginas nuschs.

Finì quest gieu, cumenzan ins in auter ed a la fin vegnan las istorgias da spierts e strias che fan star ils chavels ad aut als novizs che n’èn anc mai u pauc stads en questas societads. Durant quests gieus fima la gronda part dals mats in pau pli gronds lur feglia da tartuffels e collers e fan cun quella ina fimera ch’ins na chattass betg ina pli naira en il reginavel da Lucifer. Essend finids ils gieus e las istorgias, decidan ins qual dals mats ch’haja da furnir per la proxima saira il saiv per la chazzola e lura tut che va a durmir. Tants sco ch’han plazza en la treglia da la stiva restan là; ils auters van a durmir en lur uigls, savens trais fin quatter en la medema stalla.

La damaun èn quels giuvenots per ordinari marvegl en pe; intgins pli gronds fan ils astronoms e considereschan la damaun la posiziun dal Char pitschen al firmament ed enconuschan lura l’ura, cur ch’els han da s’auzar per regular lur animals avant che ir a chasa cun la brenta e purtar il latg a las masseras. Il viadi a val è prest fatg; per la via ordinaria van be quels ch’han da purtar bler latg; ils auters sa posan sin lur bastuns e curran sco dad ir a frusta dals fastatgs giu, quels pon lura esser uschè spundivs sco ch’els vulan. Questas scenas e gieus sa repetan mintga di, fin ch’il muvel returna en vischnanca per l’auter di cumenzar il bual sin la prada.

Il Giusepin dad Andrea Vilan gieva er mintga saira ad acla – u cun ses bab u cun il famegl; el n’era betg pli da retegnair a chasa. El observava tut ils gieus e termagls dals pasturs giuvens ed empruvava d’imitar quels a chasa cun ses frarins pli pitschens che prosperavan er excellentamain en la bun’aria da Saglioms. Cur ch’il bab dumandava Giusepin, tge ch’el veglia daventar cur ch’el saja pli grond, al deva quel adina per resposta ch’el veglia daventar in pastur e pertgirar vatgas e chauras e nursas ed il bab pudeva rir, udind questa resposta da ses figlet che prosperava uschè bain. Il proxim onn gia saveva Giusepin pertgirar las vatgas da ses bab sin las pastgiras da Saglioms, dal Plong da Furmiclas ed en Parmarols e quai al plascheva pli che tut auter.

Ma ina giada ha el gì in’aventura dischagreabla. Ina trima da ses bab, la quala el dueva pertgirar cun ils auters animals, era semper inquieta sin la pastgira ed essend ella in di anc persequitada d’ina gronda mustga giaglia, è ella currida cun la cua ad aut en il guaud. Giusepin l’ha seguì, ma na l’ha betg pudì tegnair si. El è s’allontanà adina pli fitg da sias vatgas ed è la finala sa pers sin las numerusas vias ed ils blers trutgs dals Aults. Tuttenina è el sa fermà e vuleva returnar tar ses muvel; ma el n’ha betg pli chattà la via ed è s’allontanà anc pli fitg dal lieu, al qual el vuleva returnar. La trima aveva el pers ord vista ed uss ha el cumenzà a clamar per agid; ma nagin n’ha udì la vusch da l’uffant.

N’arrivond il mattet la saira betg sco il solit a chasa cun il muvel, ha il bab cumenzà a temair ch’i pudess esser succedì insatge cun ses Giusepin. El aveva spetgà fin ch’igl aveva cumenzà a vegnir brin, cartend che ses fegliet haja bain chattà insanua cumpogns e s’haja perquai entardà. Uss ha el observà sia vatga veglia che descendeva il Bott da Saglioms, vegnind encunter chasa. El ha cartì che Giusepin saja uss sin via cun la muaglia, ma las autras vatgas n’èn betg suandadas la veglia; quella suletta aveva gì l’instinct dad ir encunter chasa, cur che la saira era arrivada.

Vilan ha clamà il famegl ed ils dus umens èn alura ids a la tschertga dal mattin pers. Arrivond sisum il Bott da Saglioms, han els udì la brunsina da la vatga che manava il muvel ed han er prest chattà tut la muaglia en il Plong da Furmiclas cun excepziun da la trima ch’era fugida. Ils animals chamavan pacificamain, ma Giusepin na sa chattava betg tar sia scossetta. Il bab al ha clamà cun auta vusch, ma nagin al ha dà ina resposta. El ha cumandà al famegl da chatschar ils animals a chasa e da returnar – suenter als avair rentà e regulà – a gidar a tschertgar il pasturet pers.

Entant ch’il famegl è ì cun la muaglia, ha il bab cumenzà a tschertgar ses figl. Ma el na saveva betg da qual maun ch’el duaja cumenzar cun la tschertga. Suenter avair ponderà in mument, è el sa vieut vers Parmarols ed è arrivà sin quest pitschen plaun, clamond l’entir temp: «Giusepin!» Ma tut clamar è restà senza success. El è alura s’avanzà fin al punct da Parmarols, dal qual sia vusch ferma pudeva penetrar fin giu en las Rusnas da Furns; ma er qua è tut clamar stà invan.

Il pauper bab steva qua e na saveva betg tge pigliar a mauns. El è alura returnà en il Plong da Furmiclas ed ha cuntinuà a clamar cun tutta forza pussaivla, ma puspè senza success. A ses ultims cloms al ha respundì il famegl ch’era gia arrivà a l’ur dal Plong da Furmiclas ed ils dus umens èn prest sa chattads, cumbain che la notg era gia arrivada ed igl era fitg stgir.

Ils dus umens èn sa cussegliads, co ch’els veglian cuntinuar la tschertga ed èn la finala sa resolvids da sa separar; il famegl dueva ir vers il Bregl Dador, da là davent vers Plong Leula e lura sur la Sella en Plong Vaschnaus. Il bab vuleva passar per la Via Blaua tras Sumfaus ed alura arrivar a Plong Vaschnaus Sura. En Plong Vaschnaus speravan ils dus umens da sa chattar. Il famegl è s’absentà ed è ì enavant, mintgamai clamond il num da l’uffant pers; el visitava er ils chaglioms sper la via per guardar sch’il pitschen fiss forsa entrà per tema da la notg en in da quels per sa zuppar; ma tut il spiunar dal famegl è stà invan, el ha chattà gnanc ils minims fastizs dal pers.

Da l’autra vart è il bab entrà cun cor battent en il guaud, tras il qual manava la Via Blaua. El ha visità mintga chaglia ed è entrà en tut las pli pitschnas vias lateralas, adina clamond il num da ses figlet. El era arrivà fin sisum Plong Vaschnaus Sura, senza chattar il pitschen. Tuttina ha el clamà anc ina giada il num da ses uffant, pli però per dar in signal a ses famegl, en cas che quel duess gia esser arrivà en quest lieu. Ma tut nunspetgadamain ha el udì ina vuschetta lamentanta en sia vischinanza. El ha immediat clamà anc ina giada il num dal pitschen, ma n’ha udì gnanc la minima chaussa pli. El ha prendì ses atschal ed il crap da fieu en maun ed ha cumenzà a batter fieu, sclerind cun las sbrinzlas tut las chaglias en la vischinanza dal post, sin il qual el aveva clamà l’uffant.

Tuttenina ha el observà insatge en ina chaglia fitg spessa; el è s’avischinà al lieu, battend fieu, e guarda, il pauper uffant giascheva qua entamez ina chaglia senza sa mover. Il bab è s’avischinà dal tut a la chaglia ed ha clamà anc ina giada il pitschen e quel al ha respundì: «Bab, jau sun qua!» Il bab al ha prendì en sia bratscha ed al ha intercurì sch’i n’al manchia betg insatge, e vesend che l’uffant era intact, al ha el charsinà per al confortar. Ma il pauper pitschen era cuntent d’avair ses char bab ed è prest sa quietà dal tuttafatg. Il bab ha purtà l’uffant in toc pli bass fin ad ina cuscha d’in ruver ed ha alura cumenzà a clamar il famegl, sperond che quel possia prest arrivar en Plong Vaschnaus Sot.

Quai è prest daventà. Vilan ha sentì suenter in’urella la vusch dal famegl che sbragiva sco in liun. Vilan al ha respundì ed il famegl è prest arrivà tar ses patrun per sa metter cun quel sin via vers Saglioms. Il pitschen Giusepin purtavan ils dus umens, ed il mattet – stanclentà in pau da ses viadi fatg per tegnair si la trima fugenta, per part er in pau indeblì da la fom – è sa durmentà en la bratscha dal bab. Cur ch’ils dus umens èn arrivads a Saglioms, han els chattà la trima persa davant la stalla. La mamma ha charsinà ses pauper figliet ch’era stà pers ed al ha prest mess a letg.

Quest’aventura è restada ditg en memoria al giuven pastur ed el pertgirava uss ses muvelet cun pli gronda attenziun. Questa vita da pastur plascheva fitg a Giusepin ed el l’ha er manà ils proxims onns – cur ch’el era in pau pli grond e pli ferm – cun il medem interess.

Cur ch’el ha gì cumplenì ses settavel onn, vuleva el gia cumenzar a mulscher vatgas; ma quai n’ha il bab betg concedì ad el, schend ch’el stoppia l’emprim emprender a mulscher las chauras, per ch’el acquistia la necessaria forza da pudair mulscher vatgas. Il bab temeva cun raschun ch’in mulschader che na possedia betg la necessaria possa, possia mo far donn als ivers da las vatgas.

Giusepin ha pia stuì sa cuntentar cun il permess da dastgar mulscher las chauras da ses bab, quai ch’el fascheva cun plaschair mintga saira e damaun. Er sin il funs saveva Giusepin gia prestar inqual servetsch a ses geniturs. Ses bab na vuleva però betg che ses figl cumenzia memia baud a far lavurs grevas, temend che quai pudess far donn a sia creschientscha; ma cur ch’i sa tractava be dad ir cun ina manadira sin la champagna, lubiva il bab a ses char figlet da far il conductur.

L’atun da l’otgavel onn ha Andrea Vilan gì ina fitg seriusa aventura a Saglioms. Intgins dis in suenter l’auter era passada schenta cun ina tschera in pau suspectusa per la via da Saglioms. In di pluvius eran cumparids en la chasa da Vilan trais subjects cun tscheras da vairs bandits; quels han dumandà ina mesira malada ed in pau paun e chaschiel. En quest mument eran be dunna Christina e la fantschella a chasa; ils uffants eran davant chasa e faschevan lur tramagls. Ils trais giasts suspectus discurrivan ina lingua, da la quala la dunna e la fantschella na chapivan gnanc in pled. Las duas dunnas han cumenzà ad avair in pau tema da quels schanis che guardavan enturn cun egls engurds sin tut las chaussas che sa chattavan en stiva.

La dunna ha ditg adascus a la fantschella en in’ureglia en dialect da Domat ch’ella duaja dar il cumond a Giusepin – che sa divertiva avant chasa cun ses fragliuns – d’ir a clamar il bab, il qual sa chattava giudim il curtin da Saglioms, occupà cun pinar in mailer vegl. La fantschella ha fatg per cumond sco che la patruna aveva ditg, e Giusepin è ì immediat a tschertgar il bab, sper il qual er il grond chaun da chasa sa chattava che durmiva pacificamain sut ina chaglia. Apaina che Vilan ha udì da ses figlet ch’i sa chattian trais umens suspectus en sia chasa, ha el clamà ses chaun ed è ì cun pass rapids vers la chasa.

Ma entant era succedida in’autra scena en la chasa. Vesend ils trais vagabunds che la fantschella era sortida e che la dunna era quest mument suletta en chasa, han els spert bavì lur mailada, èn stads en pe ed han cumenzà a far canera. En quest mument è vegnida dunna Christina en stiva, pensond ch’ils trais giasts veglian pajar lur spesas. Ella era apaina entrada ch’in dals bandits l’ha piglià per in bratsch e l’ha tegnì ferm. In auter ha tratg in cuntèatsch or da giaglioffa ed è s’avischinà cun quest’arma a la paupra dunna ch’aveva tschiffà ina gronda tema da quest’attatga nunspetgada. L’um che tegneva il cuntè vers la dunna plain anguscha, ha clamà cun auta vusch: «U la munaida, u la vita!»

«Tge vulais vus da mai?», ha clamà la dunna cun vusch alterada; «vulais vus far ils rubadurs? Spetgai, vus na mitschais betg cun vossa preda.» Entant che la dunna e dus dals bandits sa dispitavan, ha il terz empruvà d’avrir ina stgaffa che sa chattava en stiva ed en la quala ils vagants supponivan da chattar la munaida ed autras chaussas degnas da vegnir enguladas.

La fantschella che sa chattava il mument da l’attatga en suler sut, ha udì la canera ch’ils esters faschevan e, supponind che quels n’hajan en senn nagut dal bun, ha ella tschiffà ina segir che sa chattava sper l’isch da la chaminada ed è currida, armada cun quella, si en stiva. Avrind l’isch, ha ella vis la privlusa situaziun, en la quala la patruna sa chattava ed ella ha clamà cun curaschi: «Tschessai, vus bandits, u che jau as dun in culp cun questa segir, vus ladramenta!» Il bandit ch’aveva il cuntè, ha bandunà la dunna ed è s’avanzà vers l’isch per attatgar cun sia privlusa arma la fantschella: ma quella steva qua en ina posiziun uschè smanatschanta ch’il ladrun n’ha betg ristgà da s’avischinar memia fitg a la curaschusa matta ch’era d’ina statura ferma.

En quest mument ha il chaun urlà avant chasa e la fantschella ha clamà: «Ve Mors, ve!» En paucas secundas steva il chaun sin l’isch da la stiva sper la fantschella ed ha cumenzà a brunclar ed urlar cun sia vusch terribla. Ils trais bandits han piglià ina gronda tema, vesend quella terribla bestia pronta d’attatgar sin l’emprim cumond da la fantschella. Els han ditg a la dunna ch’ella duaja calmar il chaun ed als laschar sortir da la stiva, els la veglian far nagut.

Ma els èn vegnids memia tard cun lur retirada; il proxim mument steva Andrea Vilan, armà cun sia segir, sin la porta da la stiva. In’egliada en stiva era stada suffizienta per savair tge che saja succedì qua en si’absenza. Vilan ha dà in sgarschaivel sbratg e cumandà als bandits da sa metter immediat en davos maisa; quel che n’al obedeschia betg, sturneschia el immediat.

Ils bandits èn sa mess tremblond en davos maisa sco ch’igl era vegnì cumandà ad els e Vilan è entrà en stiva ed ha fermà l’isch. El ha alura dumandà sia dunna e la fantschella tge che saja succedì qua en stiva. La dunna al ha raquintà, co che quels vagabunds hajan pretendì dad ella la munaida e l’hajan smanatschà cun la mort, sch’ella n’obedeschia betg a lur cumond.

«Spetgai, vus miserabels schanis, jau as vi mussar, co ch’ins engola en l’ustaria da Saglioms!» Sa vulvend vers il vagant ch’aveva mussà il cuntè a sia dunna ha el ditg: «Ma dai immediat voss cuntè! Al mettai sin maisa!» Il cugliun tremblava da la tema ed ha mess ses cuntè sin maisa. Vilan al ha prendì e mess ad interim dad in maun. Alura ha el clamà il chaun, schend: «Mors, fa guardia e sajas attent!» Il chaun è s’avischinà a la maisa, ha mess sias griflas davant sin la maisa ed ha fatg ina tschera, sco sch’el vuless stgarpar ils trais vagabunds. Alura ha Vilan avert la stgaffa e prendì da quella ina pistola, l’ha chargià en preschientscha dals bandits ed ha alura anc mess pulvra en la padella.

Sinaquai ha el cumandà a la fantschella dad ir per intgins sughets. Cur che la fantschella è arrivada cun quels, l’ha Vilan dà la pistola enta maun cun il cumond, da schluppettar l’emprim dals canagls, il qual sa muvess u al vuless forsa far resistenza. El ha alura tschiffà in dals bandits ed al ha lià ils mauns sin il dies; quel n’ha fatg nagina resistenza ed er il segund s’ha laschà liar senza sa mover. Vulend alura tschiffar il terz ch’era pli grond e pli ferm, ha quel empruvà da sa defender; l’ustier però ha clamà: «Mors, tschiffa!», ed il proxim mument ha il chaun terrà il bandit ed al tegnì ferm. Vesend che scadina resistenza era inutila, ha il bandit sa laschà liar sco ses dus cumpogns.

Avend finì questa lavur, ha l’ustier cumandà a ses trais arrestants da sa metter a mesa stiva. Els han fatg per cumond. Vilan als ha alura anc lià ensemen cun ina tretscha. Sinaquai ha el anc bavì in magiel vin ed ha ditg a sia dunna ch’el veglia uss transportar quels schanis a Domat ed als surdar là a la giustia. El ha alura cumandà als bandits: «Uss enavant, vus schanis! Jau vi manar vus en in lieu, nua ch’ins mussa a vus, co ch’ins ha d’attatgar ina chasa solitaria.»

Vilan ha fatg ir ordavant ils trais delinquents ed als dirigiva cun il chantun da la tretscha ch’el tegneva en ses mauns. Il grond chaun suandava ses patrun. Uschia è questa caravana ida enavant. Ils arrestants n’han betg empruvà da fugir; els temevan Vilan sco la mort, tegnend quel en maun in grond bastun e faschond sco sch’el als vuless sturnir cur ch’in u l’auter da ses praschuniers na gieva betg en il pass sco ch’el vuleva. Cur che Vilan è arrivà a Domat cun ses bandits tut che curriva ensemen per guardar, tge singular transport ch’arrivia en vischnanca. El ha fatg clamar il cuvitg e cur che quel è bainprest arrivà, al ha el surdà ils arrestants, raquintond co che quels sajan sa depurtads en chasa sia a Saglioms. Il cuvitg ha immediat radunà il magistrat ed ins ha examinà ils bandits. L’emprim han ins laschà applitgar a mintgin ina brava bastunada da ventg culps ed als ha alura fatg transportar a Cuira per als metter là en praschun per intginas emnas cun il cumond d’als alimentar be cun paun ed aua. A Vilan ha il cuvitg engrazià en num dal magistrat ch’el haja tras ses curaschi liberà la cuntrada da quests privlus subjects ch’avevan commess gia en il vitg da Domat ed en autras vischnancas vischinas divers enguladitschs.

Vilan è returnà anc quella saira a chasa sia a Saglioms, nua ch’el ha chattà sia buna dunna en gronda anguscha. Quest inscunter cun quels bandits aveva fatg vegnir precaut l’ustier da Saglioms. El è sa provedì anc cun duas autras pistolas e cun in schluppet; el ha adina tegnì chargiadas questas armas ed ha er mussà a sia dunna ed a sia fantschella co ch’ins haja da manipular cun quellas, sch’ins saja en la situaziun da stuair far diever da las armas.

Questa scena cun ils ladruns vagants ha anc dà ditg da discurrer en la famiglia Vilan a Saglioms. Giusepin era superbi da la bravura da ses bab ed al ha imità blers dis in suenter l’auter, giugond cun ses trais frars pli pitschens che stuevan represchentar ils bandits. En ses ardiment als maltractava el bainduras talmain ch’els cridavan, alura als stueva la mamma vegnir en agid e far zacras cun il tiran Giusepin. Per ses bab aveva Giusepin ina gronda veneraziun, el al aveva adina amà plain affecziun; ma questa bravura da curaschi aveva anc engrondì l’admiraziun dal mattet envers ses bab. Acts da curaschi fan adina grond’impressiun sin ils mats giuvens ed als stimulescha d’imitar quels cun l’emprima buna occasiun.

Ils proxims envierns ha Vilan tramess ses Giusepin mintg’emna duas giadas en il vitg a ductrina. Cun quella occasiun ha el fatg l’enconuschientscha dals mats dal vitg ed ha chattà tranter quels buns cumpogns ch’avevan la medema giagliardia sco el. El prendeva mintga giada sia scarsola cun sai e suenter la ductrina scarsolava el cun ses cumpogns fin la saira che la notg cumenzava. El arrivava quasi semper pir da notg a Saglioms; ma ses bab n’al crititgava betg pervi da quai, il cuntrari plaschevi ad el che ses mattet n’aveva betg tema da far questa via da quasi ina mes’ura sulet da tuttas uras e da tuttas auras.

La mamma però admoniva semper ses figl da vegnir prest a chasa ed aveva crititgà diversas giadas l’indulgenza da ses um cun il figl. Ma Vilan la scheva ch’ins stoppia tuttina er laschar inqual libertad als uffants; Giusepin n’haja uschiglio mai nagina cumpagnia ed ins stoppia bain er resguardar il senn social dals uffants. En ina societad da cumpogns sa sviluppeschia in uffant giuven meglier e pli natiralmain che en la cumpagnia da glieud creschida. La mamma ha prest vesì en che scadina censura da quellas varts saja inutila ed ha taschì. Ella era cuntenta che ses figl era uschiglio obedaivel e ch’igl eran mai arrivadas da la vischnanca lamentaschuns che Giusepin haja fatg scroccarias.


III.
[edit]

Andrea Vilan aveva fatg a Saglioms fitg bunas fatschentas e possedeva uss in bel e grond muvel. En tut sias speculaziuns aveva el adina gì fortuna. El era er generalmain respectà, betg mo perquai ch’el era uss in um bainstant, mabain er perquai ch’el aveva adina satisfatg a sias obligaziuns imponidas da la vischnanca areguard il tegnair averta la via dal Crap che maina a Giuvaulta. Ma er sia famiglia era creschida bravamain: sis figls e quatter figlias eran la superbia da lur geniturs.

Giusepin aveva uss cumplenì ses quindeschavel onn ed era in giuven da stupenta cumparsa. El mesirava gia tschintg pes e mez ed aveva l’apparientscha d’in giuven fitg sviluppà. Ses geniturs avevan lur grond plaschair cun lur figl ed al tegnevan er fitg bain. Lavurs grevas na dastgava Giusepin betg far; ses bab na vuleva betg che strapazs da tge gener ch’i sajan retegnian sia creschientscha e ses svilup. Durant la primavaira e l’atun gieva Giusepin empè dal bab e dal famegl ad acla; pertge ch’el era uss ferm avunda da mulscher tut las vatgas da ses bab.

