Prefaziun[edit]
En connex cun l’ediziun da quest’ovra davart ina da las pli interessantas e remartgablas valladas da nossa Svizra e ses abitants, tegna l’autur per necessari da far ordavant als lecturs inqual remartga che serva a giuditgar l’entir.
L’autur è sa trategnì plirs onns in suenter l’auter a la funtauna minerala da San Murezzan per restabilir sia sanadad. E sa regurdond plain engraziaivladad, dat el perditga d’avair sentì vi da sasez la forza da quest’aua forta gustusa. Confurm a sia disa, ha el manà in diari precis e detaglià, en il qual è vegnì nudà tut quai ch’ha attratg si’attenziun. Da vulair communitgar quai ad in public pli vast, n’aveva el a l’entschatta insumma betg en mira. Ma pli tard al han tschertas circumstanzas intimà da curreger ed ordinar sias notizias e, crajend che quellas pudessan er esser nizzaivlas ad auters curants da lezza funtauna, las laschar stampar. Schebain quai è reussì, ubain sch’i fiss stà meglier da las laschar per adina serradas en il pult, duai decider il stimà public.
Sco giast da cura al steva – sco quai ch’i sa chapescha da sasez – surtut a cor l’applicaziun punctuala da l’aua da cura, e tut quai ch’el fascheva e giudeva era subordinà a quest’intenziun! Daspera èsi però stà si’occupaziun preferida d’emprender a conuscher e quasi studegiar ils Engiadinais, quest pievel remartgabel, e lur vallada amiaivla.
El als ha visità en il ravugl chasan ed ha prendì part dal servetsch divin; el als ha tadlà a giugar ed als ha observà a chaschun da dis da fiera e da perdunanza. El è raivì sin lur glatschers remartgabels ed è, uschè lunsch sco che la maniera e la creanza lubivan, sa preschentà baud qua e baud là ed è stà dapertut in observatur attent da lur usits ed isanzas ed in perscrutader nunstanclentaivel da las remartgabladads da la natira che sa preschentavan.
Regularmain ha el alura nudà mintga saira en il diari il resultat da sias observaziuns, e davart baininqual chaussa ch’el ha udì, vesì ed observà oz, vegniva betg darar s’infurmà a fund l’auter di u cur che sa purscheva la chaschun, examinond uschia tut manidlamain per na nudar nagut fauss u mez vair.
Gea, s’occupond pli tard cun l’idea da stampar l’ovra, ha el tegnì per necessari, d’er sa famigliarisar cun scrittiras che pudessan servir a si’intenziun.
Enconuschentamain n’ha nossa patria nagina mancanza da descripziuns da viadi, gea nus possedain ina tala quantitad da quellas che lur dumber pudess quasi vegnir numnà legiun, essend che prest mintga chantun e mintga vallada dispona d’ina descripziun pli u main interessanta. Ma davart nagin auter chantun na chattain nus pli pauc instructiv e divertent che davart il Grischun e davart l’Engiadina. E quai che cursescha surlonder tranter il public sto, sco quai che l’autur ha stuì constatar repetidamain, vegnir duvrà cun gronda precauziun.1
Daspera ha l’autur manà ina viva correspundenza cun plirs umens cumpetents en ed ordaifer l’Engiadina, ils quals al han communitgà buntadaivlamain lur ritgas contribuziuns e correcturas, uschia ch’el sa senta obligà d’exprimer qua ses grond engraziament a quests signurs da Samedan, Tavau, Cuira e Tusaun.
Duess però anc dar qua e là en egl al lectur cumpetent inqual mancanza, quai che pudess tuttavia esser il cas, sche supplitgescha l’autur d’ina vart ch’ins veglia esser indulgent envers el; da l’autra vart crai el però d’anc stuair remartgar ch’el n’haja atgnamain gnanc gì l’intenziun da porscher ina descripziun cumpletta da questa val e dal pievel, quai che na po tenor ses avis er betg esser l’incumbensa d’in curant che sa trategna per ordinari be intginas emnas a la funtauna e dal qual la dimora sa restrenscha al lieu da cura. Bain avessi duvrà en lez cas dapli temp ed observaziuns approfundadas en l’entira val ed al lieu sez. Perquai vegnan tematicas che l’autur ha be observà a moda superfiziala e davart las qualas el n’ha betg pudì retschaiver scleriment suffizient ubain laschadas davent dal tuttafatg, ubain be menziunadas curtamain, damai ch’ins vuleva pli gugent laschar or l’ina u l’autra chaussa che d’integrar insatge fallà.
I. La via sur il Güglia a San Murezzan[edit]
Per ordinari arrivan tut ils giasts da cura da la Germania e da la Svizra ch’èn en viadi vers San Murezzan a Cuira, per prender da qua davent ina da las diversas vias che mainan en l’Engiadina. Quels ch’arrivan cun la posta, chattan en vischinanza da quella, en l’ustaria Freieck tar il derschader da prefectura Christian Landi, in’ospitalitad tant netta sco favuraivla. Ed essend quel a medem temp secretari da posta, pon els gist er s’infurmar tar el davart la cuntinuaziun dal viadi, il transport dals effects persunals a San Murezzan sco er davart chaussas impurtantas da savair.
La gronda part dals curants fan il viadi fin là a chaval ubain van, sch’els n’èn betg disads d’ir a chaval, a pe. Be darar sa servan ins, pervi dal stradun nausch2, d’in char. En l’emprim cas èsi inditgà d’ir en l’ustaria Steinbock, davant l’Obertor, nua ch’èn adina da chattar chavals da sella segirs. Quels salvan ins per ordinari durant il temp da cura a San Murezzan e sa serva da quels per far il viadi tar la funtauna d’aua forta sco er daspera per chavaltgadas da cumpagnia. Il tschains d’emprest per in tal munta a 1 flurin a di; tiran ins anc en consideraziun il mantegniment quotidian da l’animal a San Murezzan, sa laschan ils custs respectivs per in temp da cura da trais emnas calcular facilmain.3
La via usitada per San Murezzan maina da Cuira sur il Pass da l’Alvra en 15 ubain sur il Pass dal Güglia en 16 uras. La valisch e bagascha pli greva surdat ins a la posta per mauns dal viturin per l’Engiadina che parta il mardi suentermezdi a las 3 uras da Cuira. Quel arriva l’auter di cun ses char a stadal a La Punt en l’Engiadin’Ota, nua ch’el spedescha vinavant las brevs ed ils effects.
Apaina ch’ins ha bandunà la citad, sa tira il graschel stradun cun stenta e fadia sur Malix vers Curvalda, ed il viagiatur chatta be en l’amiaivla vista enavos, sin la bella val da Cuira sur Zezras fin Malans, sin la quala il Calanda colossal guarda giuador maiestusamain, in pau recumpensa per quest sforz. Pli lunsch ch’il pe dal viagiatur avanza sin il stradun crappus, e pli selvadia che daventa la vallada alpina, en la quala el è muntà. Da la cuntrada fritgaivla ch’el ha bandunà pir avant paucas uras, na vesa el prest nagut pli.
Igl è in pievel vigurus che viva en questa val. Bellas n’èn las Grischunas bain betg propi – almain tant sco che jau hai gì chaschun d’observar –, ma saunas, fermas ed onestas, e quai quinta dapli. Bunamain dapertut en ils vitgs las ves’ins a passar quiet e serius, vestgidas en rassas da ponn e bists da colur blau stgira, cun bleras faudas, filadas e tessidas sezzas, e sin chau in chapè da fieuter nair, dad um. Bain na sa recumondan ellas betg gist en quest costum mez masculin, pertge che er ina fatscha charina vegn sfigurada sut in fieuter d’um grop; ma tant pli gudognan ellas tras lur lavurusadad e cumportament deschent. Darar sa rendan en questa cuntrada mattas sin il funs senza la lavur da stgaina enta maun, entant che lur soras en autras cuntradas, per exempel en il chantun Appenzell Dadora, èn darar ablas da far cun stgaina, mabain surlaschan quest’occupaziun a quellas che lavuran sco cusunzas.
Sper tut il bun per il qual ins po pelvaira ludar las Grischunas sin la champagna, fissi da giavischar ch’ellas dessan in pau dapli bada a la nettezza, surtut tar la vestgadira, ils utensils dal tegnairchasa e la preparaziun da las spaisas. Qua e là hai jau fatg sin via en l’Engiadina en plirs vitgs experientschas detg malempernaivlas en quest reguard. La lamentaschun dals viagiaturs vers San Murezzan ch’ins na chattia davent da Cuira tras il Surmeir nagliur in’ustaria en urden, è perquai tuttavia giustifitgada. Tut auter sa preschenta la situaziun sin l’uschenumnada Via Sut che maina tras la Tumleastga e Val Schons sur il Spleia en l’Italia, nua ch’ins chatta bunas ustarias a Tusaun, Andeer, Spleia e.a.
In uradi m’ha necessità gia en il vitget Parpan, trais uras davent da Cuira, da tschertgar in suttetg. Jau na dueva però betg star mal d’avair fatg quai, essend ch’èn entrads suenter curt temp cun la medema intenziun intgins signurs da Cuira che m’han instruì a moda fitg amicabla davart la val vers la quala jau era en viadi ed inqual autra chaussa interessanta. En il vitg numnà dattan en egl intginas grondas chasas cun giatters da fanestra furmads a moda artistica, ed ins sto smirvegliar co che questa cuntrada selvadia e l’auta, fraida posiziun dal vitg che porscha pauc interessant po liar qua intginas famiglias da muntada. Il vent boreal sufla qua l’entir onn uschè ferm e la vegetaziun è uschè povra che schizunt la planta dal tartuffel tant nizzaivla po be darar madirar dal tuttafatg ses fritgs.
Ma ils abitants da Parpan disponan da fitg bunas alps e da vastas pastgiras, las qualas èn deplorablamain talmain sutoccupadas ch’i sto per part vegnir manà bler pavel a Cuira e per part chargià muvel ester. Lur occupaziun principala furma il transport da martganzia tranter Cuira e l’Italia; tras quai negligeschan els lur prads e passentan baininqual ura ch’els n’èn betg sin via cun lur manadira giugond e bavend en l’ustaria. Ma per lur laud ed imitaziun d’autras vischnancas na dastg ins betg taschentar ch’els na tegnan, per schanegiar lur guauds, naginas chauras, las qualas chaschunan en autras cuntradas dal Chantun immens donns. Da deplorar èsi ch’il lieu na dispona da nagin magasin da vin pli grond, essend ch’il vin vuclina na sa sviluppa betg be considerablamain en ils magasins dal lieu, mabain serva en cas da bleras malsognas sco remedi rinforzant e curativ. Dal reminent èsi in’observaziun or da la pratica ch’er il vin il pli asch daventa, magasinà en cuntradas selvadias, pli miaivel e nobel.
Apaina ch’ins ha vieut il dies al vitg, metta il viagiatur pe en ina planira deserta, monotona d’ina lunghezza da bunamain duas uras. Enserrada enturn enturn da muntognas cun spundas pauc stippas, na mussa quella insumma nagin’agricultura ed er sin terren cultivabel be prads maghers. Be ina giada croda l’egliada en vischinanza sin intginas povras chamonas, enturn las qualas sa movan figuras umanas tschuffas e nua che sa preschenta in maletg da povradad. Ma dapli ch’ins s’avischina al vitget da Lantsch e pli fitg che glischan vitgs amiaivels cun grondas avdanzas ed autas baselgias nà da l’autra vart da l’Alvra. Sche valladas dal pajais situadas bundant pli ad aut, e cunzunt la bella Engiadina, disponan da vitgs da bun gust e da pradas verdentas, sche sa dumondan ins cun raschun: Na pudessan betg er s’auzar a Planeiras, nua che resuna be la chanzun monotona da la cicada, vitgs bainstants circumdads da prads rients?
Datiers dal vitget numnà m’ha la via manà gist sper ina pitschna chaplutta catolica vi, la quala jau hai contemplà cun in pau dapli che l’usitada attenziun. En quella era numnadamain, forsa avant in pèr tschient onns, capità in schabetg remartgabel che jau aveva gia udì a raquintar repetidamain, ed il qual franc er mes lecturs na vegnan betg ad udir senza interess. Plevon Nicolin Sererhard da Sievgia ans raquinta quel en sia scrittira entitulada ‹Einfalte Delineation aller Gemeinden gemeiner dreyen Bünden›:
Ina giada gieva in um sin la via da Lantsch vers Planeiras, manond cun sai ina chaura vi d’in sughet. Arrivà sper la chaplutta da Lantsch, ha el stuì s’allontanar da la via a far ses basegns, uschia ch’el ha rentà la chaura vi da la porta da la chapella ch’era da lez temp averta. Pauc pli tard è in luf vegnì or dal guaud ed è s’avischinà a quella. En l’emprima anguscha è la chaura fugida a l’intern da la chapella, e cur ch’ella è er vegnida persequitada là en, ha ella fatg gronds sigls sur il dies da l’animal da preda or per mitschar al liber. Qua ha bain il sughet, vi dal qual ella era rentada, retegnì la chaura, ma er il luf n’ha betg pli pudì cuntinuar sia persecuziun: cur ch’il sughet era stendì, aveva quel numnadamain serrà l’isch che s’avriva vers anen, uschia ch’il persequitader era vegnì serrà en. Ins po s’imaginar tgunschamain quant fitg ch’il possessur è sa smirveglià tar ses return da quest’arrestaziun extraordinaria e nunspetgada, e ch’el n’ha betg manchentà da serrar endretg l’isch e da currer en il vitg vischin, danunder ch’el è dalunga returnà cun agid a sa patrunar, viv u mort, dal praschunier.
En l’ustaria Krone a Lantsch genta per ordinari il viagiatur ch’è partì la damaun da Cuira, e quai betg mal. Sche Gluz-Blozheim titulescha però en ses ‹Handbuch für Reisende in der Schweiz› lezza cuschina sco «fitg buna» – alura stoi esser ch’in dals dus va en èr!
Fin qua sun jau, tant sin via sco er en ils vitgs, vegnì detg bain a frida cun mes dialect tudestg; ma passond sur Planeiras sa perda quel quasi dal tuttafatg e tut ils abitants davent da Lantsch sur il Surses ed en l’Engiadina discurran rumantsch. Be ustiers e persunas ch’èn stadas a l’exteriur u ch’èn en contact cun Cuira discurran tudestg; il pievel cumin dad omaduas schlattainas che banduna darar il vitg natal n’è percunter betg accessibel al Tudestg. Tgi che na vul però betg be chattar en l’ustaria ina maisa emplenida, in bun vin vuclina ed in letg lom, mabain vul surtut emprender a conuscher ils usits e las isanzas dals abitants e las remartgabladads dal pajais, a quel è la lingua rumantscha sin via vers San Murezzan in vaira crap da stgarpitsch. El sto desister da baininqual interessanta conversaziun ed a ses regl da savair vegnan savens gist mess là cunfins, nua ch’i sa tractass d’intervegnir il num d’ina veglia ruina da chastè, dal piz d’ina muntogna, d’in vitg lontan u quella u l’autra remartgabladad.
Entaifer la lingua rumantscha distinguan ins plirs dialects che sa differenzieschan in da l’auter. La lingua è parentada, dapli u damain, cun tut las linguas che derivan da latin. Bain tutga ella anc tar ils vivs, ma forsa betg pli ditg, pertge ch’en Svizra vegn ella be pli discurrida en l’Engiadina, en la Val Müstair, en la Bregaglia, en il Surses e Val d’Alvra sco er en la Surselva, e stgatschada adina dapli dal tudestg. Tenor dir dals enconuschiders da la lingua, è ses discurs curt, sia poesia melodiusa ed ha quella forza figurativa, ma in stgazi da pleds plitost stgars. Per tals che vulan emprender las linguas pli novas, surtut il talian, spagnol e franzos, è ella d’impurtanza, essend ch’ella levgescha considerablamain l’emprender questas linguas.4
Dapi che la refurmaziun è sa derasada en las parts rumantschas dal Grischun, n’è la lingua retica betg be vegnida introducida dals spirituals evangelics sin scantschala, mabain er duvrada per stampats. L’emprim cudesch stampà en il ladin da l’Engiadina ha furmà l’onn 1560 a Samedan en l’Engiadin’Ota ina translaziun dal catechissem. Silsuenter ha Durich Chiampell5, il refurmatur engiadinais, edì ils psalms da David, l’onn 1640 è cumparì a Basilea il Nov Testament en il dialect ladin da l’Engiadin’Ota, ed il 1679 e 1748 l’entira translaziun da la Bibla, da la quala è vegnida realisada il 1812 ina reediziun. Steffan Gabriel, plevon a Glion e silsuenter chancelier da la Sinoda retica e la finala decan da la Lia Grischa, ha translatà l’onn 1625 il catechissem turitgais per la baselgia grischuna en lingua rumantscha, la quala translaziun è anc oz en diever en l’Engiadina ed en autras parts rumantschas. Pir anc l’onn 1824 è l’ovra danovamain vegnida reedida a Cuira.
Questa e pliras autras scrittiras per il pli spiritualas, var 30 en tut, furman l’entira litteratura da la lingua rumantscha. Pir da curt è il plevon Mattli Conrad, ch’è mort ad Andeer en la Val Schons en pensiun, sa fatg meritaivel per la lingua rumantscha cun edir in cudesch da chant en quella che cuntegna er chanzuns spiritualas da Gellert, Lavater ed autras pli novas, e ch’è dapi lura vegnì introducì en tut las baselgias protestantas rumantschas dal Grischun. Ils onns 1820 e 1823 ha el publitgà ina grammatica tudestg-rumantscha ed in dicziunari, ovras ch’han pudì vegnir stampadas a Turitg grazia al sustegn da l’ambassadur prussian ch’era da quel temp en uffizi en Svizra.
Quant ludaivlas ch’èn stadas las stentas da quest um per la lingua da ses pievel, sch’èsi tuttina da deplorar ch’i n’è cumparì en questa lingua – tant sco che jau hai pudì intervegnir durant mes segiurn en lezza regiun – gnanc in sulet cudesch popular da cuntegn istoric, economic u d’istorgia natirala, tras il qual ins pudess agir a moda benefizienta cun instruir e furmar meglier ils abitants. Ils Engiadinais na possedan gnanc in chalender en lingua rumantscha ed jau hai vis quasi en tut las chasadas en diever il Sturzenegger tudestg da Trogen.
Anc ina giada revegn jau al vitget da Parpan. Tar mia partenza da là tras las Planeiras menziunadas avant, nua che, sco ch’ins m’ha ditg, sa trategna betg darar ina brajada sfranada che mulesta ils viagiaturs, m’aveva jau laschà accumpagnar d’in um giuven che m’ha raquintà sin la via monotona da tuttas sorts davart usits ed isanzas da sia vischnanca e dal conturn. Tenor sia descripziun sto la morala tranter persunas creschidas da schlattaina masculina, surtut da talas ch’èn occupadas cun il transport da martganzia, sa chattar sin in bass stgalim – quai che sa lascha bain attribuir oravant tut a la professiun e moda da viver, numnadamain a l’esser d’in cuntin sin via. Quasi tut ils abitants dal lieu èn berniers e viturins, in pau rubiestis, nunscolads e sa surdads al gieu da chartas. Colliads stretgamain cun quai èn la marschadetgna ed il regl da baiver, e sch’els na sa chattan betg cun lur manadiras sin via, passentan els las dumengias ed ils lavurdis lur temp en las ustarias cun giugar e baiver.
Bundant pli ludaivel è il cumportament da lur chasarinas e da las figlias mez creschidas che, entant che lur consorts e babs sa chattan sin via u sesan en las ustarias, procuran en tgeua retratgadad e cun diligenza exemplarica e gronda premura l’entir tegnairchasa ed il puresser, supportond lur sort, ch’è savens pauc empernaivla, cun sacrifizi e pazienza. Ins sto be sa smirvegliar ch’il trist exempel ch’ils umens dattan a lur uffants adolescents n’ha betg anc lavagà la morala da la giuventetgna, considerond che l’exempel dals geniturs ha per il pli sin la moralitad dals uffants la pli grond’influenza!
Forsa po la cumpagnia da mats, ch’exista qua ed en diversas autras regiuns dal Grischun e ch’ha mantegnì da vegl ennà e fin oz sia forza e vigur, avair contribuì betg pauc che surtut la castiadad e l’abstinenza vegnan observadas qua dapli ch’en auters lieus. Igl è oramai in fatg remartgabel, cumprovà en la pratica, che questa cumpagnia da mats, tras l’urden ch’ella emprova da mantegnair e tras ses intervegnir cun ina rigurusadad ch’il plevon dal vitg na pudess strusch sa lubir, prevegna en intgins champs da la moralitad a dapli excess e putgads zuppads e fa dapli dal bun che admoniziuns, supplicas e smanatschas drizzadas onns a la lunga a la giuventetgna en baselgia giud scantschala.
Perquai audan ins qua darar da relaziuns scumandadas cun l’autra schlattaina, d’uffants illegitims e da dispitas tranter consorts, e l’uschenumnà ir a tramegl, vul dir il far ad ina matta ina visita nocturna, quai che na vegn pratitgà en nagin auter chantun a moda uschè excessiva sco a Berna, è scumandà severamain en il Grischun. Gea, nagin uman giuven na vegniss sin l’idea da visitar la saira sia marusa e da sa trategnair cun ella sut quatter egls u da restar sur notg cur ch’ils geniturs ed ils ulteriurs cussadents èn sa rendids a letg. Na, nagin na ristgass da far quai e nagina giuvna na pretendess u lubiss quai, e duessi tuttina capitar e vegnir tradì, crudassan omadus en dischonur e vegnissan chastiads. Damai che quest’autoritad da surveglianza morala, sche jau la dastg numnar uschia, gioga er ina rolla en l’Engiadina, vegn jau pli tard anc a revegnir a quella.
Prendend cumià a Lantsch da mes accumpagnader ed al dumandond anc suenter ses num, hai jau fatg la scuverta remartgabla ch’ins chatta a Parpan ed en plirs lieus vischins nums da batten feminins transfurmads en nums da famiglia masculins. Uschia sa numnava quest mattatsch Paulus Margreth, oriund da Curvalda, e remartgond el mes smirvegl areguard ses num da famiglia feminin, ha el agiuntà ch’i cumparian en questa regiun er ils nums da famiglia Katharina, Madleine ed Elise; n’èn quai uss betg atgnamain nums da dunnas e co sa lascha questa metamorfosa explitgar?
Fin qua eri surlaschà al viagiatur, sch’el veglia prender la via sur l’Alvra u sur il Güglia6; ma a Lantsch sto el sa decider per l’ina u l’autra, pertge ch’en quest lieu sa spartan las vias.
L’ina maina sur il Crap Alv ed il Pass da l’Alvra a La Punt en l’Engiadin’Ota, e l’autra tras il Surses e sur il Güglia a San Murezzan e sur il Pass dal Set tras la Bregaglia a Clavenna. Resguardond tant la distanza sco er la stenta e fadia dal viadi, stattan questas duas quasi a pèr. Betg navidas vegn dà la preferientscha a la via sur l’Alvra, perquai che las ustarias porschan là in pau dapli cumadaivladad e nettezza che sur il Güglia pauc ospitaivel, nua ch’ins na chatta durant 2½ uras nagin suttetg. Jau hai però tuttina elegì quest’ultima, perquai che jau vuleva inspectar il nov stradun da Beiva u Stalla fin Silvaplauna ch’è vegnì endrizzà il 1823 sur quel.
La dretgir’auta Surses, dal tuttafatg catolica e rumantscha, furma fin al pe dals pass Güglia e Set ina vallada fitg bella e per part fritgaivla d’ina lunghezza da radund 8 uras. Da plirs lieus anora sa porschan vistas frappantas. Drizzan ins per exempel sin l’autezza da Lantsch si’egliada guliv vers sid, viaden en la vallada, sa preschenta a l’egl ina foppa en la muntogna, da la quala s’auza surtut da la vart orientala ina paraid quasi verticala d’immensas gruppas da grippa. Vegn ins anc a savair che la senda dal viandant passia en lez lieu en snuaivl’autezza, crai ins strusch a ses egls co che quai saja pussaivel! Pertge che apaina che ses pe ha traversà la punt crap a Casti, nua che la Gelgia s’unescha cun l’Alvra, arriv’ins bainbaud, il vitg en il dies, sin in stradun vaira spundiv e malguliv che maina il viagiatur durant in’ura tras guauds spess e chagliom stgir fin ad in snuaivel precipizi ch’al emplenescha cun anguscha.