Durant l’auter temp girava el bler per ils auts enturn, purtond cun sai ina segir, sco sch’el giess a pinar laina; ma en vardad na fascheva el pauc u nagut dal tut. En vischnanca eran anc auters da quels cumpogns sco Giusepin e sa turpegiond quels savens dad ir per la vischnanca enturn senza occupaziun, prendevan els, sco che fascheva noss Giusepin, ina segir e gievan ordinariamain en Plong Vaschnaus per passentar là lur dis en cumpagnia. Giusepin saveva nua ch’el aveva da tschertgar ses amis e cumpogns e na mancava mai da tegnair cumpagnia a quels sut ils ruvers gigants da Plong Vaschnaus.

Qua faschevan quels giuvens lur gieus, empruvavan lur forza, guardavan tgenin che saja il pli ferm e pli passiunà en lur gieus. Bainduras passavan els il Rain e gievan a La Punt, ubain per baiver in magiel vin, il pli però per tschertgar dispita ed ina baruffa cun ils giuvens da Tumein che manavan quasi la medema vita sco ils giuvens da Domat. Discurrind ils giuvens da Tumein tudestg, beffegiavan quels da Domat els e quels da Tumein faschevan il medem cun quels da Domat.

Quai era per ordinari l’introducziun d’ina seriusa baruffa che finiva cun bottas e plajas. Quels da Tumein eran datiers da lur vischnanca e requirivan savens – prevesend la burasca che dueva suandar – il succurs da mats pli vegls per restar victurs en il cumbat e chatschar ils giuvens da Domat sur la punt sin lur territori. Pliras da quellas baruffas avevan gì seriusas consequenzas, ma n’eran betg stadas en il cas da starmentar quels da Domat. Els prendevan vendetga, cur che umens e mats pli vegls ch’avevan gidà lur adversaris en la battaglia passavan tras Domat. En consequenza da quai na dastgavan nagins dals cumbattants da Tumein passar tras Domat per ir a Cuira; sa laschava in vesair ina giada u l’autra, vegniva el persequità e maltractà dals giuvens da Domat.

Ils magistrats da Domat e da Tumein dischapprovavan quellas cuntinuadas litas e baruffas tranter la giuventetgna da las duas vischnancas; ma far na savevan las autoritads nagut. Tals cumbats succedivan tut nunspetgadamain, uschia ch’ins n’als pudeva betg prevegnir, uschè ditg ch’ils geniturs laschavan ir lur figls per las vias sco che quels vulevan. Baininqual bab era superbi, sche ses figl restava ina giada u l’autra victur en ina tala baruffa e scheva: «Er nus vegls avain da noss temps gì plaschair da mussar nossa fermezza, e seriusas disgrazias n’èn mai succedidas; per inqual botta en la testa na vali betg la paina da far in tal fracass sco quai che fa noss magistrat.»

Igl era enturn mez zercladur, cur che Giusepin ha chattà in di dus da ses cumpogns dal vitg a Plong Vaschnaus. Ils trais giuvens han concludì il suentermezdi da passar il Rain e visitar l’ustaria a La Punt. «Nus essan bain paucs, sche quels da Tumein ans duessan attatgar», ha ditg in dals trais mats; «ma perquai vulain nus tuttina ristgar la promenada a La Punt.» Tuts trais giuvens, armads cun lur segirs ch’els purtavan cun sai per far parair sco sch’els giessan a la lavur, èn passads la punt. Senza observar lur inimis da Tumein, èn els entrads en l’ustaria e stads in’urella alleghers.

Bandunond els l’ustaria per returnar a chasa, era la punt occupada da circa set giuvens da Tumein, ils quals avevan udì d’in da lur spiuns che lur adversaris da Domat sa chattian en l’ustaria en in pitschen dumber. Vesend ils trais mats da Domat ils giuvens da Tumein sin la punt, èn els returnads en l’ustaria per sa cussegliar tge ch’els veglian far per mitschar da la burasca ch’als smanatschava da la prepotenza da lur inimis. Els han concludì da betg avair prescha da passar la punt, mabain èn vegnids perina da laschar arrivar la saira avant che bandunar l’ustaria. Entant sortiva mintgamai in dad els per spiunar nua che lur adversaris sa chattian. Quel ch’era sortì l’ultima giada, ha ditg a ses cumpogns ch’ils giuvens da Tumein na sa chattian betg pli sin la punt, ma el supponia ch’els sajan sa zuppads da l’autra vart da la punt en las chaglias, per surprender nunspetgadamain lur inimis da Domat. Ils trais giuvens han fatg il plan da passar currind la punt e d’attatgar tuts trais ensemen in u dus dals pli ferms adversaris.

Fatg quest plan, han els bandunà l’ustaria ed èn s’avischinads zuppadamain a la punt. Arrivads a l’entrada da quella, han els cumenzà a currer, tuts trais in sper l’auter, sur la punt. Els avevan fatg pir paucs pass che lur adversaris èn sa mussads da l’autra vart da la punt en lingia da battaglia. Tuts purtavan bravs bastuns; ma er quels trais da Domat purtavan la medema arma; lur segirs avevan els zuppà in toc sur la punt en in pignol. Ils trais mats èn currids cun tutta forza encunter lur adversaris ch’als spetgavan. Giusepin ch’era il grond dals trais cumpogns, era amez e per in pass avant tschels dus. S’avischinond a lur inimis, han els auzà lur bastuns ed assaglì cun ina tala vehemenza lur adversaris che trais da quels èn crudads per terra; ma ils quatter auters han duvrà da forza lur bastuns, uschia ch’ils trais giuvens da Domat han retschet intgins bravs culps giu per la testa e giu per il dies.

A Giusepin è siglida la ravgia ed el è sa vieut ed ha dà al pli grond da ses adversaris in tal culp giu per in givè che quel è dà per terra sco in toc lain. Er ses dus cumpogns han fatg diever da lur bastuns e tschessentà lur adversaris per intgins pass; vesend quels ultims a duvrar Giusepin ses bastun cun ravgia, han els prendì la fugia ed han laschà lur cumpogn ch’era vegnì terrà dal culp da Giusepin sulet en ils mauns da lur inimis da Domat. Quels trais han contemplà il pauper schani ed al han laschà senza mulestar anc dapli, avend cumpassiun cun el e crajend che per questa saira haja lur inimi bottas avunda.

Ils trais giuvens da Domat èn ids a prender lur segirs ed èn alura currids mintgin directamain a chasa, senza far cas da las bottas ch’als dulevan. Ma ils mats da Tumein èn ids a clamar en agid umens ed han chattà en l’ustaria dus viturins ch’eran gist arrivads a La Punt. L’ustier ed in da quests viturins èn ids cun ils mats da Tumein sur la punt per tschertgar il giuven ch’era crudà per terra dal culp da Giusepin. Els al han chattà sin la punt, sesend sin ina trav. Ses givè al duleva talmain ch’el n’aveva betg ristgà da traversar la punt sulet. Ils dus al han manà fin a l’ustaria ed han dà in pau vin per al dar curaschi. Ses cumpogns, dals quals intgins avevan era retschet lur recumpensa per l’attatga fatga sin lur adversaris da Domat, al circumdavan e cumplanschevan. Tuttenina ha il giuven declerà ch’el veglia empruvar, sch’el possia ir a chasa. Ses cumpogns al han manà e sustegnì tant sco ch’igl era pussaivel ed els èn la finala arrivads a Tumein ed han mess lur cumpogn vulnerà a chasa sia.

Ils geniturs dal blessà han piglià gronda tema, vesend lur figl en in stadi talmain deplorabel. Ins ha svestgì il giuven per guardar tge blessuras ch’el haja. Ins ha chattà nagina ruttadira, ma ses givè ed in bratsch eran fitg unflads ed ins ha stuì ir a clamar in chirurg. Quel è arrivà suenter in’ura ed ha declerà ch’i na saja betg avant maun privel, ma ch’il giuven stoppia star per dus fin trais dis enta letg. Il bab dal giuven vuleva ir a Domat per far star bun ils trais mats da Domat ch’avevan tractà ses figl en tala maniera. Udind però dals auters mats ch’els, quels da Tumein, hajan cumenzà la battaglia, ha el desistì da vulair purtar tgisa a Domat, surtut er anc perquai che nagins da quels da Tumein savevan, co ch’ils trais mats da Domat hajan num.

Cur che Andrea Vilan ha udì da la baruffa da ses Giusep cun ils mats da Tumein e co che ses figl haja maltractà in da quels cun ses bastun, al ha el dà ina seriusa reprimanda e ditg che quai saja stà l’ultima giada ch’el al haja laschà ir a La Punt per far il pultrun e maltractar auters giuvens che pudessan tgunschamain daventar disgraziads per lur entira vita tras in tal culp malponderà. Umans na duajan ins betg tractar cun bastuns; tgi che veglia passar per in giuven ferm u schizunt per in erox da baruffas, quel duaja sa mesirar cun ses adversaris cun la bratscha. El na duaja betg sa laschar trair en talas battaglias, el, ses bab, na verteschia betg pli quai. Giusep ha laschà pender la testa; pertge che questa reprimanda dal bab al fascheva mal. El amava ses bab en sia maniera, quai vul dir cur ch’il bab al laschava far quai ch’el vuleva. Ma che la baruffa a La Punt saja stada in uschè grond fallament, quai na vuleva el betg crair.

Entant era Giusep led ch’el pudeva ir en paucs dis ad alp; el era pladì sco vatger – pia sco paster da vatgas – d’ina chaschada da la vischnanca en l’alp Urtgicla, en ina distanza da circa duas bunas uras da la vischnanca da Domat. Giusep aveva rugà uschè ditg ses bab da dastgar ir ad alp, enfin che quel al aveva la finala concedì da pudair ir vatger. Da quel temp, ed er anc en il temp preschent, eran ins da l’idea ch’in giuven stoppia ir in pèr stads famegl en in’alp, sch’el veglia daventar in um ferm; la fermezza corporala era fitg stimada da tut ils purs. Quai era stà il sulet motiv, per il qual Andrea Vilan aveva lubì a ses figl dad ir ad alp.

Giusep è ascendì sin la muntogna cun lev cor e plain speranza da passentar in’agreabla stad si d’alp. En quella eran duas tegias u chaschadas, sco ch’ins numna las societads da purs che tramettan lur muaglia en la medema tegia. En l’alp Urtgicla eran pia duas da questas societads, mintgina cun si’atgna tegia e cun quatter famegls. Tranter quellas duas tegias regia bainduras inqual rivalitad. Il signun d’ina tegia empruvava da superar quel da l’autra tegia en il chaschar.

I vegniva dentant enconuschent pir a la fin da la stad, qual dals signuns che saja superiur en il chaschar. La calculaziun vegniva fatga en maniera singulara. Circa l’otgavel di suenter la chargiada da las alps gievan ils purs a mesiras. Il latg da mintga vatga vegniva mesirà. Sedesch tschaduns gronds, ch’ins numnava er ‹gons›, devan ina curtauna. Il pur, dal qual la vatga aveva mesirà ina curtauna, aveva l’atun il dretg da retschaiver dals purments: dus sters paintg a 10 crennas il ster, duas magnuccas ed in tschigrun.

Ma quai era be il cas cur ch’il signun aveva chaschà uschè bler sco che las vatgas avevan mesirà. Quai era però fitg darar il cas; il pli savens na correspundeva il chaschament betg a la mesira ed ins stueva alura subtrahar in tant da la mesira. Avevan tuttas vatgas da la tegia mesirà ensemen 100 curtaunas ed il signun aveva forsa chaschà be per 80 curtaunas, sche chalavan sin 100 curtaunas mesira 20 curtaunas purment; alura calculav’ins e scheva: da 100 curtaunas chalan 20 curtaunas, pia da 5 curtaunas mesira perdan ins ina.

Da qua derivava l’expressiun: il signun A ha chaschà da 5 perder ina; il signun B ha chaschà da 6 perder ina. Quel signun che laschava chalar il pli pauc, quel aveva ‹la plima›, quel ch’aveva chaschà a proporziun pli pauc aveva ‹la chogna›. Natiralmain che la superbia da la ‹plima› u l’odi u la vargugna da la ‹chogna› tanscheva er sin ils auters famegls da la respectiva tegia e betg be sin il signun. Perquai survegliavan ils dus signuns ch’avevan lur tegias ina sper l’autra tut ils pass che fascheva ses collega. Savens regiva quella rivalitad er tranter ils auters pasturs da las duas tegias ed i pudeva schizunt fruntar ch’i naschivan ostilitads tranter las duas tegias.

L’atun enturn la fin october u l’entschatta november sa radunavan ils purs da la medema tegia u chaschada en in’ustaria per tegnair pastrietsch, vul dir per far ils quints da l’alp, e tegnevan alura cun quell’occasiun in past e stevan alleghers. Il signun ed ils auters famegls da l’alp eran er envidads a questa tschaina ed avevan bainduras da dar scleriment als purs sur d’ina chaussa u l’autra.

L’entira vischnanca aveva, sco anc oz, quatter diversas tegias u chaschadas dad alp, las qualas sa radunavan er en diversas ustarias per tegnair lur pastrietsch. Tranter ils mats dal vitg regiva quella saira er ina tscherta agitaziun. Els sa radunavan en diversas rotschas e gievan avant las ustarias nua ch’ils purs eran a pastrietsch e giappavan ed urlavan avant quell’ustaria, en la quala sa chattava in signun ch’aveva la ‹chogna›. Ils paupers signuns tegnevan la chogna per ina gronda dischonur. Avant circa 150 onns aveva in da quels signuns ina tala orrur da perder tras la chogna sia reputaziun da signun ch’el è sa pendì l’ultim di vi d’in pign per betg esser expost a la vargugna da la chogna.

Giusepin era fitg cuntent da sa chattar si d’alp e da pudair far il vatger. El fascheva ses servetsch en urden, da maniera ch’il signun era fitg cuntent cun el. La damaun stuevan el ed il vatger da l’autra tegia levar avant las trais per ir a raspar las vatgas e las chatschar a stavel. Alura mulscheva la fameglia las vatgas e suenter questa lavur vegniva cuschinà. Suenter avair mangià quest ensolver che serviva er sco gentar, avevan ils dus vatgers dad ir a pertgirar las vatgas fin vers la saira, cur ch’els stuevan returnar cun lur muvel tar la tegias. Cur che las vatgas eran mulschas, las chatschavan ils vatgers dal stavel e las dirigivan vers la plazza, nua che la biestga dueva chamar durant la notg. Cur ch’els vesevan che las vatgas avevan pasculà avunda e cumenzavan a chamar, returnavan ils vatgers en lur tegias per passentar la notg cun ils auters famegls.

Durant il di avevan ils vatgers – cur che l’aura era buna – fitg bella vita; els avevan quasi nagut da far auter che da giaschair e durmir sper lur muaglia. Els laschavan arder il sulegl da tala maniera sin lur dies ch’els daventavan uschè lass e pultruns ch’els savevan apaina mover lur membra cur ch’els sa dasdavan.

Bainduras ascendevan ils vatgers er il fil per giudair ina bella vista sur la cuntrada. En da quellas occasiuns inscuntravan els savens ils pasturs da Veulden, quels da l’alp dal Plong ed ils vatgers da Malix. Lur raschienis tractavan las pastgiras dals cunfins da las alps, las qualas els pertgiravan sco sch’ellas fissan minieras dad aur. Savens vegnivan ils giuvens en dispita tranter pèr pervi dals terms e cun quell’occasiun faschevan els er bainduras ina baruffetta per far valair lur dretgs. Las pli vehementas litas avevan ils vatgers da l’alp Urtgicla cun ils pasturs d’Umbligs ch’eran baruffuns d’emprima classa. Quai era gist la dretg’aura per noss Giusep Vilan il qual, cumbain ch’el era il pli giuven da quels pasturs, superava tuts en forza ed agilitad; perquai al temevan tuts e l’erox d’Umbligs che sa gloriava d’esser il pli ferm mat da tuttas alps vischinas, al ha er stuì ceder, cumbain ch’el fascheva quai be navidas.

Il lieu da las radunanzas da quels pasturs era per ordinari il plaunet al Term Bel, il sulet punct dal chantun Grischun, nua che cunfinavan ils territoris da las trais diversas lias. Quella cuntrada nua che sa chattava quest Term Bel numnav’ins a Domat Bucaretsch, quai che vegn ad esser in’expressiun parentada cun il pled talian ‹boschereccio›. Gist sut il fil da Bucaretsch sa chattava da lez temp, ed er anc ozendi, ina tenda d’ina strada romana cun bella sulada, nua ch’ils dus vatgers da l’alp Urtgicla sa trategnevan fitg savens cur che las vatgas pasculavan en l’Aschira.

Da là avevan els fatg pliras giadas visitas a l’aclaun da Giufs, situà aut sur il guaud da Saletg. Quest aclaun stat quasi uschè aut sco il stavel d’amez da l’alp Urtgicla. El appartegneva ad in vischin da Domat che viveva là cun sia numerusa famiglia quasi sco in selvadi. Ils dus vatgers giuvens gievan in pau a tramegl tar las figlias dal possessur da Giufs. Ma avend els ina giada entardà da chatschar a stavel il muvel a dretgas uras, han ils signuns als scumandà da far talas cursas a Giufs ed ils cunfamegls en la tegia da Giusep Vilan han cumenzà a tentar Giusep cun ina da las flurs da Giufs. Quai al ha stgatschà la quaida da repeter sias visitas a las bellas da Giufs.


La stad era stada bella ed ils signuns da l’alp Urtgicla avevan chaschà bain. La fameglia da l’alp retschaveva vers la fin da la stad empustaziuns dals purs per curvets. Er Giusep Vilan ha retschet da ses bab il cumond da far per el in curvet u da far far in auter famegl in tal, sch’el sez na saja betg en il cas da far in. In tal curvet era in instrument fitg adattà per manar a chasa il purment.

Duas lattas fermas da circa 10–12 pes lunghezza furmavan il fundament da quest utensil. Sin quellas duas lattas grossas construiv’ins ina sort chascha da circa 7 pes lunghezza e d’ina autezza da circa 2 pes. Sin las duas lattas pli lungas faschev’ins in funs cun schlondas ed empleniva alura anc il curvet cun palì setga. En questa palì pudev’ins enzugliar fitg bain il paintg, chaschiel e tschigrun e liar la chargia cun lenziels e bategls che nagut na pudeva sa mover. Quest curvet vegniva sinaquai mess sin in bert e furmava alura in tragliun, cun il qual ins pudeva manar segiramain il purment fin al pe dal munt. Là auzav’ins cun agid vicendaivel il curvet sin il char davos e manava alura la chargia sin quatter rodas en vischnanca.

Cur che Andrea Vilan è arrivà il di da la stgargiada da l’alp cun ses bert sper la tegia, ha el chattà ses curvet preparà e sper quel ses figl Giusep ch’era creschì durant la stad per 2–3 poleschs. Il bab ha gì plaschair che ses figl era uschè grond e prosperant e che quel aveva a medem temp er gronda possa, quai ch’el ha pudì constatar sin ses viadi vers chasa. Il bab conduiva la manadira e Giusep auzava – nua ch’i fascheva da basegn – l’entira gronda chargia cun purment, sco sche quai al fiss ina bagatella. Arrivads en la planira, ha el tschiffà la cua dal curvet ed al ha auzà tut sulet sin il char davos. Andrea ha fatg egls gross, vesend a far ses figl talas bravuras. El è sa vieut vers Giusep ed al ha ditg: «Ti stos avair bavì bun latg questa stad che ti es daventà uschè ferm.»

«Gea», ha respundì Giusep, «e las pulpas da charn-bov che la mamma ma trametteva mintgamai en mia tastga da proviant, n’eran er betg main bunas.» Il bab ha ris; el saveva bain avunda che sia dunna trametteva mintgamai insatge a ses figl; ma quai al era gist endretg.

La mamma ed ils fragliuns han fatg egls gronds, cur che Giusep è arrivà a chasa e fascheva ina tala cumparsa. El n’aveva betg anc cumplenì ses 17avel onn e mesirava gia quasi 6 pes; el fascheva l’impressiun d’in um sviluppà cumplettamain.

Durant l’atun ha Giusep sustegnì diligentamain ses geniturs en tuttas lavurs sin il funs; quai al fascheva plaschair da mintgamai pudair applitgar sia forza. Dal reminent era el uss in pau pli quiet che l’onn passà e na fascheva betg pli ses girs sin ils Aults ed en Plong Vaschnaus. Ma las sairas gieva el bainduras en vischnanca per tschertgar la cumpagnia da mats da ses pèr. Quels giuvens avevan er durant l’atun lur sulazs cun ir a spulvrar las mattas che rumpevan il chonv en las curts ed en las stallas.

Durant l’enviern ha Giusep vulì frequentar ina scola privata, tegnida d’in um vegl en vischnanca. Ses bab al ha permess quai e Giusep è daventà in diligent scolar da ses magister. Bler n’aveva el betg emprendì, ma in pau leger e quintar saveva el tuttina cur che la primavaira è arrivada e la scola è ida a fin. Er in pau tudestg aveva el emprendì en scola, nà d’in cumpogn che saveva discurrer in pau questa lingua.


Giusep aveva fatg tut l’enviern chalenders, tge ch’el veglia far la proxima stad. Vatger en l’alp Urtgicla na vuleva el betg pli ir; el enconuscheva uss tut quell’alp e n’avess chattà là nagut da nov pli. El temeva er che la fameglia da l’alp al pudess tentar cun las flurs da Giufs, e quai na vuleva el betg suffrir pli ditg.

Perencunter planisava el dad ir famegl, vatger u zezen en Ranasca, in’alp da Domat situada sur Pigniu al Veptga u Pass da Pigniu che cunfinescha cun Glaruna. El ha palesà a temp ses giavisch al bab e quel al ha concedì da surpigliar in tal servetsch. Giusep è s’annunzià ad uras tar il chautegia per il servetsch da zezen en Ranasca Dadens ed è alura er vegnì acceptà per tal da la chaschada.

Da quai è el s’allegrà fitg: pertge ch’el sperava da passentar in’agreabla stad en Ranasca, in’alp, da la quala tut ils mats giuvens da Domat èn superbis. Pudair chatschar las vatgas dal bab en Ranasca tar la chargiada d’alp ha adina valì sco in eveniment extraordinari en la vita d’in mat giuven. Giusep enconuscheva gia teoreticamain la geografia da quest’alp, damai che ses bab Andrea, ch’aveva er fatg da giuven in pèr onns il vatger en quest’alp, al aveva descrit las pastgiras, las vias e sendas, ils spitgs, fils e vadretgs, la spelma ed ils pizs, sco er las paraulas da strias e striegn ch’eran sa mantegnidas sco tradiziun en la bucca da la fameglia d’alp. O co ch’el s’allegrava da sez pudair passentar ina stad en quest’alp da la cucagna.


In di ha dunna Christina Vilan ditg a ses um Andrea, cur ch’ils dus conjugals sa chattavan sulets en stiva: «Taidla, Andrea, il sa cuntegnair da noss Giusep ma para fitg singular. Dapi ch’el sa ch’el po ir en Ranasca, ma para el d’esser sa midà. Avant na discurriva el quasi mai cun ses fragliuns; ma uss tschantscha el entiras uras cun els ed er cun ils pli pitschens; el porta savens enturn noss pitschen Martin, al charsina e bitscha sco sch’el fiss ina loma baila. Cun ses frars pli gronds e cun Maria maina el lungs discurs, als explitgescha da tuttas sorts chaussas cun ina pazienza, sco sch’el fiss in premurà magister da ses fragliuns; el als guarda er cun egls che mussan ina tenera amur per ses fragliuns. Quella chaussa ma plaschess fitg bain, ma ella cuntrastescha tuttina memia fitg cun las disas ch’el aveva avant. Tge duai quai avair da muntar? Ins di ch’in tal agir d’in uman giustifitgeschia il presentiment ch’i daventia cun el insatge dischagreabel.»

«Tge pensas ti er, mia chara consorta?», ha respundì Andrea cun bucca rienta; «quai che ti m’has ditg qua, èn be superstiziuns da dunnas veglias. Andrea ha adina amà ses fragliuns ed è er adina stà gentil cun els. El è plain allegrezza da pudair ir en Ranasca, e quest’allegrezza vul el uss er communitgar a ses fragliuns, per che quels s’allegrian cun el. Ti na dastgas betg emblidar, mia chara dunna, che Giusep è anc in giuven da be 17 onns ch’ha anc las disas e l’imaginaziun d’in uffant, cumbain ch’el fa la cumparsa d’in um sviluppà. Na, na, da quellas crettas blauas na lascha betg pigliar ragisch en tia testa, chara Christina! Da quellas superstiziuns èn en cas da far suffrir in uman e schizunt d’al far donn. N’hajas nagina tema, noss Giusep vegn ad esser precaut en tuttas situaziuns en las qualas el po vegnir in di u l’auter, e sia gronda forza ed agilitad al preservan segir dals privels ch’al pudessan smanatschar. Na ta lascha pia betg turmentar da talas superstiziuns!»

Dunna Christina ch’era ina dunna prudenta, ha sa laschà persvader da ses um che sia tema na saja betg giustifitgada, ma dal tut n’ha ella mai pudì superar il presentiment ch’insatge extraordinari pudess arrivar a ses figl Giusep. Ella n’ha però mai fatg pli menziun da quella chaussa davant ses um, mabain è sa cuntentada da far persenn da tut quai che Giusep, il qual ella amava cun tut la forza d’in cor matern, fascheva, e bain savens spondeva ella grossas larmas cur ch’ella era insanua suletta e laschava vegnir endament che ses presentiment anguschus pudess tuttina sa verifitgar.


Entant s’approximava il di da la chargiada da las alps e dunna Christina Vilan era occupada ils ultims dis cun far la bagascha a ses figl Giusep. Tar quest’occasiun ha ella spons bleras larmas, betg pudend sa liberar dal tut da la tema che ses figl amà giaja encunter ad in privel. Ella aveva gì il pli grond quità da proveder ses figl cun buna e ferma vestgadira, aveva er zuppà tranter la vestgadira intginas bellas pulpas da charn criva ed intgins andutgels da la meglra qualitad.

Tuttenina è arrivà il di da la partenza. Il segund figl, il Luregn, dueva accumpagnar il frar Giusep e chatschar las vatgas dal bab en Ranasca. Prest suenter mesanotg era tut en pe en l’ustaria da Saglioms; pertge che gia enturn las duas da la damaun dueva il muvel sa metter en viadi vers la Ranasca. Ils dus frars che duevan partir ensemen eran gia preparads per il viadi. La mamma als ha fatg in bun ensolver ed als ha necessità da mangiar quasi cunter lur veglia.

Cur ch’il mument da la partenza è arrivà, ha Giusep embratschà sia mamma e l’ha bitschà cun larmas en ils egls. Quai era ina ceremonia che Giusep n’aveva mai fatg fin qua; el n’era mai stà usch liberal cun ses bitschs e larmas n’avevan ins gia blers onns mai vis en ses egls. El ha alura er anc dà il maun a tut ses fragliuns ch’eran a strada ed als dus pitschens che durmivan pacificamain en lur letg ha el fatg – sco che la mamma aveva per disa da far – la s. crusch cun aua benedida ed ha bitschà er els avant che sortir da la stanza. Quell’emoziun dal giuven da fier ha er cumenzà a parair al bab fitg singulara e surprendenta, ma el n’era betg superstizius ed è prest sa revegnì da sia surpraisa. La mamma però vuleva quasi pirir dal mal che squitschava ses cor matern.

Ils dus giuvens han bandunà cun il bab la chasa per ir a metter en moviment il muvel dal bab. Cur che las vatgas e la sterlamenta han bandunà la curt, è Giusep sa vieut ed ha purschì ses maun al bab; il bab al ha er dà ses maun il qual Giusep ha strenschì sco sch’el al vuless rumper; ma el n’ha ditg betg pled al bab; be in’egliada penetranta ha el dà sin quel, è alura sa vieut ed ha bandunà la curt per ir suenter al muvel.

Il bab è returnà en stalla per serrar la porta, ha però stuì restar in mument avant chasa; si’emoziun era quest mument memia gronda per cumparair avant sia dunna ch’era inconsolabla pervi da la partenza da ses figl. Andrea ha sez cumenzà a far chalenders tge che quest sa cuntegnair singular da ses figl haja da muntar; ma cur ch’el è entrà in mument pli tard en stiva tar sia dunna, ha el mussà ina tschera dal tuttafatg indifferenta per calmar sia dunna.


Cur ch’il frar Luregn è returnà da Ranasca, ha el purtà ils salids da Giusep als geniturs e fragliuns. Sco zezen aveva Giusep da vegnir mintga quatter emnas a chasa cun il chaval. Ma el n’è betg vegnì a chasa da mez fanadur; el aveva laschà vegnir il vatger cun il chaval, perquai che la mamma dal vatger era malsauna ed ils ultims dis datiers da la mort. Ils geniturs a Saglioms han ludà lur figl che quel aveva demussà questa cumpassiun cun il vatger.

Luregn è ì en chasa dal vatger a dumandar, co ch’i giaja cun ses frar Giusep ed il vatger ha relatà che Giusep saja da buna luna e fetschia ses servetsch cun plaschair ed er cun facilitad. Il mulscher 30 vatgas n’al fetschia betg la minima difficultad, el haja adina mulsch sias vatgas avant il signun las sias. Il far la laina saja er ina bagatella per Giusep; il guaud saja fitg datiers da la tegia, uschia ch’il zezen haja prest fatg ina chargia u sauma laina per il chaval. L’ultima emna haja Giusep fatg diversas excursiuns sin il fil e sin in pèr pizs che sajan facilmain d’ascender.

Cur che Luregn è vegnì a chasa cun quellas novellas da Giusep, ha la mamma cumenzà a cridar, schend a ses um: «Guarda, guarda, char Andrea, co che noss Giusep n’ha nagin ruaus, el sto adina ascender tut ils pizs e quant facilmain pudess el ina giada ir a smerscha en quests labirints da spelma! O jau tem che mes presentiment d’ina sgarschaivla disgrazia, il qual m’ha persequità gia bleras emnas e dal qual jau na ma poss betg liberar, sa verifitgescha pir memia prest!»

Andrea ha empruvà da quietar sia dunna, discurrind puspè da crettas blauas. Ma en ses intern pensava el tut auter; er el cumenzava a temair per ses figl e na sa pudeva betg liberar da quella tema. La saira è el alura anc sez ì en chasa dal vatger che dueva returnar l’auter di en Ranasca ed al ha ditg da dir a Giusep ch’el, il bab, al supplitgeschia da betg vulair ascender pli ils pizs da la Ranasca, ils quals ins possia ascender be sin trutgs privlus. La mamma al laschia er supplitgar da desister da talas excursiuns che l’inquieteschian zunt fitg. Il vatger ha empermess ad Andrea da relatar quai a Giusep uschè prest sco ch’el arrivia en Ranasca.

L’auter di è il vatger sa mess en viadi cun ses dus chavals, ils quals purtavan a la fameglia da las duas Ranascas il proviant per quindesch dis. Apaina arrivà en tegia, ha el communitgà a Giusep il salid da chasa e l’admoniziun dal bab, la quala ha fatg ina grond’impressiun sin il giuven zezen Giusep. El è sa resolvì d’obedir al giavisch da ses buns geniturs, vesend che quels eran en tema per el.


Il Veptga u Pass da Pigniu era frequentà quest onn fitg savens da passants ch’arrivavan da Glaruna en Surselva per ina u l’autra fatschenta d’economia; ils plirs da quels viagiaturs eran negoziants da muaglia, ma er esters passavan bainduras quella muntogna.

In di enturn s. Luregn, gist dus dis avant che Giusep dueva vegnir a Domat cun ils chavals per manar proviant a la fameglia, è arrivà in ester da Pigniu en tegia da la Ranasca Dadens, il qual vuleva ir a Glaruna. Quest viagiatur discurriva in pau tudestg, ma n’era betg in nativ Tudestg.

Essend il di gia fitg avanzà, ha il signun scusseglià a l’ester da passar anc quel di la muntogna; ma l’ester na vuleva betg desister da ses plan, schend ch’el stoppia gia esser damaun a bun’ura a Glaruna per inscuntrar là in ami ch’al spetgia. El ha supplitgà il signun che quel al dettia in da ses famegls per guida, almain fin a la proxima alp glarunaisa. Il signun ha alura dumandà ses famegls, sch’in dad els veglia accumpagnar quest signur fin a l’emprima alp glarunaisa. L’emprim mument han ils famegls dà nagina resposta sin questa dumandà; tuttenina però è Giusep Vilan sa declerà pront dad ir cun l’ester, sche nagin auter n’al veglia accumpagnar. Il signun ha relatà a l’ester il discurs da Giusep ed ha anc agiunt che quest giuven chapeschia in pau il tudestg e sappia er discurrer in pèr pleds.

L’ester è sa mussà fitg cuntent cun questa offerta da Giusep ed al ha supplitgà da sa far pront per la partenza. Giusep è ì a sa vestgir cun sia meglra vestgadira ch’el aveva en l’alp ed ha er anc prendì cun sai in pitschen satg, en il qual el aveva ina pulpetta da charn criva ed in toc paun. Essend Giusep uss pront, èn ils dus viagiaturs partids. Il signun ha anc ditg a Giusep ch’el duaja pernottar en l’alp glarunaisa; el possia alura returnar damaun cun tutta commoditad.


Ils dus viagiaturs èn partids tranter las quatter e las tschintg da la tegia da Ranasca ed èn arrivads en il Mer vers las tschintg: els èn alura ascendids la muntogna cun pass rapids. Arrivond tar la stgala tagliada en la viva spelma, ha l’ester cumenzà a temair, pertge ch’ina tala via n’aveva el anc mai fatg en sia vita. Giusep ha stuì manar l’ester per in bratsch. En il lieu il pli privlus na dastgava el far nagin pass pli; ma Giusep al ha tschiffà e purtà si dies fin ch’els èn arrivads sin il tschispet. Alura al ha el mess a terra e stueva rir ch’il bun signur tremblava anc sco ina chaglia. Suenter avair ruassà intginas minutas, han ils dus viagiaturs cuntinuà lur viadi ed èn arrivads fortunadamain en il serrar da la notg en la tegia da l’alp glarunaisa. La fameglia da l’alp als han concedì generusamain ospitalitad ed als han laschà pernottar en lur tegia.

Gia vers las trais da la damaun vuleva il signur ester partir ed ha supplitgà Giusep da vulair vegnir cun el anc intginas uras. Giusep cun sia forza ed agilitad colossala aveva plaschì fitg bain a l’ester. Giusep è sa laschà persvader d’accumpagnar il signur anc intginas uras. Uss na temeva l’ester betg pli la via ed era fitg giagliard per mussar ses curaschi. Arrivond in precipizi sper la via, è l’ester s’avischinà memia fitg a l’ur da quel, nua ch’il terren era in pau umid; dond alura in’egliada en la profunditad, ha el piglià ina gronda tema, è sa stgarpitschà, dà per terra e crudà cun in sgarschaivel sbratg en il precipizi.

Quai tut era succedì uschè andetgamain che Giusep, ch’era intgins pass davent da l’ester, n’al ha betg pudì tschiffar avant ch’il precipizi al traguttia. Il pauper Giusep steva qua a l’ur dal precipizi sco schirentà da la tema e sgarschur. El ha observà il cadaver dal signur en in lieu da la profunditad, tar il qual ins pudeva arrivar be cun gronda stenta e grond privel.

Tge dueva Giusep far uss? A l’ester na pudeva el betg purtar succurs, quel n’era betg be mort, mabain ì a frusta. L’emprim mument al èsi vegnì endament da returnar tar la tegia da l’alp glarunaisa e raquintar il cas succedì. La finala è el però sa decidì dad ir en la proxima vischnanca glarunaisa a denunziar il trist cas. Ma sin sia via vers la vischnanca ha el fatg da tuttas sorts pensiers. «Ma craja la glieud che quest um saja ì a smerscha da sez en in lieu, nua ch’i n’è uschiglio nagin privel? Na pudess il magistrat a la fin betg far suspects che jau al haja bittà en il precipizi suenter al avair spoglià e zuppà insanua mia preda.» Quest pensier al ha propi fatg gronda tema.

Suenter avair reflectà in’urella sia situaziun fatala, è el sa decidì du fugir, da fugir en ina terra lontana per che nagin n’al chattia. El ha ditg a sasez: «La fameglia da l’alp glarunaisa m’enconuscha; sch’ins chatta il signur mort, fan ins immediat suspect ch’i saja vegnì commess qua in act violent e tschertga l’assassin. En quella maniera na sun jau segir gnanc a Domat. Perquai vi jau da l’entschatta ennà ir en ina terra fitg allontanada per che nagin na ma chattia pli.»

El ha palpà en ses satg ed ha chattà en quel intginas munaidas; ed en la tschinta da sias chautschas saveva el che la mamma al aveva cusì ina pezza d’aur. El ha palpà ed è sa persvas ch’el haja anc quest daner ed ha uss cumenzà a currer a val quai che las chommas al pudevan tegnair.


En Ranasca spetgav’ins sin Giusep e sperava ch’el arrivia almain sin las uras da mulscher; ma nagin Giusep n’è cumparì. La fameglia era in pau inquietada da quest retard dal zezen, il qual avess daditg pudì esser returnà, er sch’el avess gì accumpagnà il signur ester fin a Dialma. La saira è arrivada, tuttenina la notg, ma Giusep n’è betg sa mussà. Il signun ha cumenzà ad avair tema per il giuven, crajend ch’i pudess esser succedida ina disgrazia cun el.

L’autra damaun è la fameglia da la tegia dadens levada per pli ch’in’ura pli marvegl che l’ordinari; pertge ch’il signun vuleva sez ir en l’alp glarunaisa a tschertgar ses zezen pers. El ha er fatg pli spert da chaschar ed è alura passà tranter las nov e las diesch il Veptga. Essend il signun in um ferm ed in bun pedun, è el arrivà a bun’ura en l’alp glarunaisa.

Dumandond sche ses zezen na saja betg passà cun in signur ester, al han ils famegls glarunais raquintà ch’in giuven d’ina statura giganta haja pernottà tar els ed haja alura accumpagnà la damaun il signur ester vers Dialma; els n’al hajan betg vis a returnar ed er observà naginas persunas estras en lur alp durant il di.

Il signun ha cuntinuà sia via fin a Dialma per s’infurmar là, sch’insatgi haja vis quels dus viagiaturs: ma er a Dialma na vuleva nagin savair insatge da quellas duas persunas, las qualas avessan – tenor il dir dal signun da Ranasca – duì esser passadas tras la vischnanca. Il signun ha raquintà ad in magistrat da Dialma il cas e supplitgà quel da laschar tschertgar ils dus umens.

El è alura returnà mez mort da la fadia e sin il pli aut grad trist e deprimì davart la disgrazia che stueva tenor si’opiniun avair tutga ses bun zezen. Er ils auters famegls han deplorà ensemen cun il sterler la trista sort da Giusep. Ch’el saja anc viv, quai na carteva nagin.

L’auter di avess Giusep gì dad ir cun ils chavals a chasa; ma il signun ha tramess ses paster pitschen tar il signun da la tegia dador ed al ha laschà supplitgar da laschar ir ses zezen cun ils chavals a Domat, perquai che Giusep saja svanì che nagin na sappia nua ch’el saja.

Il signun ed il zezen da la Ranasca Dador han anc fatg quella notg ina visita a la fameglia da la tegia dadens per s’infurmar anc meglier, tge che saja succedì cun il pauper Giusep. Ma tge vuleva la fameglia da l’alp Ranasca far? Els na pudevan betg bandunar l’alp per ir a tschertgar il pers, mabain stuevan spetgar fin ch’els retschaivian novas da Dialma. Il zezen da l’alp dador ch’aveva dad ir l’auter di cun ils chavals a Domat, ha retschet las ordras d’immediatamain communitgar il cas succedì cun Giusep a ses bab, Andrea Vilan. Il zezen ha empermess da far quai ed è partì l’autra damaun cun ils chavals per Domat, trist e consternà da la sort da ses ami Giusep.

La famiglia Vilan a Saglioms, la quala era anc adina preoccupada d’in inquietant presentiment pervi dal figl Giusep, ha tramess gia la sonda saira il figl Luregn a Domat per beneventar Giusep che dueva arrivar là cun ils dus chavals da Ranasca. Quels èn arrivads là vers las nov da la saira, ma betg cun Giusep, mabain cun il zezen da la tegia dador. Luregn ha piglià tema che betg ses frar era vegnì ed è immediat s’infurmà davart il motiv per il qual Giusep na saja betg vegnì quella giada a chasa.

Il zezen al ha raquintà cun curts pleds quai ch’era daventà cun Giusep, e Luregn è currì cun la pli gronda prescha a Saglioms per relatar a ses geniturs la trista nova ch’el aveva retschet dal zezen. Il bab Andrea è immediat sez sa rendì en vischnanca per s’infurmar anc meglier da la chaussa ch’era succedida cun ses figl. Il zezen da l’alp dador al ha raquintà tut quai ch’el saveva dal fatg ed Andrea è immediat returnà a Saglioms cun l’intenziun da sa render anc questa notg sez en Ranasca per ir a tschertgar ses figl. L’entira famiglia Vilan cridava ed era inconsolabla pervi da la trista novitad ch’ella aveva retschet.

Andrea Vilan è partì gia da mesanotg per Ranasca. Enturn las nov da la damaun è el arrivà tar la tegia da la Ranasca Dadens. Il signun al ha retschet cun trista tschera ed ha raquintà a Vilan ch’in famegl da l’alp glarunaisa vischina haja ier suentermezdi purtà la nova ch’ins haja chattà il signur, il qual Giusep aveva accumpagnà sur il Veptga, en in sgarschaivel precipizi in toc dador lur alp; ma da l’accumpagnader Giusep n’hajan ins chattà gnanc ils minims fastizs. Andrea Vilan è sa ruassà in pèr uras en la tegia ed è alura sa mess sin via per passar il pass e sez ir a tschertgar ses figl pers; ma gia il terz di è el returnà en Ranasca, damai ch’er el n’aveva betg chattà fastizs da ses figl.

L’auter di è el returnà a chasa sia cun las tristas novas che Giusep saja svanì; el saja probablamain crudà en ina sfessa ch’ins n’al possia betg pli chattar. Dunna Christina, la mamma da Giusep, e tut ils uffants vulevan sa desperar da quellas novas. Ma tut quai n’ha betg megliurà la chaussa; Giusep era svanì ed è restà svanì. Ils paupers geniturs fissan stads in pau pli consolads, sch’ins avess almain chattà la bara da lur figl; ma els n’avevan betg pli speranza che quella vegniss chattada, suenter ch’ina inundaziun – succedida en la terra glarunaisa l’entschatta settember – n’aveva betg manà a la scuverta dal pers.


IV.
[edit]

Trais onns eran gia passads suenter questa trista catastrofa succedida en Ranasca cun il zezen Giusep Vilan, ma l’encreschadetgna per il giuven n’era betg anc svanida en la famiglia; surtut la mamma cridava anc savens per ses char figl pers, il qual ella – cun ils auters members da la famiglia – tegneva per mort.