Il Crap Ses, sco che sa numna quest’autezza malsegira, en la chavorgia da la quala rampluna l’aua, ha in pau sumeglientscha cun la Viamala che collia la Tumleastga cun la Val Schons, quai che po però be valair per ils temps che lezza via furmava anc ina ‹via mala› en il vair senn dal pled, numnadamain ina via miserabla e privlusa da passar, pia avant l’onn 1821. Tras ils meglieraments ch’èn vegnids fatgs, han omadus passadis tras la grippa pers uss grondamain lur sgarschur, cun la differenza però ch’ins po passar la Viamala cun gronds chars da vitgira, il Crap Ses percunter mo cun chavals da sauma e chars a stadal cun chargia limitada, faschond l’attenziun necessaria. Là hai barrieras protegintas che prendan tutta tema, qua però sto il viandant sa fultschar per lung dal grip cun in pau tema che vegn anc augmentada tras il current d’aria cuntinuant. Ma cun ina giada vegn ins surprais d’ina cuntrada amiaivla, en la quala èn quasi semnads vitgs ed amez la quala la Gelgia curra ruassaivlamain. Adumbatten tschertga l’egl però sauns, ferms pumers e funs ritgs d’ers; la cuntrada sa chatta gia memia ad aut ed è exponida memia fitg als currents d’aria tagliants per pudair prestar insatge extraordinari.
Percunter duaja la vallada esser ritga da metals prezius. Ins na frunta betg be sin alabaster alv sco la naiv, dal qual nagin na para da far stim, mabain ella zuppenta er anc en ses fund ritgs minerals da fier, ils quals èn talmain libers da tuttas autras substanzas ch’els sa laschan elavurar dalunga, er senza esser vegnids tractats avant en furns da metals, e che duain furnir cumparts da fier pur da 60 fin 80 pertschient.
La ferrera da Tinizong aveva purschì vaira bunas aspectativas da reussir ed era vegnida explotada ils onns 1827/28 da la chasa da commerzi parisiana Levrat & Co.; ils interprendiders èn però sa disgraziads e l’ovra ha cumenzà a stagnar. Il medem è succedì cun la construcziun da la chasa da commerzi Bauer & Co. a Cunter.
Betg lunsch davent da qua, numnadamain en ina pitschna val laterala che maina da Bravuogn a Tavau, èn ils giaschaments da fier medemamain sa mussads sco fitg ampels ed ils minerals metallics sco purs, ritgs e levs da luentar. Avant intgins onns han ins puspè reprendì en pitschna dimensiun il manaschi da lezz’ovra ed i sa lascha sperar tant pli in bun success essend che la furma d’elavuraziun che quests metals pussibiliteschan na pretenda naginas investiziuns pli grondas. Pli baud è er vegnì explotà bler mineral d’argient en vischinanza dal chastè Graifenstein survart Filisur; ils interprendiders privats han però sistì l’explotaziun, cumbain che na sa lascha betg pensar che las avainas sajan exaustas dal tuttafatg. Er han ins scuvert avant plirs onns en vischinanza dal vitg Filisur en in sediment da chaltschina giaschaments inexauribels da calamina. Ma tge gidan tut questas scuvertas, tge serva als Grischuns tutta ritgezza che Dieu ha mess en lur muntognas ed als ha benedì uschè ritgamain cun ils stgazis da Pluto, sch’ins na chapescha betg da trair a niz quels?
Da tge poi bain derivar che l’industria da minieras na vul tuttavia betg progredir en quest chantun e che tant en il Surses e Val d’Alvra sco er en quasi tut las autras regiuns dal Grischun la gronda part da las interpresas da minieras han fatg naufragi e lur interprendiders èn, savens gia suenter paucs onns e sut grondas sperditas, stads necessitads da bittar la fautsch en chanvà? Jau ma lubesch qua, cumbain be amatur en la scienza da minieras, intginas remartgas davart questa tematica che m’èn vegnidas communitgadas da persunas dal fatg.
Bain nagin auter chantun en Svizra n’è benedì en il sutterran uschè ritgamain cun minerals sco quest qua; ma als buns Grischuns han fin uss mancà talmain l’industria ed enconuschientscha areguard l’utilisaziun da quests products da la natira ch’els n’han per exempel gnanc tratg a niz lur ritgas chavas da chaltschina per elavurar vaschella da terracotga! Gea pli gugent han els cumprà la vaschella da cuschina, rauba da faienza ed auter pli en Lumbardia ed utrò, enstagl ch’in vaschler fiss sa chasà tranter els ed avess tratg a niz las bellas provisiuns. Uss però vegn er producida rauba da vaschler a St. Antönien, Alvaneu, Fürstenau ed a la Punt da duana.
En diversas regiuns dal Chantun, per exempel en la Val d’Avras e sin il Spleia, vegn explotà in marmel alv sco la naiv ed en la muntogna survart Silvaplauna en l’Engiadin’Ota in marmel d’in cotschen-fieu che sa lascha pulir fitg bain. Il Surses furnescha sur Tinizong in fitg bel alabaster – ma nagin na sa serva da quel. San Murezzan e Samedan en l’Engiadin’Ota disponan da vasts giaschaments da gip e marna che pudessan servir ad enritgir il terren cultivà – ma che na vegnan quasi betg duvrads. I na manca betg als abitants terras colurantas, glera, antimonit, magnesium sulfuric e.a., ma nagin na pensa londervi da far diever da quai. Las bellas funtaunas da sal situadas a la riva da l’En visavi Tarasp èn bain enconuschentas dapi daditg, ma n’èn mai vegnidas utilisadas, cumbain ch’il consum da sal è fitg grond en in chantun sco il Grischun ch’è fin qua sa servì da l’allevament da muvel sco funtauna d’entradas principala.
Ma nagin sectur economic n’è fin uss vegnì negligì e degradà pli fitg che l’industria da minieras.7 Ins sa, ed i po er vegnir cumprovà en urbaris, che quella vegniva pratitgada avant 200 onns a moda pli ferventa che oz e ch’i na mancava tuttavia betg minieras da fier che vegnivan explotadas cun gudogn ed elavuradas en fundarias. Ma nua ston ins tschertgar en noss dis la raschun per la negligientscha generala d’in rom industrial talmain lucrativ? E co poi capitar che la gronda part da las interpresas d’explotaziun fan uss naufragi e che lur interprendiders ston puspè dar si quellas cun gronda sperdita? Igl è in fatg ch’igl èn vegnids investids en l’interval da radund 20 onns bundant 2 milliuns flurins en talas interpresas, da las qualas las inas han gia fatg naufragi suenter curt temp e las autras han be pudì sa mantegnair intgins onns en in stadi precar.
Dumandain nus pia suenter la raschun fundamentala per talas relaziuns uschè criticas, sche la stuain nus tschertgar en l’administraziun da la giustia manglusa, per part dal tuttafatg nunsuffizienta che fa ir ad aua tuttas interpresas. Pertge che en quest Chantun n’èn ils giaschaments da metals nagin regal dal stadi, mabain sa chattan, sco ils guauds, en possess da las vischnancas. Er n’existan naginas leschas da minieras ubain in urden forestal che serviss ad utilisar ils guauds a moda pli sabia e prudenta; mintga vischnanca e mintga persuna privata agescha sco ch’i para e plascha ed utilisescha sco ch’el sa e po il minim avantatg che sa porscha. I na manca pia ni minerals metallics ni laina, ma tuttavia ina polizia ch’intervegna energicamain.
Sco cumprova co ch’in interpresa da quest gener, cumenzada cun entusiassem general, ma sa basond sin cussegls malfundads e senza las enconuschientschas dal fatg e dal lieu necessarias, ha bain perdurà in temp, ma è alura stagnada pli e pli ed ha a la fin fatg naufragi per grond donn dals interessents, po servir il suandant fatg che sa basa sin il rapport da quels ch’èn sezs stads cumpigliads.
Circa l’onn 1809 ha ina societad da 30 fin 40 acziunaris inizià l’exploraziun da la mina d’aur en la vischnanca da Felsberg en vischinanza da Rehanau. Ils interprendiders, derivants per gronda part dals chantuns Son Gagl ed Appenzell8, han gì da pajar a la vischnanca numnada in tschains da fittanza annual; persuenter pudevan els retrair or dals guauds da vischnanca il lain basegnaivel e far lur chavas nua ch’els vulevan. La direcziun da quest’interpresa avev’ins surdà ad in tschert Zuber da Wattwil, chantun Son Gagl, il qual era sa deditgà pli baud al stadi ecclesiastic. Schebain el saja er stà il dretg um per far quai, na vi jau betg giuditgar. I bastia qua be tant: Quest’explotaziun, ch’era vegnida cumenzada sut custs considerabels e cun bler entusiassem e ch’aveva a l’entschatta gì aspectativas empermettentas, ha cuntinuà cun intginas interrupziuns fin l’onn 1830. L’aur cumpareva però be en singuls gnieus, e d’avanzar d’in da quests puncts a l’auter chaschunava dapli custs che quai ch’i pudeva vegnir gudagnà aur d’in singul gnieu. A quai ed a la nausch’administraziun vegn ins bain a stuair attribuir il naufragi da quest’interpresa, la quala ha chaschunà a la societad ina sperdita da bundant 20 000 flurins e bunamain mess en la miseria intgins acziunaris.
Quai è fin uss stà il destin da bunamain tut las interpresas da quest gener. Ma uschè ditg che na vegn fatg nagina calculaziun tecnic-mercantilistica areguard l’andament da las fatschentas, correcta en sia disposiziun ed applicaziun e fundada sin las relaziuns polizialas dal Grischun, n’èsi betg pussaivel da realisar in’industria da minieras che renda. Avant che privats ritgs u entiras vischnancas prendan per mauns talas interpresas, duess ins pia sa procurar il parairi e sa laschar cussegliar d’umens versads en dumondas da minieras e fundarias. U na pretendess betg l’avantatg dal Chantun che la Regenza tramettess intgins giuvenils talentads sin in’academia da minieras, per exempel a Freiberg en la Saxonia Superiura, a sa laschar scolar en l’industria da minieras, per als emploiar silsuenter en il pajais ed als metter a disposiziun da las vischnancas che vulan sa servir da lur cussegl? U na fissi betg anc pli avantagius d’engaschar a la Scola chantunala a Cuira in magister versà en questa materia, per scolar en teoria e pratica umens capabels che sa laschassan engaschar qua e là en l’explotaziun da minieras?9
La stad 1834 è sa furmada en la Svizra Orientala in’uniun per la gestiun da minieras e fundarias, la quala è partida dal patratg dal tuttafatg correct ch’i sa laschassan gudagnar en il pajais a moda pli favuraivla ils metals necessaris cun explotar giaschaments da minerals metallics indigens enstagl d’importar quels da l’exteriur. Perquai dueva quella, tenor l’intenziun dals interessents, furmar in bun med a segirar l’independenza da la Svizra, tant cun proveder la patria suffizientamain cun plum ed arom sco er cun explotar aur ed argient ed auters metals che servan ad augmentar considerablamain la ritgezza naziunala. Essend che quest’uniun è s’appropriada a Felsberg e Tamins, Alvaneu, Schmitten e Salux (tut abitadis grischuns) da territoris da minieras, ed ha l’intenziun d’impunder en quels in chapital da 500 000 fin 600 000 fr., deditgesch jau gugent a quella mi’attenziun, ed il temp vegn a mussar co che sa sviluppan las fatschentas e sche quellas chattan in andament pli fortunà che diversas interpresas precedentas. La direcziun ha surpiglià en il chantun Son Gagl in giuven Tudestg, bain versà cun ils fatgs da minieras.10
Igl è nairas uras che nus bandunian puspè las chavas da quest Chantun e drizzian noss pass en il Surses. La cuntrada en la quala ins arriva sper Cunter, apaina ch’ins ha surmuntà il Crap Ses, è ordvart plaschaivla, pertge ch’il dumber d’aclauns e vitgets che l’egl tschiffa cun in’egliada, e dals quals quasi mintgin posseda si’atgna baselgia, dattan al maletg in’apparientscha fitg viva. Tuttina duain, tenor dir dals abitants da qua, ils glatschers vischins ed in vent dal nord fraid, al qual è exponida l’entira vallada, retegnair sensiblamain la vegetaziun. Magari naivi schizunt da mesastad fin giu en la val, e las scheliras che sa repetan fin l’auta primavaira, èn savens da grond donn per prads e pastgiras.
Il pli grond dischavantatg per il svilup, oramai stgars, dals fritgs dal funs e pumers, deriva però da la lunga pasculaziun la primavaira e l’atun; pertge che apaina che la naiv pesanta ha bandunà la primavaira las pradas, cumenza er gia la pasculaziun cumina e dura en questa ed autras regiuns dal Chantun uschè ditg sco ch’i para per bun als vischins tras plimaun. Bain sa laschan ils prads cumprar or da l’obligaziun da pasculaziun cun ina summa daners, ma er quai sto vegnir decidì a chaschun da la radunanza da vischnanca tras maioritad averta. Per gea far la pasculaziun nuschaivla uschè cumina sco pussaivel, èsi schizunt scumandà d’arar ils ers l’atun avant che la pasculaziun è a fin. Fissi percunter lubì d’arar pli baud, pudess gia la stubla che vegniss vieuta enturn servir sco in ladim mediocher. In’autra ordinaziun a favur da la pasculaziun scumonda da ladar ils ers avant s. Michel; essend gist quest temp segnà en la regiun da schelira e fradaglia, la terra schela ed i plova darar, sche setga la grascha senza pudair nutrir il terren. Il seghel che vegn semnà uschè baud sco pussaivel, savens gia l’avust, e che prui bain, vegn uss stratg or e zappitschà da chauras, nursas e chavals.
Èsi pia, considerond la vegetaziun oramai flaivla, da smirvegliar sch’il pur dal lieu po be far ina magra racolta da seghel? Vegniss qua e là in toc terra transfurmà en prà, sa laschass tras quai gudagnar avunda pastgira per cumbatter in pau il mal tras quest augment da la creschientscha da l’erva, ed er, tras questa sminuziun dals ers, ladadas meglier las parts restantas. Ma nagin na vul prender per mauns quai. Ils blers renconuschan bain che questa pasculaziun portia surtut la primavaira grond donn; ma da dismetter quella nagin che na po sa resolver.11
Il viagiatur ch’è, sin ses viadi tras il Surses, la saira en tschertga d’ina tschavera rinforzanta e d’in quartier net, vegn uss en inqual fatalitad. Pertge che las figuras femininas tschuffas ch’el entaupa sin via, cun lur vestgadira disgustanta e lur curiusa cuvrida-chau, en in corset senza furma, in vestgì da launa cotschna e chaltschiels da medema colur, n’envidan betg propi da vulair sa fortifitgar e sa ruassar en lur albierts.
Percunter m’è vegnida cussegliada en spezial l’ospitalitad dal landfoct Dosch a Tinizong, il qual duai esser in magistrat betg senz’impurtanza. L’auta chasa faschev’in’impressiun giavinanta e qua, hai jau pensà per mai, na vegn ina buna restauraziun bain betg a mancar. Enconuschentamain na pon ins però betg adina concluder da l’exteriur sin l’interiur. Ma jau hai chattà en la dunna dal landfoct ina pura bainvulenta, e dal rest betg dapli che quai ch’ins chatta insanua auter en ina chasa da purs ordinaria, nua ch’ins na spetga ni eleganza ni delicatessas squisitas; perquai m’hai jau laschà gustar fitg bain in bun magiel vin vuclina, in brav toc paun-seghel ed intgins ovs. Quai ch’ha uschiglio mancà a questa spaisa frugala, ha l’ustiera amiaivla remplazzà tras sia buna veglia. Be che jau hai gì da deplorar l’absenza da l’ustier che duai enconuscher sco sulet en chasa a fund la lingua tudestga.
La conversaziun che pareva la saira plitost in gieu da pantomima ch’in discurs en societad, ha prendì la damaun ina tut autra direcziun cur che l’ustier, in um divertent e scolà tras viadis ed experientscha d’uffizi, m’ha fatg cumpagnia a la maisa da café, sa stentond da cuntentar il meglier pussaivel mias mirveglias. Uschia ha el tranter auter raquintà ch’in viturin saja fruntà l’onn 1786 en vischinanza da Cunter, cun vulair metter en moviment ina roda dal char, sin insatge traglischant en la terra, e giond suenter a quai, haja el scuvert dus vaschs d’arom mess in’en l’auter, dals quals l’exteriur era ruinà dal tuttafatg, l’interiur però anc vaira bain mantegnì. En quel sa chattavan diversas munaidas d’aur, d’argient e vegl romanas, mineral metallic grec, dats romans, ina sort egliers or da filfier sturschì, bratschlets elavurads en furma da serp, chadainas d’argient, pitschens tschivlots grazius ed autras custaivladads. Il chattader che n’ha betg realisà la gronda valur da ses chat, haja surdà questas custaivlas antiquitads ad in aurer da Clavenna per 500 flurins. Lez però duai avair bittà senza remischun tut questas raritads en la luentera. Il guvernatur general da lezza giada, Riedi, haja anc spendrà intginas munaidas d’aur ed argient ed autras piculezzas che sa chattan oz senza dubi en possess da ses figl, landrehter a Sursaissa.
A quai che Lehmann, Zschokke ed intgins viagiaturs tras questa val raquintan davart las beghinas da questa cuntrada, crai jau, suenter esser m’infurmà, da stuair agiuntar che Dorothea, la davosa da questas mungias, da las qualas quatter eran anc en vita l’onn 1806 en ils vitgs Savognin e Parsonz, saja morta il 1815 en il lieu numnà il davos, e che oramai tuttas sajan mortas. Jau sun en cas da rapportar davart questas beghinas anc tant ch’i saja vegnì endrizzà vers l’onn 1660 en questa val tras chaputschins talians in agen urden da mungias laicas, las qualas sa numnavan per part franciscanas, ursulinas u terziaras e che purtavan la rassa da lur urden, las inas grisch, las autras nair, per sa distinguer tras quai exteriuramain da las ulteriuras persunas femininas en la regiun.
Uschiglio vivevan ellas però sparpagliadas en lur famiglias, en cuminanza cun persunas secularas, e sa participavan sco autras dunnas a las lavurs da chasa e dal funs. Ellas eran en spezial s’obligadas da visitar e tgirar malsauns, d’instruir las mattatschas e d’observar tschertas uras d’uraziun. Abstrahà da quai n’eran ellas liadas tras nagin vut a lur stan, mabain al dastgavan bandunar tenor giavisch, gea schizunt maridar. Damai ch’ellas derivavan per part da famiglias bainstantas e possedevan ina tscherta facultad, faschevan ellas bler dal bun per ils povers e testamentavan tar lur mort a las baselgias dal lieu donaziuns respectablas, uschia ch’ellas eran bainvisas e respectadas tranter il pievel.12
Strusch ch’ins ha vieut il dies a Tinizong, èn ins circumdà d’autezzas nairas, cunfinadas dad auts pigns, tras las qualas l’egl tschertga in pau embarassà in passadi; la via sa tira cun stenta e fadia per lung da la vart dretga dal flum stgimant. Essend er las muntognas dal lieu ritgas da minerals metallics, marmel, gip, zulper, chaltschina e salpeter, avess ins pudì spetgar ch’ins avess gia pli baud empruvà d’explotar quels. Propi frunt’ins anc en in’alp vischina sin chavas e luadiras d’in’anteriura miniera, e sin il Colm da Bovs da Tinizong èn anc uss avant maun fastizs da trais furns da chavas d’arom. Nagin na m’ha però pudì dir cura e daco che quellas sajan idas en. Uss vul in interprendider oriund da Nürnberg, ensemen cun in’interpresa da Schaffusa, puspè metter ad ir l’ovra, ed igl è da sperar ch’els possian far quai cun dapli success.
Tuttina na ma poss jau betg liberar da mias resalvas formuladas survart, numnadamain ch’i vegn, en vista a l’administraziun da la giustia manglusa, a la mancanza da leschas da minieras liantas e d’in urden forestal adequat, pelvaira ad esser pli che dubitaivel ch’in’interpresa uschè chara possia prender ina buna fin! Tge success ha numnadamain gì il brav e versà landamma Hitz, faschond sforzs che surpassan quels d’ina persuna privata, cun sias vastas interpresas da fundarias a Tavau ed en il Partenz? N’occupava el betg en las minieras dal Schmelzboden, che furnivan mintg’onn 1000 mez quintals plum e 1500 mez quintals zinc, 100 e dapli lavurers? N’è betg a la fin l’um onuraivel tuttina vegnì surprendì e bittà per terra dals impediments che sa mussavan da tuttas varts? Sfurzà da bandunar sia patria, ha el rimnà las restanzas da sia facultad considerabla ch’el aveva unfrì ed è sa rendì l’onn 1831 cun sia famiglia en l’America.
Vegnan bain interpresas che derivan d’auters chantuns e pajais, senza disponer da las enconuschientschas dal fatg e dal lieu necessarias, ma plain speranzas illusoricas, a pudair sperar ina meglra sort, cur ch’ellas arrivan en il Grischun, faschond quint da pudair daventar ritgas en paucs onns?
Occupà cun talas ponderaziuns, sun jau ì da la via da guaud malguliva si vers il vitget Rona e sun, suenter avair passà quel, arrivà en ina pitschna regiun deserta, nua ch’ina scenaria da natira plaschaivla m’ha remunerà ritgamain il strapatsch. A moda magnifica sa spievlan las bellas pradas verdegiantas en las undas d’argient dal flum che serpegia tras la planira. Svelt vegn la vista serrada da las sumbrivas frestgentantas d’in guaud da pigns, e svelt s’avra quella puspè; pertge che cun ina giada s’avischin’ins al vitg Mulegns, enserrà en ina profunda chavorgia circumdada d’autas muntognas; a moda pittoresca crodan da las muntognas e dals glatschers vischins dapertut pitschens dutgs en bellas cascadas, sa fullond cun stenta e fadia via tras la grippa.
Cumbain ch’il vitg s’auza suenter in incendi l’onn 1818 danovamain or da la tschendra, porscha el pauc giavinant e l’ustaria nagin giudiment. Tras ina stgala stretga e stgira sun jau arrivà en in’ustaria malnetta, en la quala las maisas ed ils bancs tschufs m’han retegnì da giudair insatge da las spaisas, servidas cun mauns disgustus en cuppas malnettas. Perquai sun jau vegnì tschiffà tranter las figuras malamiaivlas che sa muvevan enturn mai d’in disgust insuperabel, uschia che jau sun partì il pli spert pussaivel e senza esser sazià.
Sin via criva gieva mia membra fiacca plaunsieu da la muntogna siadora, e gugent avess jau planschì ad insatgi mes displaschair davart las miserablas ustarias e las vias betg main nauschas, sche be in bun ami avess vulì s’unir cun mai.
Quai che pertutga la via groppa che maina tras il Surses, hai jau l’impressiun ch’ils abitants che mussan uschè pauca premura da meglierar quella n’han betg propi realisà la muntada da tala per trair a niz ils avantatgs ch’ils pass dal Güglia e dal Set als porschan uschè ritgamain. Avend il Chantun numnadamain construì sur il Spleia e San Bernardin la Via Sut, e quai cun in’eleganza admirabla e senza spargnar custs, vegn uss la gronda part da la martganzia transportada sin quella, ed il Surses sa senta pli e pli privà da ses avantatg d’antruras. Bain ha la Regenza laschà eriger l’onn 1823 ina fitg cumadaivla via d’art sur il Güglia davent da Stalveder (Beiva) fin en l’Engiadina, la quala n’è nagliur memia spundiva e correspunda a tut ils basegns; ma uschè ditg che las vischnancas dal Surses na cuntinueschan betg quella, resta l’avantatg da quest pass ch’ins ha avert tuttina modest. Bain han intginas vischnancas fatg qua e là correcturas pli pitschnas; damai che quellas n’èn però vegnidas realisadas ni a moda reglada ni cun resultat cuntentaivel, na pon ellas gnanc vegnir tratgas en consideraziun.