Dal rest steva la famiglia Vilan bain ed aveva fatg fitg bunas fatschentas en l’ustaria a Saglioms. Essend il patrun da quella in um vegl che na possedeva betg atgnas forzas per administrar e lavurar ina tala possessiun, l’ha el vendì ad Andrea Vilan per in pretsch discret, e quest ultim è s’allegrà da quest acquist, enconuschend la buna posiziun da ses effect cumprà. El era stà en cas da pajar l’effect cun munaida contanta e n’aveva betg stuì far debits per sbursar la summa da 8000 rentschs – da quel temp in grond chapital. Apaina che Andrea era il patrun da la possessiun, ha el restaurà la chasa ed endrizzà si’entira economia en autra maniera.

Vesend ch’el stueva spender blers daners per lavurs da mastergnants, surtut al ferrer, ha el tramess ses terz figl Gion en vischnanca tar il ferrer, per far emprender il mastergn da fravi. Gion era in giuven da be 14 onns, ma grond e ferm e quasi da la medema statura sco Giusep. El aveva plaschair d’emprender quest mastergn e fascheva buns progress en quel; ses maister era fitg cuntent cun el. Ma ina chaussa na pudeva Gion betg emprender suffizientamain tar ses patrun a Domat, numnadamain l’art da bain enferrar chavals.

Havend finì ses dus onns d’emprendissadi tar ses maister, ha Gion rugà ses bab da pudair ir anc in temp a Cuira per emprender meglier d’enferrar chavals. Il bab al ha concedì quai ed al ha procurà in bun maister. Gion era diligent e lavurus ed ha emprendì fitg bain l’enferrar chavals da ses nov maister; ma el ha er gì l’occasiun da sa perfecziunar en autras chaussas da ses mastergn. El ha prest accurschì che ses maister a Domat era be in tschavat en confrunt cun ses maister da Cuira. El ha relatà a ses bab tut quellas observaziuns ch’el aveva fatg ed il bab è stà cuntent da laschar lavurar pli ditg ses figl sco famegl en l’ufficina da ses preschent maister.

En quest’ufficina ha Gion fatg enconuschientscha cun auters giuvens da ses mastergn ed ha alura er frequentà cun quels diversas cumpagnias per star allegher. El era bain en tuts rapports in giuven decent e na fascheva mai insatge ch’ins avess stuì censurar. Ma en la cumpagnia da quels giuvens esters, dals quals plirs avevan lavurà sco famegls en autras citads da la Svizra, udiva el da tuttas sorts istorgias sur l’allegra vita en quellas citads pli grondas, e tuttenina è naschì en el il desideri dad er girar in pau il mund per pudair raquintar pli tard insatge da terras estras. La dumengia cur ch’el era sin visita a Saglioms ha el communitgà quest giavisch a ses geniturs. Quels na vulevan savair nagut da quai; ma Gion als ha rugà e supplitgà uschè ditg, fin ch’il bab al ha lubì da viagiar in mez u in onn sco famegl en ses mastergn.

Il giuven è sa provedì cun las scrittiras necessarias ed ha bandunà cun l’emprima buna occasiun Cuira per sa render a Turitg, nua ch’el sperava da chattar lavur avunda. In mund tut nov è s’avert avant ils egls dal frestg giuven ed el era fitg cuntent d’avair bandunà Cuira. El ha prest chattà a Turitg lavur tar in dals megliers ferrers, al qual il ferm ed adester Grischun plascheva. Perquai al ha il maister instruì gugent en chaussas, en las qualas Gion Vilan n’era betg anc uschè versà. Ma quai che plascheva al maister da Turitg il meglier era che Gion sa depurtava bain. Il maister ha er prest accurschì ch’el n’aveva mai gì in famegl che saveva enferrar uschè bain chavals sco Gion e perquai al occupava el quasi semper cun questa lavur. Gion ha passentà intgins agreabels mais a Turitg; ma el n’era betg anc cuntent cun il mund ch’el aveva vis fin uss; el pensava gia da bandunar Turitg per ir en in’autra citad. El era uss in bun e ferm ferrer e sperava da chattar lavur en mintga citad. I sa tractava uss be anc da savair, en tge citad ch’el veglia ir.

Udind el in di en ina cumpagnia d’auters mastergnants, tge bella e ritga citad che Basilea saja, è el sa decidì dad ir en quella citad. El ha immediat annunzià a ses maister da Turitg ch’el veglia bandunar en otg dis Turitg. Il patrun avess gugent tegnì Gion tar sai ed al vuleva stimular da restar pli ditg en ses preschent servetsch; ma Gion ha declerà ch’el na veglia betg midar sia resoluziun. El ha alura anc scrit in pèr lingias a ses geniturs per communitgar a quels ch’el bandunia Turitg. Suenter quels otg dis è el partì per Basilea, è arrivà là en dus dis ed ha immediat chattà in servetsch.

Cur che ses geniturs han retschet quella brev da Gion han els tschiffà gronda tema, e la dunna Christina ha ditg a ses um Andrea: «Vesas, mes char Andrea, nus perdain er anc quest figl. Jau deploresch che ti al has concedì dad ir en terras estras; noss pauper Gion è anc memia giuven per sa render en il mund. El s’interessescha cun ina giada per tut il nov e mintga vagabund ch’al raquinta insatge remartgabel d’in lieu, è capavel d’al engianar e far crair ch’el al veglia mussar la terra da la cucagna. O, jau ta rog, fa scriver a Gion ch’el duaja immediatamain returnar a chasa, nus hajan basegn da si’assistenza.»

Andrea ha sez confessà che sia dunna haja raschun ed è anc ì quella saira en vischnanca per far scriver ina brev a ses figl Gion a Turitg. Ma las postas n’eran da quel temp betg uschè speditivas sco da preschent e cur che la brev dad Andrea Vilan è arrivada a Turitg, era ses figl gia partì da là, però senza dir a ses patrun da Turitg nua ch’el intenziuneschia dad ir. N’arrivond nagina resposta da Gion sin la brev dal bab, steva quel per partir sez a Turitg per manar a chasa ses figl. Però eran da quel temp las lavurs champestras uschè urgentas ch’el n’ha betg chattà temp e peda da far quest viadi a Turitg. El ha entant sperà che ses Gion al obedeschia ed al dettia bainprest ina resposta sin sia brev. En questa maniera èn passads trais mais, durant ils quals el spetgava mintga di ina brev da ses figl absent.

N’arrivond mai naginas novas dal figl Gion, è Andrea Vilan ì a Cuira ed ha supplitgà la regenza da laschar requirir quel. La regenza ha correspundì a la supplica da Vilan ed ha laschà tschertgar Gion Vilan tras la regenza da Basilea.

En circa in mais è arrivada la resposta uffiziala da Basilea ch’in tschert Gion Vilan saja stà en plazza tar tal e tal ferrer da Basilea, ma ch’el haja gia bandunà avant quatter mais questa citad e ch’i na saja betg stà pussaivel d’eruir, en tge lieu ch’il giuven saja sa rendì. Però sajan ins vegnì a savair ch’el haja bandunà Basilea en cumpagnia d’in auter ferrer, in Tudestg, ed ins supponia che quels dus lavurants sajan passads en Frantscha, nua ch’il Tudestg era gia stà avant ch’el vegnia a Basilea. Retschavend Andrea Vilan quellas notizias da la regenza, na saveva el betg tge pigliar a mauns. En la chasa da Saglioms è danovamain sa derasada gronda tristezza ed affecziun per il segund figl che la famiglia pensava d’avair pers per adina. Ma far na saveva ella nagut, ella stueva sa remetter en la veglia da Dieu. Da vulair ir a tschertgar ses figl n’ha Andrea Vilan betg pensà; el saveva che quai fiss dal tuttafatg inutil. Las disgrazias succedidas cun quels dus figls al han avertì da betg laschar bandunar chasa ils auters otg uffants. El aveva lavur per tuts avunda e steva fitg bain cun sias finanzas.


Ma ses figl Gion n’era betg ì a perder, sco quai che Andrea Vilan pensava; en cumpagnia dal menziunà Tudestg aveva el extendì ses viadi fin a Paris e chattà là servetsch tar in ferrer che fabritgava da tuttas sorts chars e charrotschas. Qua saveva il giuven ester anc emprender bler. Quella lavur al plascheva fitg bain. Il patrun aveva sper sia fravgia in’ufficina da roder, en la quala el occupava dudesch lavurants. Cur che Gion aveva peda, frequentava el quella ufficina dals roders per guardar, co che quels lavurian ed el è s’acquistà en curt temp ina bun’idea da quest mastergn. In dals lavurants ch’è daventà ses ami, al ha declerà e mussà bleras chaussas, surtut la construcziun e la manipulaziun da las diversas maschinas ch’eran qua en diever e da las qualas Gion n’aveva fin uss gì nagin’idea.

Gion Vilan era uss gia dus onns a Paris, aveva emprendì ses mastergn da fundament, enconuscheva la lingua franzosa e la discurriva sco in nativ Franzos. El aveva l’intenziun da restar anc in u dus onns a Paris; ma nunspetgadamain ha el cumenzà a far tut auters plans. Tranter ils famegls da ses patrun sa chattava in Franzos da la Bretagna. Quel era vegnì da terras estras ed entrà avant trais mais en servetsch tar il maister da Gion.

Quest ultim n’aveva betg anc fatg l’enconuschientscha da quest nov famegl, damai che quel lavurava en l’ufficina dals roders. Faschond tut ils famegls, ils ferrers ed ils roders, ina dumengia suentermezdi ina promenada cun il maister per star ina giada alleghers suenter intginas emnas da greva lavur preschanta, ha Gion emprendì d’enconuscher il roder da la Bretagna. Quest ultim ha raquintà ch’el saja er stà en l’America, numnadamain en il Canada, ed haja lavurà divers onns a Québec. En quella citad gudognian ils lavurants da mastergn fitg bler, damai ch’i saja en quella terra gronda mancanza da lavurants. Tut ils lavurants tadlavan cun bucca averta ils raquints dal Breton, surtut cur ch’el ha cumenzà a raquintar dals cumbats cun ils Indians che sajan fitg guerrils ed impedeschian cun lur ostilitads la derasaziun da la cultura en quella terra. Udind Gion Vilan talas istorgias, è el sa pustà datiers dal raquintader per na manchentar nagin pled da quel.

Avend il Breton gist raquintà in’interessanta episoda, succedida durant il cumbat dals Canadais emigrads cun ils Indians, ha l’ami da Gion ditg a quel: «Tge schessas ti, Vilan, sche nus dus emigrassan er en il Canada? Jau avess in grond desideri da vesair quella terra e da far conuschientscha cun quels Indians guerrils.» Udind quels pleds, è il Breton sa vieut ed ha dumandà Gion: «Avais Vus num Vilan? Essas Vus in Franzos?» Gion al ha respundì ch’el haja num Vilan, ma na saja betg in Franzos, mabain in vischin da la Republica grischuna che giaschia en las muntognas da las Alps e cunfineschia cun la Svizra.

Il Breton ha respundì: «Jau hai er enconuschì in tschert Vilan a Québec en il Canada, el era in giuven gigant cun ina forza starmentusa. El era ester a Québec e serviva tar in squadratur; la lingua franzosa ch’ins discurra a Québec chapiva el, ma na la saveva betg discurrer cun facilitad. Ses patrun, il qual jau enconuscheva fitg bain, stimava fitg quest Vilan pervi da sia gistadad, sia diligenza en las lavurs ed er pervi da sia forza colossala, la quala el duvrava però be en cas d’urgent basegn. Quest giuven era forsa in pau pli grond che Vus, ma i ma para che Vus hajas tschertas sumeglientschas cun quel. N’avais Vus betg forsa in frar en terras estras?»

Gion ha respundì al Breton: «Jau hai bain in frar cun num Giusep, il qual è svanì da chasa che nus na savain betg nua ch’el è; ma nus avain adina pensà ch’el saja mort, damai ch’in signur, il qual el dueva manar sur in’auta muntogna, è vegnì chattà mort en in sgarschaivel precipizi; mes frar è probablamain er ì a frusta en quella disgrazia, ma ses corp n’han ins betg chattà, malgrà ch’ins al ha tschertgà cun la pli gronda diligenza ed attenziun en tut quella cuntrada, nua che la disgrazia era succedida. Dal tut nunpussaivel n’èsi betg che mes char frar vivia.»

«Vus avais ditg che Voss frar haja num Giusep?», ha respundì il Breton; «sche jau na ma sbagl betg fitg, numnavan ins quel Vilan a Québec ‹José›, in num ch’è tuttina sco Giusep. Jau ma regord anc fitg bain che ses collavuraturs, tar ils quals el steva en auta stima e bun credit, al numnavan uschia. Che quest José Vilan a Québec saja Voss frar na vi jau betg pretender; ma jau poss sincerar ch’el ha sumeglientschas cun Vus. Jau n’hai betg enconuschì meglier quest giuven, ma al hai vis savens, surtut las dumengias, cur ch’el gieva a messa e passava la via, nua che jau abitava.»

Gion Vilan n’ha betg pli bandunà il Breton quel di e mintga saira suenter la lavur tschertgava el la cumpagnia da quel e discurriva cun quel be dal Canada, s’infurmava da tuttas chaussas e surtut er da quest singular José che n’al vuleva betg pli ir or dal chau. La speranza che quest José en il Canada pudess esser ses frar pers è creschida di per di, ed il viv giuven na fantisava uss da nagut auter che dal Canada. «A Canada stos ti ir!», scheva el a sasez. «Ma tge vegnan a dir mes geniturs, sche jau vom sur l’ocean?», sa dumandava el l’auter mument.

Il pauper Gion n’ha betg pli chattà ruaus a Paris: el fascheva mintga di plans dad ir en il Canada. La chaussa era però tuttina in pau ristgusa. Far in viadi che durava da quel temp in fin dus mais sin la mar n’era betg ina bagatella. Alura pensava el er a ses buns geniturs ed a ses fragliuns, ils quals el temeva da mai vesair pli, sch’el viageschia en il Canada. Da l’autra vart al steva ses frar Giusep, il qual el amava cun tut ses cor, di e notg avant ses spiert; gea, el siemiava da quel ina notg suenter l’autra. Suenter avair fatg chalenders in pèr mais, ha el prendì la ferma resoluziun dad ir en il Canada. La munaida necessaria per il viadi possedeva el, cumbain ch’el aveva da spender circa 200 frs. per far quest lung viadi.

In di è el ì tar ses maister ed al ha communitgà ses intent da bandunar Paris. Il maister vuleva savair il motiv, per il qual el veglia bandunar ses preschent servetsch. Gion al ha raquintà l’entira istorgia da ses frar Giusep e ch’el speria da chattar ses frar pers en il Canada; il roder da la Bretagna al haja raquintà d’in giuven ester a Québec, il qual saja sa numnà José Vilan, e tenor la descripziun dal Breton possia quel forsa esser ses frar pers.

Il maister s’ha dà tutta paina per far desister Gion d’in tal plan romantic, ma senza success. Gion ha insistì testardamain da far quest viadi. Sch’el na chattia betg ses frar ed er nagins fastizs da quel, sche haja el l’intenziun da prest returnar. Lavur chattia el segiramain er a Québec per pudair s’acquistar la munaida per il spendi da ses return, sch’el na prefereschia betg forsa da star en il Nov Mund per adina. Vesend il maister che Gion n’era betg dispost da tadlar ses avertiments, al ha el ditg: «Ebain, Gion, quai è Vossa pel, la quala Vus purtais a la fiera. Sche Vus na vulais betg tadlar mes bun cussegl, sche faschai quai ch’As plascha.» E Gion ha immediat fatg sia preparaziun da partir per il Nov Mund. El era en possess da circa 250 frs., ils quals eran suffizients per pudair navigar cun in bastiment a vela, ed el sperava ch’igl al restian anc circa 50 frs. suenter avair pajà tut las spesas dal lung viadi.


Suenter in mais è Gion partì da Paris ed è ì cun sia pesanta valisch si dies a Le Havre per tschertgar in bastiment che navigheschia en il Canada. Suenter in pèr dis è arrivà a Le Havre in bastiment englais che navigava a Québec. Gion è vegnì retschet sin quel sco passagier ed ha stuì sbursar per far quest viadi da Le Havre a Québec 170 frs. Ina bella damaun dal zercladur è il bastiment sa mess en moviment ed ha bandunà il port da Le Havre per navigar a Québec.

Da quel temp n’avev’ins anc nagins bastiments a vapur ed il viadi da l’Europa en l’America durava savens ditg; il temp dal viadi dependeva principalmain da la favur da l’aura, dals vents favuraivels; era il vent cuntrari a la cursa dals bastiments, vegnivan quels savens bittads enavos e stuevan traversar la medema surfatscha da la mar duas fin trais giadas per puspè vegnir sin il dretg curs.

Gion è ì cun nauscha conscienza sin il bastiment ch’al dueva manar en il Nov Mund; el laschava vegnir endament ch’el fetschia quest lung viadi cunter la voluntad da ses chars geniturs; da l’autra vart sa confortava el, schend a sasez ch’el fetschia quest viadi en interess da ses geniturs, essend ch’el veglia ir a tschertgar ses frar pers.

Ils otg emprims dis dal viadi eran passads fitg fortunadamain; l’aura era stada d’in cuntin fitg bella ed agreabla. Gion aveva bain er tschiffà l’enconuschent mal da mar, ma betg ferm; en dus dis era el puspè saun e frestg. Il novavel di dal viadi sin la mar ha l’aura cumenzà a far ina tschera pli trida: l’orizont era cuvert cun nivels stgirs che s’avischinavan adina pli fitg. Gion ha observà vi da las tscheras dals mariners che quels na prendevan questa midada da l’aura betg per ina bagatella; els faschevan tscheras seriusas ed il chapitani dal bastiment ed ils dus auters uffizials eran semper sin la punt da la nav e contemplavan l’orizont cun lur telescops. I n’è però succedì nagut displaschaivel quel di e la calma che regiva la saira sin la mar ha lubì als 40 passagiers che sa chattavan sin il bastiment dad ir a letg sco per il solit.

Vers la damaun è prorutta andetgamain ina ferma burasca. In pèr sgarschaivlas buffadas d’in ferm vent occidental han dà in pèr squassadas al bastiment che tut ils passagiers èn siglids en pe ed èn sa vestgids. Gion Vilan era in dals emprims ch’era pront d’ascender sin la punt dal bastiment; ma la porta dal local en il qual sa chattavan ils passagiers, era fermada uschè ferm ch’els na la pudevan betg avrir. Els han spluntà e fatg canera, ma invan. La burasca creschenta fascheva uss in’uschè sgarschaivla ramur e las undas inquietas che devan cunter il bastiment in tal fracass ch’il sbragir dals passagiers n’ha betg pudì vegnir udì dals mariners che stevan sin la punt e per part sin ils arbers per serrar las velas dal bastiment.

Tuttenina è però cumparì in uffizial sin la porta dal local, en il qual eran impraschunads ils passagiers ed ha communitgà a quels ch’els na dastgian betg vegnir sin la punt, damai che la burasca saja uschè ferma che apaina ils mariners possian sa tegnair en pe: las undas inundeschian mintga mument la punt da maniera che glieud che na saja betg disada sin in bastiment, fiss en grond privel da vegnir bittada en la mar. Dal reminent n’existia da preschent nagin privel per il bastiment, damai ch’ins na saja betg en vischinanza da terra e na stoppia betg temair in naufragi.

Quest’admoniziun da l’uffizial n’è betg gist stà in grond confort per ils passagiers timids. Ma els èn tuttina sa quietads in pau, sperond che la burasca na duria betg ditg. En quel reguard eran els però sa sbagliads. La burasca aveva bain cumenzà cun in temporal, ma cur che quel è stà passà, èsi prest sa mussà che l’aura aveva midà dal tut e ch’ins aveva da spetgar in trid viadi per ils proxims dis. Cur che la mar era sa calmada, ha il chapitani fatg sias calculaziuns cun ils instruments e chattà ora che la burasca aveva rebattì il bastiment per circa 100 miglias englaisas e che quel aveva pers ses curs per circa dus grads. Il bastiment stueva uss impunder dus fin trais dis per arrivar al punct, nua ch’el era stà avant ch’erumpia l’orcan. El era uss prest duas emnas en viadi ed aveva apaina traversà ina terza dal spazi ch’el aveva da far per arrivar a Québec.

Il viadi gieva uss be plaun plaun vinavant, ma senza ch’i fiss succedì insatge dischagreabel. Pir suenter otg dis ha il tschiel cumenzà a sa serenar ed a mussar ina pli bella fatscha. Ins sperava da finir la fin d’emna il viadi – ma quella calculaziun era fatga senza l’ustier. Dirigind il bastiment pli fitg vers nord, han ils mariners observà in di grondas muntognas da glatsch che chatschavan en il current da la mar vers sid; il bastiment ha pia stuì sa retrair e midar sia direcziun per betg s’exponer al privel da vegnir smatgà da quels terribels glatschers nudants. En questa maniera è il bastiment puspè vegnì retegnì per intgins dis en sia cursa directa vers Québec. Essend la mar per auter quieta, èsi reussì facilmain al bastiment da guntgir il glatsch e da pudair prender puspè suenter intgins dis la dretga direcziun.

Als passagiers pareva il temp in pau lungurus, n’avend nagin’autra occupaziun che da guardar sin la surfatscha da la mar; terra n’avevan ins betg vis pli dapi ch’il bastiment aveva bandunà il Chanal situà tranter la Gronda Britannia e la Frantscha. Surtut Gion Vilan, il qual era endisà da lavurar mintga di diligentamain vi da ses mastergn, na saveva betg co mazzar ils dis sin il bastiment. Ma sco che tut en il mund prenda ina fin, uschia er il viadi sin in bastiment a vela.

Suenter in viadi da 35 dis han ins observà da lontan terra; quai era l’impurtanta insla Terranova che stat avant la sbuccada dal grond golf da Saint-Laurent, la quala ils navigaturs han pudì vesair sco emprim. Cur ch’è resunà il clom: «terra!» èn tut ils passagiers ascendids la punt dal bastiment per sa persvader che lur lung e stentus viadi prendia prest ina fin. Il di suenter a bun’ura ha il bastiment, ch’era chargià bravamain cun da tuttas sorts martganzias, sbartgà sin quest’insla, nua ch’il chapitani dal bastiment aveva da far diversas fatschentas, e pir il terz di ha il bastiment cuntinuà ses viadi, entrond en l’intern dal golf dal grond flum. L’auter di vers la saira èn ins arrivà a Québec. Ils passagiers han immediat bandunà il bastiment ed eran leds d’avair puspè suenter 40 dis terra franca sut lur pes.