Franc vegniss la Regenza, sche jau na sbagl betg, a porscher latiers maun als abitants tant sco mo pussaivel, sche quels na fissan betg tschorventads da pregiudizis e mettessan, sconuschend lur vair avantatg, pals en las rodas a quest’interpresa. I po perquai esser da niz, da communitgar qua fidaivlamain las opiniuns dal pievel cumin, sco che nus las essan vegnids a savair en il Surmeir ed en la Tumleastga.
La populaziun dal lieu chapescha bain ch’il Chantun sa sentia necessità da ristgar talas interpresas, betg il davos per betg perder tut il transit tras la rivalitad d’autras vias, p.ex. tras il Tirol sur il Pass da l’Umbrail en l’Italia. Er na possian ins betg snegar ch’i resultian per il stadi u la cassa chantunala da las duanas, dals dazis sin vias sco er da las spediziuns impurtants avantatgs, schebain per il pli be a Cuira pervi da l’augment da martganzia che resultia da quai. Percunter perdia il viturin bunamain sias entiras entradas da fin qua, per l’ina perquai che la paja da transport sa reduceschia marcantamain, per l’autra tras l’introducziun da la spediziun expressa13; e che tschertas regiuns e vischnancas vivan be da la paja da transport u s’occupan almain oravant tut da la spediziun da martganzia, hai jau mussà survart a l’exempel da Parpan. Er stoppian ins far quint ch’ils pretschs da martganzia e da fain, forsa cun excepziun dals lieus da spediziun principals a Cuira e Beiva, vegnian a sa sbassar tras quai per in terz u anc dapli. La finala èn ins er sa lamentà che las interpresas da construcziun surdettian la gronda part da las lavurs a Tessinais enstagl a Grischuns, uschia ch’i mitschia als indigens ina bell’entrada e la gronda part dals daners vegnia manada or dal pajais.14
Sut talas circumstanzas e considerond talas opiniuns, na dastga il viagiatur betg sa smirvegliar che las vischnancas dal Surses vegnan a prender per mauns be plaunsieu correcziuns da las vias, da las qualas els na spetgan en lur tschorvadad nagin avantatg, mabain be dischavantatgs.15
Han ins cuntanschì il vitget da Murmarera, daventa la cuntrada adina pli deserta, la muntogna pli chalva e l’aria pli criva. Adumbatten tschertg’ins il verd miaivel da finas ervas da muntogna, e las autezzas ch’eran fin qua cuvertas cun pigns e lareschs daventan pli e pli nivas. Anc avant che jau era arrivà fin al pe dal Güglia, sun jau ma chattà en lezza auta regiun alpina che lubescha be pli a l’erva nanina ina creschientscha rudimentara. Il vitg Beiva, al pe dal pass numnà, sa chatta, circumdà da costas autas, nunfritgaivlas, en in fop, en il qual la natira para bunamain d’esser morta, e quai schizunt ils bels mais da stad.
Deserta e senza na porscher nagin plaschair sa preschenta l’entira cuntrada, surtut sch’ins la contempla davent da la stippa autezza vers Avras, sin la quala jau hai fatg ina pitschna excursiun, ed uschè lunsch sco che l’egl tanscha, para tut mort e pirì. Nagin utschè che na chanta, nagina planta che na verdegia, ed en ils pitschens ierts che meritan strusch quest num crescha apaina in pau erva e salata. Ils tartuffels madiran be fitg darar, e per mancanza da laina da brisch pitgan ins la grascha-nursa ch’ins ha rimnà l’enviern en furma quadratica, setgenta quella la stad sut la pensla da la chasa e sa serva da quai per far fieu. La tschendra da quest material da brisch remartgabel che savura stgiffus dat, pervi da sias cumparts da salpeter, ina fitg buna bugada.
Tgi ch’ha gia traversà plirs pass grischuns, vegn a sa persvader sin via sur il Güglia che quel furma tranter tut ils pass alpins dal Grischun bain il pli cumadaivel. Ni precipizis ni lavinas n’han impedì las stentas da l’uman da stgaffir in passadi segir, il qual na munta nagliur fitg ferm, vegn liberà pli baud che mintg’auter pass da muntogna da la naiv e po vegnir numnà en mintga reguard bel e cumadaivel, surtut da la vart engiadinaisa. La monotonia sin in tal dies da muntogna na rasa bain or nagin aspect extraordinari, ma las grondas nursas bergamascas che cuvran l’alp dad omaduas varts da la via porschan in empernaivel trategniment. Quests bels animals indigens giaschan savens en entiras gruppas a mesa via e paran da vulair pretender quella per sai, uschia ch’ins sto ubain guntgir ellas, ubain sa fullar via cun il fist.
Èn ins arrivà sin l’autezza, sper las pitgas dal Güglia misteriusas, alura sa lascha la via fin en l’emprim vitg engiadinais Silvaplauna percurrer en 1½ ura, e la finamira desiderada è uss cuntanschida.
II. Il vitg da San Murezzan[edit]
San Murezzan è in vitg plitost pitschen, ma situà sin la spunda a moda plaschaivla sin in mut radund, il qual vegn sclerì dal sulegl la damaun e la saira ½ ura pli ditg che la gronda part dals vitgs en sia vischinanza. Gist sutvart sa chatta il lai da medem num, dal qual las rivas che muntan plaunet èn ritgas da guaud e da pastg e cumparan a l’egl sco in fop profund ed envidan a far spassegiadas divertentas.
Il clima da quest lieu ha qua quasi otg dis retard, cumpareglià cun ils vitgs da Schlarigna e Samedan ch’èn bundant pli miaivels. Il vent da sidvest che tira nà dal glatscher da Fex e d’auters glatschers vischins, è la primavaira e la stad sitg, e tuttina mai chaud u stitg. La stad sa mussa el a San Murezzan bunamain adina da las 9 uras l’avantmezdi fin las 5 uras la saira a moda vaira umida. Cumenza el pli baud la damaun u sa mussa la saira tard, inditgescha quai ina midada da l’aura. Il vent dal nord arriva en il vitg nà da la Val Suvretta che stat en colliaziun cun la Val Bever; quel maina cun sai fraid, plievgia u naiv. Il vent dal nordost arriva da la val siador e vala suenter plievgia u naiv sco segn ch’i sa tiria si. Dal reminent è il fraid qua da pli lunga durada ed il vent pli murdent ch’en ils vitgs situads vers l’Engiadina Bassa. Per ordinari sa tschenta la naiv l’october e resta fin il matg, 3 fin 5 pes aut.
Per giudair las empernaivladads ed il scharm da la vallada amiaivla, sa porschan en il conturn bain plirs puncts panoramics adattads; tuttina na para nagin d’esser uschè giavinant sco quel che sa chatta sper las chasas il pli sisum il vitg. Da quest’autezza anora ed oravant tut davent da là, nua ch’ella furma quasi in premunt en la val, suonda l’egl il curs da l’En, a la riva dal qual sa chattan ils bels abitadis da Cresta, Schlarigna, Samedan e Bever sco er La Punt che vegn visibel en pli gronda distanza.
Jau na poss betg supprimer qua la remartga che l’Engiadina ch’è uschè ritga da cuntradas pittorescas, n’ha fin qua anc chattà nagin artist ch’avess fatg la bregia da dissegnar las partidas amiaivlas da questa bella val, entant ch’ans vegnan furnidas da tuttas valladas ed autezzas da nossa patria, gea da mintga punct pittoresc, nua che quel saja, uschè bleras e per part vaira preziusas vistas da cuntradas svizras. Tant sco che jau hai pudì fastizar suenter vastas retschertgas, è l’artist franzos Pingeret fin uss il sulet ch’ha edì sut il titel Promenade aux pays des Grisons tranter in total da 32 cuntradas il pitschen dumber da 3 fegls da l’Engiadina (Samedan, il glatscher da Rosatsch, Silvaplauna). Vis quellas hai jau sulettamain tar signur dr. J.U. Wettstein a Samedan, medi da bogns a San Murezzan, ed uschiglio nagliur. L’illustraziun dal glatscher da Fex, fatga da Hofmann, gravada da J. Heinrich Mayer, en il Helvetischer Almanach dal 1806 è senza muntada.16
A San Murezzan vivevan, tenor l’Almanach numnà, il 1805 183 abitants. Jau hai chattà tar mia preschientscha l’onn 1830 be pli 160, inclus tut ils serviturs e las fantschellas; ed il 1835, tenor ina dumbraziun uffiziala fatga en l’entir Chantun, 252 inclus las persunas absentas dal lieu.
Il motiv per questa sminuziun evidenta da la populaziun stuain nus tschertgar en questa sco er en las ulteriuras vischnancas da la vallada en l’emigraziun da lur burgais; uschia sa chattan er qua tant singulas persunas sco er entiras famiglias en pajais esters, ils quals arrivan per ordinari be per in temp a chasa sin visita e mainan cun questa chaschun cun sai ils daners gudagnads a l’exteriur, mettend els qua en segirezza uschia che quels portan tschains. Tranter tut las chasadas sa chattan 10 che consistan be da duas e 4 che consistan be d’ina persuna. Famiglias ch’èn burgaisas dal lieu datti 12, vitiers vegnan 4 d’autras vischnancas da l’Engiadina, las qualas n’han bain betg il dretg da far pretensiuns sin uffizis da vischnanca, ma pon vegnir nominadas latiers. Singuls domiciliads da Cuira u d’autras vischnancas dal Chantun hai en tut 44, da quai be 4 umens, percunter 40 dunnas betg maridadas. La pitschna part dal vitget – u sco ch’ins di qua vischinadi – situà a la via vers Silvaplauna, numnadamain Champfèr da questa vart dal dutg, tutga tar San Murezzan. La taxaziun dals bains giaschents, tenor la quala vegn definida la cumpart da l’utilisaziun communabla da guauds e pastgiras, è vegnids stimada il 1806 per ses paucs abitants a 24 000 flurins.
Chasas dumbran ins 51; 2 baselgias, 1 chasa-pravenda, 1 chasa poverila, ma nagina chasa da scola, gea gnanc ina stiva da scola; l’instrucziun da la giuventetgna procura il plevon dal vitg en si’atgna abitaziun. Ustarias chattan ins pliras, er in café – quai che n’è però nagut auter ch’ina pitschna ustaria en la quala vegn bavì vin e café e silsuenter dà in gieu da chartas.17 Al mulin ed a la resgia na mancan bain mai l’aua, a quest emprim però il graun da moler.
Durant il temp da cura chattan persunas bainstantas il meglier alloschi tar ils dus burgais da vischnanca Flugi (Conradin e litinent Nicolaus); ma er autras famiglias privatas ospiteschan ils mais da stad.18
Tar la via principala dal vitg sa tracti d’ina via da salaschada, sco che quai è il cas quasi en tut ils vitgs da l’Engiadin’Ota. Ins chatta qua las professiuns las pli necessarias sco pasterner, mazler, chalger, cusunz e ferrer, ma nagins da quels n’èn burgais da vischnanca.
Arriv’ins davent da Samedan da la val siadora a San Murezzan, alura dat l’emprim en egl al viandant, apaina ch’el ha cuntanschì l’autezza, la baselgia dal vitg dal temp avant la refurmaziun, deditgada a s. Mauritius, da la quala il clutger è visiblamain tort. Lehmann ha bain gia scrit avant 36 onns ch’i saja da temair che quel crodia ensemen; tuttina vegn entrà fin oz en baselgia senza tema, ma duvrada vegn ella sulettamain per sepulturas. En quella sa chattan las fossas dals plevons dal lieu fin en il temp pli nov, sco che quai è, or da respect per quest stadi e ses servients, usità en bleras vischnancas da champagna dal Grischun.
Ils onns 1780 èn ins stà da l’avis che la baselgia situada sisum il vitg saja memia allontanada e stentusa da cuntanscher per la glieud veglia, malsanitscha e debla da la part giudim dal vitg; perquai han ins, malgrà ch’ins arriva en paucas minutas d’ina vart da l’abitadi a l’auter, concludì d’eriger in’ulteriura baselgia amez il vitg. Tenor l’inscripziun en crap da sablun, gia in pau dissolvida, è ella vegnida consecrada l’onn 1786. Ils abitants han contribuì a questa construcziun mintgin confurm a sia facultad. En connex cun quest edifizi sacral ha in onuraivel um vegl fatg la remartga che dapi ch’il vitg disponia da duas baselgias, da las qualas ina saja bain situada uschè cumadaivel, vegnian quellas frequentadas pli pauc che cur ch’igl aveva be ina!
Tar la chasa pauperila situada amez il vitg sa tracti en vardad d’ina chamona nauscha, en privel da dar ensemen, en la quala na sa trategnan nagins povers, quai che na duess atgnamain betg far smirvegliar, essend che forsa mintgin na vul betg metter en privel sia vita. Ma jau stoss er dir che San Murezzan n’ha strusch povers ed anc main murdieus. In pèr paucs che dovran agid vegnan sustegnids a moda privata e discreta da parents ritgs, essend ch’ins tschertga il sustegn da la vischnanca be en la pli gronda miseria. Tuttina n’è questa povra chasetta betg vida dal tut, mabain vegn abitada da duas dunnas veglias, da las qualas ina fa il servetsch da calustra vi dad omaduas baselgias, l’autra la guardia da notg. Per mancanza da burgais da vischnanca adattads, han ins surdà quests dus uffizis a burgaisas da vischnanca basegnusas. Povers passants chattan en questa chasa pauperila in quartier ed ina stiva chauda.
Là nua ch’i n’ha nagins povers, na dovri er nagin fond da povers. San Murezzan na dispona perquai, gist sco la gronda part da las vischnancas engiadinaisas, da nagins chapitals da quest gener. Duain però vegnir indemnisads il plevon dal vitg, la calustra ed auters uffiziants ch’èn en servetsch da la vischnanca, e mantegnids punts, vias ed edifizis publics, alura sa servan ins dals tschains da fittanza che derivan da la funtauna d’aua forta, da l’alp da nursas e da la pestga sin il lai. Il funtaner ha pajà l’onn 1830 in tschains da 460 flurins, il bergamasc 180 flurins ed il pestgader 36 flurins. Da quai retschaiva il plevon dal vitg sper libra abitaziun e laina 400 flurins, l’entira suprastanza 24 flurins ed il scrivant communal 6 flurins. Per questa pitschna indemnisaziun han quests ultims però d’exequir tut las fatschentas da vischnanca publicas. Quai che resta dals tschains, vegn duvrà per il mantegniment da baselgias, edifizis publics, punts, vias etc.
Il burgais da San Murezzan n’ha, cun excepziun d’ina cagna per il muvel che vegn chatschà ad alp, da sbursar naginas taglias communalas, ed er sia contribuziun al stadi è minimala, essend che mintga burgais ha sulettamain da sa participar als custs dal mess a la Dieta federala. Er questa taxa ha da vegnir pajada a basa da la stimaziun dals bains giaschents. Abitants che n’èn betg burgais da vischnanca, pajan percunter ina taxa da fulaster, e commerziants ultra da quai ina taxa da commerzi. Vuless in ester acquistar il dretg da burgais dal lieu, custass quai, tut tenor las relaziuns da facultad pli bunas u main bunas, bain ca. 3–400 flurins.
Tranter las paucas vischnancas da l’Engiadin’Ota ed Engiadina Bassa, las qualas èn, pervi dal privel da fieu latent, munidas cun ina squitta, tutga er San Murezzan. Tuttina sco che la constituziun da la giustia è fitg manglusa en la gronda part da las vischnancas, vala quai er areguard la polizia, quai che cumprova gia il fatg, apparentamain nunsignifitgant, ch’igl existivan en l’entira Engiadina Bassa fin l’onn 1803 be duas squittas da pumpiers.19 En in pajais dal qual il proverbi ch’è generalmain enconuschent di: ‹En l’Engiadina han ins 9 mais enviern e trais mais fraid›, èsi pelvaira remartgabel, ed onureschi las dunnas ch’han quasi adina da procurar per fieu e glisch, ch’ins auda be darar d’incendis pli gronds. Ma sa crajend uschia en ina segirezza engianusa, vegn deplorablamain dà memia pauc pais ad in bun urden da fieu communal. In burgais da la vischnanca da San Murezzan m’ha fatg ina descripziun tut auter che favuraivla da l’urden da fieu da ses lieu; da quella è resortì ch’ina veglia squitta da pumpiers vegnia bain preschentada da temp en temp, ma che quella fiss en cas d’incendis strusch buna da retegnair las flommas.
Mintga burgais da vischnanca è participà a l’utilisaziun da las alps tenor la stimaziun da ses bains giaschents. La vischnanca da San Murezzan posseda ina grond’alp da nursas ch’è dada ad emprest a Bergamascs e duas alps da vatgas, las qualas èn però omaduas occupadas fitg flaivel, sa chattond numnadamain en mintgina betg dapli che 44 fin maximalmain 50 vatgas. Damai che questas alps porschan in fitg bun pastg, pudessan ellas gist anc nutrir ina giada tant muvel. Il paintg vegn manà da temp en temp giu en il vitg ed a mintga participant vegn attribuida sia cumpart tenor la proporziun cunvegnenta. Er vegn producì en questas duas alps da San Murezzan chaschiel grass e magher, dal qual l’emprim vegn stimà fitg e vegniva manà pli baud en grondas quantitads en l’Italia. Uss che l’export è vegnì franà tras auts dazis, vegn producì damain e vendì en il pajais u er al giudì sez sco vaira delicatessa.
Ils abitants possedan er intgins chavals e manadiras per manar natiers il fain da stad ed il lain d’enviern. Il dumber da quests emprims ha muntà l’onn 1830 a 22; quels vegnan pasculads dal pastur en la val ed al pe da la muntogna per ch’els sajan en vischinanza en cas da basegn. Chauras vegnan be pli manadas radund 120 sin la pastgira, entant ch’ins tegneva pli baud pliras tschient. Lur dumber è sa diminuì en tala moda pervi da la prescripziun che mintga burgais dastgia be tegnair e laschar or trais ed eventualmain anc in ansiel. Giavischa in abitant da tegnair dapli chauras, sto el pajar persuenter. Quests animals vegnan, uschè lunsch sco che l’aura lubescha quai, manads l’entir onn la damaun marvegl sin las pastgiras da vischnanca, nua ch’els chaschunan però gronds donns vi da plantas giuvnas. Entant ch’ils abitants han lur vatgas ad alp, sa servan els dal latg-chaura per lur agen diever quotidian. Percunter tegnan els a chasa intginas vatgas, il latg da las qualas vegn servì als giasts da cura tar il café.
Laina n’ha San Murezzan betg gist en surabundanza, ma tuttina en quantitad suffizienta, e perquai vegn quella deplorablamain plitost sfarlattada che duvrada a moda spargnusa. En vischinanza da la funtauna d’aua forta ed en il guaud spess situà davos il lai sa chattan gronds lareschs ch’èn, per motivs a mai nunenconuschents, pirids dal tuttafatg, senza vegnir utilisads. Tuttina hai parì inditgà als suprastants da scumandar tutta furma d’export. In pitschen char ad in chaval emplenì cun gronds fessels custa qua per ordinari 18–20 baz. In bloc lain da laresch da 18–20 pes, per far londeror aissas, 3 flurins.
Anc avant 20 onns han ins semnà sper Champfèr sin ina plaunca situada vers sidost ierdi, il qual ha però darar cuntanschì il quintupel graun ed il 1806 be 1½. Il davos temp è la cultivaziun dad ers svanida dal tuttafatg en vischnanca ed i sa laschan allegar per quai divers motivs; pertge che betg be l’emigraziun prenda davent al pajais ils mauns, mabain er las scheliras nuschaivlas che perduran durant la stad èn la culpa. Vitiers vegn la pasculaziun cumina ch’ha er lieu en questa vischnanca la primavaira e l’atun, uschia ch’il fritg è pauc segir. Calculesch’ins en pli l’auta schurnada per lavurers esters, na po quai far surstar nagin pli. Bain plantan ins anc oz intgins fritgs dal funs sco chonv, tartuffels, ravas alvas e.a., dals quals questas ultimas madiran spezialmain bain. Ma damai che questa cultivaziun ha be lieu en il pitschen, e dapertut mo en ierts dasper las chasas, na po ella betg vegnir tratga en consideraziun.
La remartga da Kasthofer che l’erva verda da la rava alva servia qua ed en autras cuntradas sco verdura, na m’ha, sin dumonda, nagin confermà. Sche Lehmann scriva schizunt d’artischoccas ch’ins chattia qua en ierts bain situads e che madirian fitg bain, alura va quest sbagl a pèr cun quel dal grond perscrutader da la natira Scheuchzer che di en si’istorgia da la natira davart la funtauna termala da San Murezzan per motivs nunchapibels «che quest’aua forta sorta da la terra chaud da buglir». En in pajais pia, nua ch’ils tartuffels madiran be fitg darar e vegnan perquai cultivads be darar en l’Engiadin’Ota, na poi gnanc star en discussiun ch’er las artischoccas pudessan madirar.
Tge ch’il clima, sustegnì da l’inschign e dal maun lavurus, po prestar qua a San Murezzan, ha colonel Nicolaus cumprovà il meglier en ses iert. El ha plantà pliras sorts coclas, fava platta, cardifiol e da tuttas sorts ervas d’iert. Medemamain chatta l’amatur da flurs rosas, neglas etc. che madiran cun in pau tgira e mantegniment la plipart dals onns be intginas emnas pli tard ch’en regiuns pli miaivlas.
In ritg giaschament da gip20 situà pauc sur il vitg, na vegn deplorablamain betg propi tratg a niz dals abitants, cumbain che quel pudess vegnir utilisà a moda fitg avantagiusa per far avanzar la creschientscha dal pastg. Ins sa serva dal gip be per dar si alv las chasas e per part per lavurs da stuccatura tar l’erecziun da novs edifizis. Plirs abitants laschan sminuir lur bains e fan il sbagl da vender lur fain ordaifer, pertge che mintgin dastga disponer da ses possess a bainplaschair.21 Tras quai retiran ins al terren, senza nagina restituziun, il ladim, e quai en tala moda ch’intgins da quests funs sut Champfèr èn gia surtratgs da mistgel alv, numnà qua miffa, quai che ruinescha in pau a la giada dal tuttafatg ils bains sch’i na vegn betg fatg remedura.
Il pitschen lai situà en vischinanza dal vitg dat a la cuntrada in scharm tut aparti e porscha ultra da quai als amaturs da la chatscha baininqual plaschair. Vers la fin d’atun e per part schizunt durant la stad sa radunan numnadamain qua andas selvadias che restan fin ch’il lai sa cuvra l’enviern cun ina fraida stresa da glatsch. Er sa chatta en ses intern in quantum da las pli deliziusas forellas. Vers s. Andreas schela il lai dal tuttafatg e sdreglia puspè il matg. Per manar natiers lur laina da brisch fan ils abitants da San Murezzan l’enviern ina pitschna via sur quel vi ed al traversan mais a la lunga senza nagina tema. Sia pli gronda beneficenza envers ils abitants mussa el però cur ch’i plova fitg ferm; alura deponan ils dutgs alpins en el ed en ils ulteriurs pitschens lais la glera ch’els mainan cun sai e perdan uschia lur selvadiadad ch’els surdessan uschiglio a l’En, inundond la val cun lur aua. Da l’aua da muntogna ch’entra, surtut da la Val Fex, resulta probablamain er la terribla fradaglia da quest e dals ulteriurs lais da l’Engiadina, la quala ha schizunt chaschunà tar nudaders versads repetidamain culps mortals; perquai na vul nagin propi emprender da nudar a San Murezzan ed en il conturn.
III. La funtauna ascha sper San Murezzan[edit]
Per quai che reguarda la quantitad d’aua minerala che sburfla en Svizra or da la terra, n’è bain nagin chantun benedì pli ritgamain ch’il Grischun ed en quel surtut l’Engiadina. Vegnidas intercuridas chemicamain ed er enconuschentas publicamain tras scrittiras èn las funtaunas mineralas sper Fadrein en il Partenz, la funtauna ascha sin il s. Bernardin, quella da Scuol e la funtauna da magnesium sulfuric a Tarasp, omaduas en l’Engiadina Bassa, Peiden en Val Lumnezia, Val en vischinanza da lezza, e Belvedere betg lunsch davent da Cuira. Ma la pli famusa da tuttas è tuttina la funtauna ascha sper San Murezzan. Ella merita cun raschun da vegnir numnada il Pyrmont dal Grischun e da vegnir messa a pèr a lezz’aua forta. Gea, en vardad dastg’ins dir che, areguard la cumpart d’acid carbonic, schizunt las famusas funtaunas da Pyrmont e Schwalbach stoppian guntgir a quella da San Murezzan.
Quest’aua grondiusa sburfla en ina distanza da var 25 minutas en il sid dal vitg, en ina prada palidusa situada da l’autra vart da l’En al pe dal Piz Rosatsch. Tgi ch’ha visità ils bogns tudestgs, boemians u er be en Svizra ils bogns da Baden, Schinznach u Heinrichsbad ed ha vis ils gronds palazs, ils blers stabiliments cumadaivels ed indrizs da divertiment ch’ins ha endrizzà là per trategnair ils giasts da cura, quel sa sbagliass malamain sch’el vuless, cun entrar en l’Engiadina ed en ils bogns dal lieu, duvrar la medema mesira e spetgar en questa vallada alpina be insatge pauc da quest gener; pertge che da quai che serviss a la cumadaivladad e fiss giavischabel per il trategniment na chatt’ins en tut ils bogns da l’Engiadina pauc u nagut. Quai ha per gronda part er valì fin avant curt per l’aua forta da San Murezzan. Pertge che gist là nua ch’avessan stuì sa chattar a favur dals giasts da cura alloschis bain endrizzads, n’han ins vis sur tschientaners nagut auter ch’ina chamona da crap vida, vers la quala, uschè ditg ch’il temp da cura durava, els eran sfurzads da chaminar mintga damaun, da tutt’aura, per part schizunt tras la cufla, e sin vias mantegnidas be malamain.
L’autur da la contribuziun en il ‹Zürcher Neujahrsgeschenk von der Gesellschaft zum schwarzen Garten› da l’onn 1811 di perquai cun raschun: «Uschè miserabel, uschè inopportun è pia l’indriz gist là, nua che la natira porscha in dun d’ina valur inappreziabla. Questa negligientscha imperdunabla sto disturbar tant pli che la pussaivladad da remediar questa mancanza principala è evidenta e ch’i carmalass als possessurs da questa funtauna ed a tut ils abitants da San Murezzan in bel gudogn, sch’els ademplissan quest giavisch pronunzià repetidamain ed urgentamain.
Ma fin qua èn tut ils cussegls vegnids dads adumbatten, èn las propostas da persunas filantropicas cumpetentas vegnidas pregiadas ad ureglias surdas, èn stadas vanas tuttas emprovas da chattar suatientscha tar ils abitants dal lieu concernent giavischs pli che giustifitgads. Speculond mal lur agens interess – e bunamain stuess ins crair er senza reguard a l’umanitad malsauna –, lascha la vischnanca da San Murezzan tut sco ch’igl è etc.»22 Ella è sa cuntentada sur blers onns cun retrair il tschains da fittanza, senza realisar il minim indriz che serviss a l’avantatg ed a la cumadaivladad dals giasts da cura.
E tge è stada la consequenza da questa negligientscha? La diminuziun dals giasts è daventada adina pli evidenta e considerabla, quai che las persunas ch’avevan fin qua profità dals giasts da cura esters han tuttavia cumenzà a sentir. Bain han ins tratg en consideraziun da temp en temp da realisar indrizs che purschessan als curants dapli cumadaivladad, ma mai a moda propi seriusa! Apaina ch’ins vuleva sa metter a la lavur, devi adina intginas persunas da grond’influenza che vesevan restrenschids lur interess persunals e mettevan perquai pals en las rodas a mintga indriz u meglierament planisà. Uschia è in da quests magnats da cor stretg, il qual jau na vi però betg numnar pli exact, s’exprimì en suandanta moda envers mai: «Crajais vus, mes signur, che nus vegnian a favur d’in temp da cura uschè curt da 6 fin 8 emnas ad endrizzar a la funtauna edifizis gronds e chars ed eriger en ina cuntrada uschè palidusa chasas d’abitar e da restauraziun? Mai e pli mai na vegn quai a capitar!» –
Uss èsi però stà uschia ch’ins ha erigì ils onns 1819 fin 1824 tranter Cuira e Blinzuna ina via d’art e da commerzi charrabla sur il San Bernardin vers l’Italia. Cun questa chaschun han ins munì la funtauna d’aua forta situada sin il pass cun novs indrizs e cumadaivladads; quella era bain enconuschenta dapi plirs 100 onns, ma n’era fin qua strusch vegnida utilisada. La gronda part dals Talians che visitavan fin qua San Murezzan23, èn uss per il pli sa rendids vi là, perquai ch’els vegnivan servids meglier e pli favuraivel sin il San Bernardin; ultra da quai han els giudì l’avantatg da pudair arrivar là a moda fitg cumadaivla en char e charrotscha.
Vulevan ils burgais da San Murezzan evitar ch’els perdian tut lur avantatgs, eran els uss necessitads d’er far da lur vart il pussaivel per meglierar la cumadaivladad dals giasts da cura che frequentan lur funtauna termala. Durant mes ultim segiurn l’onn 1830 hai gì num ch’ins saja sin buna via da realisar quai. Ma gia plirs onns avant era questa chaussa vegnida discutada e tratga en consideraziun seriusamain, essend ch’intgins signurs pli vegls na vulevan tuttavia betg porscher maun per innovaziuns temend ch’els vegnian a la curta.
Uss n’hai jau bain betg vis sez la nova chasa da cura ch’è vegnida erigida l’onn 1832 sper e sur la funtauna, ma tuttina poss jau rapportar a mes lecturs or da la scrittira24 dal medi da funtauna da là, dr. Wettstein a Samedan, il suandant:
Ils onns 1831 e 1832 èn 12 burgais nobels e filantropics da lezza vallada alpina – pia l’emprim betg da San Murezzan sez! – s’unids ad ina societad acziunara per meglierament da la chasa da cura, e grazia a lur stentas èsi reussì d’allontanar a moda degna ils impediments e pregiudizis ch’eran fin qua sa mess cunter tut meglierament, e quai cun prender en mira d’eriger in edifizi da cura respectabel e da correspunder uschia ad in basegn resentì dapi daditg.
Entrond al plaunterren en l’edifizi da cura actual, amez ina bavetta spaziusa, clera e sitga orientada vers damaun, ves ins il recipient d’aua furmà da plattas da granit, dal qual ils urs èn surtratgs cun ocher da fier ubain cun oxid da fier che cuntegna terra da talc u da chaltschina. L’enchaschament da granit ruaussa sin terren arschiglius; per tegnair ensemen l’aua han ins, cun agid d’ina massa da chaltschina, sablun e miraglia, furmà in cubus e munì il fund da la bavetta cun plattas tagliadas.
Tar ina ladezza da 24 pes e 5 poleschs, ina lunghezza da 30 pes ed in’autezza da l’aua da 16 poleschs cumpiglia il recipient 14 640 poleschs cubic aua. L’afflussiun e deflussiun da la funtauna per minuta munta a 225 pes; la stad s’emplenescha il batschigl oramai en in’ura, sche quel è vegnì svidà fin sin il fund, tard l’atun en cas d’in bass livel da l’aua en 1½ uras.
En posiziun enclinada cunter il pe da la muntogna, intgins pes davent da la funtauna sezza, han ins scuvert cun tschentar il fundament pitschnas avainas che cuntegnevan aua forta ed ina ferm’avaina cun aua dultscha en ina distanza da 7 pes dal recipient; quest’aua han ins, tant per segirar la funtauna sco er il mir principal, manà davent da la chasa per prevegnir uschia al privel che quella sa maschaidia cun l’aua minerala. Abstrahà da quai n’han ins betg ristgà da far midadas vi da la funtauna sezza u d’endrizzar ina nova tschiffada, per tema che l’aua minerala pudess prender in’autra direcziun u er be vegnir flaivlentada tras quai.
L’aua è clera, senza savur, d’in gust aschin e rinfrestgant25, perlanta e – sco che scriva l’autur da l’ovra ‹Beschreibung der berühmten Bäder in der Schweiz› – «schizunt enivranta», quai che jau n’hai però ni sentì sez ni udì d’auters. Fan ins l’experiment da chatschar il det en il magiel emplenì, sa rimna dalunga enturn quel in dumber da perlas pli pitschnas e pli grondas. Sia forza curativa cumprova l’aua surtut en quai ch’ella stimulescha e rinforza, ch’ella sveglia en l’organissem saun l’appetit, promova la digestiun, augmenta la vitalitad e fa passar l’aua. Là nua che prevala il caracter d’ina flaivlezza, serva l’aua a l’organissem malsaun sco med curativ e gida surtut cunter las suandantas malsognas: flaivlezza dal magun e da la digestiun, secreziun da mucosa e d’acid dal magun pervi d’activitad sbassada dal sistem d’avainas e mancanza da forza da la gnerva etc. In effect dischavantagius ha l’aua però en cas da fevra, fermas flussiuns dal sang, da tge natira che quellas sajan, furmaziun da matergia tras organs interns, epilepsia, malsognas dal spiert, sang entir, surtut cun congestiuns e tendenza da survegnir culps, en cas da tuberculosa e tar dunnas en gravidanza.
Il pais specific da quest’aua minerala envers l’aua destillada munta a 1003 tar 1000. La temperatura da la funtauna munta a 5 fin 6 grads reaumur tar 7 grads chalur da l’aria. Gia en temps passads è l’aua vegnida analisada da divers chemichers e surtut il 1703 dal perscrutader da la natira turitgais dr. Scheuchzer, silsuenter da l’apotecher Morell a Berna26 ed il 1814 dal medi da la citad da Son Gagl dr. Aepli. Quest ultim ha chattà en 2,4 poleschs cubic aua 4 poleschs e 2 lingias aria fixa e sco parts solidas fier, oxid da magnesium ed autras parts alcalicas; el quinta quest’aua tar las meglras auas d’atschal ch’èn enconuschentas. L’ultima analisa scientifica da quest’aua è vegnida fatga il settember 1822 da l’inschignus chemicher Kapeller, apotecher a Cuira, cun sustegn da dr. Kaiser, medi da bogns a Faveras.27
L’inscripziun stgalprada en marmel nair, ch’era fermada pli baud en la part davos da la bavetta, ma che penda uss sur l’entrada da quella, sa cloma:
Per ordinari ils mais da stad chauds, tranter mez fanadur e mez settember, sa radunan ils giasts da cura mintga damaun da las 5 fin las 10 uras en la bavetta per sa laschar emplenir lur magiels or dal bitger dal funtaner u emplenir sezs quels tenor plaschair. Il medi da funtauna actual notifitgescha ch’ils acziunars fissan intenziunads da laschar montar proximamain tras in mecanist versà in agen implant da pumpadi vi da la e sur la funtauna; cun serrar uschia a moda ermetica la chaldera vegniss per l’ina augmentada la forza da l’aua, essend che l’aria fixa na s’evapurass betg uschè tgunsch, per l’autra purschess quai dapli cumadaivladad als curants e per la tschiffada d’aua.
Davent da la bavetta arriv’ins en ina segunda stanza, nua che sa chattan ils indrizs per stgaudar l’aua. Davos quella èn situads sis chamberlets separads, tavlegiads e munids cun il pli necessari, mintgin cun ina bognera, nua ch’il bagnader po tenor plaschair sa proveder sez cun aua, sa servind dals uders che sa chattan vi da las lingias d’afflussiun, ubain surlascha questa fatschenta al persunal emploià aposta.
Mintga di pon vegnir preparads 24 bogns che sa cumponan dal tuttafatg d’aua minerala; a quest intent serva l’avnaun che tschiffa 24 saumas aua, la quala vegn pumpada mintga di or dal bassin e stgaudada. Amaturs pon sa render suenter il bogn en in cabinet stgaudabel ed enta letg, fin ch’il corp ha pers in pau sia sensibilitad e po puspè, al liber, vegnir expost a l’aria senza ristgar da tschiffar in dafraid. Sin dumonda vegn servì là al bagnader in refrestg tenor giavisch, il qual consista da café, tschigulatta, broda da charn u er d’in magiel vin vuclina cun biscuits.
Per quels che cumparan a chaval a la chasa da cura, sa chatta da la vart dals bogns e da la funtauna ina remisa spaziusa, en la quala ins po chavaltgar e charrar e disponer d’in cumpartiment tenor plaschair. Ina stgala lada maina da giudim si en in suler spazius en la segunda auzada, nua che las inscripziuns sur ils ischs guidan il pe da l’ester.
Sin la medem’auzada sa chattan duas salas da spassegiar picturadas da 70 pes lunghezza e 20 pes ladezza che sa laschan stgaudar e che stattan a disposiziun als giasts durant baiver l’aua. En quellas sa movan els vi e nà suenter mintga magiel aua, quai ch’è surtut il cas da malaura, cur ch’i na sa lascha betg sa mover al liber. En la stanza d’administraziun sin quest’auzada sa trategna a medem temp il medi da funtauna che fa er el part da la direcziun dal manaschi e che cusseglia gugent mintga curant cun pled e fatg. En la part davos dal suler sa chattan las tualettas per omaduas schlattainas cun la devisa da Horaz:
En l’auzada superiura sa chattan, durant il temp che la funtauna ed il bogn èn averts, las abitaziuns dal persunal. Las entradas che derivan dals giasts da cura van a favur dals acziunaris, ils quals ston però pajar a la vischnanca ina contribuziun annuala da 300 flurins e surlaschar a quella suenter 20 onns l’edifizi cun tuts accessoris.
Vul ins giudair tut la forza ed ils avantatgs da quest’aua, sche sto quella necessariamain vegnir bavida a la funtauna sezza, essend che ses spiert u l’acid carbonic che dat pir a l’aua sia vaira fermezza, sa perda fitg svelt, apaina che l’aria d’ordaifer vegn vitiers. I porscha perquai a l’observatur quiet a la funtauna in aspect vaira spezial da vesair co che cumparan il di da perdunanza a San Murezzan dals vitgs vischins ils praders e las pradras dal Tirol – dals quals sa chattan surtut durant questa stagiun plirs tschients sparpagliads en l’entira vallada – pelegrinond gia la damaun marvegl en rotschas tar la funtauna fortifitganta ad emplenir lur buts e buttiglias cun l’aua salutaivla. En gruppas pittorescas, en lur costum dal pajais tipic, munì cun bindels da colur, sa mettan els giu sin las spundas e giaudan quest’aua minerala cun paun e chaschiel, sco in vinars da la damaun cun il qual ins fa viva, accumpagnà da discurs alleghers.
Perquai che sa furmavan avant il 1830 da malaura sin la via vers la funtauna paltauns, u er per betg pigliar dafraid ina damaun frestga, sa laschan blers manar l’aua en buttiglias en lur abitaziun, quai che prenda però gia a quella in pau da sia forza. Tuttina sa lascha quella, sco l’aua da Pyrmont ed autras auas mineralas, tschiffar e spedir, schebain betg conservond si’entira forza, ma tuttina senza perder memia fitg ses acid carbonic. Ils spediturs da Cuira Laurer & Co. ed Anton Braun tramettan perquai mintg’onn lur glieud tar la funtauna ad embuttigliar quella. Tgi ch’abitescha dalunsch, po pia sa drizzar a questas chasas, u er al medi da funtauna, signur dr. Wettstein ch’abita a Samedan.
Tar il nov endriz da baiver e da bogn fa l’administraziun actuala attenziun speziala d’emplenir las buttiglias da ca. ½ mesira cun tutta tgira e da las serrar bain. Embuttigliada vegn quella be da bell’aura, cur ch’ella sa sviluppa a moda la pli avantagiusa. Quai che quella trametta a Cuira en il deposit, è munì cun in attest e cun in agen sigil spezial ‹St. M.› per prevegnir ad errurs.
Per in’entira cura fan ins quint cun 32 buttiglias. Per il dumber correspundent da buttiglias da Mels ordinarias30, il transport da quellas da Cuira a San Murezzan ed enavos, la taxa da sigil ed il stapun ston in quintar cun custs da 62 flurins. Betg inclus èn las chaschas per las transportar ed il bunamaun per las dunnas che derschentan las buttiglias en aua currenta avant che quellas vegnan emplenidas, quai che vegn bain fatg cun tutta premura, ma maina tuttina da temp en temp a la sperdita d’intginas.
Che l’administraziun dals novs indrizs a la funtauna drizza er attenziun speziala sin ils bogns, hai jau gia menziunà. Pli baud vegniva quest’aua usitada bundant pli pauc per quest intent che per baiver, quai che sa lascha plitost attribuir a la mancanza d’indrizs correspundents che a l’aua sezza. Tuttina hai dà da vegl ennà en il vitg intginas dunnas ch’èn s’occupadas da preparar en lur stivas bogns che sa cumponiva da ¼ aua da bigl stgaudada e da ¾ aua forta fraida. Per quest intent laschavan ellas manar l’aua minerala en barigls en lur abitaziun e preparavan ils bogns en lur stiva, la quala ellas stgaudavan sin giavisch. In tal bogn custava in flurin grischun. Quest indriz, schebain nunperfetg e manglus, exista er anc oz, ed essend ch’ins sa senta propi fortifitgà suenter in tal, pon ins be deplorar ch’ins n’ha betg anc installà en il vitg indrizs correspundents, e sperar ch’ins procuria là bainbaud per in stabiliment da bogn, surtut per quels che na pon betg ir da malaura tar la funtauna.
En cas nua ch’ins basegna in agid spezial u in cussegl medicinal, porscha tal cun tutta cumpetenza il medi da bogn surmenziunà che vegn mintga di en la chasa da cura, ubain in auter medi da l’Engiadina sco per exempel il versà dr. Steiner a Bever. Betg main dastg jau, ord persvasiun, cussegliar a mintga curant l’apotecher signur Bovelin; ins vegn a chattar en el in cussegliader modest ed attentiv ed a medem temp in bun zoolog e botanicher che mussa gugent a mintg’amatur sias bellas collecziuns or dad omadus champs.
Areguard ils meglieraments ed ils novs indrizs a la funtauna, che faschevan propi da basegn, pudess ins bunamain vegnir en empruvament da crair che quels sajan plitost vegnids fatgs per niz privat che per quel dals giasts da cura. Uschiglio avess ins bain er procurà en vischinanza da quel per in u plirs albierts, sinaquai che surtut curants flaivels e pli vegls possian loschar là durant il temp da cura e giudair uschia bler dapli cumadaivladad che quai ch’igl è il cas sch’els èn necessitads da prender quartier en il vitg e ston far mintga di il viadi stentus giu en la val, surtut da malaura e damauns fraidas, cur che las pradas ed ils tetgs n’èn betg darar er la stad cuvertas cun naiv. In tal indriz fiss però stà cunter l’avantatg privat da blers, damai che la gronda part dals ustiers che na fissan betg sa drizzads vers la funtauna avessan stuì temair da vesair ruinà en questa moda lur albiert. Perquai n’èsi lubì a nagin burgais da San Murezzan da sa stabilir en vischinanza da la funtauna, nua ch’il terren tutga a la vischnanca. Ed uschia vegnan ils giasts da la funtauna er en avegnir a stuair prender quartier en in dals albierts en il vitg sez.
Mintga burgais e domicilià a San Murezzan ha il dretg d’eriger in’ustaria e da loschar giasts.
Tar il giuncher Johann Flugi, in um versà e divertent da tempra taliana, loschesch’ins bain il meglier, ma er il pli char. Las spaisas a la table d’hôte èn bunas e bain tschernidas, ils letgs èn schubers, il mobigliar però endrizzà tenor il gust dal 17avel tschientaner. Er pervi da la vista plaschaivla giuador vers la funtauna e sin il lai verd, ha questa chasa avantatgs en cumparegliaziun cun la gronda part dals albierts dal lieu. Igl è be da deplorar ch’ins n’ha er qua, sco en bunamain tut las abitaziuns da la vallada, or da las fanestras da las chombras nagina vista cumadaivla vers ils objects numnads en il liber. Pertge che las fanestras èn, probablamain per betg retrair d’enviern a la stiva la chalur, fitg pitschnas e pauc dapli che foras, tras las qualas ins ha bregia da chatschar il chau, ed è cuntent da puspè pudair vegnir en senza prender donn vi da las ureglias.
La gronda part dals giasts da cura prendan bain alloschi tar signur colonel Nicolaus Flugi, il qual abitescha visavi l’uschenumnà café en ina chasa spaziusa, munida suffizientamain cun stallas da chavals. Per in bun gentar e tschaina sper ina buttiglia vin, ma senza ensolver ed albiert, pajan ins per di 2 flurins e 36 crizers. Al giast da cura che vul giudair insatge lascha el vegnir tiers sin dumonda curt avant gentar ina schuppa da charn, entant ch’il café u uschiglio in ensolver sco er il letg ston vegnir pajads separadamain. Qua sa scuntra per ordinari la gronda part dals giasts da cura da Cuira e da la Svizra tudestga che, sche er betg tuts loscheschan qua, han per disa da mangiar qua.
Sper quests dus ustiers privats datti anc intginas bunas chasas d’albiert, en las qualas giasts da cura che vulan gugent viver in pau pli bunmartgà vegnan servids undraivlamain. Quai è il cas tar Fr. Wyss en l’Adler, nua che sa scuntran per ordinari ils Engiadinais. Persunas da lingua tudestga che na san betg rumantsch e talian han però lungurella en questa societad. Spaisa buna ed abundanta serva il mazler ed ustier Hemmi da Cuira en il Löwen. Damai ch’i dat adina charn frestga, fitg savens litgivas e ch’el dumonda per gentar e tschaina betg dapli che ½ taler brabantin, n’al mancan mai ils giasts, bain però il spazi per loschar. Curants che na sa laschan betg disturbar d’ina societad detg maschadada, vegnan a sa sentir qua vaira bain.
Giavisch’ins da star sur notg en ina chasa privata e da mangiar en ina da las ustarias numnadas, alura pon ins survegnir per l’entir temp da cura per 2 talers brabantins ina stanza cun letg e commoda. Tar signura Flugi, en la chasa il pli oradim il vitg da vart dretga, giu vers la funtauna, chattan ins per 3 talers brabantins in detg bun alloschi cun letgs ed accessoris schubers ed ina bella vista vers Silvaplauna. In pau pli chars èn ils dus Flugis. Ma en betg ina suletta famiglia fruntan ins sin mobigliar in pau pli modern.
Da las descripziuns fatgas pon ins sa far in pau in maletg da la situaziun d’albiert e dunsena en quest lieu da cura. Èn er las spaisas en media bunas e gustusas, sche vegn quel ch’è disà cun ina buna cuschina burgaisa a considerar quellas sco memia grassas, sco che quai è in tras l’auter il cas en bunamain tut la Svizra.
Ils brassads ch’ins serva en Germania cun ina sosa savurusa ed ils quals vegnan ludads cun raschun da persunas da l’exteriur sco spezialmain gustus, na prepar’ins qua betg propi bain. Els nodan en ina broda da paintg che stat be en pitschna connexiun cun la charn brassada, or da la quala ella duess bain cular. Ils brassads-chamutsch che vegnan servids betg darar, èn per ordinari d’animals pli vegls, zais e bunamain ids en mal; els na correspundan per lunschor betg a las aspectativas ch’ins sa fa en il lontan, nua ch’ins enconuscha questa spaisa be per il num. La charn-bov e charn-vadè è per il pli buna e gustusa.