Québec era ina citad nova ed il stimà lectur na dovra betg s’imaginar che noss Gion Vilan da Saglioms saja entrà en in Paris. Il Canada è vegnì scuvert l’onn 1497 dal Franzos Cabot; ils Franzos han gia prendì a l’entschatta dal 16avel tschientaner possess da quella terra; ma la colonisaziun n’ha a l’entschatta betg fatg gronds progress. Quasi in entir tschientaner sa chattavan qua e là pitschnas colonias u plitost factorias ch’intermediavan il commerzi cun ils Canadais selvadis, ils quals vendevan als colonists pels e pellitschas da lur chatscha. Pir en l’emprima mesadad dal 17avel tschientaner è sa furmada ina pli gronda populaziun franzosa en il pajais. Anno 1628 han ils Franzos fundà a la sbuccada dal Saint-Laurent la citad da Québec e l’han fortifitgà per lur segirtad, ed anno 1640 han els alura construì la citad da Montréal; ma pir l’onn 1663 ha il Canada retschet in guvernatur ed in’administraziun coloniala regulara.

Suenter avair ruassà in di, ha Gion Vilan tschertgà lavur ed è immediat entrà en servetsch tar in ferrer, il qual aveva lavur pli che avunda. Ed apaina s’orientà in pau en ses nov servetsch ed en las stradas da la citad, ha el cumenzà cun la tschertga da ses frar Giusep. L’adressa dal maister tar il qual ses frar – vul dir quest José Vilan, dal qual il Breton aveva raquintà a Gion a Paris – lavurava aveva Gion, ed el è ì a tschertgar il manaschi da quel. Suenter ditg tschertgar al ha el chattà. Il maister ha fixà il giuven ester cun grond’attenziun ed al ha dumandà tge ch’el veglia. Gion al ha respundì: «Sco ch’in Franzos da la Bretagna m’ha raquintà a Paris, duai in tschert José Vilan esser stà emploià avant in pèr onns tar Vus. Jau giavischass da savair, sche quest giuven è anc qua tar Vus u tar in auter maister a Québec. Insumma mintga nova che Vus ma pudais dar da quest numnà José ma fiss fitg bainvegnida.»

«E pertge As vulais infurmar davart quest José Vilan?», ha dumandà il maister lainari.

«Perquai che quel è probablamain mes frar», ha respundì Gion.

«Alura avais vus er num Vilan», ha dumandà il maister. «Gea, jau hai num Gion Vilan», ha respundì Gion.

«Ma, nua duai Voss frar sa chattar? Na savais Vus pia betg segir, nua ch’el è che Vus vegnis a Québec tar mai a tschertgar el?», ha remartgà il lainari.

Gion Vilan na saveva betg chapir questas resalvas dal maister; el aveva simplamain vulì s’infurmar, sch’in tal José Vilan saja stà tar quest maister e crajeva che quest José avess ina giada u l’autra forsa communitgà a ses patrun, danunder ch’el saja ed en qual pajais dal mund che ses geniturs abiteschian. Vesend però ch’il lainari n’era betg dispost d’al dar scleriment, ha el cumenzà a raquintar al maister l’entira istorgia da ses frar Giusep. Il maister ha tadlà attentamain il raquint da Gion e cur che quel ha gì finì quel, al ha el supplitgà da vulair descriver in pau l’um ch’el tschertgia. Gion ha descrit ses frar uschè exactamain sco ch’el saveva, ha raquintà da sia gronda statura e da sia fermezza colossala, insumma ha el fatg sia descripziun uschè bain sco ch’el saveva.

Il maister lainari al ha sinaquai respundì: «In tschert José Vilan ha per propi passentà quasi dus onns en mes servetsch; el era in giuven grond e ferm, sco che Vus avais raquintà, ed jau stoss anc agiunscher ch’el aveva gronda sumeglientscha cun Vus. El era vegnì a Québec ch’el na saveva betg discurrer ina da las linguas ch’ins discurra qua. In da mes enconuschents da lingua tudestga m’al aveva preschentà e ma supplitgà d’occupar quest ester. Faschond il giuven ina bella figura e cumparsa, al hai jau acceptà per prova en mes affar. Il giuven n’enconuscheva a l’entschatta betg endretg il mastergn da lainari; ma sa mussond per l’auter fitg adester e diligent, hai jau gì pazienza cun el.

Suenter in quart onn lavurava el gia bain sin il mastergn ed jau era en tuts reguards fitg cuntent cun el. Il giuven era però adina melancolic e na chapiva betg da s’acquistar amis. El gieva adina sulet e na frequentava betg las cumpagnias da ses collavuraturs. Quai na plascheva betg a quests ultims; ma els sa pertgiravan da vulair bintgunar il giuven, essend quel adina pront cun ils pugns, cur ch’insatgi al vuleva tentar en ina maniera u l’autra.

Suenter in onn ha el cumenzà a discurrer andantamain la lingua franzosa ed jau era led da quai; pertge che jau al pudeva uss duvrar sco inspectur sin la plazza da lavur e nagins dals auters famegls dastgavan avrir la bucca, cur che Vilan aveva cumandà insatge. Dapi che jau al aveva fatg inspectur, abitava el en chasa mia ed jau era fitg cuntent cun ses depurtaments.

Vus savais ch’il Canada è ina terra ch’appartegna atgnamain als abitants nativs da quella, ils quals nus numnain Indians; quels abitants sa dividan en blers pievels pitschens che fan savens guerra tranter pèr; ma tut quels pievels èn perina, cur ch’i sa tracta da far guerra cun ils colonists, surtut cun quels colonists che sa fatschentan cun agricultura. Els han tema ch’ils colonists als prendian lur territori da chatscha e commettan alura bainduras barbarias cunter ils colonists che vivan sin ils cunfins vers lur abitadis. Cur che talas scenas da barbaria succedan, ston ils colonists far vendetga, uschiglio chatschassan ils Indians nus prest tuts or dal pajais.

Suenter tals cumbats cun ils selvadis, en ils quals ils colonists restan a la lunga adina victurs, rogan ils Indians per la pasch, la quala ins als conceda gugent, sch’els empermettan da restar quiets sin lur territori e da far commerzi cun ils colonists. En temps da pasch cumparan ils Indians fitg savens en las citads da Québec e Montréal ed er en vitgs pli gronds, nua ch’els pon barattar lur pels e pellitschas per chaussas ch’els dovran en lur economia.

Ins na po betg snegar ch’er ils colonists commettan bleras ingiustias cunter ils Indians, pajond per exempel apaina la terza part da la valur per ils products ch’els cumpran da quels; e cur ch’ils Indians vegnan bainduras en las citads, n’als tract’ins betg il meglier.

Mes inspectur José Vilan è stà in di perditga da las crudelitads ch’intgins citadins da Québec han commess cunter intgins Indians ch’eran arrivads en la citad per vender pels. Intgins umens rubiestis da Québec han insultà en miserabla maniera quels paupers selvadis, als han prendì las pels e na vulevan betg pajar il pretsch cunvegnì. Dumandond ils Indians in gist pajament per lur martganzia, han ils cumpraders cumenzà a far beffas cun quels; quai ha irrità ils Indians da tala maniera ch’els han cumenzà a far smanatschas. Ma quai era gist quai che quels da Québec vulevan; els han sdrappà las pels or dals mauns dals Indians ed han auzà lur pugns.

José Vilan era fin uss restà tut quiet. Ma vesend el quella miserabla procedura da quels cumpraders, ha el prendì partida per ils Indians ed ha ditg a quels da Québec ch’i saja vairamain ina vargugna da tractar ils paupers Indians en questa maniera. El aveva strusch pronunzià quests paucs pleds che quels da Québec al han circumdà per al maltractar. Quai al ha irrità da tala maniera ch’el ha tschiffà dus da quels ch’al eran il pli datiers cun ses mauns ed als ha bittà per terra cun in sulet stausch; ils auters vulevan vegnir en agid a lur cumpogns imprudents, ma Vilan als ha terrà tuts ensemen, als ha sdrappà las pels da lur mauns e las ha bittà avant ils pes als Indians, ils quals stevan qua cun bucca averta, vesend ch’els avevan chattà in defensur uschè valurus. Els han dà in terribel sbratg per inditgar lur victoria ed èn immediat s’absentads, bandunond la citad.

Vilan però, essend danovamain ingiurià da ses inimis, als ha bastunà tuts in suenter l’auter da tala maniera ch’els pudevan apaina levar. El ha alura sbragì: «Uss avais vus quai che vus avais merità, miserabla canaglia e ladramenta!» Ed avend dà questas titulaturas a ses adversaris, è el s’absentà ed è arrivà a chasa anc adina mez ravgià.»

«Ma tge han alura quels umens fatg, ils quals Vilan aveva maltractà?», ha dumandà Gion Vilan il lainari.

Quel ha alura cuntinuà ses discurs ed ha ditg: «Quels umens avessan gugent fatg vendetga a Vilan, ma els n’avevan betg il curaschi d’attatgar lur victur ed anc bler main d’al persequitar. Ma in da quels umens enconuscheva Vilan ed al ha clamà tiers: «Spetga ti scroc, ti ans das nagins culps pli!» E schend quels pleds, ha el fatg in segn ch’inditgava sia resoluziun da vulair stilettar ses inimi.

Vilan aveva observà quella chaussa e chapiva fitg bain ch’el haja s’acquistà intgins inimis mortals en questa citad e ch’el pudess esser en privel da perder qua sia vita. El m’ha communitgà l’entira scena ed ha ditg ch’el saja sa decidì da bandunar Québec per betg forsa vegnir tratg en ina scena seriusa cun quella ladramenta. Jau n’al vuleva betg laschar partir, ma el n’ha betg tadlà mes cussegl e m’ha declerà ch’el bandunia immediat la citad. Vesend che jau n’era betg bun da far midar ses plan, al hai jau dà tut la paja ch’el aveva anc da bun da mai, ed el ha alura anc bandunà quella saira da stgir la citad.

Quai è pia l’istorgia da José Vilan che m’ha servì quasi dus onns sco lainari e sco inspectur en mes affar. Autras infurmaziuns na sai jau betg dar a Vus; pertge che suenter la saira da sia partenza n’hai jau mai pli udì insatge da José Vilan.»

Gion Vilan era quasi dal tut persvas che quest menziunà José pudess esser ses frar pers ed el ha anc dumandà il maister: «Na possedais Vus betg forsa in u l’auter object ch’appartegneva a quest José Vilan?» Il maister al ha respundì che José haja laschà en ses dormitori intgina vestgadira vedra e nauscha ch’el n’haja betg vulì prender cun sai; el craja che questas chaussas sa chattian anc en la chombra dal giuven, el veglia ir a guardar sch’el las chattia. Il maister è sortì e returnà suenter curt temp cun in satg nausch ch’el ha immediat avert. En quel sa chattava ina chamischa nauscha ed ina chamischola da carpun.

Gion ha intercurì exactamain ils dus tocs ed ha alura exclamà cun allegrezza: «Dieu saja ludà, quest José Vilan na po esser nagin auter che mes char frar Giusep! Guardai, la chamischa è nudada cun las inizialas ‹G.V.›, gea ellas èn nudadas exactamain en maniera ed en il lieu sco che mia mamma aveva per moda da nudar la biancaria, chamischas e lenziels da nossa famiglia; jau enconusch fitg bain quellas inizialas. E da quel ponn sco ch’ha questa chamischola, n’hai jau vis nagliur auter ch’en il Grischun: la launa da quel ha mia mamma sezza filà; la chamischola è er da colur blaua, sco ch’ins porta talas quasi be en nossa cuntrada.» Gion Vilan ha engrazià chaudamain al maister per las infurmaziuns ch’el aveva retschet ed è alura ì cun pass rapids en ses quartier.

Gion ha ditg a sasez: «Mes char frar Giusep viva anc, gea el viva ed igl è mi’obligaziun d’al tschertgar fin che jau al chat.» Ma Gion ha chapì fitg bain ch’el na possia far nagut auter en quel mument che da star en plazza tar ses maister fin ch’el haja gudagnà avunda daners per pudair ir a la tschertga da ses frar. El lavurava cun tutta diligenza e ses maister era uschè cuntent cun el ch’el al ha gia augmentà suenter l’emprim mais la paja. Gion spargnava uss sia munaida sco in ranver: el spendeva gnanc in quatrin per chaussas inutilas u per ses divertiment.

Dal reminent gieva el, cur ch’el aveva liber, bler enturn a s’infurmond d’ina chaussa e l’autra e fascheva da dumengias er excursiuns dador las portas da la citad sin l’entir territori da quella. Surtut s’infurmava el er dals divers pievels indians, ils quals vivevan en il Canada, spezialmain da lur abitaziuns, lur vitgs, lur costums en temps da pasch e da guerra. El aveva er chattà a Québec in mastergnant da Turitg ch’era gia blers onns en questa citad; quel enconuscheva meglier che mintga auter ester il Canada e ses abitants e quel raquintava mintga di a Gion Vilan las diversas istorgias succedidas en quest pajais.


V.
[edit]

Gion Vilan aveva uss gia lavurà pli che in onn a Québec e durant quest temp fatg tut ses pussaivel per scuvrir insanua ses frar. Ma semper invan. Ad intgins da ses amis ch’avevan bandunà Québec per ir a tschertgar lavur a Montréal, aveva el raquintà l’istorgia da ses frar ed als supplitgà d’al vulair dar novas, en cas ch’els inscuntrassan ina giada in giuven che sa numnia José Vilan. El als aveva descrit la figura e postura da ses frar uschia ch’els al avessan stuì enconuscher, sch’els al avessan inscuntrà ina giada u l’autra. Ils amis al avevan empermess da far tut lur pussaivel da tschertgar e scuvrir il pers; ma Gion n’ha mai retschet naginas novas da Montréal.

Tuttenina è returnà in da quels amis a Québec ed ha relatà a Vilan ch’el haja fatg tut ses pussaivel per chattar il pers; el haja fatg enconuschientscha cun tut ils lavurants en las diversas ufficinas dals mastergnants a Montréal ed als haja interrogà areguard il giuven ch’el tschertgia; ma nagin che na vuleva savair novas d’in tal José Vilan ed el haja stuì sa persvader che tuttas investigaziuns en questa citad sajan invanas. Er ils auters amis al hajan sustegnì en quella chaussa, ma medemamain senza nagin success. Gion na saveva betg tge ch’el duaja pigliar a mauns. El na bandunava betg gugent Québec, avend chattà en questa citad in fitg bun patrun e fitg lucrativa lavur. El è damai sa decidì d’anc spetgar in temp, sperond ch’el possia forsa vegnir nunspetgadamain sin ils fastizs dal frar.


Uss è alura arrivà in temp, en il qual i na fiss betg stà fitg opportun da bandunar Québec. Durant l’ultima stad avevi dà repetidamain conflicts tranter la populaziun dals colonists ed emigrants da las citads cun ils divers pievels dals Indians. Quests ultims sa consideravan, e quai betg dal tut senza raschun, per ils proprietaris da la terra e pretendevan che las ‹fatschas alvas›, sco ch’els numnavan la populaziun estra derivanta da l’Europa, sajan ladramenta ed als prendian lur possess cunter tut dretg.

Ma quai ch’als irritava anc il pli fitg era ch’ils alvs cumenzavan uss ad ir a la chatscha ed a pestgar en ils flums e lais dal pajais. Ils divers pievels indians avevan tramess diversas giadas deputaziuns en las citads e pretendì cun tutta seriusadad che las fatschas alvas duajan desister da la chatscha e betg pregiuditgar ils vairs possessurs, ils umens cotschens, da lur dretgs; els hajan concedì als alvs ina gronda tenda da lur territori, ma la chatscha, la quala saja lur principala resursa per pudair mantegnair lur famiglias, na laschian els betg engular dals esters.

Ils magistrats da las citads han empruvà da calmar ils Indians ed han alura er fatg adascusamain inqual regal als manaders dals Indians. Dal reminent han els dà ad els respostas e sinceraziuns equivocas ed uschia èsi reussì da retegnair, almain per in mument, l’erupziun da la guerra cun ils Indians selvadis.

Ma questa pasch cun ils Indians era be ina pasch marscha; en tut il territori dal grond golf da Saint-Laurent eran ils divers pievels indians en ina grond’agitaziun. Ils pievels dals Oneidas ed Onondagas, ils quals avevan quest mument guerra cun ils Cayugas e Senecas, eran disposts da far pasch per sa volver cun tut lur forzas cunter ils inimis communabels, numnadamain las fatschas alvas.

Durant il mais da settember èn sa radunads ils capos ed ils vegls dals divers pievels en in grond guaud al flum Ottava per far la pasch tranter ils pievels cumbattants. Quai era ina notg fitg stgira, cur ch’ils capos han tegnì questa radunanza. Amez ina plazza libra en il guaud spazius è vegnì fatg in grond fieu ed enturn quel èn sa radunads ils mess dals quatter pievels, en tut circa 40 umens, da mintga pievel 10 represchentants; cun quels èn anc s’unids intgins Mohavcs, da maniera che l’entira lia dals Irocais era represchentada en questa radunanza. Ils Mohavcs eran quels ch’avevan intermedià in armistizi tranter ils cumbattants per provocar la pasch ed unir tut las forzas irocaisas per in cumbat cun las fatschas alvas.

Ils participants da la radunanza sesevan enturn il fieu cun tscheras seriusas. Il pli vegl dals capos ha envidà la pipa da pasch e suenter avair fatg in pèr tiradas l’ha el purschì a quel che steva da sia vart dretga; quel ha fatg il medem e l’ha alura purschì al terz ed uschia è la pipa circulada en l’entira radunanza.

Alura è s’auzà il capo vegl dals Mohavcs ed ha ditg cun patos: «Umens cotschens, figls da la lia irocaisa, quant ditg vulais vus restar tschorvs ed as persequitar tranter pèr per bagatellas, per intgins tschiervs e chavriels e biffels? Vulais vus purtar anc dapli disgrazia en ils vingvams da las pels cotschnas? N’as accurschais betg che vossa guerra è ingista ed ha irrità Manitu? Vus avais gia mazzacrà vicendaivlamain blers valurus guerriers, senza ch’in da voss pievels saja restà superiur a l’auter. Vus avais spussà cun questas inutilas mazzacras la lia irocaisa, la quala ha da basegn da tut sias forzas sch’ella vul pudair resister a las fatschas alvas. Na vesais vus betg, co che quels alvs sa derasan? Al grond torrent èn els patruns e maisters ed uss cumenzan els er anc a sa stabilir als flums laterals; prest vegnan els a dominar en tuttas cuntradas da noss flums ed a la fin vegnan els a necessitar nus da bandunar ils reviers da nossa chatscha. Na, umens cotschens, vus stuais sepulir vossa segir da guerra ed alura la puspè chavar ora per la manar vers l’inimi communabel, vers ils alvs. Il grond Manitu vul ch’i regia pasch tranter las pels cotschnas e che quellas s’uneschian per far la guerra cunter ils alvs.»

Suenter quest discurs è s’auzà il capo dals Oneidas ed avend laschà sgular si’egliada en il circul da la radunanza ha el ditg: «Il Mohavc, noss ami, ha raschun; nus ans avain attirà la gritta dal grond Manitu e quel ans vegn a trametter en la perdiziun sche nus cuntinuain cun nossas ostilitads. Nus stuain far pasch, sche nus na vulain betg daventar la preda da las fatschas alvas.»

Essend quest capo in um che giudeva grond respect betg be da ses pievel, mabain da tut la lia irocaisa, han ses pleds fatg ina fitg grond’impressiun ed en curt temp è la pasch vegnida restabilida tranter ils pievels cumbattants. Ma la radunanza n’è betg anc vegnida dissolvida, mabain uss è vegnida ventilada la dumonda, sche e co ch’ins veglia cumenzar il cumbat cunter las fatschas alvas. Ins ha concludì che la guerra cun ils alvs haja da cumenzar immediat ed ha incaricà ils capos da far il plan da guerra e d’ordinar tut il necessari per l’attatga.


Ils Indians èn returnads tar lur pievels ed han alarmà tut ils guerriers indians. La mira dals selvadis era quella da destruir tut las factorias dals alvs e d’er empruvar la conquista da Montréal e Québec. Paucs dis suenter questa radunanza da la Confederaziun irocaisa è Montréal vegnì mess en alarm da fugitivs mitschads dals Indians, ils quals avevan attatgà tut las factorias ed ils vitgs situads sin ils cunfins cunter il territori da las pels cotschnas. Quests fugitivs han raquintà da sgarschaivlas mazzacras commessas dals Indians en quels lieus, nua ch’els eran cumparids en in grond dumber. Tut ils edifizis, pitschens e gronds, èn vegnids destruids cun fieu e flommas ed ils abitants ch’eran crudads en maun als guerriers indians selvadis èn vegnids mazzacrads senza perdun e scalpads en terribla maniera.

Quellas spaventusas novas han fatg gronda sensaziun a Montréal. Ins ha immediat tramess curriers a Québec ed en ils auters lieus pli impurtants ed ha dà novas da quai ch’era succedì e da quai ch’ils alvs avevan da spetgar ils proxims dis. Ad interim è la populaziun da Montréal s’armada; tut ils umens ch’eran abels da purtar in’arma èn vegnids necessitads ed obligads da sa preparar sin la guerra cun ils Indians selvadis, ils quals pudevan forsa cumparair en curt temp avant las portas da questa citad. In pèr chanuns nauschs che faschevan pli grond fracass che quai ch’els pudevan far donn a l’inimi, èn vegnids postads sin ina tur dal rempar, pli per dar in signal a la citad cur che las pels cotschnas arrivian che per far donn a quellas.