Ma il vin – per ordinari baivan ins en l’entira vallada be vin vuclina – e las litgivas, sco er la pastizaria ed il chaschiel, che na sa cunfan però betg propi cun la cura, èn delicats. Il paun-seghel nair31 è per ordinari vegl e perquai uschè dir ch’el na sa lascha betg senz’auter tagliar cun il cuntè, ma el è bun per la dentadira, fitg nutritiv e ferm. Tgi che na dispona betg d’ina tala u na po betg sa disar a quel, po avair paun alv, il qual vegn però be fatg durant il temp da cura per ils esters preschents al lieu. Giaglinom vegn servì be darar e na sa lascha probablamain betg survegnir tgunsch en la vallada, percunter ves’ins betg darar sin il pitschen lai andas selvadias.
I fiss da giavischar che tut las ustarias preparassan las spaisas pli fitg tenor ils basegns da la cura. Igl è quai in giavisch che vegn pronunzià ozendi en quasi tut ils lieus da cura, danunder che medis preoccupads cloman ad auta vusch che talas spaisas artifizialas fetschian savens puspè ir en paglia, quai che l’aua curativa saja londervi d’eriger. Ins giaja be a Baden, Schinznach etc., dals lieus da bogn a l’exteriur gnanc da pensar, ed ins vegn ad udir dapertut questa lamentaschun. Be Faveras, en il chantun Son Gagl, furma en quest reguard in’excepziun ludaivla. Qua sesa il medi da bogn medemamain a maisa e sut sia surveglianza stat il directur dal bogn u il manader da l’entir stabiliment; el fa attenziun ch’i na vegnia preparà e servì nagut che stess en cuntradicziun cun la cura, uschia ch’i na vegn sin maisa ni charn fimentada ni spaisas aschas e salata e pastizaria be en pitschnas purziuns. Baininqual garnitura, sco fritga tosta da qualitad exquisita, cumpara percunter, quai ch’è bain chapaivel, tant pli savens. Charn delicata da vadels da latg e da bovs d’engrasch, cun la quala l’avat da la claustra provediva mintg’emna il bogn, fa però bun tut quai.
Esters malsauns e disads vi d’in pau calma, han magari a San Murezzan motiv da sa lamentar. Uschia m’ha ina giuvna dama or da la Svizra Orientala, in pau schenada ed ultra da quai d’in stadi d’anim in pau malsanitsch, ma sincera ch’ella avess pli gugent mangià persula en sia chombra che vi d’ina maisa d’ustaria pli che plaina, per gronda part tranter signurs nunenconuschents. Ma l’ustier da la chasa na l’haja tuttavia betg vulì conceder quai, cumbain ch’ella al haja empermess da pajar il medem pretsch per sia simpla spaisa sco sch’ella consumass quella a la table d’hôte. Damai che l’ustier nunservetschaivel, il qual jau na vi ni numnar ni descriver pli precis, supponiva che auters pudessan suandar en avegnir quest exempel, ha ella gugent u navidas ed a sia disfavur stuì sa suttametter ad in urden da chasa uschè malgist. Per ses displaschair ha ella stuì far l’experientscha malempernaivla che la cura è ida mal, e quai per part gist pervi da quest fatg. Percunter lubeschan tut ils ustiers, pervi da l’aut pretsch dal café en lezza vallada, che mintga giast mainia quel cun sai da chasa ed al preparia sez. Per persunas ch’èn disadas a questa bavronda, è quai in avantatg economic, dal qual ins sa serva gugent.
Areguard il tun che regia qua durant il temp da cura tranter ils giasts, quai che concerna la cumpagnia, na datti da dir nagut extraordinari. Jau crai però d’avair remartgà che Talians e Vuclinais, Engiadinais, Svizzers ed ils paucs Tudestgs che baivan ozendi anc quest’aua minerala, sa trategnan pli u main tuts tranter ses cumpatriots e loscheschan per ordinari er en il medem albiert. Tgi che na chapescha betg la lingua dal lieu, chatta tar ils abitants dal vitg, ils quals èn oramai reservads e paran en general strusch da prender notizia dals giasts da cura preschents, pauc divertent e bler lungurella. Tgi ch’è però disà da betg far memia grondas pretensiuns envers ses conumans, è communicativ e gugent en cumpagnia e lascha a chasa ses bun jau, quel vegn adina a chattar a San Murezzan ses um.
Nus, ch’avain bavì qua la stad 1830 l’ultima giada l’aua forta, ans regurdain anc uss cun grond plaschair dal nobel e – cumbain ch’el aveva da purtar sias cruschs – en tuts reguards amiaivel commerziant Mylius, la chasa dal qual tutga enconuschentamain tar las emprimas e pli bainvisas a Milaun. Tals umens ch’èn vegnids a ritgezza, daventan en la societad surtut respectabels e stimabels sch’els sa cumportan envers lur conumans pli simpels cun respect e modestadad.
L’urden dal di vegn ad esser qua pli u main il medem sco en auters bogns da cura. Vers las 10 uras l’avantmezdi returna il giast per ordinari puspè en ses quartier, in pau stanclentà da la cura d’aua forta e dal viadi da return a San Murezzan. Qua giaudan ins in mument da ruaus u ordinescha ses diari fin che l’ura cloma a gentar. A maisa vegn tut tenor planisada ina partie de plaisir per il suentermezdi ubain ch’ins sa cunvegna da sa render silsuenter en il café vischin a dar in gieu. Da quest lieu da recreaziun, en il qual sa scuntran per ordinari adina suenter maisa plirs signurs, na duai ins però betg sa far ina memia grond’idea, essend che quel na sa lascha en nagin cas cumparegliar cun in café en ina citad pli gronda. I sa tracta be d’ina stivetta che cumpiglia tut il pli 20–30 persunas, las qualas, sch’ellas na giran betg enturn en stanza, chattan apaina plazza vi d’intginas maisas.
Qua stattan sulettamain a disposiziun chartas da gieu ed in bigliard, in iral da tgeiels agiuntà a la chasa u ina maisa da tgeiels en la stanza sezza n’è gnanc da pensar. Anc main chattan ins gasettas politicas, e be paucas persunas privatas en il vitg legian la gasetta da Como32, la gasetta da Losanna u – senza tendenza politica – il ‹Bündner Volksblatt zur Belehrung und Unterhaltung›, fundà il 1829 e redigì a Cuira da bundspresident J. Fr. von Tscharner e da professer Röder.33 Il café pajan ins per ordinari, tenor il dumber da cuppins consumà, a 6 bluztgers, cun latg in pau dapli, medemamain cun in pau paun u biscuits.
Tgi ch’è gia stà necessità repetidamain da stuair frequentar per restabilir sia sanadad in bogn a l’ester, quel vegn ad avair realisà tge influenza decisiva sin l’andament da la cura ch’ha gì il giudiment ch’el ha chattà là. En quest reguard na duain ins dentant betg spetgar bler da San Murezzan: malgrà la gronda varietad dad esters da tuttas regiuns, dals quals ils differents usits e linguas pudessan tuttavia anc render pli interessants ils contacts, manca tuttina in lieu cuminaivel per sa recrear e giudair en societad.
Perquai na sa lascha per exempel betg pensar ad in bal tranter ils giasts u ad in auter plaschair en societad. Malgrà quai s’uneschan da temp en temp intgins signurs giuvens per realisar in saut en il mulin vischin ubain in tir a noda, al qual però be paucs èn abels da sa participar. Il pli savens vegnan, essend ch’igl ha avunda chavals ch’ils giasts mainan cun sai davent da Cuira ubain al lieu sez, fatgas excursiuns a chaval en ils vitgs vischins, a Segl, Puntraschigna, a Las Agnas u en auters lieus a sa divertir là giudend in bun magiel vin vuclina, il qual ins chatta qua pli u main dapertut en buna qualitad (la mesira a 40–48 crizers). Las gievgias partan ins per ordinari suenter gentar in pau pli lunsch e chavaltgescha u charrescha a La Punt, duas uras sutvart San Murezzan, a prender en consegna brevs u novitads ch’èn arrivadas là or da la patria.
Betg tgunsch banduna in giast da cura ch’ha in pau senn per remartgabladads da la natira questa funtauna minerala senza esser sa rendì vers il Bernina, sur il qual ina via da pass maina en il Puschlav ed en Vuclina. La pli gronda remartgabladad sin via è il glatscher dal Bernina, il qual furma senza dubi il pli grond dal Grischun e forsa da l’entira Svizra. El consista atgnamain da trais parts principalas d’immensas massas da glatsch che s’extendan sur ina lunghezza da 16 uras tranter la Vuclina, la Bregaglia e l’Engiadin’Ota. Per ordinari sa furma ina societad – la quala sto però interrumper en quest cas per in di la cura –, lascha empustar là en ina da las trais ustarias, situadas en ina distanza da trais uras da San Murezzan, in gentar, e sa metta alura a descender a pe il glatscher, laschond ils chavals en l’ustaria u en ina tegia d’alp vischina, nua ch’ins survegn medemamain ina simpla spaisa.
Quests glatschers cuntanschan en intginas da las vals ch’els han emplenì in’immensa grossezza. Enturn enturn e per part er amez ils glatschers s’auzan terribels obeliscs ubain pizs en furma da piramida; quels ch’èn situads entamez, èn surtratgs tras e tras cun glatsch e furman tgeiels da glatsch maiestus, ils quals ins scuvra però plitost da lunsch che en vischinanza. Da questas massas da glatsch retiran ils flums En, Adda e Maira grondas quantitads d’aua. Malgrà questa terribla cuntrada da glatsch, maina tuttina ina senda, ch’è però be enconuschenta a chatschaders da chamutschs, da Masino fin a Bondo en la Bregaglia, ed ina sort stradun che vegn er frequentà la stad cun chavals maina da la Val Maleng a Malögia sur il Pass dal Müret. La via sur il Bernina da Tirano a Samedan vegn però duvrada dapli ed è main privlusa, essend che la muntogna da glatsch va a fin sin questa vart.
A tgi ch’il temp e las circumstanzas lubeschan suenter la fin da la cura da sa render vers chasa faschond in pitschen detur, elegia betg darar sin in char ad in chaval l’interessanta via sur l’autezza dal Pass dal Bernina, arriva en 8 fin 10 uras en il Puschlav e cuntinuescha sin ina via bain mantegnida il viadi tras la Vuclina paradisica a Clavenna. Qua vegn ins recepì bain ed amiaivel tar signur Albert Conradi, in brav Tudestg or da la regiun da Würzburg, il sulet ustier tudestg e protestant da quest lieu. En ina sala sumbrivauna, endrizzada aposta per quest intent, pon ins consultar in excellent apparat da scrittiras geograficas, gravuras d’arom e chartas geograficas davart la Svizra en lingua tudestga, taliana, franzosa ed englaisa, quai ch’è da grond niz per l’ester e be darar da chattar en tala varietad. En questa sala na po il viagiatur betg be passentar il temp a moda fitg empernaivla – surtut sche l’aura al fa ir ad aua ses plans –, mabain er sa preparar al cunfin tranter l’Italia e la Svizra a moda fitg empernaivla sin la cuntinuaziun da ses viadi.
Cun questa chaschun na duain ins gea betg manchentar da visitar la ruina da chastè situada visavi l’albiert da signur Conradi cun il bel curtin, numnà Paradiso, cumbain ch’il possessur privat malservetschaivel lubescha be navidas als esters d’entrar (1830). Vul ins visitar en vischinanza il monument da fossa che cuvra 2430 abitants da Plurs, vegn ins ozendi a chattar là be pli in guaud da chastagners spess e nunsurvesaivel, il qual s’auza sur l’ossa da quests povers disgraziads! Ordvart interessanta vegn ins a chattar davent da Clavenna la via sur il Spleia, giu en la Val Schons e la Tumleastga, tras la Rusna pearsa e la Viamala, la quala pudess cun raschun vegnir numnada dapi il 1818 ina ‹Viabona›.
Ma returnain puspè a San Murezzan. Tar las malempernaivladads cun las qualas il giast da cura è confruntà en questa vallada alpina isolada dal tuttafatg dal munt litterar e politic, tutga er anc ch’ins survegn be ina giada l’emna, numnadamain la gievgia, novitads or da la Svizra tudestga e la Germania. Lez di arriva il mess da Cuira cun brevs e gasettas sur Bravuogn e Crap Alv a La Punt. Sut talas circumstanzas èn ins pia cuntent da retschaiver per ordinari ils ulteriurs dis novitads da la Bassa tras giasts da cura novarrivads. Bain dapi blers onns n’è la via tranter San Murezzan e La Punt betg vegnida frequentada uschè vivamain sco l’onn 1830 suenter ils gronds eveniments mundials ch’han gì lieu a Paris ils ultims dis da fanadur, e dals quals ins ha survegnì las emprimas novitads provisoricas dumengia ils 8 d’avust tras esters novarrivads.
Quests gronds eveniments han er chattà tranter ils giasts da cura ed ils pli impurtants abitants dal lieu in grond resun, ed igl è sa mussà tranter ils curants talians, tudestgs e svizzers qua preschents che per part reguards politics, per part interess economics collian lur cors cun in stadi vischin. Il schef da la gronda chasa da commerzi Mylius a Milaun (oriund da Francfurt a.M.), quest um ordvart amiaivel tant sco uman sco er sco cristian, dal qual jau hai gia fatg menziun, era gist preschent cun sia famiglia. En vista a sias relaziuns da commerzi extendidas en l’entira Frantscha ed Italia, n’al pudevan quests eveniments incalculabels, da gronda purtada, sa chapescha betg esser tuttina.
Tras brevs drizzadas a plirs commerziants turitgais qua preschents e tras giasts da cura ch’arrivavan da nov or da la Svizra tudestga, èn las novitads vegnidas adina pli cleras e correctas. Ed essend ch’i mancava al lieu, sco gia menziunà, gasettas politicas, han ins laschà trametter da Turitg talas, entant che las persunas da l’Italia Superiura èn sa stentadas d’obtegnair novas da lur patria. Cun grond desideri han tut ils preschents spetgà il proxim di da posta, e quasi tut ils giasts da cura èn sa mess a pe ed a chaval en viadi vers La Punt, a prender en consegna las brevs e gasettas ch’eran gist arrivadas. L’entir vitget era en alarm; da tut ils abitadis vischins eran vegnids natiers mirveglius, e tgi ch’aveva retschet ina novitad sa sentiva obligà da stuair communitgar, explitgar e dilucidar a ses vischin u a l’emprim che vegniva per via, enconuschent u nunenconuschent, ester u indigen, tge gronda fortuna che quest impurtant eveniment haja purtà a l’umanitad. Mylius, suenter avair prendì tant sco pussaivel enconuschientscha co che stevan las chaussas per propi, è bainbaud partì per Milaun, accumpagnà da sia dunna e da la brit en malencurada, la quala aveva pers avant paucas emnas ses amant, il sulet figl ed ertavel dal commerziant M.
Cumbain ch’intgins guardavan viador en il mund plain preoccupaziun e dubis e sa smirvegliavan, sche devi tuttina blers, e bain la gronda part, che sa faschevan da tut quai grondas speranzas per in meglier avegnir, che guardavan cun entusiassem e plain laud sin la gronda naziun e che stimavan fortunads tant quella sco er sasezs. Ils Grischuns ch’èn uschiglio reservads e precauts e tut ils giasts a San Murezzan, oriunds dals pli differents pajais, sa cumportavan bunamain sco uffants ord chadaina. Quest’atmosfera ditirambica creschiva da di tar di, pli detagliads ch’eran ils rapports d’esters novarrivads u or da brevs privatas gist arrivadas. Gea, tgi avess spetgà, gia ils emprims dis èn ils preschents da la Lumbardia, da Clavenna, Buorm e la Vuclina s’exprimids en quel senn ch’er per els saja tut quai salutaivel e laschia sperar ch’i returnian megliers temps – en veglias furmas!!
Ma lain puspè, suenter quest excurs politic, returnar tar la funtauna ascha da San Murezzan. En cas da malaura ha l’aria dal lieu in effect fitg negativ sin malsauns e flaivels, e betg tgunsch sa lascha chattar in lieu da cura, nua che bun’aura furma ina premissa uschè indispensabla sco qua. La distanza da la funtauna dal lieu d’abitar, la protecziun miserabla cunter fraid, plievgia e cufla, la qualitad da l’aua reducida en cas da plievgia rendan durant tals dis il segiurn al lieu bunamain insupportabel. Sfurzà da sa trategnair durant tals dis dapli en chombra, sa mussa la mancanza d’ina pigna sco grond’incunvegnientscha. Gugent sa rendan ins oramai en tschertga d’ina stiva chauda, la quala ins chatta en il café u en in’ustaria. Perquai n’è bain da prender a cor en nagin auter lieu da cura talmain sco a San Murezzan la remartga da sa proveder da chasa ennà cun vestgadira d’enviern chauda per prevegnir ad in dafraid. Pertge ch’en quest’auta vallada alpina, situada tenor Dr. Ebel 4200–4800 pes sur la Mar Mediterrana, na suondan betg darar suenter ils pli chauds mezdis notgs e damauns fraidas, prads curclads cun prugina e tetgs cuverts cun naiv.
Per divertiment ed empernaivel passatemp dals giasts da cura al liber n’han, sco per part gia dilucidà survart, ils suprastants da vischnanca ed ospitants a San Murezzan quasi insumma betg procurà. U na duessan els betg esser interessads da manar in bel dumber da giasts tar lur funtauna salutaivla? D’endrizzar intgins stabiliments, quai che sa laschass far tgunschamain sin il terren da vischnanca sper la funtauna u en il magnific guaudet da schembers e lareschs, u d’almain plazzar per il curant stanclentà inqual banc sper via – sin quest’idea n’è fin uss (1830) anc nagin vegnì. Gnanc la via vers la funtauna vegn mantegnida endretg! E sch’ins n’avess betg erigì a mesa strada ina pitga che mussa al noviz la via, fissi da temair che baininqual sbagliass la via e sa tschentass enstagl tar la funtauna en il vitget Champfèr.
Talas persunas da cor stretg, fraidas, che na fan nagut ni per recreaziun ni per divertiment da lur conumans malsanitschs e na fan betg pass senza vesair en lur mauns l’avantatg en furma da munaida, duessan da temp en temp frequentar bogns d’ordaifer per vesair tge che suverans, autoritads localas, gea schizunt interprendiders privats han fatg en quest reguard en la Boemia, en Germania ed en Svizra, e tge custs ch’els han impundì per liar il conuman suffrint al lieu che rinforza sia sanadad, procurar che quel al restia er en avegnir en buna memoria e returnia puspè. Jau na discur betg dals gronds implants a Karlsbad u Töplitz, er betg da Baden-Baden u d’auters bogns tudestgs; ma quant sa laschan custar mintg’onn ils muntgs da Faveras, las autoritads ed ils ospitants a Baden en il chantun Argovia per augmentar il plaschair ed il divertiment dals curants? Tge n’impundan betg ils interprendiders privats a Schinznach ed en il Heinrichsbad, uschia che schizunt retgs sa trategnan gugent intgins dis tar els!?34 E vus magnats da San Murezzan, tge avais vus fatg dapi tschientaners vi da vossa funtauna a favur da l’umanitad suffrinta?
Ins vegn pelvaira a savair grà als suprastants dal pitschen vitg Bernardino, a la via averta da nov che maina dal Valragn en il Mesauc, 5010 pes sur la Mar Mediterrana, ch’els han cun agid d’intgins interprendiders bainstants laschà tschiffar da nov lur funtauna d’aua forta, enconuschenta da vegl ennà, ed endrizzar daspera intgins implants confurm al temp. Igl è da spetgar che quest lieu da cura vegnia a daventar cun il temp, pervi da la cumadaivladad da sia via, in dals pli frequentads en l’entir Grischun. Tras quai è sa sviluppà tranter els e quels da San Murezzan ina sort rivalitad, pertge che indirectamain han ils stabiliments a la funtauna da San Bernardino dà il pli ferm stimul a metter ad ir quai ch’è succedì a San Murezzan dapi ils onns 1831/32. Bain mai e pli mai n’avessan ils signurs Engiadinais sa laschà muventar dar far a la funtauna insatge a favur dals conumans suffrints, na fissan els betg vegnids mulestads da la tema ch’ils curants pudessan mancar a la fin dal tuttafatg. Da quai resultan oramai ils motivs ch’han incità ils abitants da San Murezzan da far in sacrifizi a favur da l’umanitad suffrinta.
IV. Pajais ed auas[edit]
Areguard las bellezzas da la natira tutga l’Engiadina senza dubi tar las valladas las pli amiaivlas e remartgablas da la Svizra. Duas lungas chadainas da muntogna parallelas enserran quella. Sia lunghezza da Malögia fin Punt Martina al cunfin tirolais munta a 18 uras. Darar è la vallada dapli che ½ ura lada. Ella sa divida en l’Engiadin’Ota e l’Engiadina Bassa; l’ina ha da Malögia fin al Casannaberg ina lunghezza da 7 uras, l’autra fin al cunfin tirolais da 11 uras.
L’En, il segund grond flum dal Grischun, percurra la vallada en si’entira lunghezza. Augmentà dad omaduas varts tras in grond dumber d’auals, passa el a Punt Martina cun forza furibunda en il Tirol, e suenter esser vegnì sperasvi la fortezza Kufstein e Puntina, sa collia el sper Passau cun il Danubi blau malnet, da pauca parita, ch’al engola senza raschun ses num e sia bellezza.
Tras l’Engiadin’Ota stattan plirs lajets en retscha, ils quals dattan a la vallada plaschaivla il pli bel aspect e mitigeschan ils chauds mais da stad marcantamain la chalur. Als abitants èn quels surtut er d’engrà tras quai ch’els prendan als auals che sa precipiteschan dad omaduas varts da la muntogna lur entira sgarschur e repartan a moda benefizienta lur privel d’inundaziun.
Esters ch’èn vegnids en questa vallada alpina ed il grond dumber da giasts da cura ch’arrivan mintg’onn a la funtauna d’aua forta a San Murezzan a fortifitgar lur sanadad flaivlentada, han da vegl ennà chattà in dals pli bels giudiments da la natira en ina spassegiada per lung da las rivas dals lais. Ils maletgs plaschaivels che lur fantasia ha qua la chaschun da tschiffar, las furmas multifaras, en las qualas ils lais cumparan, las gruppas bain furmadas da schembers e lareschs che tanschan lunsch viaden en l’aua, ils abitadis ornads cun palazs bainstants ed ils glatschers verdents sin autas muntognas, sur las qualas s’extenda l’arvieut blau stgir dal tschiel alpin, porschan in aspect uschè bel sco ch’ins al vegn strusch a chattar insanua auter.
Il Lai da Segl, cumbain be d’ina lunghezza da 1½ ura e ladezza da ¾ ura, è il pli grond da quels e tanscha da l’ustaria sin il Malögia fin al vitg ch’al dat il num. Si’afflussiun d’aua deriva da plirs auals che curran nauagiu da las autezzas a dretga ed a sanestra e tranter ils quals ins ha gia inditgà en il 12avel tschientaner l’aual che cula or d’in pitschen lai alpin situà sin il Set sco funtauna da l’En per propi.35 En quest connex han ins constatà che trais pitschens lais sin la muntogna numnada mainan lur aua en trais differentas parts dal mund. Pertge che l’in maina la sia tras l’En ed il Danubi en la Mar Naira, l’auter tras la Maira sur Clavenna en la Mar Mediterrana ed il terz tras la Gelgia ed il Rain en la Mar dal Nord.
In chanal graschel collia il Lai da Segl cun il Lai da Silvaplauna, e quest ultim vegn dividì en duas parts inegualas tras in delta lad sin il qual è situà il vitg Silvaplauna. Il lai furma qua ina stretga, sur la quala maina ina punt d’ina lunghezza da 80 pes en il vitget Surlej, situà 8 minutas davent da Silvaplauna, en il qual sa chatta ina pitschna baselgia.
Avant bundant 40 onns è sa schliada dal glatscher situà survart ina tala massa da glera ch’il vitget cun ils funs vischinants è quasi vegnì cuvert dal tuttafatg e fiss bunamain vegnì destruì. Sch’ils abitants faschessan il scul dal lai sut il vitg Champfèr be per ina tschuncaisma pli profund, quai che fiss tgunschamain pussaivel, alura gudagnassan ils abitants da Surlej, tenor dir da persunas dal fatg, almain 30 000 tschuncaismas bun terren sitg.
Tras in piz da terra stretg, cuvert cun auts lareschs, è il Lai da Silvaplauna collià cun il Lai da Champfèr ch’ha be ina lunghezza da ¼ ura. Svelt e furius sa volva l’aua alura giuadora vers San Murezzan, curra sper la funtauna d’aua forta vi e croda en il pitschen, ma plaschaivel Lai da San Murezzan.
Quests lais schelan dal tuttafatg vers s. Andreas u la fin da november e sdreglian puspè il matg e lubeschan da charrar l’enviern suravi cun chars emplenids cun ladim e laina. Lur aua è segnada d’in’immensa fradaglia; quai deriva probablamain dals auals da muntogna che sa svidan en els da tuttas varts. Tut ils lais dumbran grondas quantitads da peschs ed en spezial da litgivas. Pli baud però sto la pestga esser stada pli abundanta, sco ch’i resorta d’in inventari episcopal da l’onn 1645, en il qual ins ha chattà la prescripziun «ch’ils pestgaders dal lieu èn obligads da furnir a l’uvestg tranter mez matg e s. Michael mintga venderdi 500 peschs, dals quals mintgin sto mesirar ina quarta. Ils pestgaders da Silvaplauna e Sils han però anc da furnir supplementarmain 4500 tocs da la grondezza inditgada.»
Damai che las entradas da las vischnancas Segl, Silvaplauna e San Murezzan situadas sper ils lais èn fitg pitschnas e ch’i n’èn avant maun ni bains ecclesiastics ni da scola ni poverils (1830), finanzieschan quellas las expensas communalas necessarias or d’atgnas affittaziuns che portan ad ellas in pau daners. Latiers tutga er la pestga sin ils lais. La vischnanca Silvaplauna, a la quala appartegna be ina pitschna part dal Lai da Segl, retira da quai 20 flurins, e San Murezzan che retirava antruras 40 flurins survegn uss be pli 36 flurins, essend ch’il dumber da litgivas grondas sa diminuescha dad onn tar onn. Tar ils fittadins dals lais sa tracti per ordinari da Tirolais. Quels fan però lur fatschentas senza naginas enconuschientschas dals fatgs, e surtut il temp da fregar a moda fitg activa cun raits, uschia che la cuada vegn destruida e la pestga sa diminuescha, per spir scuidanza, onn per onn. Ils dis da stad vegn savens pestgà cun la lantscha, quai ch’è lubì a tuts burgais da la dretgira auta ed atgnamain scumandà ad abitants da l’ulteriur Chantun, ma na vegn betg controllà.
Durant il temp da cura sa renda in dumber da pestgaders da differentas parts dal Chantun per pestgar litgivas a San Murezzan, nua che lur peschs sa vendan fitg bain en las ustarias. Els sa servan da lungs bischens da channa che portan il num gane, èn vegnids importads dals lais da l’Italia Superiura e custan in taler brabantin il toc. Questa glieud sa lamenta però fitg che la pestga saja sa diminuida pervi dal diever nuncunvegnent da raits dal temp da cuada e remartgan d’avair pestgà antruras mintga di tranter 20 e 30 glivras peschs, entant ch’els stoppian esser cuntents uss cun var 6 glivras. Els vendan la glivra per 12 crizers, èn però glieud ligera che metta darar insatge d’ina vart, mabain dovra savens dalunga il gudogn per baiver vin u vinars.
Plinavant sa chatta en il guaud da Schlarigna, sin via da San Murezzan sur Staz a Puntraschigna, in pitschen lai cun blers peschs. Ma essend ch’el na cuntegna betg litgivas, mabain be ina spezia da peschs pauc gustusa, na vegn quel betg frequentà da pestgaders.
L’En ch’ha prendì ses curs tras ils quatter lajets surmenziunads, chatscha uss or dal Lai da San Murezzan tras dus grips che furman ina cascada respectabla, ma la quala ins na po betg observar bain pervi da ses conturn nunaccessibel. Suenter avair rinforzà si’aua cun il flum da muntogna Flaz, che culla nà da Puntraschigna, cuntinuescha el ses viadi a moda fitg miaivla tras la planira sper ils vitgs Schlarigna e Samedan. Pervi da sia vasta extensiun vegn el numnà qua d’intgins Lai da Schlarigna ed er illustrà sco tal sin veglias chartas geograficas.36
Cun la Vuclina ritga da vin e cun il chantun Grischun sez, dal qual l’Engiadina furma ina part principala, è questa vallada colliada be tras vias da muntogna stentusas, da las qualas il Güglia fa però, sco gia mussà survart, fin a ses pe a Stalla in’excepziun ludaivla. Main gloriusa m’ha percunter parì la via sur il Malögia en la Bregaglia. Da vart sanestra dals lais surmenziunads, tras ils quals l’En giuvenil sa fulla via da la val giuadora vers il Tirol, maina dapi l’onn 1776 in stradun vaira lad, il qual na vegn però betg mantegnì bain.
Tenor infurmaziuns rimnadas han gia l’imperatur roman Augustus e ses successurs laschà eriger pliras vias tras las Alps reticas vers il Rain. Ina da las pli noblas manava davent dal Lai da Como a Clavenna, tras la Bregaglia e sur il Malögia en l’Engiadina e sper Silvaplauna sur il Güglia etc., sa tirava tras l’entira Engiadina e suandava il curs da l’En fin ch’ella manava sper Vestmezia en il Tirol. Tariffas da dazi dals onns 1227 e 1251 ch’èn anc avant maun cumprovan cleramain ch’i vegnivan gia incassadas da quel temp en pliras vischnancas taxas da transit. Segir è ultra da quai che l’imperatur Albert ha concedì l’onn 1305 als Engiadinais exemziun da dazi. Er san ins ch’ils commerziants da Venezia saumavan en il 15avel tschientaner lur martganzia tras la Rezia – probablamain tras l’Engiadina e sur il Güglia – a Cuira, e manavan quella da là davent sin il Rain.37
Intginas ordinaziuns da la dretgira auta, relaschadas per evitar ch’ins perdia dal tuttafatg il commerzi, han insistì il 1697 ch’ins rendia charrabla la via sur il Bernina. Ma l’influenza da curts estras e schizunt la tema da las vischnancas a la Via Sut sur il Spleia ch’il pass tras l’Engiadina pudess avair in effect disfavuraivel per lur via e che autras parts pudessan patir surlonder, han adina puspè gì per consequenza che quest’interpresa uschè impurtanta è vegnida fatga ir en nagut. Ma il fatg ch’il transit è sa diminuì d’in cuntin e la bella via ch’è vegnida construida tras il Tirol, han la finala rendì evidenta la necessitad da pensar cun tutta seriusadad a meglierar l’agen stradun. Ma tut quai ch’è vegnì fatg, è deplorablamain adina mo vegnì fatg parzialmain e senza connex cun l’entir.
Dapi las Guerras da coaliziun è il commerzi cun Triest creschì fitg ferm, ed er quel cun Venezia è s’augmentà dapi che la republica era suttamessa al scepter austriac. Il general superiur da las armadas franzosas da lez temp, Bonaparte, il qual ha unì las anteriuras provinzas grischunas Vuclina, Clavenna e Buorm cun l’Italia Superiura, e l’imperatur austriac, al qual quellas eran vegnidas attribuidas suenter la pasch, n’ha, malgrà tuttas empermischuns fatgas al Congress da Vienna, betg pli restituì quellas, mabain laschà eriger sur il Pass dal Stelvio tras l’entira Vuclina fin al Lai da Como vers l’Italia ina via vairamain imperiala, essend ch’ils avantatgs da questas provinzas sa preschentavan ad el mo memia bain per las puspè laschar ir.
Il dischavantatg ch’è resultà da quai han ils Engiadinais chapì uss be memia bain – ma memia tard. Ins ha bain realisà l’onn 1823 ina nova e fitg adattada via charrabla sur il Güglia ed a medem temp sur il Malögia. Ma damai che las veglias vias da chars tras il Surses e la Bregaglia èn restadas sco ch’ellas eran, a tgi pudeva quai servir? Suenter vastas observaziuns fatgas da mai sur plirs onns a la funtauna da San Murezzan e discussiuns extendidas cun persunas dal fatg davart quest tema, èsi da temair ch’il transit sin las vias a l’intern dal pajais saja quasi ruinà, essend che meglieraziuns vi da quellas vegnan uss probablamain a vegnir memia tard e ch’i na vegn betg pli ad esser pussaivel da prender or da maun al vischin pussant ses avantatg.
Sco tut las grondas valladas, vegn l’Engiadina tagliada d’in dumber da vals lateralas pli grondas e pli pitschnas, las qualas sa diromeschan sco la roma d’ina planta. Jau vi be numnar qua intginas da las pli impurtantas ed a mai las pli enconuschentas en l’Engiadin’Ota.
Tranter las vals lateralas che sa sbassan davent da la vallada principala en la chadaina da muntognas meridiunala vers la Vuclina, numnel jau entadim la pitschna Val Fex, d’ina lunghezza da duas uras, ritga da fain, sur il glatscher da la quala ins arrivava antruras en la Val Malenc e vinavant a Sondrio. La via vers quella maina sur il vitg da Segl ch’è situà en ina posiziun ordvart amabla. Co che Dr. Ebel, ils merits dal qual nus na sconuschain dal reminent tuttavia betg, po dir qua che la posiziun da quest abitadi saja selvadia e criva, na pudain nus betg encleger. Nus stuain supponer ch’el saja arrivà là en in stadi d’anim contristà ubain d’aura trida, pertge che tgi che spassegia davent da San Murezzan sur Silvaplauna da tschiel cler e bella illuminaziun da la saira per lung dal lai plaschaivel e s’avischina al vitg cun sias baselgias e ses bels palazs, a quel vulessan nus bain attribuir pauc sentiment per bellezzas da la natira, sch’el na vuless betg esser da l’avis che la posiziun da quest vitget saja ordvart plaschaivla.
La vischnanca politica da Segl, la pli autsituada en l’Engiadina, consista da trais abitadis che sa chattan fitg datiers in da l’auter: Baselgia, St. Maria e Fex, dals quals mintgin dispona d’ina baselgia, en las qualas vegn fatg messa en roda. Tuttina na dumbrava ella il 1806 (tenor il Helvetischer Almanach) betg dapli che 224 abitants evangelics.38 La pitschna Val Fex s’avra davent dal bel vitget Maria, tras il qual l’aual da la Val Fex curra cun tutta furia, sa drizza vers il Lai da Silvaplauna vischin e sa collia cun l’En. Dal vitg numnà maina ina via crappusa, stanclentanta siador en questa pitschna val romantica che giascha bundant pli ad aut che la planira da la val a Segl e Silvaplauna.
Las chasas dals abitants, sparpagliadas a dretga ed a sanestra, laschan supponer pauca bainstanza e sa differenzieschan visiblamain dals edifizis decorads ritgamain e munids cun giatreras da fier dadas colur ch’ins ha gist laschà davos sai. La pitschna baselgia, situada en posiziun isolada amez ina prada, retschaiva sia glisch be tras trais pitschnas fanestras che dumbran tuttas ensemen betg dapli che 12 fin 15 rudellas da vaider e las qualas bittan a l’intern be ina glisch fitg brausla. In pitschen zain penda be en l’avertura d’in mir che surpassa in pau la baselgia e sin il qual na maina nagina stgala; ed il tun da quel basta detg avunda per clamar natiers en questa vallada alpina romantica ils parochians sparpagliads dalunsch e damanaivel.
A viagiaturs a chaval vegn cusseglià da metter quel sut tetg en l’ultima tegia, in’ura davent da la baselgia, nua ch’els chattan per mancanza d’in’ustaria in pau paun nair e bun latg, e da far a pe l’ultim toc da la via fin tar il glatscher (ca. ½ ura). Ma be a temeraris, chatschaders da chamutschs u persunas senza sturnizi vegni ad esser pussaivel da passar il trutg sur la muntogna cuverta cun naiv che maina en la Val Malenc en Vuclina; quel è damai pauc frequentà. Sper las chasas situadas il pli oradim la val, en ina distanza da be 1 ura, cultivesch’ins anc urtais, salata e ravas, antruras sper Segl er anc glin. Quel na laschav’ins però betg star fin ch’il sem era madirà, quai che n’era oramai betg savens il cas, mabain tirava or ils monis pli baud per gudagnar uschia fils tant pli fins.
Ans mettain puspè sin via or da la Val Fex vers San Murezzan. Sortind dal vitg da Segl, dat en egl en la prada da vart dretga l’edifizi en furma da palaz d’in fabritgant da tschigulatta daventà ritg a l’exteriur. Circumdà d’in mir en furma quadratica d’in’autezza d’ina tschuncaisma e d’ina lunghezza da 95 pes, è quel gia dapi intgins onns en cordoli pervi da la mort da ses possessur, il qual ha bain erigì quel, ma be passentà darar ses temp lien. E vegniva el da la residenza lontana en visita en la vallada nativa, gieva el per ordinari tuttina en l’ustaria vischina, cuntent sch’el pudeva be contemplar da qua davent sia massa da crappa erigida senza spezial gust. Ils set chamins che s’auzan sur ils tetgs laschan supponer in dumber considerabel da chombras che sa laschan stgaudar. E propi m’han ins ditg en l’ustaria ch’i sa chattian lien fin 30 da quellas. Las vastas stallas, las qualas èn, sco che Kasthofer fa a savair, revestgidas cun plattas da marmel pulidas, e pliras autras chaussas che dattan en egl laschan però supponer che quest milliunari n’haja betg impundì ses daners cun ina finamira sociala e d’utilitad publica. Nus avain chattà l’edifizi serrà; en il curtin circumdà dal mir numnà creschiva be pastg, e quai fin tar l’entrada da la chasa, e nagliur era da vesair er be ina suletta passida.
Las circumstanzas che m’èn vegnidas communitgadas davart quest um curius, l’anteriur possessur da questa chasa, èn las suandantas: Josty, sco che quel aveva num, in chavrer desertà, senza nagin’instrucziun scolastica, burgais da Tavau, era fugì en ina citad residenziala lontana tar in da ses cumpatriots. Là ha el pass per pass fatg sia fortuna, tras fidaivladad, spargnusadad ed inschign, surtut però grazia a sia tschigulatta exquisita, la quala la princessa ha ludà fin sum ed oramai er ils ulteriurs commembers da la curt e las famiglias bainvisas da la citad. Tras quai al èsi stà pussaivel da sa maridar en relaziuns ritgas, d’avanzar adina dapli en sia situaziun finanziala e d’investir mintg’onn chapitals considerabels. Ma per motivs che n’ans èn betg enconuschents n’ha el, sco ditg, betg abità sez en sia proprietad, mabain era gia cuntent da pudair, per amur per la patria, passentar mintg’onn ils paucs mais da stad en sia vischnanca nativa e tranter ils ses. El è mort circa l’onn 1827. Kasthofer manegia che questa chasa haja bain custà al construider 100 000 flurins. «Nus avain», di el, «entupà il bun um, che duai posseder in milliun talers, a Schlarigna e Samedan, nua ch’el seseva en in char nausch, betg cuvert, sin ina bissatga fermada a travers, e purscheva dapertut in sitg, skerzava e derasava buna luna.»39
Igl è propi deplorabel ch’igl ha mancà a quest um il senn necessari da fundar insatge nizzaivel e restant. El n’avess bain betg erigì in mantun crappa mort, mabain per exempel in institut da furmaziun u insatge sumegliant ed avess uschia s’acquistà ina memoria restanta e benedida tar ses conumans e tar la posteritad. En questa moda ha el però bain fallà dal tuttafatg sia mira, ed essend che la vallada na dispona ni da miradurs ni da scrinaris, ni da cuvratetgs ni da serrers ed er betg da tschentapignas e vaidrers, e lascha vegnir quels or dal Tirol, da Clavenna e da la Svizra tudestga, gea na furnescha gnanc ina giada in schurnalier, sche èsi evident, quants paucs daners che Josty ha mess en circulaziun cun sia construcziun en la vallada, essend che tut ils professiunists e mastergnants han puspè prendì l’acquistà cun els or dal pajais. Sco ch’ils daners èn culads da l’exteriur en la regiun, èn els pia er puspè culads anora.
Bundant pli lada e lunga che la Val Fex è la Val Bernina u Val Puntraschigna, numnada tenor il glatscher vers il qual ella maina e medemamain tenor il bel vitg che sa chatta en quella. Ella s’extenda vers sid sur la chadaina dal Bernina en il Puschlav e vers la Vuclina. Tras questa maina, per berniers ed en cas da basegn per chars ad in chaval, la via da pass che collia Cuira sur l’Alvra cun questa vallada ritga da vin.
Betg tgunsch ch’in giast da cura manchenta la chaschun da far ina pitschna excursiun vers il glatscher dal Bernina. Qua stat ins quasi en ina natira morta, essend che l’egl na vesa nagut auter ch’in immens desert da pizs, corns, dents e piramidas da muntogna, tranter ils quals s’extendan terribels precipizis ch’èn per part emplenids cun champs da naiv e da glatsch, per part cun la tocca da massas da grip ch’èn idas a val.
En ina da las ustarias situadas en quest desert abitava avant intgins onns bain il pli famus chatschader da chamutschs grischun vivent, Johann Marchiet Colani, il qual è però sa retratg dapi intgin temp cun sia famiglia en sia vischnanca nativa Puntraschigna. El è in um da ferma statura, da grondezza mesauna, vers 50 onns vegl, da buna parita e d’empernaivla cumpagnia. Damai ch’el ha fatg en la muntogna da l’Engiadina ina massa experientschas extraordinarias da tut gener ed è stà pliras giadas en privel da vita, èn ses raquints, surtut per amaturs da la chatscha, ordvart interessants, instructivs e divertents. Jau al hai emprendì a conuscher a San Murezzan en cumpagnia dal colonel Buchwalder, il qual è sa servì dad el sco guid tar sias mesiraziuns altimetricas, ed al hai prendì tant pli en egl perquai che jau aveva legì en ina gasetta tudestga rapports vaira disfavuraivels ed ingiurius ch’al descrivevan sco uman ordvart privlus per la societad burgaisa. Avant che revegnir a quest punct, vi jau l’emprim remartgar ina u l’autra chaussa or da mia conversaziun cun el.
Er ses bab era stà in Nimrod e chatschader passiunà, il qual aveva prendì il pitschen Gian Marchet, sco ch’ins al numna anc uss en questa regiun, gia d’uffant sin ils pli auts pizs, al introducind en si’occupaziun preferida. Gia sco mat da dudesch onns – ha el raquintà – haja el sajettà l’emprim chamutsch, e fin il 1821 var 500 tocs. Essend ch’el viva al cunfin tranter il Tirol, la Lumbardia e la Svizra, è avanzà grazia a l’exercizi e la lunga experientscha ad in dals megliers chatschaders da las Alps, e craja da pudair sa mesirar cun mintgin da ses pèr, na tema el er nagin auter chatschader; anzi craja el da posseder en sia regiun il dretg da chatscha exclusiv e na tolerescha nagin collega. Betg tgunsch ch’in chatschader ester ristga da sa render en l’auta muntogna da l’Engiadina, damai ch’ins na smina nagut dal bun dad el.
Da quai poi er derivar ch’ins ha pretendì en la regiun ch’el haja gia sajettà clandestinamain plirs chatschaders da chamutschs esters ch’avevan ristgà d’entrar en ses revier, quai che jau na crai però mai e pli mai, mabain vuless tegnair per nauschas calumnias. Vegn el percunter a savair ch’in chatschader ester giaja a chatscha en sia vischinanza, vul dir en la regiun, nua ch’el craja d’avair in dretg exclusiv, alura al lascha el avertir amiaivlamain da betg pli metter pe en questa cuntrada, sch’el na veglia betg trair sin sai ulteriuras malempernaivladads.
Igl è dal tuttafatg fauss sch’ins di dad el e metta schizunt en scrit ch’el na giaja mai persul a chatscha, mabain per ordinari en cumpagnia da sia figlia creschida, per tema ch’ils chatschaders tirolais al pudessan persequitar maliziusamain. Bain al accumpogna quella en vestgadira dad um, ma betg sco protectura da ses bab, mabain perquai ch’ella è sezza in’amatura da la chatscha, la quala maina la buis sco ils megliers chatschaders giuvens ed ha in bun maun per tschiffar ils chamutschs sco ses bab.
Damai ch’el fallescha darar, han ins derasà la fama ch’el sajettia cun ballas striunadas, e la superstiziun va schizunt uschè lunsch da pretender ch’el saja sa surdà al diavel e saja segir cunter ballas. Da questas e sumegliantas tschantschas ridiculas sa serva el per ses avantatg, damai ch’el sa tge num ch’el ha, e sa dat forsa er bregia da tgirar quel tar il pievel cumin, essend che talas baterlas servan a ses intent. Pli baud ha el fatg scumessas cun Englais da tutgar cun l’emprim sajet in taler brabantin tschentà si en ina tscherta distanza. Tar questas chaschuns ha el savens gudagnà in bel mantun daners. El sajettava uschè segir ch’ins al ha, sco ch’i m’è vegnì sincerà, bainduras exclus da tirs da premis sco ch’els han adina puspè lieu en l’Engiadina. Uss però al ha, sco ch’i para, la dieua Fortuna, enconuschenta per si’inconstanza, vieut il dies. Jau al hai vis la stad 1830 a chaschun d’in tir a noda a Samedan, nua ch’el ha be darar tutgà la noda.
En tutta cas è el in chau furber ed in’empernaivla cumpagnia, al qual ils abitants da Puntraschigna na fidan però betg dal tut. Èn ins en tschertga d’in guid versà e segir en la muntogna engiadinaisa, alura vegn mintga giada cusseglià Gian Marchet. Plinavant stoss jau remartgar ch’el lavura en pliras professiuns e na vala en naginas sco tschavat. Cun excepziun da la channa fabritgescha el sez sias buis, è in bun urer e scrinari e furnescha en las chasadas tut la vaschella necessaria. Il pli remartgabel vi da quest chatschader da chamutschs è ch’el exercitescha dapi ch’el sa trategna a Puntraschigna en la baselgia dal lieu l’uffizi dal primchantadur, dal qual ins pudess bain crair che quel na sa laschia nunpussaivel colliar cun la vita inquieta e senza paus d’in uschè famus Nimrod.
En il ‹Morgenblatt› è cumparì in artitgel40 ch’al caracterisescha sco persuna fitg privlusa e sco veritabel delinquent. Tranter auter pon ins leger là: «Deplorablamain è el segnà da passiuns ordvart furiusas – e d’ina u l’autra maxima che tegnessan quellas en frain gnanc da dir! La glista dals delicts da tuttas sorts ch’al vegnan mess a dies è lunga. Tschert èsi ch’el ha duas dunnas e da mintgina plirs uffants, ch’el ha almain sajettà ina giada in Tirolais e che ses vischins al attribueschan anc in tozzel auters assassinats ch’èn tuts restads senza chasti.» Er sch’el n’ha forsa betg legì sez l’artitgel numnà, sch’èsi bain fitg probabel ch’ins al haja infurmà davart il cuntegn da quel. E na duess er quai betg esser stà il cas, sche stuevan almain las autoritads dal lieu cumpigliadas avair in interess da curreger l’impressiun che Gian Marchet haja commess malfatgs senza vegnir punì. Ins ha perquai pudì leger en il ‹Morgenblatt› 1831, nr. 89, in invit a la redacziun d’enumerar pli precisamain ils delicts ch’al vegnian mess a dies e da purtar ils mussaments persuenter. Duess però il correspundent betg esser abel da prestar la cumprova, sche vegnia quel declerà da la dretgira criminala per in diffamader nunponderà.