In dals emprims dis suenter ch’ils fugitivs eran arrivads, han ils guerriers da la citad fatg in’expediziun ed instradà ina recogniziun da l’inimi. Circa 400 peduns armads cun buis nauschas e circa 150 chavallarists han bandunà la citad sut il commando d’in vegl militar franzos ch’aveva gia fatg avant blers onns conuschientscha cun las pels cotschnas en la guerra ed enconuscheva lur tactica. Il cumandant da questa truppa ha dà cumond che tut ils colonists ch’arrivian anc a Montréal suenter sia partenza duain vegnir repartids per l’occupaziun da la citad. Plinavant ha el ordinà che quest’occupaziun na duaja mai abandunar la citad, auter che sch’el cumondia quai expressivamain tras staffettas.

En la citad eran restads be circa 300 umens abels da manischar las armas; ma quest dumber s’engrondiva di per di, damai ch’ils Indians avevan attatgà l’entira cuntrada enturn Montréal. En la citad regiva tema ed anguscha, ma er ina ferventa activitad. Tut ils mastergnants eran occupads cun la fabricaziun da chaussas necessarias per la guerra e cun la reparaziun da las fortificaziuns gia existentas. Er per l’alimentaziun dals guerriers ch’eran gia sortids da la citad avev’ins da pensar; quai ha fatg necessari da metter a strada in grond dumber da chars cun chavals e viturins. Tut quai ha dà in grond fracass e tumult en la citad e cun la ramur da las armas èn s’unids ils plants da las dunnas e dals uffants dals guerriers absents.

Retschavend da Montréal las novas da l’erupziun da la guerra cun ils Indians, èn tut ils umens da Québec e da ses conturn vegnids clamads sut las armas. Il magistrat da Québec ha er immediat dà novas a quel da Montréal che la milissa da Québec saja pronta da render succurs e da cooperar cun l’armada da Montréal uschè prest sco ch’ins giavischia quai. Québec, fortifitgà meglier che Montréal e giaschend en ina pli ferma posiziun, n’aveva betg tant da temair per la citad sezza; er possedeva Québec pli blers guerriers che Montréal ed in pli ritg arsenal.

Tuttina han ins prendì tut las precauziuns pussaivlas per betg vegnir attatgads nunspetgadamain. Ins ha immediat organisà in cordon da fermas guardias en tut quels lieus, dals quals la burasca indiana avess forsa pudì arrivar. Ins ha er augmentà la chavallaria per da bler, sperond che quella saja da grond avantatg en cas d’in cumbat. Insumma han ins er fatg a Québec tut ils sforzs per esser bain preparads cur ch’arrivia l’ura dal cumbat.

Il maister da Gion Vilan aveva er lavur pli che avunda; gea, igl era quasi impussibel da pudair satisfar a tut las pretensiuns ch’il magistrat al aveva fatg. Intgins da ses famegls ch’eran da Québec avevan stuì bandunar si’ufficina e pigliar las armas per defender lur citad. El era en in grond embrugl e na saveva betg, tge ch’el duaja pigliar a mauns. El ed ils famegls ch’al eran anc restads stuevan lavurar di e notg. Er Gion Vilan era anc tar ses maister; ma el n’aveva betg l’intenziun da restar pli ditg en plazza sche la guerra dueva daventar pli seriusa, anzi el vuleva entrar sco voluntari en la milissa da Québec. El aveva gia da l’entschatta ennà declerà a ses maister ch’el al bandunia, uschespert ch’il cumbat cun ils Indians cumenzia.

Suenter dus dis è arrivada ina nav da Montréal a Québec cun las novas che la milissa da Montréal saja en cumbat cun las pels cotschnas ed essend quellas ultimas en in grond dumber, ha il magistrat giavischà succurs da Québec. Il magistrat da quest’ultima citad ha ordinà ch’ina colonna da 300 peduns e 100 chavallarists haja immediatamain da sa render a Montréal; questa truppa ha er retschet las ordras da seguir sin ses viadi a Montréal la cursa dal torrent e d’evitar scadina operaziun separada cunter ils Indians, en cas che quels la vulessan forsa giavinar en il guaud per la pudair surprender tant meglier cun forzas superiuras.

Udind Gion Vilan da quella chaussa, ha el immediat bandunà ses maister ed è sa mess a disposiziun al cumandant da la truppa, giavischond d’entrar voluntarmain en servetsch tar quella partiziun da l’armada, la quala haja da marschar a Montréal. In um frestg sco Gion Vilan ch’aveva la figura d’in gigant, è vegnì acceptà fitg gugent ed immediat attribuì a l’emprima cumpagnia, la quala aveva l’avantguardia sin quest viadi privlus.

Gia l’autra damaun cun l’alva dal di è partida l’expediziun da Québec. A la testa da quella eran 20 chavallarists; alura suandava ina cumpagnia da circa 80 umens, alura in’autra partiziun da chavaltgaders ed uschia vinavant. Ils chavallarists eran repartids tranter las quatter cumpagnias e furmavan anc ina guardia da 12 umens a la fin da la truppa. Per arrivar a Montréal aveva questa truppa da quintar 8 fin 10 dis; pertge che d’ina buna strada na pudev’ins betg discurrer, anzi la via manava savens lungas tendas tras gronds guauds e quai deva alura gronda stenta da transportar il material da guerra ed il proviant il pli necessari per la truppa.

Tranter quella truppa sa chattavan er divers chatschaders da casturs, ils quals enconuschevan las isanzas dals Indians en la guerra e lur malizia da surprender las fatschas alvas. Durant il di n’era betg gist tant privel, ma la notg stueva la truppa impunder tutta precauziun pussaivla per betg forsa vegnir attatgada nunspetgadamain dals cotschens. Questa precauziun era per tant pli necessaria, damai ch’ins aveva diversas giadas observà spiuns dals Indians che s’avischinavan a la truppa, probabel per spiunar lur dumber ed er il camp durant la notg.

Entant aveva l’armada da Québec fatg in viadi da sis dis, senza esser vegnida mulestada da las pels cotschnas. Però la saira dal sisavel di ha in dals chatschaders da casturs fatg attent il cumandant da l’expediziun ch’ins observia a la riva dretga dal torrent in pèr navs ch’el tegnia per navs d’Indians, e sche quai saja il cas, sche possian anc bleras autras da quellas navs levas, fatgas be da scorsas, sa chattar en il guaud vischin. Il cumandant ha drizzà ses telescop sin quels vehichels ed ha sustegnì l’opiniun dal chatschader che quellas navs pudessan appartegnair ad Indians.

El ha pia prendì per questa notg tuttas mesiras necessarias per pudair far frunt ad in’eventuala attatga da vart dals inimis. El ha ordinà ch’il camp duaja questa saira esser in quart d’ura davent da la riva dal flum: alura ha el circumdà l’entir camp cun bleras sentinellas; surtut da la vart vers il flum ha el postà la pli ferma guardia, a la quala appartegnevan questa saira sis chatschaders da casturs, tut ils umens ch’enconuschevan ils rampigns dals Indians. Ma tut quellas guardias vers il flum eran bain postadas e zuppadas dals egls spiunants dals Indians. Il cumandant aveva er evità dad ir a la riva a spiunar il terren per betg tradir als inimis ch’el haja suspects da lur vischinanza.

Apaina che la truppa era arrivada al lieu nua ch’ella dueva campar per questa notg, han ins preparà ina tschaina als umens e quels sezs han mintgin tschertgà in post per pudair ruassar durant la notg. Giudida la simpla tschaina, èn ils guerriers immediat sa mess a ruaus, damai ch’els eran fitg stanchels dal stentus viadi da quest di. Ma il cumandant ha scumandà a la truppa da far fieu e da mantegnair quel durant la notg. Nagin na saveva, tge che quell’ordra haja da signifitgar; essend però l’aura miaivla, eri als guerriers er tuttina da restar ina notg senza fieu. Percunter ha il cumandant da la truppa dà l’ordra da far da vart sura dal camp, en ina distanza da circa 5 fin 10 minutas, intgins fieus e da sustegnair quels durant l’entira notg.

Ina mes’ura suenter la tschaina regiva gia in profund silenzi en il camp da la truppa. Las guardias, surtut las numerusas sentinellas postadas sin la periferia dal camp, èn vegnidas admonidas dal cumandant persunalmain d’esser attentas questa notg e da sa tegnair zuppadas tant sco ch’i saja pussaivel. Cur che tut ils cumonds dal cumandant eran exequids exactamain, n’è quest ultim betg ì a durmir, mabain è currì a tschertgar il chatschader che vegniva numnà John Long; el vuleva questa notg, temend ina surpraisa dals Indians, sez vegliar tar sias guardias per esser pront cun sias mesiras en cas che l’attatga spetgada dueva succeder.

Mesanotg era passada ed ins n’aveva anc sentì nagut suspectus en il camp: vers l’ina però han ins udì da vart dal flum il singular sbragizi d’in utschè nocturn ed a quel ha respundì in auter utschè da la vart opposta en ina distanza da circa in quart d’ura dal camp. «Uss cumenza la festa», ha ditg John Long al cumandant. «Quels dus sbratgs na vegnan betg d’utschels, mabain dals Indians ch’èn buns d’imitar fitg bain las vuschs da quests utschels da rapina.» «Quai vegn pia ad esser in signal che duas rotschas d’Indians sajan prontas per l’attatga?», ha dumandà il cumandant. «Gea», ha respundì John Long, «ed uss stuain nus esser alerts pli che mai.»

Il cumandant ha ordinà che tut las guardias duain sa pustar en furma d’in cordon da sentinellas da vart dal flum; ma ins na duaja far nagin fracass e laschar avischinar l’inimi uschè fitg che l’emprima schluppettada possia facilmain tanscher quel; el ha alura communitgà a John Long tge e co ch’el haja da far per retegnair l’inimi. Alura è il cumandant ì da vart opposta, danunder ch’era vegnì il segund sbratg da l’utschè da rapina, per guardar sche sias guardias sajan er là attentas. El las ha chattà prontas per l’attatga; pertge ch’er tranter quellas sentinellas sa chattavan in pèr chatschaders da casturs ch’avevan enconuschì quest signal das Indians gist uschè bain sco John Long. Vesend che tut era preparà endretg per retschaiver las pels cotschnas en dretga maniera, è il cumandant returnà spert al camp per alarmar ils guerriers che durmivan anc ed als diriger al lieu necessari.

Enturn las duas han las sentinellas postadas al flum vis a s’avischinar a la riva in grond dumber da navettas; ma tut quest moviment sin l’aua è succedì senza la minima canera; ins n’udiva nagina remblada e na pudeva er accorscher nagut en ils canus; i pareva sco sch’in barlot da navettas sautass sin las undas tenor il cumond d’in spiert. Las sentinellas da tut il cordon èn sa messas a terra ed èn sa zuppadas tant sco pussaivel, han tendì lur buis ed eran prontas da dar fieu cun l’emprim cumond da John Long.

Tuttenina èn las navettas arrivadas a la riva ed uss èn ils guerriers cotschens s’auzads e siglids senza far fracass a la riva; lur navettas han els fermà cun in palet al port dal torrent. La glina naschenta ha sclerì quellas terriblas figuras sco vairs demunis. Ils blers eran quasi nivs dal tut ed avevan colurà lur corps ch’i fascheva bunamain sgarschur be da guardar questa terribla banda da circa 300 umens. Els èn sa dividids en trais partiziuns ed han uss cumenzà a s’avischinar cun la pli gronda precauziun e senza far la minima canera; cun lur mocassins ch’els purtavan vi dals pes, savevan els ir uschè dascusamain ch’i na fiss betg stà pussaivel d’udir els a s’avischinar.

Arrivads fin a la distanza da circa 40 pass da las guardias, ha John Long dà il signal da schluppettar ed il proxim mument ha il guaud strasunà d’in sgarschaivel plum. Intgins dals Indians eran crudads per terra, tutgads da las ballas da las guardias; ils auters, surprais da quest’attatga nunspetgada en il mument cur ch’els cartevan che lur strategia saja reussida cumplainamain, èn sa fermads in mument per reflectar co e nua ch’els hajan d’attatgar. En quest mument han ins er udì da vart opposta dal camp ina ferma schluppettada e pauc pli tard è vegnida ina ramur nà dals camps. Ma ils Indians han danovamain prendì curaschi ed èn s’avanzads cunter las guardias; quellas avevan gia puspè chargià lur buis ed han retschet lur inimis cun ina segunda schluppettada, ma senza als pudair retegnair. Ils umens cotschens èn sa precipitads vinavant ed han sajettà lur frizzas sin las guardias ch’èn tschessadas tenor ordra dal cumandant.

Ils Indians, crajend che las fatschas alvas veglian fugir, èn s’avanzads cun furia, ma per lur gronda perdiziun. Avant ch’els possian cuntanscher la guardia retiranta, èn els stads avant la fila da circa 200 umens dal camp, ils quals als han dà ina sgarschaivla salva. Uss èn ils alvs s’avanzads, chargiond lur buis, a l’attatga dals Indians. Vesend quels uss tradida lur strategia, èn els sa vieuts per fugir al torrent e sa salvar cun lur canus. Ils alvs als èn seguids cun grond sbragizi a pass sfurzads. Arrivads al torrent han els sajettà sin ils fugitivs en lur navettas ed anc mazzà intgins cun lur ballas.

Er l’autra partiziun d’Indians, ch’aveva duì attatgar il camp da vart dal guaud, era vegnida surpraisa da la nunspetgada schluppettada dals alvs ed aveva pudì effectuar nagut cunter quests ultims; ma stond quella partiziun dals Indians en il guaud, ha ella pudì sa retrair senza privel; pertge ch’ils alvs sa pertgiravan d’entrar da notg en in guaud e batter là cun Indians ch’enconuschevan tals cumbats ed eran disads a quels.

Cur ch’è arrivada la damaun, han ins tschertgà ils inimis ch’eran crudads en il conturn dal camp. Ins ha chattà 20 morts e 30 blessads che n’eran betg stads abels da fugir pervi da lur grondas feridas. A la riva dal torrent han ins er anc chattà 30 navettas ch’ils Indians avevan stuì laschar là. Il cumandant las ha fatg trair sin la riva e las zuppar en il guaud. Quai n’era betg ina fitg difficila lavur, damai che quellas navettas da scorsa n’eran betg pesantas. Ma avant che tut las necessarias lavurs en il champ eran fatgas, èsi stà mezdi ed il cumandant da l’expediziun è sa decidì da betg cuntinuar per oz il viadi; anzi vuleva el laschar ruassar sia truppa in di.

Ma il suentermezdi è arrivada ina bartga in pau pli gronda da Montréal cun las novas che Montréal saja en grond privel; ils Indians sa chattian en in fitg grond dumber al flum Ottava circa 25 miglias englaisas davent da la sbuccada da quest flum en il golf da Saint-Laurent. Montréal spetgia cun malpazienza il succurs da Québec per pudair interprender insatge cunter ils inimis selvadis. Il cumandant ha ordinà da sa metter sin via anc questa saira per far circa 2 fin 3 uras.

Ma anc avant che la truppa sa mettia en moviment, è arrivà in segund contingent da Québec, en tut circa 400 umens cun 120 chavals. Quai ha impedì per in mument la partenza dals guerriers. Ils dus cumandants, quel da l’emprima expediziun e quel ch’era gist arrivà, èn sa cussegliads, co ch’els veglian arrivar a Montréal. Els èn sa cunvegnids che las duas partiziuns duajan marschar immediatamain ina suenter l’autra en ina distanza da circa ina miglia e d’alura tegnair en dus dis ensemen lur entrada a Montréal. Suenter questa consultaziun dals dus cumandants è l’emprima expediziun sa messa en moviment e suenter avair ruassà ina mes’ura l’è suandada er la segunda partiziun.

La saira dal segund di è arrivada tut quella truppa a Montréal ed ha tegnì là sia entrada communabla, beneventada da la populaziun da la citad. In tal succurs da circa 900 umens ha dà nova speranza als abitants da la citad che la guerra fineschia prest cun ina victoria dals alvs. Questa truppa è restada be paucs dis en la citad, ma è s’engrondida mintga di tras novas rotschas da cumbattants che vulevan ristgar lur vita per la defensiun da la colonia periclitada.

Er Gion Vilan sa chattava cun ils guerriers da Québec en questa citad. Sin l’entir viadi aveva el stuì lavurar mintga mument da ferrer, ina giada enferrar in chaval, in’autra giada pinar in char u in’arma. El ed in da ses cumpogns ch’aveva lavurà cun el tar il medem maister a Québec, eran partids en en l’emprima cumpagnia, a la quala appartegnevan ils pli gronds e pli ferms umens. Quels dus cumpogns eran sa cunvegnids da vulair sustegnair in l’auter en tut ils privels e da mai vulair bandunar in l’auter en il cumbat. Questa lia tranter quels dus amis è pli tard sa mussada fitg utila per tuts dus.


Arrivond novas en la citad ch’ils Indians s’avanzian mintga di pli fitg e che lur dumber paria da crescher, ha la truppa a Montréal retschet las ordras da bandunar la citad e da s’avanzar cunter l’inimi – ina partiziun da vart dretga, l’autra da vart sanestra dal flum Ottava. Mintga partiziun aveva circa 600–700 umens. La terra era en quella cuntrada fitg pauc cultivada e la truppa aveva per il pli da passar tras guaud spess cun da tuttas sorts plantas giganticas. La truppa ha fatg l’emprim di ina via da be circa duas uras ed ha champà a l’ingress d’in guaud spazius cun ruvers gigantics. L’autra partiziun è marschada lung la riva sanestra dal flum ed ha fatg ina via da be ina bun’ura. Las duas partiziuns èn restadas tuttas duas en vischinanza dal flum per proteger uschia en ina tscherta maniera ils flancs. La saira han tuts dus contingents fortifitgà lur camp, nua ch’els vulevan passentar la notg ed èn sa segirads d’ina surpraisa tras numerusas guardias avertidas a la pli grond’attenziun.

La notg è passada senza ch’il ruaus fiss vegnì interrut e la damaun han tuttas duas partiziuns cuntinuà lur marsch per s’unir anc quel di cun la truppa da Montréal, la quala steva visavi a l’inimi selvadi. Gion Vilan sa chattava en la partiziun a la riva dretga da l’Ottava ed aveva quel di da marschar cun l’avantguardia. Suenter mezdi ha questa guardia observà en ina tscherta distanza in Indian, il qual è immediat sa zuppà cur ch’el ha vis ad avanzar la truppa. Quest’appariziun ha avertì la truppa al pli grond quità; ella è s’avanzada be plaunsieu en quest labirint da chagliom e da plantas sin in terren da collinas e muts.

Il suentermezdi èn omaduas partiziuns vegnidas surpraisas andetgamain d’ina gronda massa d’Indians che faschevan ina terribla canera per tementar lur adversaris alvs. Lur emprima attatga è stada sgarschaivla; els èn sa precipitads sco demunis sin las filas dals alvs, smanond lur segirs gizzas ch’ins numna tomahavcs, e faschond gests extravagants cun lur lantschas. La truppa è sa furmada en diversas lingias ed als ha laschà avanzar fin ad ina pitschna distanza; alura è vegnì dà il cumond da schluppettar, ma be a l’emprima lingia. Avend quella sajettà, è ella sa retirada per intgins pass e la segunda lingia è s’avanzada per dar in’autra salva a las pels cotschnas. L’effect da quellas duas salvas è stà sgarschaivel; ina part dals Indians eran crudads per terra, tutgads da las ballas privlusas.

Ma ils Indians eran en ina tala furia ch’els n’han betg sa lascha retegnair, anzi èn els s’avanzads cun l’intenziun da penetrar las retschas da la truppa per pudair far il dretg diever da lur tomahavcs e da lur privlusas lantschas, e propi èsi reussì als pli giagliards dals Indians da sa batter cun la truppa ed els han sturnì intgins guerriers alvs cun lur segirs e lantschas. Ma ils blers da quels schanis temeraris han pajà lur bravura cun la vita: pertge ch’in’autra lingia dals alvs che n’aveva betg anc sajettà, ha dà succurs a las emprimas lingias ed als han bittà per terra cun lur ballas. Be paucs dals Indians ch’avevan fatg quest’attatga temeraria èn mitschads da la burasca ed intgins fugitivs èn anc vegnids tutgads sin lur fugia.

La truppa da Montréal è s’avanzada, ma è alura vegnida attatgada nunspetgadamain en las costas d’in’autra anc pli ferma banda d’Indians. Ella ha fatg frunt er a quella banda e l’ha retschet cun ina brava salva, la quala ha bain fatg ses effect, ma n’ha betg pudì retegnair ils inimis selvadis ch’eran en ina sgarschaivla alteraziun e furia. En quest mument critic han els sentì davos sai in terribel sbragizi ed han observà ch’ina bler pli gronda rotscha d’Indians sa chattava en il flum Ottava ed als vuleva dar a dies. Il flum e sias rivas èn s’emplenids adina dapli cun pels cotschnas ed il cumandant da la truppa ha immediat engiavinà l’intenziun dals Indians, numnadamain da separar totalmain las duas partiziuns da la truppa, quella a la riva sanestra da quella a la riva dretga, per uschia destruir pli facilmain l’entira armada dals alvs.

Il cumandant ha immediat dà ils commandos ch’el tegneva per necessaris ed ha ordinà ina retirada da sia truppa. Ma la battaglia ha cuntinuà; ils Indians han persequità ils alvs e quels han fatg senza interrupziun diever da lur buis ed han terrà anc blers dals cotschens. Ma la truppa da Montréal aveva er pers in grond dumber da ses guerriers ch’èn per la gronda part vegnids tutgads da las privlusas frizzas dals selvadis. Arrivada fin al camp da l’ultima notg, è la truppa sa fermada ed ha anc augmentà las fortificaziuns provisoricas per pudair far meglier resistenza als inimis. Entant è arrivada la saira ed ha fatg ina fin a la battaglia.