Essend ch’il correspundent anonim n’ha betg dà suatientscha a questa dumonda giustifitgada, sche resulta da quai ch’i sa tracta da calumnias infamas e che l’onur da Gian Marchet è reparada.
Cun quest excurs ch’è, sco che jau poss bain pretender, franc stà tut auter che nuninteressant, terminesch jau da preschentar a mes lecturs intginas da las vals lateralas las pli frequentadas da l’Engiadina e reprend il fil cotschen da nossa descripziun.
Per viagiaturs ch’han gia traversà pliras giadas cun egliada attenta questa bella vallada e ch’han drizzà lur attenziun sin la furmaziun da quella, po tuttavia cuntegnair in graunin vardad ina tradiziun ch’è gia enconuschenta dapi il temp da Chiampell, numnadamain che quella furmia tranter las duas chadainas da muntogna in batschigl maglià or da l’aua e ch’i duvrass en tscherts lieus be in pitschen sforz da franar l’aua che cula dal Set, dal Güglia e dal glatscher da Fex en la val principala per puspè transfurmar quella en in grond lai. Tgi ch’ha gia observà attentamain sutvart San Murezzan, là nua che maina la Punt Sela sur la sbuccada dal lai, la chavorgia stretga, tras la quala l’aua sto quasi sa fullar via cun forza, vegn a stuair consentir che questa remartga che para in pau ristgada na sa lascha betg refutar be uschia. Perquai han ins tegnì per necessari l’onn 1773 da sbassar quest grip, damai ch’ins ha, betg senza raschun, temì ch’in sbuvaditsch pudess retegnair l’aua e transfurmar l’entira val en in lai.
Ubain ch’ins contemplia sin la pitschna Pontalta, erigida sur ina chavorgia profunda, la quala furma il cunfin tranter l’Engiadina Bassa e l’Engiadin’Ota, la situaziun da la val, ed ins vegn a constatar ch’i dovra be fitg pitschens impediments per stuppar la deflussiun da l’En e metter l’entir’Engiadin’Ota sut l’aua. Tals lieus datti plirs, uschia che la tema ch’in schabetg disgrazius pudess retegnair l’En è tuttavia giustifitgada.
L’entira Engiadina, d’ina lunghezza da 18 uras, mesira anc en sia part la pli bassa, a Punt Martina, nua che la Svizra cunfinescha cun l’Austria, in’autezza sur mar da 3234 pes ed en ses vitg il pli autsituà da 5600 pes.41 Tge gronda differenza d’autezza! Da quai resulta però che si’autezza na saja betg anc determinada precisamain. Ma la mancanza da laina da bajegiar, la quantitad da plantas alpinas, l’enviern che dura 8 fin 9 mais cumprovan tuttina suffizientamain ch’i sa tractia en l’entira Svizra da la vallada abitada la pli autsituada.42 Tranter la vallada e l’Italia sa chatta in tschupè da glatschers che furman quasi in’armadira cunter tutt’influenza chauda, quai ch’attribuescha considerablamain al caracter selvadi da quella. Oramai sto il pli chaud scirocco sa sfradentar en ses mez. Savens maina gia ina pitschna midada dal vent a grondas differenzas da temperatura. Als radis chauds dal sulegl da mezdi na suonda betg darar in current d’aria criv, e suenter ils dis ils pli chauds poi dar la notg prugina, uschia che l’aura è per il pli fitg inconstanta.
La part superiura da la val, davent da Malögia fin San Murezzan, è pli fraida che quella sutvart, perquai che lezs vitgs pateschan dapli u damain dal current d’aria dal Malögia. Be il bel vitg da Zuoz, situà vers il cunfin inferiur da l’Engiadin’Ota ed exponì quasi a nagin current d’aria, giauda il pli miaivel clima. Tut en tut è l’aria che percurra la vallada sitga; en las trais vischnancas superiuras da quella na vegn perquai betg fimentà la charn da l’october fin il matg, mabain be setgentà quella a l’aria. Quella na giess schizunt betg en mal durant la stad, sch’ins la pudess exponer al current d’aria protegì da mustgas. Quai è er il motiv daco ch’il vin vuclina sa conserva meglier qua e daventa pli excellent ch’en ses pajais d’origin.
In proverbi fitg derasà en l’Engiadina, dal qual ins sa serva magari per spass, di: «Nov mais enviern e trais mais fraid». Ed uschia èsi pelvaira; pertge che quel ch’ha passentà qua 3 u 4 emnas vegn a stuair conceder che quest spass è savens daventà realitad; betg tgunsch vegn insatgi ad avair fatg qua ina cura d’aua, il qual na fiss betg sa legrà dis da plievgia d’ina stiva chauda. E sche quai è gia magari il cas durant la stad, quant sever sto alura il fraid esser d’enviern!
Per ordinari dumbra il barometer durant lezza stagiun 14–17 grads sut nulla e na croda betg darar sin 20–24. La naiv cuntanscha en general in’autezza da 4–5 pes. Propi chaud na vegni percunter quasi mai, uschia ch’il termometer inditgescha tut il pli temperaturas mesaunas; pertge che la naiv na s’allontanescha mai lunsch e cumpara puspè dalunga sch’igl ha pluvì in entir di. Perquai ston giasts da cura ch’èn arrivads da nov suenter in di da plievgia betg sa smirvegliar da vesair l’autra damaun ils tetgs cuverts cun naiv ed en las pradas il trist aspect da flurs e fains smatgads giu. La prugina sa preschenta medemamain fitg savens en la val ed emplenescha il giast da cura cun snavur, cur che quel duai sa metter la damaun sin via vers la funtauna zugliada en ina spessa tschajera.
Malgrà tut quai è la stad empernaivla, pertge che l’atmosfera leva ed il tschiel pur, blau stgir legran il cor. Er l’atun è per ordinari plaschaivel, ma fitg curt. La natira sa marventa e l’entira val sa zuglia en il mantè da la mort. Vers la fin da december schelan ils lais e da l’entschatta da l’onn fin mez mars maina ina via da schlieusa sur quels. Arriva il matg, perdan quels in pau a la giada lur crusta fraida e recupereschan puspè lur furma da lai natirala.
Intgins observaturs attents vulan avair scuvert ch’il clima daventia onn per onn pli criv, essend ch’ins vesia qua e là, surtut en las vischnancas las pli autsituadas da l’Engiadin’Ota, glatschers che sajan pir sa furmads da quai ch’ins possia sa regurdar. Quai ha per consequenza ch’il clima a Schlarigna, ina mes’ura sut San Murezzan, cumenza a daventar var quindesch dis pli baud miaivel che a Silvaplauna.
V. Tratgs caracteristics, usits ed isanzas[edit]
Sche jau emprov da descriver qua intginas atgnadads da quests interessants abitants da la vallada, sche sto il pli emprim vegnir fatg la differenza tranter ils abitants da l’Engiadin’Ota e lur vischins en l’Engiadina Bassa, essend ch’ils ins han tratgs caracteristics dals quals ils auters na disponan betg. Perquai drizzain nus l’emprim noss’egliada sin ils abitants da l’Engiadina Bassa.
Quels èn da natira ennà robusts, lavurus ed inclinads a tut ils arts, uschia che schizunt l’um il pli cumin, surtut sch’i sa tracta d’in tema che sveglia ses interess, mussa ina perspicacitad e capacitad da giuditgar admirabla. I sa tracta d’agriculturs libers e d’in pievel da pasturs allegher. Bain vegnan els considerads da lur vischins en l’Engiadin’Ota sco crivs, ma blers vulan tuttina dar la preferientscha al caracter dals emprims, essend ch’ins crai da chattar tar ils abitants da l’Engiadina Bassa in esser pli natiral, avert e sincer che tranter quels da l’Engiadin’Ota, pli cultivads, ma per part in pau a disfavur da lur caracter.
Areguard lur cumparsa exteriura èn els plitost da gronda che da pitschna statura, e la gronda part dals umens mesiran 5 pes e 6–8 poleschs. Els èn ferms, vigurus e maghers. Damai ch’els èn da natira ennà svelts e sa mettan frestgamain a la lavur, sa stanclentan els senza basegn, fan baud faudas e vesan or pli vegls che quai ch’els èn. Quai è er il cas tar las dunnas, las qualas vegnan sfiguradas tras corsets malfurmads che smatgan ensemen il pèz ed ina vestgadira betg fitg attractiva. Uschiglio fissan quellas, sch’ellas be sa vestgissan in pau pli plaschaivel, vaira bellas e bain creschidas. Damai ch’ins fa pauc stim da la bellezza, na fa nagut per la mantegnair e lavura senza schanetg, svanescha quella baud.
Strusch insanu’auter vegn ins a chattar dents uschè sauns, ina colur da la fatscha uschè frestga ed egls brins uschè vivs sco en pliras vischnancas da l’Engiadina Bassa. Lur poppins èn ordvart bels e ferms e baivan fin 18 mais latg-mamma. Ellas als prendan cun sai en baselgia ed als tezzan là senza ch’insatgi prendess stgandel da quai. Insumma mussan las mammas in’affecziun tut speziala per lur pitschens, be ch’ellas als enfaschan savens memia stretg vi da chau e corp, als tegnan memia chaud ed als pavlan cun buglia da farina grassa.
En pli è l’Engiadinais da la part inferiura er furius ed ambizius. Pli baud dapli che oz passava ina radunanza da vischnanca darar senza ramurs; savens devi pervi da chaussas senz’impurtanza baruffas, intginas giadas schizunt cun mazzaments. Senza ch’ins avess cret che quai haja or da la distanza in tal effect, ha ina persuna nunenconuschenta scrit en in chalender da Basilea:
Quest patratg vegn il grond Schiller ad avair legì e recepì en si’uffanza. Senza vulair offender insatgi, ha el fatg diever da quai en l’emprim’ediziun da ses drama ‹Die Räuber›, ch’è vegnida edida l’onn 1781 a Francfurt e Lipsia, laschond cumparair ses Franz en la rolla dal brigant e faschond allusiun a l’Engiadina Bassa. Quai al ha chaschunà baininqual malempernaivladad tar ses signur territorial, il duca da Württemberg, tar il qual la Regenza grischuna è intervegnida a moda fitg decidida, ed en quest connex ha gì lieu ina lunga correspundenza tranter Cuira e Stuttgart. Ma gist quest fatg ha dà a ses curs da la vita in’atgna direcziun fitg avantagiusa.43
Tranter ils abitants da l’Engiadina Bassa datti be pauca miseria, damai che l’agricultura als nutrescha e porscha vestgadira. Per ordinari sa vestgeschan els en launa da chonv e glin ch’els han sezs gudagnà e filà. Ma las dumengias ves’ins tuttina bleras dunnas noblas vestgidas en ponns custaivels e tailas estras, ils quals als vegnan tramess a chasa da lur umens or da terras estras. Uschiglio è la colur da la vestgadira da dunnas cuminas quasi tras e tras nair e cotschen. Glieud veglia, che na sa vestgescha betg pli a la moda, porta per ordinari rassas cotschnas, in curt tschop da taila nair cun mongias stgarlattas bordadas cun aur ed argient. Mattas betg maridadas purtavan anc, antruras pli savens che oz, guglias d’argient chatschadas a travers ils chavels, in bist da valì nair e chapitsch. Dunnas maridadas en malencurada lian in faziel nair enturn il frunt e na mettan per dus u trais onns betg giu quest flor da malencurada per morts charezzads.
Pli baud vegniva consumà darar café, persuenter era l’amur per il vinars, ch’els retiran or da la Vuclina vischina, tant pli gronda. En noss dis è questa bavronda araba daventada – sco dapertut – fitg generala. Avant che la glieud sa metta la damaun a la lavur, mangian els paun e baivan vinars. A las 8 uras giaudan els ina schuppa, pettas grassas e, sch’igl è il temp da racoltar granezza u fain, vin. Il suentermezdi a las 2 uras vegn servì il gentar, che sa numna qua marenda e che cumpiglia be cuschina fraida sco chaschiel, paun e vin. Vers saira giaudan els ina schuppa da giutta u da ris savurusa, charn, charnpiertg e plains – ina sort gnocs da farina gronds e grass. Perquai ch’els lavuran strentg, mangian els er bler, e quai – a disfavur da lur sanadad – bleras spaisas grassas, surtut pettas grassas e sco magliaritsch arveglia pisada e sems da chonv ch’ins brassa, derscha surengiu bler paintg e giauda silsuenter or da giaglioffa. La charn a maisa consumeschan els per ordinari senza legums, perquai che verdura or dad iert è en general pauc en diever; ma en il fratemp èn er vegnids introducids e daventads pli e pli frequents tartuffels, ravas cotschnas ed alvas ed intginas sorts da giabus.
Tranter ils abitants regia anc bler senn religius, uschia ch’els sa rendan savens e cun attenziun en baselgia e fan stediamain diever da lur cudeschs da devoziun scrits en il dialect da l’Engiadina Bassa. Surtut è anc sa mantegnida tranter els la bella veglia isanza da leger la dumengia intgins chapitels da la Sontga Scrittira e da consultar ils texts da las pregias da l’avantmezdi.44 Las masseras vivan a moda fitg retratga, èn spargnusas e lavurusas ed èn, gist sco lur figlias che vegnan entruidads dad ellas da pitschen ensi, versadas en tut las lavurs chasanas ch’ins po spetgar sin la champagna d’ina brava dunna da chasa. Ellas fan cun stgaina e chaschan, molan e fan paun, pavlan en absenza da lur umens il muvel en uigl ed èn tuttavia er ablas da segar sin la prada cun la fautsch. Auters plaschairs ch’ils chasans n’enconuschan ellas betg. Schigliusia e malfidaivladad na datti strusch tranter ellas. Be donn ch’intginas dad ellas èn magari dispostas al vinars.
Durant tschaiver èn er usitadas tranter la glieud giuvna pliras notgs da saut e da puschegn. Bals èn uschiglio lubids a la glieud giuvna be durant singuls dis da l’onn, per exempel a chaschun da nozzas u da tscherts dis da fiera. Quests, il trair schibettas45 e gieu da mazzas46 sco er il gieu da tgeiels èn bunamain ils sulets passatemps da la glieud giuvna en questa val. Las mattatschas percunter aman surtut gieus da pegns e cuntrasauts che vegnan per ordinari averts dad ellas chantond.
Pli baud vegnivan tegnidas nozzas festivas, tar las qualas tutgavan ina messa cun gronda participaziun, ina tavla bain occupada sco er gieu e saut. Sco bunamain dapertut èn quellas er vegnidas qua ord moda. Persunas main bainstantas apprezieschan però anc quellas, pertge che tenor usit dal lieu mainan ils giasts feminins cun sai in dun da mangiativas bundant pli grond che quai ch’ellas consumeschan. En quest connex sa laschavan observar las suandantas festivitads:
Sco di da nozzas era per ordinari fixà qua la dumengia; en l’abitaziun da la spusa vegniva giudì la damaun avant che ir en baselgia ina schuppa da vin cun pastizaria, alura sa rendeva il til ornà festiv en baselgia, nua ch’ils nozzadurs arrivavan – sco ch’igl era moda – pir sin il cumenzament da la pregia ed occupavan ils plazs en il cor. Suenter il servetsch divin vegnivan ils spus, ornads cun in tschupè da nozzas, ensinads en schanuglias, e quai uschia ch’il spus surdeva a sia spusa la vaira. Da qua davent sa rendeva il til vers l’abitaziun dal spus, nua ch’ins chattava però serrà l’isch-chasa. Ins spluntava e spluntava, ma nagin na vuleva l’emprim udir ed avrir. La finala vegn avert; il mainaspusa exprima en in pled sia surpraisa davart quest isch serrà, ed in auter oratur en chasa, per ordinari il reverenda dal lieu ch’aveva aposta bandunà sco emprim la baselgia, giustifitgescha quest cumportament, fa valair cundiziuns per recepir la spusa e la retschaiva uss cun si’entira societad. I vegn servì ritgamain vin, charn e charnpiertg, surdà buns giavischs e terminà il past cun in pled d’engraziament tegnì dal plevon u dal magister. Suenter quel s’absenta il plevon ed il bal cumenza. La notg a las 12 prendan ils giasts da nozzas giu als spus ils tschupels ed uss, suenter in pled d’admoniziun bainmanegià, laschan ins persuls quels.
A chaschun da battens d’uffants vegnan observadas damain festivitads, però giaudan las duas madritschas en cumpagnia dal plevon in pitschen past. Persuenter surdattan quellas a la pagliolanca in grond chanaster plain paun da furment ubain buna pastizaria ed in bel dumber dad ovs.
Er a chaschun da sepulturas vegn per il pli dà en famiglias bainstantas in past, al qual sa participeschan il plevon dal vitg ed ils proxims parents da dalunsch e damanaivel. Apaina ch’insatgi è mort, èsi usit ch’in dumber da persunas sa raduna di e notg enturn quel a l’observar. Quests e quel che fa il vaschè sco er ils amis dal defunct che chavan sia fossa survegnan vin, chaschiel e paun. Mora insatgi la notg, mainan ins la bara gia l’auter di vers saira sin santeri. Perquai ch’ils morts giaschan l’enviern per ordinari en stivas chaudas e che blera glieud è adina radunada enturn els, quai ch’accelerescha la decumposiziun, sche vegn ins a chattar en questa preschientscha la segirezza e speranza da betg forsa sepulir morts apparents. Dapi intgins onns è però, pervi da las tristas consequenzas, quest’isanza privlusa vegnida abolida en l’entir Chantun, ed avant ch’èn spiradas 36–48 uras na dastga nagin vegnir sepulì. Las emprimas dumengias suenter la sepultura da lur morts cumparan sin fossa da quels planschidras e renoveschan lur plirar e bragir; uschia vul quai l’usit.
Il segund di da Nadal èsi usit en l’Engiadina Bassa da consumar durant il di giutta ed arveglia brassada en paintg. Ils mattatschs van enturn cun martels da lain e pitgan cun quels a las mattatschas sin la detta-pe, las animond da daventar bunas!
Il di da Bavania vegn fatg baininqual burlesca e spass. La glieud giuvna scriva sin cedels ils nums da tut las persunas nunmaridadas en il vitg e fa londeror ina sort lottaria. Sin mintga giuven tutga ina giuvna, la quala vegn uss numnada l’entir onn sia charina, quai che dat alura la chaschun a blers spass. Er las giuvnas sa rendan da notg sin ina plazza e bittan, davent dal pe, in chalzer ad aut; croda quel en direcziun dal santeri, mora la giuvna anc il medem onn, croda el uschia ch’el mussa en in’autra direcziun, inditgescha quella danunder che pudess vegnir in amant a la dumandar sco spusa.
Da Chalandamarz sa rendan ils mattatschs en grond dumber cun brunsinas e plumpas enturn culiez da chasa tar chasa e curran faschond grond fracass enturn clavà, quasi sco sch’els vulessan purtar tras quai al fain en ladritsch ed al muvel en uigl la benedicziun ed annunziar che la primavaira, spetgada cun brama, arrivia bainbaud. Per remunerar lur stentas, reparta la glieud a quests gratulants diversas mangiativas.
Tar talas ed autras chaschuns cumpara la giuventetgna – la quala ins designescha en autras regiuns dal Chantun cun il num cumpagnia da mats e da la quala nus avain gia discurrì a l’entschatta en connex cun il vitg da Parpan – en ina glisch innocenta. Ma da temp en temp intervegna questa glieud giuvna tuttavia er a moda violenta en la vita chasana, per exempel sch’els vegnan a savair ch’in um haja mess maun vi da sia dunna. Els cumparan ina saira cun padellas, stgellas e corns davant la chasa dals consorts en dispita e fan cun lur instruments ina terribla musica da giats e sbragian versets da beffa; e quai en tala moda ch’en autras regiuns dal Chantun stueva l’emprim vegnir dada la lubientscha dal magistrat per pudair far ina tala serenada vargugnusa.
Plirs da quests tratgs caracteristics, usits ed isanzas dals abitants da l’Engiadina Bassa sa laschan er applitgar sin quels da l’Engiadin’Ota. Malgrà quai è il caracter da quests ultims vaira different dals emprims, uschia che nus vulain er caracterisar quest pievel ed accentuar intgins tratgs sco ch’els èn vegnids designads da quels ch’han gì chaschun d’als observar pli ditg che quai ch’i m’è stà pussaivel.
Ils Engiadinais da la part superiura èn per ordinari in pievel ferm e vigurus, da bella cumparsa e sauna colur da la fatscha, benefizients envers povers, curtaschaivels e servetschaivels envers esters, enclinads a tut ils arts ed iniziativs. Els èn pronts da far mintga sacrifizi sch’i serva a lur avantatg, èn però er in pau maligns e da natira taliana. Da quest’opiniun è en tutta cas l’autur dal ‹Züricher Neujahrs-Kupfer› dal 1811, edì da la Societad dals medis dal curtin nair a Turitg. Qua hai num: «Il caracter dals abitants da questa vallada ha ina vaira ferma tinctura dal Talian.» Jau surlasch a mintga giast da cura a San Murezzan da far areguard quai sias atgnas observaziuns. Il medi da la funtauna actual en tutta cas, dr. Wettstein a Samedan, crititgescha quest’expressiun da ses collega e vul avair applitgà questa remartga tut il pli sin singuls individis.47
Luzius Pol, in scriptur grischun, preditgant ed a ses temp en il Partenz in stimà piunier en la correcziun da flums, craja ch’il caracter dals abitants da l’Engiadina Bassa saja da preferir a quel da l’Engiadin’Ota, essend ch’i saja avant maun in caracter pli natiral, cun dapli avertadad e sinceradad, che tar ils Engiadinais da la part superiura da caracter pli nobel.48 Duess il parairi da quest venerabel preditgant or dal Partenz forsa esser in pau memia sever?
I ma saja pia lubì d’er communitgar mi’opiniun, e quai tant pli che jau dastga sperar che mias observaziuns fatgas sur plirs onns na sajan betg dal tuttafatg prendidas or da l’aria. Jau hai numnadamain gì e tschertgà la chaschun d’observar ils abitants da pliras vischnancas da l’Engiadin’Ota en il ravugl da la famiglia ed en lieus publics, sin spassegiadas e tar lur lavur, en baselgia ed en ustaria, dis da fiera ed en l’iral da tgeiels.
En societad m’ha quest pievelet adina parì allegher e cuntent, giugond a chartas paschaivel e senza passiun, e gentil e curtaschaivel envers esters. Fitg bainvis per mias observaziuns quietas eran dis da perdunanza ed uschenumnadas dumengias alvas; tals dis sa rimnava numnadamain a San Murezzan da dalunsch e damanaivel in bel dumber da glieud giuvna dad omaduas schlattas per sa divertir intginas uras. Nagliur n’hai dà en quest connex in stgandel public tras mancanza da bun cumportament, cun disturbar insatgi en ses divertiment u entras insultas. Erupziuns primitivas da vart da sturns ed utschels da la notg en furma da canera selvadia ch’avess disturbà il ruaus nocturn – quai che na manca en auters lieus betg darar a la fin da fieras, dumengias da festa, perdunanzas e sulazs da tschaiver e che cuzza savens fin tard viaden la notg – eran qua dal tuttafatg absentas. Da dispitas che na mainan betg darar a baruffas, da blastemmas e pleds trids, davant ils quals l’innocenza sto savens s’encotschnir, n’hai jau udì nagut; e strusch ch’il di gieva da rendì, han ins er fatg en tut las ustarias preparativas da turnar a chasa. Gea, l’ura ch’ans envida per ordinari al ruaus nocturn, era gia tschessada sin las vias e las plazzas publicas dal vitget tutta canera.