Ma la situaziun da la truppa n’era betg fitg agreabla; en mintga cas vulevan ils Indians bloccar durant la notg ils alvs e sche quels fissan vegnids en ina tala trapla, fissan els segiramain stads pers. La mesadad da la truppa ha stuì star guardia durant tut la notg per ch’il camp na vegnia betg surprais nunspetgadamain da las bandas indianas. Il cumandant ha er tschernì in dumber dals pli curaschus umens sco spiuns; quels duevan spiunar durant la notg nua che la massa gronda dals Indians sa chattia e tge che quels prendian a mauns. Er Gion Vilan è vegnì tschernì per quest servetsch privlus ed è sa preparà da far in gir enturn il camp.


La notg era stgiraglia, surtut en il guaud en il qual ins pudeva apaina tscherner in object en ina distanza da tschintg pass. Essend la notg frestga, ha el nuà sia rassa fin sum e tratg sia chapella fin las ureglias. El ha barattà ses ferms chalzers bain enguttads cun ils mocassins d’in Indian, ha mess ses chalzers en in satg, ha prendì sia buis ed in brav cuntè ed ha bandunà il camp cun anc intgins auters spiuns per interprender la privlusa missiun dal cumandant. Ils spiuns èn sa dividids ed ids cun il pli grond quità tras il guaud. Gion Vilan era ì a l’entschatta in pau a val vers il grond golf da Saint-Laurent ed ha alura fatg ina gronda curva vers l’occident. El pudeva avanzar be fitg plaun e stueva esser attent da na far nagin fracass. El gieva tut gob d’ina planta a l’autra, penetrava cun il pli grond quità ils bostgets e chaglioms e sa fermava mintga mument per tadlar sch’el udiss in fracass.

En questa maniera pudeva el avair fatg ina via da circa duas uras, senza ch’el avess observà la minima chaussa suspectusa. Gion è alura sa mess a terra per ruassar in mument protegì d’ina chagliatscha. Stanchel sco el era, pudeva el apaina tegnair avert ses egls e fiss prest sa durmentà, sch’el n’avess betg cret en l’ultim mument d’avair sentì in lev fracass en sia vischinanza. El è restà immovibel e tut quiet ed ha retegnì ses flad per tadlar sch’el udiss insatge suspectus. Ma tut è restà quiet ed el ha cret ch’el haja forsa udì il moviment d’in utschè nocturn. Uss ha el avert ses satg da proviant ed ha mangià in pau paun ed ina buccada charn per restaurar sias forzas. Intgins nivels stgirs che sventulavan sur la cuntrada han cumenzà a vegnir in pau pli clers, essend che la glina steva per levar. Gion è s’auzà per cumenzar ses return al camp. El ha spiunà sin tut ils mauns sch’i fiss forsa d’observar qua insatge suspectus; ma el n’ha vis ed udì nagut ed ha bandunà sez zup per sa metter sin via.

El aveva pir fatg paucs pass, cur ch’el ha udì a sfratgar insatge en sia vischinanza. Qua è el sa vieut ed ha observà cun sgarschur in Indian gigant che steva davos el, pront d’al bittar il tomahavc en la testa. Gion ha cret dad esser in um pers ed en si’anguscha ha el exclamà cun auta vusch en rumantsch da Domat: «Jesus, Maria e son Giusep!» Ma quant gronda è stada sia surpraisa, vesend che l’Indian ha sbassà si’arma senza far diever da quella; l’Indian è s’avischinà in pass a sia victima ed ha repetì l’exclamaziun da Gion: «Jesus, Maria e son Giusep!» e quai cun il medem accent, cun il qual Gion aveva pronunzià quests pleds.

«Es ti in Rumantsch?», ha clamà l’Indian a Gion en lingua rumantscha.

«Gea!», ha respundì Gion cun surpraisa; «jau sun in Grischun, quai ch’è in pajais fitg lontan da qua.»

«E da quala vischnanca es ti?», ha cuntinuà l’Indian a dumandar en lingua rumantscha.

«Jau sun da Domat», ha respundì Gion, betg savend tge ch’el duaja pensar da quest Indian.

Ma l’Indian ha cuntinuà: «Alura enconuschas ti segiramain tut ils vischins e las famiglias a Domat?»

«Gea», ha respundì Gion, «jau enconusch tut la glieud a Domat, ils giuvens ed ils vegls, umens e dunnas.»

«Alura ma sas ti er dir, tgi ch’abitescha en l’ustaria da Saglioms Sura?», ha ditg l’Indian cun vusch loma.

Gion è stà qua tut perplex, udind ina tala dumonda d’in Indian en il Canada. E suenter avair guardà in mument cun surpraisa sin l’Indian ha el respundì: «En l’ustaria da Saglioms Sura abitescha mes char bab, Andrea Vilan, cun mia mamma Christina e mes fragliuns.»

«Quants fragliuns has ti?», ha dumandà l’Indian.

«Nus essan diesch fragliuns», ha replitgà Gion.

«E vivan quels anc tuts?», ha cuntinuà l’Indian si’interrogaziun cun visibla emoziun.

Ma Gion al ha respundì: «Cur che jau sun partì da chasa, eran nus anc nov uffants tar noss buns geniturs. Da mes frar vegl cun num Giusep na savain nus betg sch’el viva anc, ni sch’el è forsa gia mort; el ha accumpagnà in viagiatur ester sur il Veptga ed è dapi lura svanì. Il viagiatur han ins chattà mort en in sgarschaivel precipizi, ma da mes frar n’han ins chattà gnanc ils minims fastizs. El vegn er ad esser ì a smerscha; ma na chattond mai ses cadaver e nagins fastizs dal pers, avevan nus tuttina speranza ch’el pudess anc viver insanua e returnass forsa in di a chasa. Quest frar pers è er la culpa che jau sun vegnì en l’America. Cur che jau hai lavurà da ferrer a Paris, m’ha raquintà in collavuratur franzos ch’era stà en il Canada ch’el haja er enconuschì a Québec in tschert José Vilan e la descripziun ch’el ha fatg da quest José m’ha laschà crair uschè ferm che quel saja mes frar pers che jau ma sun decidì da viagiar a Québec. Arrivà suenter circa in quart onn a Québec, hai jau bain chattà fastizs dal menziunà José, ma el aveva bandunà la citad, essend stà cumpiglià en ina baruffa cun umens da questa citad. Jau hai alura fatg tut mes pussaivel per tschertgar quest José Vilan, ma tut mias stentas èn stadas invanas.»

«Na, tias stentas n’èn betg stadas invanas; jau sun quest José Vilan, jau sun tes frar Giusep!», e schend quests pleds, ha el embratschà ses frar Gion cun ina tenerezza che mussava la gronda emoziun dal frar pers. Ils dus frars èn sa tegnids brancads in lung temp ed han spons grossas larmas d’allegrezza. Alura ha ditg Giusep cun emoziun: «Ve Gion, nus vulain immediat bandunar questa terra! Ti battas qua per ils alvs, ils quals n’èn pauc u nagut megliers che las pels cotschnas. Mai ha il destin manà tar quels pievels selvadis; ma jau n’hai betg en il senn da viver pli ditg en quella cumpagnia. Nus vegnin prest a chattar ina via che vegn a manar nus en ina cuntrada in pau pli civilisada: jau hai fatg ils dus ultims onns blers viadis cun ils Indians vers il mezdi ed enconusch blers trutgs per ils quals nus pudain viagiar. Dals Indians n’avain nus da temair nagut; tut ils umens ch’èn buns da purtar armas, èn da preschent en questa cuntrada da Montréal e Québec; pertge ch’ils Indians han l’intenziun da mazzacrar tut ils alvs che sa chattan en il Canada ed er en las pli vischinas cuntradas a la riva dretga dal golf da Saint-Laurent. En ina distanza da circa in’ura da qua hai jau zuppà ina navetta gronda avunda per purtar dus umens; nus navigain durant la notg vers l’orient, passain da notg Montréal e Québec ed arrivain al golf. Là chattain nus bartgas e bastiments che navigheschan da tuttas varts: nus navigain cun ina tala vers mezdi e tschertgain alura en ina citad vischina a la riva da la mar lavur per acquistar ils meds necessaris per noss return a chasa.»

Gion è immediat sa mussà pront d’acceptar il plan da ses frar Giusep e tuts dus han cumenzà cuminaivlamain a s’allontanar dal champ da battaglia dals alvs e da las pels cotschnas.


Lur fugia als è reussida tenor lur giavisch. Durant il di gievan els a riva da vart dretga dal torrent, zuppavan lur navetta en vischinanza da la riva e gievan alura a chatscha per sa proveder cun la pli necessaria vivonda sin lur viadi. N’observavan els naginas navs sin il torrent, sche navigavan els bainduras er durant il di; ma in dals frars giascheva adina sin il funs da la bartga. Vesevan els da lontan ina nav cun Indians, alura sa zuppava Gion, e Giusep en mondura d’Indian manava la nav; ma cur ch’els observavan navs dals alvs sin il grond flum, dirigiva Gion la nav e Giusep sa stendeva sin il funs da la nav per che nagin n’al observia.

Durant quest viadi ha Giusep raquintà a ses frar Gion las aventuras ch’el aveva fatg tras sin ses viadi en l’America. L’emprim era el passà Glaruna ed arrivà suenter dus dis a Turitg. Temend ch’ins al pudess persequitar, ha el cuntinuà ses viadi ed è arrivà a Basilea. Suenter avair lavurà là in curt temp ha el gì la chaschun da navigar cun in signur sin il Rain fin en l’Ollanda. Là ha el chattà in’occasiun dad ir sco famegl sin in bastiment ed è arrivà suenter in lung viadi a Québec, nua ch’el ha tschertgà e chattà lavur. Il motiv per il qual el aveva bandunà Québec è gia enconuschent: el aveva bandunà questa citad per sa render a Montréal, ma sin ses viadi era el vegnì tschiffà da chatschaders indians ch’al avevan manà en lur vischnanca. Per sia fortuna sa chattavan en quella gist quels Indians, ils quals el aveva defais a Québec, e raquintond quels al capo l’agir da Vilan, n’han ins fatg nagut dal mal a l’ester, mabain al envidà da star ed abitar qua cun ils Indians.

Giusep era sa decidì da star cun ils Indians in temp ed ins al aveva provedì cun las armas dals Indians ed al aveva er dà in vigvam, vul dir ina chamona sco las han ils Indians. El aveva emprendì a manischar questas armas, gieva a chatscha cun ils Indians e retschaveva er mintga giada sia part da la selvaschina. In temp al aveva questa vita plaschì betg mal; ma cur ch’il capo era vegnì en dispita cun in auter capo da la vischinanza, ha er el stuì sa participar a la guerra ed emprender la tactica dals selvadis.

Essend Giusep sa distinguì en il cumbat tras forza e curaschi, al respectavan ils Indians sco in grond erox e las figlias nubilas cumenzavan a far ad el visitas en ses vigvam sut pretext d’al prestar servetschs, cur ch’el aveva basegn d’inqual lavur da dunna. Il capo al ha cumandà da tscherner ina dunna tranter las figlias da ses pievel, ma Giusep è sa stgisà, schend ch’el veglia anc spetgar in temp fin ch’el enconuschia meglier la lingua ed ils usits dal pievel indian. Per sia fortuna era naschida ina schalusia tranter intginas da las pli noblas figlias dal vitg indian ed il capo, temend d’affruntar ils geniturs da l’ina u da l’autra, n’ha betg insistì per quest mument che ses cumond vegnia exequì.

Entant avevi dà anc autras baruffas tranter ils divers pievels indians e la finala era vegnida concludida la guerra cun ils alvs. Uschia è Giusep mitschà da las nozzas, las qualas el dueva celebrar cun ina pel cotschna. El era alura sa resolvì da sa profitar da quest’occasiun per fugir da ses amis indians e che quella fugia al è reussida en ina maniera fitg agreabla, chattond el nunspetgadamain in frar, avain nus gia raquintà sura.

Suenter in mais circa eran ils dus frars arrivads en ina vischnanca a l’Ocean Atlantic, nua che giascha ozendi Boston. Quest lieu creschiva da di en di e glieud che vuleva lavurar, chattava qua lavur e gudogn avunda. Ils dus frars Vilan èn sa decidids da restar qua fin ch’els hajan acquistà la necessaria munaida per pudair far cumadaivlamain lur viadi a chasa. Gion lavurava da ferrer per ina fitg bella paja e Giusep ha chattà lavur lucrativa tar in lainari ch’aveva surpiglià la fabrica da diversas chasas.


VI.
[edit]

La famiglia Vilan era stada fitg trista da la perdita dal char figl Giusep, ma cur ch’era il figl Gion è svanì uschè misteriusamain e n’ha dà pli naginas novas da sai, vuleva la mamma quasi sa desperar e na pudeva betg scungirar la tema ed anguscha che tuts dus figls hajan pers la vita. Nagin confiert na vuleva vegnir en ses cor ed ella plirava e cridava savens uras a la lunga per ses dus chars figls.

Er Andrea na saveva betg emblidar questa disgrazia ch’aveva tutga sia famiglia e sch’el na laschava betg vesair auters ses cordoli, sche murdeva quel tuttina anc ferm en ses intern. El empruvava savens da confortar sia chara dunna Christina e la vuleva far crair che lur dus figls vivian anc, damai ch’i na sajan arrivadas da naginas varts, ni d’autoritads ni da privats, novas da lur mort, quai che stuess però daventar, sch’els fissan morts. Ma entant ch’el vuleva calmar cun tals arguments sia consorta e ses auters uffants, na carteva el sez betg a ses agens pleds.

El aveva percunter blera lavur da far e n’aveva betg savens peda da s’occupar cun affars passads. Si’economia era s’engrondida onn per onn ed ins al tegneva uss per in dals pli ritgs purs da la vischnanca. Ses uffants che stevan a chasa al faschevan grond plaschair; els sa depurtavan tuts fitg bain ed eran diligents, lavurus e spargnus. Sia figlia veglia cun num Maria era uss gia creschida e pareva dad esser in’excellenta matta. Er la segunda figlia, ina giuvna da sedesch onns, era gia uschè gronda ch’ella dastgava ir cun las mattauns.

Temp d’enviern vegnivan ils mats dal vitg fin a Saglioms a tramagl e questas visitas purtavan alura inqual vivacitad en la chasa solitaria. Durant las autras stagiuns aveva la famiglia da far pli che avunda cun las diversas lavurs champestras; pertge che Andrea Vilan aveva cumprà ils ultims onns bler funs e possedeva er in grond muvel. Essend uss trais da ses figls ch’eran a chasa e las duas figlias pli veglias abels da lavurar il funs, na tegneva el nagin famegl pli; ma ina fantschella aveva el anc, vulend levgiar sia consorta da las lavurs pli grevas. El sez e ses figls avevan er lavur pli che avunda cun lur atgna economia; perquai aveva Vilan incaricà in auter vischin da Domat cun il mantegniment da la via vers Giuvaulta; be l’enviern cur che la navada era fitg gronda, gievan el e ses figls intgins dis cun lur dus chavals a gidar a rumper via. Al pur da Domat pajava Vilan per quest servetsch ina tscherta summa fixa, ma el è perquai tuttina restà responsabel envers la vischnanca che las lavurs sajan fatgas endretg ed a temp.


L’onn 1685 era stà fitg fritgaivel; la rendita dal funs era excellenta; il pavel era creschì en tala abundanza ch’ils blers purs avevan gronda stenta da pudair metter sut tetg lur fain e lur rasdiv; er la granezza era greva e bain madirada. Las tscheras dals purs eran serainas ed exprimivan gronda cuntentientscha. Quai era ina chaussa fitg natirala; ils purs han durant tut l’onn greva lavur che na vegn betg adina recumpensada cun buna racolta. Ma cur che la racolta correspunda a la lavur, sa serenescha il frunt da l’agricultur.

Da quel temp era ina buna racolta per tant pli bainvegnida, essend che mintga pur stueva sa proveder cun ils meds d’alimentaziun necessaris tras ses agen funs. Il commerzi cun victualias era da quel temp, per mancanza d’ina buna communicaziun dals pajais, fitg pitschen ed ils pretschs savens enorms. En questa maniera pudeva in onn da generala stgarsezza provocar gronda miseria e metteva en privel l’existenza dals purs pitschens e mesauns. Quest onn avevan ils purs pia pudì emplenir lur bigls, graners ed arcuns ed avevan aspects da pudair magasinar victualias per onns pli stgars. Per quest motiv regiva actualmain generala allegrezza en vischnanca ed ins veseva dapertut be tscheras cuntentas.

A Saglioms hai dà anc durant la stad ina midada nunspetgada. Il possessur da Saglioms Sut, il qual aveva nagins uffants, è mort durant il mais da fanadur. La dunna dal defunct, ina buna veglietta, è vegnida en in grond embrugl. A la chasa da Saglioms Sut appartegneva in grond e bel funs. Il proprietari aveva lavurà quel cun agid da sia dunna e d’ina fantschella; be durant la stad pladiva el per intgins mais in famegl ch’al stueva gidar tar las lavurs dad umens. Uss che l’um era mort, n’era la dunna betg en cas da manar endretg questa economia. Ella è immediat sa decidida da vender la bella possessiun e da prender ses domicil en la vischnanca.

Stond Andrea Vilan adina en las pli amicablas relaziuns cun ils abitants da Saglioms Sut, ha la vaiva communitgà a Vilan si’intenziun da vender sia possessiun ed ha proponì ch’el, Andrea Vilan, la duaja cumprar. Andrea è sa starmentà per dus motivs da far ina tala cumpra. El aveva gia lavur avunda per sia famiglia ed alura pensava el er a la gronda summa ch’el stuess sbursar per vegnir en possess da quest bel effect. Ma ina tscherta quaida d’acquistar questa bella possessiun aveva el tuttina.

Ina chaussa al stimulava spezialmain da betg refusar dal tut l’offerta da sia vischina: Vilan saveva che sia figlia Maria aveva l’intenziun da maridar, ed essend ses amant in giuven stupent e da buna famiglia, na vuleva Vilan betg s’opponer als plans dals amants. El è sa cusseglià cun sia brava dunna Christina e quella al ha laschà cumplaina libertad da far quai ch’al paria il meglier. Quella chaussa bugliva semper pli fitg en la testa dad Andrea, ma el n’è betg vegnì ils proxims dis ad ina decisiun definitiva.


L’emprima dumengia d’avust è vegnida ina cumpagnia d’intgins giuvens a Saglioms Sura per sa divertir cun ils figls e las figlias dad Andrea Vilan. Tranter quels giuvens sa chattava er Stephan Vanesca, l’amant da la figlia Maria. Quella societad è sa divertida ina gronda pezza en curtin cun ils figls e las figlias da Vilan.

Stephan Vanesca è s’absentà per in mument ed è ì a tschertgar il bab da si’amanta. El ha chattà bab e mamma sulets en stiva; el ha prendì curaschi e dumandà dals dus conjugals il maun da lur figlia Maria. La chaussa n’era betg dal tut nova als Vilans, els savevan gia d’in temp ennà da l’amur tranter lur figlia ed il giuven Vanesca. Er avevan ils dus conjugals gia discussiunà diversas giadas tranter pèr d’ina maridaglia da lur figlia cun quest brav giuven ed eran tuts dus stads d’accord da dar lur figlia a Stephan. Vilan ha pia declerà al giuven ch’el e sia dunna sajan cuntents d’al conceder il maun da lur figlia.

Il giuven ha engrazià cun allegrezza ed è returnà en il curtin tar la societad. Là ha el ditg intgins pleds a Maria en in’ureglia e la giuvna è vegnida cotschna sco brastgida. Alura è Stephan sa vieut vers ses cumpogns ed als ha declerà ch’el haja retschet il consentiment dals geniturs da maridar Maria; perquai veglian els anc celebrar oz lur spusalizi. El ha cumandà a la fantschella da purtar in pèr quarts vin ed insatge da mangiar. La societad è restada a Saglioms fin la saira e tut ch’è s’allegrà da la beadientscha da Maria e Stephan. Er Andrea e sia dunna èn sa participads a la festivitad ed Andrea n’ha betg mancà da tractar ils giasts cun las meglras chaussas ch’el aveva en chasa.

Questa maridaglia da sia figlia cun in dals pli pussants giuvens dal vitg ha dà curaschi a Vilan da reflectar pli da datschert la cumpra da Saglioms Sut. Suenter avair fatg sias calculaziuns, ha el visità ina saira sia vischina, la vaiva da Saglioms Sut, ed è sa declerà pront da cumprar la possessiun sch’il pretsch al cunvegnia. La patruna ha dumandà 8000 rentschs e Vilan ha offert 7000. La vaiva è la finala sa declerada cuntenta cun 7500 rentschs e Vilan l’ha empermess da pajar questa summa. Els èn alura sa cunvegnids che Vilan duaja prender possess da l’effect il prim d’october ed ad interim avair quità per il muvel da la vendidra, fin ch’ella haja vendì quel. La dumengia proxima è questa cumpra vegnida approvada dal magistrat.

Vilan ha anc visità quel di ils geniturs dal spus da sia Maria ed a chaschun da questa discussiun è alura vegnì decis che las nozzas dal pèr duajan vegnir celebradas mez october. Vilan ha er communitgà als geniturs da Stephan ch’el haja cumprà la possessiun da Saglioms Sut e ch’el giavischia che Stephan e sia figlia Maria abiteschian là ad interim. Ils geniturs dal spus ed il spus sez èn stads fitg cuntents da quai ed èn s’offerts d’en cas da basegn sustegnair Vilan cun daners, per ch’el possia pajar en contant l’effect acquistà. Ma Vilan ha declerà ch’el vegnia da pajar l’entira summa cun ses daners, sch’el vegnia d’incassar tut quai ch’el haja da bun.

Arrivond la saira a chasa cun quellas novas, è tut vegnì en moviment a Saglioms. Uss avev’ins da preparar bleras chaussas per las nozzas, las qualas duevan vegnir celebradas a Saglioms cun tutta pumpa. L’emprim quità da dunna Christina è stà quel da procurar a la spusa vestgadira decenta; alura da la proveder cun lenziels e ponns da letg e tut quai ch’è necessari en in’economia nova. Tut questas chaussas han dà bler da pensar a la buna mamma. Christina era semper stada ina dunna prudenta ed activa; ma tals quitads e pensiers sco da preschent n’aveva ella mai gì. Ella na vuleva laschar mancar nagina chaussa necessaria a sia figlia e quai l’ha dà bler da studegiar; ella era uschè fatschentada ch’ella n’aveva betg peda da pensar a la trista sort da ses dus figls che mancavan en la famiglia. Ma cur ch’ella sa regurdava dad els, vegniva ella anc pli trista che per ordinari, deplorond che quels figls disfortunads na possian betg sa participar a quest’impurtanta festa da la famiglia. En tals muments suspirava la buna mamma e spondeva anc adina grossas larmas, cur ch’ella era insanua suletta e nunobservada. Ma Vilan aveva accurschì quest cordoli secret da sia dunna e sa stentava da la confortar uschè bain sco ch’el pudeva.

La novitad da quest matrimoni, che dueva vegnir celebrà d’in temp uschè nunusità, ha dà bler da discurrer en la vischnanca. «Pertge na spetgan quels nozzadurs betg fin il tschaiver?», han ditg blers; «l’october n’èsi betg usità da far nozzas.» Auters pretendevan ch’il spus e la spusa sajan anc memia giuvens per far quest impurtant pass en la vita umana. Insumma circulavan da tuttas sorts criticas en vischnanca, per part naschidas da la scuidanza; pertge che sin la matta da Saglioms avevan anc divers giuvens lur egls e Stephan avessan er bleras mattas tegnì per ina buna partida. Ma quella chaussa era uss decisa e las duas famiglias faschevan cun premura las preparaziuns per questa festa.


Il mardi suenter la segunda dumengia d’october è vegnì fixà sco di da las nozzas. Gia la damaun marvegl è il spus Stephan sa rendì cun ses chombrer a Saglioms ed enturn las otg è alura arrivada la nozza cun char en vischnanca. Ina gronda processiun da nozzadurs, en tut circa 50 persunas, è arrivada sisum la vischnanca per furmar la processiun festiva. Ils mats e cumpogns da Stephan eran cumparids armads cun schluppets ed han cumenzà cun lur salvas, apaina che la nozza è stada visibla a Caschnèrs. Essend tuts nozzadurs raspads, ha la nozza tegnì si’entrada en il vitg ed è ida directamain vers la baselgia da s. Gion, la quala giascha sin la collina sper il Rain. L’entira populaziun dal vitg era a strada, cumbain che quest di n’era betg firà, mabain in di da lavur. Durant il servetsch divin e la ceremonia nupziala stevan ils mats cun lur schluppets avant baselgia e schluppettavan ad in schluppettar.

Finidas las funcziuns en baselgia, è il til festiv sa mess en moviment ed è sa rendì en chasa dals geniturs dal spus per prender in refrestg, avant che sa metter sin via vers Saglioms. Ma avant che la nozza arrivia a la chasa dal spus, ha ella gì da passar ina ‹fratga›, ina bloccada da la via. Intgins giuvens da la vischnanca avevan fermà la via als nozzadurs cun ina latta, vi da la quala pendevan bels fazielets da saida, ed il capo dals giuvens ha recità, suenter che la nozza era sa fermada, ils sequents pleds:

«Tenor veglia isanza prendain nus la libertad da fermar qua per in mument quest’onuraivla societad da nozzas per la palesar noss sentiments da participaziun a la fortuna dal signur spus e sia charina spusa. En emprima lingia giavischain nus als dus novs conjugals fortuna en lur stadi da matrimoni. Lur preschenta tenera amur als possia durar e flurir fin lur ultim respir e la pasch regia e domineschia en lur allianza fin la saira da lur dis. Dieu als veglia benedir cun sanadad e cun tut quels bains terresters che pon far ventiraivla la vita. El als veglia er regalar ina descendenza charina e prosperaivla, la quala als possia embellir ils dis da lur vita e daventia il sustegn da lur vegliadetgna. Dieu als veglia er recumpensar per tut il bun ch’els fan en quest mund, als retschavend suenter questa vita mundana en la patria celestiala.

Da l’autra vart però stuain nus censurar il signur spus, avend el racoltà ed approprià la pli bella rosa che fluriva en noss curtin da la giuventetgna. Ina tala flur na pudain nus betg laschar rubar, senza far valair noss vegls dretgs, numnadamain senza al imponer il vegl chasti per ina cuntrapaisa al donn ch’el ha chaschunà a noss iert da flurs. Laschond bain valair l’act gia exequì tras lescha divina, ans stuain nus tuttina er reservar noss vegls dretgs, ils quals prescrivan precisamain che scadin spus che sa patruna d’ina bella flur senza il spezial permess da noss chapitani, ha da confortar la cumpagnia da mats, pajond ina multa correspundenta, la quala nus stimain en il cas vertent, pasond las circumstanzas engrevgiantas, almain sin 12 ducatas.

Nus sperain ch’il signur spus chattia fitg discreta quest’indemnisaziun e la remettia a noss fiscal, sinaquai ch’er la cumpagnia da mats possia s’allegrar cun ils auters nozzadurs da la bella festa odierna e ch’el dettia er cun sia prontezza in bun exempel ad auters che pudessan oz u damaun sa far culpabels da la medema transgressiun. Cun quest’aspectativa avrin nus la via, auzond la barriera, e giavischain ch’ils dus giuvens conjugals possian passar tras tut lur vita cun quels dultschs sentiments da fortuna, ils quals empleneschan oz lur cors.»

Avend l’oratur dals mats finì ses discurs, ha il spus Stephan Vanesca respundì cun gronda emoziun: «Mes chars amis e cumpogns! Enconuschend fitg bain il vegl usit ed ils vegls dretgs da l’onuraivla cumpagnia da mats en nossa vischnanca, na vi jau betg m’opponer a ses giavischs externads da ses oratur eloquent. Avant tut engraziel jau a tuts mes buns cumpogns per l’onur ch’els m’han demussà oz cun assister a las funcziuns da nossa ensinada, las dond cun lur salvas ina tala solennitad. Jau engraziel er per la sincera gratulaziun exprimida cun pleds uschè eloquents e giavisch sinceramain a tut mes buns cumpogns, ils quals m’èn fin uss stads fidaivels amis, ch’er els possian prest giudair il daletg da manar lur spusas a la desiderada ventira, la quala als possia flurir en las pli vivas colurs e durar senza tschessar.

Il donn, il qual jau duai avair chaschunà en il curtin da la giuventetgna, po bain esser in pau exagerà, damai che Saglioms è in pau distant dal vitg ed er in pau negligì en la surveglianza da part dals inspecturs da noss curtin communabel; ma jau hai impundì tutta stenta da betg laschar entrar en noss iert ortulans esters, quai che la ludaivla cumpagnia da mats vegn segiramain a renconuscher per in da mes merits. Dal reminent ma suttamet jau a la multa fixada, la quala jau vi immediatamain remetter al signur chapitani en mia chasa paterna ed jau giavisch che l’entira cumpagnia possia star allegra e veglia sa regurdar en bainvulientscha da mai e da mia spusa.»

Finida quest’allocuziun dal spus, ha l’oratur dals mats strenschì il maun al spus ed a la spusa ed ils auters mats han fatg il medem; alura è la nozza ida vinavant ed è prest arrivada tar la chasa dals geniturs dal spus. Qua era gia semtgà in ritg ensolver per tut ils giasts da nozzas. Quel ha durà quasi fin las indesch.

Ma cur ch’ha sunà il zain da mezdi, è la nozza sa messa danovamain en moviment per sa render a Saglioms, nua ch’era preparà il past da nozzas. La nozza ha duvrà in’uretta, fin ch’ella è arrivada a la chasa da Saglioms Sura. L’aura era bella ed il sulegl scleriva e stgaudava la champagna quasi sco da stad. Fin che tut ils nozzadurs èn stads plazzads a maisa, è almain passada ina mes’ura.

Finalmain ha cumenzà il past. L’emprim è vegnì servì ina schuppa cun fava e giutta, grassa e nutritiva; alura èn suandads divers antipasts, tuts tremblond dal grass. A quels è alura seguida la charn ensalada, ils oss da la spatla e schambuns; alura la charn nursa ed il brassà. Tranter las diversas tratgas faschev’ins inqual pausa per dar temp da digerir. Durant questas pausas promenava la gronda part dals giasts en il curtin al cler sulegl; la giuventetgna fascheva divers gieus ed ha schizunt empruvà da tegnair in bal sin l’iral dal clavà. Cur che cumpareva ina nova tratga, clamav’ins ils nozzadurs en chasa e la lavur cumenzava danovamain. Il bun vin na vegniva betg spargnà ed er inqual toast è vegnì recità tenor recepts enconuschents per da questas occasiuns. L’entira societad era allegra ed i regiva en quella la pli bella armonia.

Be la mamma da la spusa pareva dad esser trista; ins attribuiva questa tristezza al pensier da la mamma da stuair perder uss sia buna figlia Maria che l’era stada gia d’intgins onns ennà uschè servetschaivla en las lavurs da l’economia. Ma la mamma aveva anc da superar in’autra tristezza, la quala l’aveva oz surprendì pli che mai, numnadamain la dolur e l’encreschadetgna per ses dus figls che mancavan a questa festa da famiglia.

Il past aveva durà fin la saira; ma cur ch’igl ha cumenzà a vegnir in pau da brin, ha la famiglia da Saglioms fatg ils ultims sforzs per cuntentar cumplainamain ils nozzadurs che na duevan betg pudair rinfatschar che Andrea Vilan n’haja betg fatg tut ses pussaivel per ademplir las pretensiuns da ses giasts. Uss èn vegnids servids entirs mantuns da veschlas, erlas, uatgs e sumegliantas finezzas da la cuschina grischuna e cun quellas tratgas èn er cumparidas intginas grondas cuppas cun groma, il mais d’october ina rara delicatessa. L’ilaritad è sa derasada tranter l’entira societad dals nozzadurs; ins baterlava, rieva, reproduciva sgnoccas veglias e novas.


Entant che tut era da buna luna e giubilava, è entrada ina da las fantschellas ed ha ditg al bab da chasa ch’i sajan en il suler sut dus schanis che veglian absolutamain entrar en chasa per prender in refrestg; ma il famegl als haja retegnì per far sortir da chasa. Quels dus umens hajan er in exteriur extravagant e suspectus; perquai duaja il patrun sez vegnir a far sortir quels vagants da chasa. Ma Andrea Vilan ha respundì a la fantschella: «Laschai be entrar ils dus esters en chasa; sch’els han fom e said, duajan els vegnir en nossa stiva qua, nus avain anc vanzadiras avunda per dustar la fom a dus viagiaturs. Nagin na ma duai pudair rinfatschar che jau haja snegà oz ad insatgi insatge da mangiar. Va pia Turté e maina quels giasts tardivs tar mai!»

Pauc pli tard èn cumparids dus umens gronds sco gigants, ils quals purtavan barbunas ed eran vestgids tut or da moda, sin la sava da la stiva; els han fatg egls gross, vesend en questa stanza ina numerusa societad en splendida cumpagnia. «Buna saira!», ha ditg il grond dals dus esters, il qual stueva sa far pitschen per pudair entrar en stiva, en lingua tudestga, ed il segund ch’era quasi uschè grond sco l’emprim, ha er ditg buna saira en la medema lingua.

Andrea Vilan è s’auzà ed ha tschertgà in post en la stiva per quels dus novs giasts. Intgins nozzadurs avevan gia bandunà la maisa ed ils dus esters han pudì occupar lur post. Avant che sa metter a maisa, han els prendì lur grondas e pesantas valischs dal dies e las han mess sut la maisa. Vilan ha cumandà a la fantschella che serviva ils giasts da purtar als dus esters charn e legums e d’alura er tegnair semtgà per quels ina cuppa cun groma ed intginas veschlas ch’eran vanzadas en abundanza. Ils dus esters contemplavan cun grond’attenziun tut las persunas ch’eran preschentas en la stiva e surtut quellas che stevan a la maisa dals spusads; ma er tut ils giasts da nozzas consideravan ils dus esters sco sch’els fissan ina remartgabladad extraordinaria.

A l’emprima maisa sesevan il spus e la spusa ed ils geniturs dals spusads ed il chombrer e la chombrera, vul dir ils dus testimonis tar l’ensinaziun. La mamma Cristina ha cumenzà ad examinar ils dus giasts esters cun in’alternaziun inexplitgabla; ses egls èn s’emplenids cun larmas ed ella tremblava da l’agitaziun. Si’egliada era fixada sin ils dus esters ed ella na la pudeva betg svolver da quels.

Ils dus esters han vis quest’emoziun da la dunna e tuttenina è il grond da quels s’auzà ed è s’avischinà a la maisa dals nozzadurs, per gronda surpraisa da quels; arrivà en la vischinanza da la maisa, ha el auzà sia chapelluna ed ha ditg cun vusch tremblanta en lingua rumantscha da Domat: «Buna saira mes chars» – – – ed in torrent da larmas al ha impedì da pronunziar quai ch’el vuleva dir.

Ma quels paucs pleds avevan fatg in effect sco in culp electric. Il segund mument è dunna Christina s’auzada ed ha stendì sia bratscha cunter il giuven, clamond cun ina vusch stenschentada da larmas d’allegrezza: «Noss Giusep, noss Giusep!», e schend quests pleds è ella crudada en la bratscha dal gigant – da Giusep Vilan, ses figl. L’entira maisada è s’auzada ed ha circumdà la mamma ed il figl pers che na vulevan betg laschar liber in l’auter.

Durant quest tumult è er s’avischinà l’auter ester a la gruppa ed ha ditg: «Mamma, n’has ti betg anc in post en tes cor per tes Gion?» Udind dunna Christina quella vusch, ha ella tschiffà cun in bratsch ses segund figl Gion ed al ha tegnì ferm cun Giusep ensemen. «Mamma», ha ditg Giusep, «ma lascha er embratschar il char bab!», e cun quels pleds è el sa vieut vers quel ed al ha brancà cun ina forza, sco sch’el al vuless stranglar.

Il bab ha alura er tschiffà Gion ed al ha strenschì al pèz patern. Ma la scena da beneventaziun dals dus figls pers n’era betg anc finida; pertge che uss èn vegnids natiers ils fragliuns ed er ils giasts enconuschents ed han beneventà ils dus frars arrivads e la scena na vuleva prender nagina fin. Ins ha uss dà in post als dus frars a la maisa da la parentella ed il past ha cumenzà danovamain, vulend Andrea Vilan gist er celebrar il return da ses dus figls ch’el sez tegneva per morts.

La generala allegrezza vuleva prender nagina fin. Giusep ha anc quella saira stuì cumenzar a raquintar sia sort dapi il di ch’el era svanì da la Ranasca. El ha raquintà las pli impurtantas episodas da ses viadi e da sia vita en il Canada; ma la mamma al ha tegnì tut la saira per in bratsch, sco sch’ella temess ch’el pudess puspè fugir dad ella. Il raquint da Giusep ha fatg taschair l’entira societad e bainduras gievi a tuts snavurs cur ch’el fascheva menziun dals inscunters ch’el ha gì diversas giadas cun ils Indians selvadis.

Avend raquintà l’essenzial da sia vita en l’America ha el alura ditg: «E savais a tgi che vus avais d’engraziar che jau sun returnà a chasa e che mes return a chasa è insumma daventà pussaivel? Gion è stà quel che m’ha tschertgà e che m’ha er chattà cun agid da Dieu. Ed uss Gion, raquinta ti, co che ti es vegnì sin mes fastizs!»

Uss è Gion sa mess a raquintar co ch’el haja vulì emprender perfetgamain ses mastergn, co ch’el s’haja laschà stimular a Basilea dad ir a Paris, co ch’el haja retschet là tras in lavurant franzos novas d’in tschert José Vilan che sa chattia a Québec e co che quai al haja incità da far in viadi en questa citad, sperond che quest José Vilan pudess esser ses frar pers. Alura ha el raquintà curtamain sia vita a Québec e per finir ha el descrit la guerra cun ils Indians e co che Dieu al haja mirvegliusamain laschà chattar nunspetgadamain Giusep, co ch’els sajan alura fugids ensemen per betg stuair prender part da las sgarschaivlas mazzacras da quella terribla guerra e co ch’els sajan finalmain arrivads fortunadamain en quest lieu sper l’Ocean Atlantic, nua ch’els hajan lavurà quasi in entir onn per acquistar la munaida necessaria per lur return a chasa.

Avant circa dus mais sajan els alura partids per l’Europa ed arrivads fortunadamain a Le Havre. Da là sajan els viagiads a pe tras la Frantscha e finalmain arrivads a Basilea. Avend cuntanschì quatter dis pli tard Weesen, hajan els prendì la via tras Glaruna per passar la Ranasca. En trais dis sajan els arrivads a Glion cun l’intenziun da l’autra saira vegnir a Saglioms. Da la Punt sajan els passads tras Plong Vaschnaus ed arrivads finalmain sisum il Bott da Saglioms. Qua sajan els alura sa fermads per in mument, observond en l’ustaria in’extraordinaria illuminaziun. Lur accoglientscha en chasa paterna saja enconuschenta ed el haja per oz finì si’istorgia.

L’allegrezza na vuleva prender nagina fin; ma la finala ha la dubla festa en l’ustaria da Saglioms tuttina stuì vegnir terminada, essend las uras fitg avanzadas. Andrea Vilan ha anc accumpagnà sia figlia e ses spus a Saglioms Sut ed ha surdà als dus giuvens conjugals las clavs da la chasa; alura è el returnà a chasa. Entant aveva dunna Christina semtgà in dormitori a ses dus figls ed ella è restada tar els fin ch’els èn sa durmentads. Alura als ha ella bitschà e bandunà la stanza dals dus Americans, ma betg per ir directamain a letg, mabain per engraziar a Dieu cun ina ferventa oraziun ch’el haja laschà returnar ses figls fortunadamain a la chasa paterna. O tge beadientscha ch’aveva prendì possess dal cor lom da dunna Christina Vilan!


Tras ils nozzadurs era la nova ch’ils dus figls dad Andrea Vilan, ils quals tuts tegnevan per pers, er arrivada en vischnanca e tut era plain mirveglia, tge dus schanis quels sajan daventads en il Nov Mund, dal qual ins saveva da lez temp anc fitg pauc a Domat. Cur ch’els èn vegnids la dumengia proxima en vischnanca per visitar il servetsch divin, èn els vegnids beneventads da tut quels ch’han gì l’occasiun da discurrer cun els, ed els èn restads lung temp las duas pli impurtantas persunas dal vitg. Els èn vegnids envidads qua e là en las chasas da parents e buns enconuschents per ch’els raquintian lur aventuras en terras estras. Il davos als numnav’ins be ils ‹Canadais›, vulend inditgar cun quest num ch’els sajan stads en il Canada; gea, quest num ‹Canadais› è pli tard schizunt daventà in surnum da la famiglia. Giusep e Gion Vilan han mussà a lur convischins da Domat ch’els avevan emprendì insatge en l’America, numnadamain da lavurar, ed els han dà a tut lur cumpogns in bun exempel en la diligenza, gistadad e lavurusadad.

Cun il temp hai alura dà diversas midadas a Saglioms Sura. Andrea Vilan aveva fatg ina fitg bella facultad en si’ustaria; ma essend el uss in um in pau pli vegl, han el e la mamma Christina giavischà da manar ina vita pli quieta e cumadaivla. Perquai han ils geniturs remess suenter dus onns lur ustaria a Saglioms Sura cun l’entira possessiun a Giusep, lur figl vegl, ed èn sa rendids en vischnanca ad abitar en lur chasa en Crestas. Al figl Gion, ch’era uss in ferrer perfetg, han els cumprà la fravgia da ses maister, en la quala el aveva emprendì ses mastergn, ed el ha cuntinuà a far il ferrer, quai che plascheva fitg bain als purs da Domat, essend Gion in ferrer da vaglia.

Giusep ha salvà intgins da ses fragliuns pli giuvens tar sai a Saglioms, avend absolutamain basegn d’agid sch’el vuleva administrar questa possessiun bain ed en urden. Ma el ha er chapì fitg prest ch’el stoppia procurar per ina buna e diligenta massera ch’al gidia ad administrar la bella possessiun, sch’el na veglia betg far ina nauscha figura visavi ses buns geniturs.

Appartegnend l’acla sin la muntogna da Saglioms er a l’ustaria, gieva el durant il matg savens sez ad acla, sa regurdond d’intginas flurs a Giufs che n’al avevan betg plaschì tant mal dal temp cur ch’el era stà paster da vatgas en l’Alp Urtgicla. In di cur ch’el era sez ì ad acla ha el fatg a savair a sia giuvna sora che manava l’economia en si’absenza ch’el returnia pir il terz di a chasa. La sora na saveva betg chapir, tge che ses frar Giusep haja da far da quel temp en l’acla, n’avend el fin lura mai discurrì d’eventualas lavurs che fissan necessarias da far.

Ma il terz di ha ella pudì cuntentar sia mirveglia; pertge che Giusep l’ha communitgà immediat suenter ses return da l’acla ch’el saja stà a Giufs a tschertgar ina spusa e ch’el laschia la dumengia proxima, sch’ils geniturs sajan er cuntents cun sia schelta, proclamar sias nozzas cun la giuvna Modesta Ramella. La proxima saira è Giusep Vilan sa rendì a Domat tar ses geniturs ed ha retschet da quels il consentiment per il matrimoni cun l’elegida da ses cor.

En curt temp ha Giusep Vilan celebrà sias nozzas cun tutta pumpa ed è sa sentì fitg cuntent. Pensond als dis passentads sin ses viadis ed en terras estras lontanas, scheva el a sasez: «L’America è bella, fritgaivla, grondiusa en ses magnifics guauds ed interessanta areguard ses divers pievels, ma ella n’è nagin Saglioms.»


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Annalas da la Societad Retorumantscha nr. 5, 1890, p. 265–338.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.

In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.