Jau crai oramai da pudair supponer – e quai saja ditg per laud bain merità dals abitants da questa vallada – ch’i na stettia anc tuttavia betg uschè mal cun la moralitad en lezza vallada alpina, cumpareglià cun autras valladas da nossa patria. Er fai ina bun’impressiun, ed ins dastga tuttavia prender quai per ina mesira betg nunimpurtanta, che castiadad, onestadad ed autras virtids ludaivlas vegnan anc stimadas e suandadas da quest pievelet, che las autoritads uffizialas han be darar da separar lètgs en dispita e ch’i naschan anc bler pli darar uffants illegitims. In rapportader vardaivel or da la vischnanca da Segl m’ha sincerà ch’el na sa regordia dapi 10 fin 12 onns da betg in sulet cas da l’ultima sort.
Cumbain che las plaivs dal lieu na dumbran betg ina gronda populaziun – a mai è enconuschenta en l’entira Engiadina be ina, Sent en l’Engiadina Bassa, che dumbrava il 1835 1119 olmas – sche furma tuttina la naschientscha d’in uffant illegitim er en grondas vischnancas in cas fitg excepziunal. Saja che quai deriva d’in sentiment propi religius, ubain sa basa be sin la tema da dischonur, beffa e puniziun – en tutta cas fai onur ad in pievel, sche nus al chattain sin quest stgalim undraivel da la moralitad, e quai ozendi, nua ch’al vegnan schizunt avertas dals stans superiurs tuttas portas als pli differents excess e che tals vizis na vegnan deplorablamain strusch pli chastiads da las autoritads.49
Ma las puniziuns che quels ch’han schendrà in uffant illegitim han da spetgar èn er propi severas, pertge ch’ins exercitescha en quests reguards en l’entir Chantun e surtut en l’Engiadina ina rigurusadad che n’è bunamain betg da crair en noss temps frivols. En vista a la tradiziun derasada en la regiun ch’ils consorts passentan ils megliers onns da lur vita a l’exteriur e returnan be darar, vul dir tut il pli ina giada l’onn, en lur famiglias, pari er ch’ina tala rigurusadad saja necessaria, essend ch’i fissan uschiglio da temair ils pli gronds excess.
Las suandantas notizias duain perquai chattar plazza en quest lieu. In um nunmaridà ch’ha schendrà in uffant vegn punì cun 100 flurins (in um maridà cun il dubel), ha l’obligaziun da mantegnair l’uffant fin che quel ha cumplenì ses 12avel onn, e sch’igl è in mattatsch, d’al esser gidaivel d’emprender in mastergn u in auter gudogn. Occupa il bab ina posiziun uffiziala, perda el tras ses surpassament l’uffizi ed en radunanzas da vischnanca il dretg d’exprimer ses parairi e da vuschar; cun il temp po el però reacquistar quests dretgs.
La dunna sto far ina dumengia en baselgia publicamain penetienzia ed ha da tadlar durant messa sin ils stgalims che mainan vers il cor la pregia e las admoniziuns drizzadas en quella a sia persuna, ed en tscherts cas sto ella er anc ir en arrest. È ella abla da far quai, sto ella mantegnair l’uffant 1½ onn or d’agens meds, cas cuntrari tutga quest’obligaziun a l’um, il qual ha da pajar a la dunna aliments en l’autezza definida dals giuraders. Ultra da quai vegnan ils nums da talas persunas nudadas en il protocol da la dretgira criminala per lur dischonur perpetna. Pli baud na dastgavan uffants illegitims betg vegnir battegiads avant ch’il num dal bab era enconuschent ed annunzià, ed il batten da tals uffants aveva en general lieu a chasa. En intginas vischnancas da l’Engiadina Bassa è quai anc uss il cas, ed il batten po pir avair lieu suenter avair retschet la lubientscha dals giurads da vischnanca. Mess il cas che las duas persunas sa decidan da maridar, n’han ellas però da pajar en quest reguard nagin chasti, mabain be da sbursar – tut tenor quant temp ch’è passà – ina tscherta multa pervi dal retard da la copulaziun.
I na sa lascha betg snegar che la ferma emigraziun da la schlatta masculina s’effectuescha sin la moralitad dad onn per onn a moda pli dischavantagiusa. L’emigraziun sco tala merita da vegnir tractada en in chapitel per sasez.
VI. L’emigraziun e sias consequenzas[edit]
Nagliur en Svizra na vegn ins a chattar tanta bainstanza, gea schizunt ritgezza e surabundanza ed uschè pauca povradad sco en questa bella vallada alpina. La funtauna da quai è bain da tschertgar per gronda part en l’activitad professiunala, a la quala sa deditgeschan bunamain tut ils Engiadinais gia da pitschen ensi. Per gudagnar lur da viver cun preparar da tuttas sorts dultscharias ed auas aromaticas, sa renda la gronda part da las persunas masculinas gia da giuven en pajais esters, nua ch’els fundeschan per ordinari pastizarias, confisarias, cafetarias u affars sumegliants. Gea, betg tgunsch ch’igl avess da preschent en l’Europa in pajais u ina citad d’in pau impurtanza, nua che na sa chattassan betg Engiadinais cun in u l’auter affar commerzial, e nua che quels èn enconuschents sut il num general ‹ils Svizzers›.
L’origin da quest’emigraziun, cun sias consequenzas uschè nuschaivlas, è da chattar gia en il 17avel tschientaner. Ins sa segir che l’onn 1614 sa trategnevan plirs milli chalgers en l’Italia Superiura, ils quals faschevan là lur da viver cun reparar chalzers. Chiampell remartga en connex cun il vitget Giarsun, en la vischnanca da Guarda, che da ses temp sajan pliras famiglias da sia regiun sa tratgas davent. Lur exempel èn suandads abitants da San Murezzan, Silvaplauna e Segl en l’Engiadin’Ota ch’èn, per medemamain chattar là lur fortuna, ids suenter ad els.
Questa glieud aveva numnadamain s’acquistà sin la Terraferma veneziana ina bell’existenza, cun in gudogn quotidian da 20 soldi, e returnava mintg’onn sin far fain puspè enavos en lur vallada alpina cun il pitschen gudogn da circa 12 ducatas. Lur pitschna bagascha vegniva purtada d’in asen, al qual l’entira caravana suandava a pe. Eran terminadas las lavurs sin il funs, per las qualas ins n’engaschava betg sco oz praders e schurnaliers tirolais, sa rendeva la pitschna societad puspè enavos a Vaniescha, entant ch’ils vegls, las dunnas ed ils uffants ch’eran restads a chasa procuravan, tar spaisa frugala, las fatschentas da chasa ed in pau traffic da sauma.
Da luxus na savev’ins lezza giada anc nagut, e manieras noblas e la moda da viver citadina ch’ins chatta oz en la vallada, tschertgav’ins anc adumbatten. Lur chasas eran be da lain e sin tals palazs sco quels ch’orneschan uss lur vitgs na fruntava il viagiatur nagliur. Ils abitants sa cuntentavan anc cun chauras e scotga e spargnavan il paun che vegniva cultivà be pauc en la vallada e stueva vegnir importà per auts pretschs. Be paucas chasadas eran bainstantas avunda per pudair – sco ch’igl è usità sin la champagna – far batgaria d’atun cun in bov e proveder la famiglia cun charn per l’enviern. La gronda part mazzava forsa in pèr nursas e chauras e cundiva per mancanza da paintg lur spaisas cun il saiv da quellas. Las ravas cotgas, ch’ins cultivescha anc oz stediamain en ils ierts da l’Engiadina e che madiran per ordinari er bain, pressegiavan els en furmas da paun, setgentavan e giudevan sco agiunta savurusa a las schuppas da ris, las qualas vegnan anc ozendi giudidas quasi mintga di en la vallada. Dal café na savev’ins lezza giada anc nagut ed ils biscuits gustus, derasads generalmain en il chantun Grischun, als eran er anc dal tuttafatg nunenconuschents.
La schlatta feminina sa nutriva da lavurs a maun, filava lungas sairas d’enviern launa-nursa, tesseva in toc ponn-chasa, fascheva chaltschiels e chattava cun quai bun esit sin la fiera da Clavenna. Medemamain na savev’ins anc nagut da bals e da schlittadas, gea fin l’onn 1756 na devi en la vallada anc naginas schlittas da tschaiver, sco ch’ellas èn oz, munidas cun brunsinas custaivlas e tut quai che tutga tiers, derasadas generalmain.
Tut quai è sa midà l’onn 1766, cur che Vaniescha è vegnì serrà als Grischuns. Ma disads gia memia ditg ad ina moda da viver d’ir e turnar, fissi uss stà per els memia grev da restar a chasa, da cultivar lur terren patern ubain da chattar lur occupaziun en in auter sectur industrial nizzaivel, quai che lur vallada – e surtut l’Engiadina Bassa – als avess tuttavia pussibilità fitg bain en furma da l’allevament da nursas e da la cultivaziun da chonv e glin. Ma enstagl d’occupar cun lur atgnas nursas lur grondiusas e ritgas alps, ch’èn uss per gronda part dadas a fit a nursers bergamascs, e d’emprender mastergns che stattan en connex cun l’agricultura, per exempel tessunzs, cuntschapels etc., han els tschernì in’occupaziun che stueva, tant fisicamain sco er moralmain, daventar nuschaivla a lur pajais e lur pievel e depopular in pau a la giada dal tuttafatg il pajais.
Els èn uss ids en Frantscha e silsuenter en auters pajais, han fundà cafetarias, pastizarias, fabricas da liquor ed auters affars che porschan daletgs per la bucca, ils quals han pretendì da s’absentar pli lunsch e pli ditg da la patria. Bain han intgins dad els drizzà lur spiert d’interprendider sin auters roms da commerzi, ma la gronda part è restada vinavant fidaivla a la producziun da talas dultscharias, cumprovond uschia che gist quests artitgels, en cumbinaziun cun ina moda da viver frugala, porschia en noss’epoca uschè degenerada e maldisada en l’Europa la chaschun da far in bel gudogn.
Per il pli s’uneschan intgins e fundeschan per lur interpresa in chapital communabel. Alternant viagia baud in e baud l’auter per in onn u per in temp betg determinà a chasa per metter sut tetg il gudogn acquistà, salidar la famiglia ch’è restada enavos, prender differentas mesiras en il tegnairchasa e sin ils bains e, fortifitgà tras l’aria frestga, sauna da la patria, returnar puspè a l’exteriur a far ses gudogn. Cun questa chaschun mainan els per ordinari cun sai novs recruts per remplazzar quels che partan, e quai elegend tranter ils agens figls e la proxima parentella ils pli adattads ed als introducind en il commerzi lucrativ. A l’entschatta prestan quels il servetsch d’emprendist, daventan alura gidanters en l’affar ed èn a la fin sezs participads al gudogn da quel. Sa mussa cun temp e chaschun en in’autra part da la citad u en vischinanza in local adattà per endrizzar in agen manaschi, sa dividan ins e fundescha in’atgna interpresa.
Als abitants da l’Engiadin’Ota sa laschass quest’emigraziun e questa brama suenter activitad estra anc perdunar bler pli tgunsch che a quels da l’Engiadina Bassa, essend ch’ils emprims vegnan quasi necessitads latiers tras lur povra patria, quasi privada da tuts secturs economics. Ma quels che pudessan viver cun buna raschun dals products da lur bella vallada, e vegnissan bain er anc a pudair exportar in artitgel u l’auter, na sa laschan betg exculpar, essend els be da l’avis ch’i saja pli empernaivel da pratitgar in mastergn ch’è collià cun main stenta che d’impunder lur forzas en la dira lavur sin il funs.
I na sa lascha bain betg snegar ch’i s’avra uschia als abitants da la vallada ina funtauna da daners incrediblamain ritga, la quala surtira lur entira moda da viver e l’economia da la regiun cun ina bella glischur – ma cun ina ch’engiona e che maina in pau a la giada a las pli tristas consequenzas, sco che jau vi exponer curtamain. L’agricultura, che vegn, tar questa moda da viver, surlaschada a chasa als vegls ed a la schlatta feminina, vegn negligida e va en decadenza, essend ch’il terren vegn elavurà cun agid da schurnaliers tirolais, che la cultivaziun dals bains succeda be a moda superfiziala u che ers fritgaivels e prads grass vegnan transfurmads en alps magras. L’effectiv da muvel ed ils products da latg chaschiel e paintg sa diminueschan, l’export da tgirs e pellitschas sa reducescha considerablamain ed il commerzi da barat che l’Engiadina Bassa fascheva en buns onns en il Tirol, il Partenz ed a Tavau, sa procurond uschia giutta, graun da paun, sal e fritga tosta, stueva stagnar visiblamain.
Savens na bandunan betg be singuls babs da famiglia e figls creschids il terren patern, mabain van entiras famiglias a star a l’exteriur e dattan a fittanza lur chasas e lur bains. Perquai sa mussa in auter dischavantatg en quai ch’ils pli bels vitgs cumenzan ad ir en decadenza ed ils palazs ils pli respectabels èn vids. Ins po supponer che radund la dieschavla part da tut ils abitants da la vallada tschertga actualmain sia fortuna en l’emigraziun. Tiran ins anc en consideraziun che l’Engiadin’Ota mesira en sia lunghezza da 8 uras 11 plaivs, èsi ina populaziun pelvaira surprendentamain pitschna sch’ins dumbra actualmain (l’onn 1835) be anc 3445 olmas.
L’Engiadina Bassa sa cumpona d’ina planira da la val d’ina lunghezza da 11 uras e cumpiglia en si’entira extensiun 20 miglias. Sch’ins deducescha er la mesadad da quai sco terren inabitabel, sche fai tuttina surstar ch’i vivan qua ozendi betg dapli che 7058 abitants. Ils onns 1780 eran en 6 plaivs da l’Engiadina Bassa 253 absents ed en il grond e bel vitg Ftan è, tenor las cifras avant maun50, il dumber d’abitants sa reducì entaifer 220 onns da 900 sin 500 olmas.
A Zernez, la pli gronda vischnanca da l’entira vallada (la quala ha da Brail fin al cunfin da la Val Müstair ina lunghezza da 7 uras), en la quala ins pudess stimar ch’i vivian almain 700 persunas, dumbravan ins l’onn 1806 be anc 350 abitants en 134 chasas, essend che 46 chasas èn, pervi da l’emigraziun, inabitablas u en privel da crudar ensemen. Gea, en la fracziun da Brail che tutga tar questa vischnanca, sa chattan be anc 10 chasas abitablas e 15 en ruina, ed il dumber d’abitants è crudà sin 30. En general è il dumber da la populaziun anc sa diminuì vinavant onn per onn en las vischnancas. Per fortuna hai almain dà en noss dis (1837) qua e là ina midada; a Zernez en tutta cas vegn da preschent bajegià bler.
Er per l’Engiadin’Ota sa lascha questa diminuziun da la populaziun mussar cleramain, quai che jau hai gia cumprovà en in chapitel precedent. En la vischnanca Schlarigna, che sa cumpona da dus bels vitgs, han ins constatà l’onn 1806 la suandanta disproporziun da las schlattainas: sin 36 fin 40 persunas femininas betg maridadas han ins dumbrà be 4 fin 6 giuvens. Ed in observatur attent da Silvaplauna scriva che la mancanza dad umens giuvens sa manifesteschia en vischnanca a moda fitg clera a chaschun da schlittadas e da bals. Cun quintar mintgin, fin al giarsun chalger ed al distributur da paun, tutgian anc adina a mintga sautunz duas fin quatter sautunzas, e sch’ins na chattia nagin musicist, vegnia sautà tenor il chant ed il culp da lieunga da las giuvnas.51
Nus avain remartgà survart ch’il gudogn acquistà a l’exteriur bittia be ina traglischur apparenta sin lur tegnairchasas. En detagl sa lascha quai mussar sco suonda: Sch’ils 600 emigrants da l’Engiadina Bassa gudognan en media 100 flurins ad onn, en tut pia 60 000 flurins, na sa lascha anc ditg betg dir ch’i sa tractia qua d’in gudogn net che vegnia dabun a la vallada. Pertge ch’ina part da quel vegn consumà a l’ester, e quai ch’els mainan en lur patria, dovran els per eriger novas u per embellir e decorar las veglias chasas. E considerond ils pretschs per materialias da bajegiar e las autas pajas, na vegn ins strusch ad eriger ozendi en l’Engiadina ina tala chasa sut 14 fin 16 000 flurins.
Tuttina sto er vegnir ditg che vaira blers han cumenzà ad investir lur chapitals, per part en il pajais, per part a l’exteriur, uschia che quels rendan tschains, e ch’ina part vegn inqual giadas er duvrada per intents d’util public, sco per exempel per scolas etc. Bain n’è il dumber da quests ultims betg fitg grond, ma i dat tuttina in u l’auter filantrop da quest gener.
In’autra part da lur facultad acquistada vegn duvrada per cumprar mobiglias custaivlas, artitgels per il tegnairchasa, vestgadira moderna e savens rauba fitg inutila. Uschia hai jau vis qua e là in papagagl cun plimas da tuttas colurs, en auters lieus servis da porcellana da Dresden u da Berlin, ed en in’autra famiglia ritga m’han ins schizunt offert il café en vaschella d’argient elavurada a moda eleganta. Tiran ins plinavant en consideraziun che las dunnas sa permettan tuttavia er insatge en absenza da lur umens, vegni cler ed evident che dal gudogn da l’exteriur, apparentamain respectabel, sto tuttina puspè vegnir tratg giu ina buna part e che l’emigraziun na maina betg a bainstanza per propi, mabain be a l’apparientscha exteriura da quella.
L’exempel dals Engiadinais ha però er stuì avair in effect giavinant sin lur vischins. Il gudogn ritg e tut las bellas chaussas ch’èn immigradas or da pajais esters en questa vallada, ha er stimulà ils abitants da Tavau, dal Partenz, d’Avras, da la Bregaglia, dal Puschlav ed auters pli da far las medemas emprovas e da tschertgar lur fortuna en pajais esters.
En questa moda èsi evident che las consequenzas nuschaivlas vegnan er a s’extender sin l’industria da la vallada sezza. Pertge che artists e tut ils mastergnants indispensabels en la vita da mintgadi e per la societad burgaisa vegnan per part ad ir davent dal tuttafatg ubain a lavurar mal e char, perquai ch’els na dovran temair nagina concurrenza. La vallada na dispona perquai da nagins professiunists inschignus, e quels, sin ils quals ins scuntra qua e là, èn, sco mussà gia pli baud, immigrads d’autras regiuns dal Chantun u da la Svizra. Perquai mancan en la vallada en vista a la surabundanza da tgirs, pels-vadè e pels-nursa bunas cuntscharias indigenas, entant ch’ins venda las pels betg elavuradas a Cuira u en il Tirol.
En il bel e plaschaivel vitg Silvaplauna abitava pli baud gnanc in cusunz u chalger, però fruntav’ins sin 28 pastiziers. En il pitschen vitget Surlej che tutga tar questa vischnanca sa chattavan l’onn 1806 bain 8 pastiziers, ma medemamain nagin chalger u cusunz. Be il pitschen, ma bel vitget Champfèr, situà a la via tranter Silvaplauna e San Murezzan, era en possess d’in chalger, sper il qual vivevan anc 18 pastiziers en chasas ch’empermettevan bainstanza.52
A San Murezzan èn bain avant maun intgins dals martgadants ils pli impurtants, ils quals èn sa tratgs là pervi dals giasts da cura; ma tuts èn immigrads or d’autras regiuns dal Chantun. Gea, i para che l’entir’Engiadin’Ota na disponia da gnanc in sulet barbier, pertge che durant il temp da cura arriva in da Clavenna, situà en ina distanza da 11 uras, e sa trategna là fin ch’ils giasts partan.
Fan ins quint ch’en l’Engiadina Bassa fetschian mintg’onn var 200 taglialaina lur da viver, e stiman ins il dumber da praders e schurnaliers ch’immigreschan durant la racolta da graun e da fain or dal Tirol, l’Italia ed autras regiuns dal Chantun e da la Svizra tudestga en la vallada sin be 1500, sche ston ins sa dumandar: tgi calculescha las summas che vegnan uschia, tras absenza dals lavurants masculins, tratgas or dal pajais!
Ultra da quai stoss jau agiuntar ch’ins na chatta betg tgunsch in Engiadinais che sa resolvess da surpigliar in servetsch da pastur, essend quai per els in mastergn memia pover. Perquai basegna la vallada er pasturs esters, ils quals immigreschan per ordinari or da la Val Stussavgia e da la Val d’Avras vischina. Lur gudogn duai – sch’els tegnan bain chasa – esser pli grond che quai ch’ins pudess crair. Magari è in tal giuven da chauras er vegnì engaschà da ses patrun en la pastizaria a l’exteriur, è alura puspè returnà en la vallada, ha forsa maridà ina ritga giuvna ed è silsuenter sez passà si sco signur.
Malgrà questa diminuziun da la populaziun che sa fa sentir dad onn tar onn, regia anc adina en bleras vischnancas la faussa maxima da betg puspè remplazzar lur burgais che partan cun surdar il dretg da burgais ad esters activs ed inschignus; almain fan ins tut il pussaivel d’engrevgiar ad els quest pass. Quai po oramai esser la raschun che la ritga vischnanca da Bever dumbrava l’onn 1830 be pli 6 burgais da vischnanca, entant ch’ils ulteriurs cussadents eran immigrads d’autras regiuns dal Chantun. A Schlarigna han ins concedì avant blers onns ad intginas famiglias il dretg da burgais per ina summa respectabla, ma senza als surdar il dretg da votar e d’eleger. A Silvaplauna na po insumma nagin cumprar quel, ed igl è schizunt vegnì scumandà sut paina da 100 curunas da be proponer insatgi persuenter.53
Percunter pensan ins en quest reguard a San Murezzan in pau pli cler; pertge che tut tenor la situaziun finanziala dal candidat, sa laschass quest dretg acquistar per ca. 300–400 flurins. Ultra da quai custi però er anc var 1000 flurins da sa cumprar en la dretgir’auta, e cun quai n’è el anc betg burgais chantunal, quai che custa er puspè daners. Fiss el be burgais d’ina vischnanca, pudess el bain occupar in post communal, ma nagin uffizi en la dretgir’auta. Giavischass el cun il temp da daventar in commember dal Cussegl grond u president da la Confederaziun, stuess el l’emprim sa stentar da pudair s’acquistar il dretg federal e pir alura il dretg da burgais chantunal.
Il dischavantatg pernizius che l’emigraziun maina cun sai, sa mussa a moda la pli sensibla tar la giuventetgna, surtut tar ils adolescents masculins; n’avend ils geniturs sezs giudì nagina bun’instrucziun scolastica, dattan blers er damain paisa a furmaziun scientifica. Apaina ch’in giuven ha cuntanschì il 14avel u 15avel onn e l’instrucziun da l’emprima communiun, banduna el sin cumond dal bab la patria ed entra en ina citad estra en ina pastizaria u cafetaria sco giarsun, nua ch’el na retschaiva deplorablamain nagin’ulteriura instrucziun per chau e cor, e quai cumbain che l’instrucziun da religiun e morala da pli baud al era plitost vegnida sfurzada si a sia memoria che mussada al cor tras persvasiun.
Là, en ina residenza lontana, vegn el savens tratg en il current d’exempels immorals, ed il regl dal nov maina giud via la passiun che nascha bainbaud, surtut sch’el sto partir sut schletta surveglianza, surlaschà a sasez, senza insatgi ch’al guida ed avertescha. Intgins babs furman qua bain in’excepziun ludaivla, affidan lur uffants ubain a plevons capabels u a magisters privats ed als laschan furmar a la Scola chantunala a Cuira u en auters lieus en buns instituts d’educaziun, avant che quels vegnan manads or da la patria en terras estras. Tut quests singuls exempels èn però be excepziuns e n’han, guardà sur tut, nagina grond’influenza.
Be a la vischnanca catolica Tarasp en l’Engiadina Bassa, enconuschenta per sias ritgas funtaunas da sal, n’ha l’emigraziun da ses vischins fatg nagin’impressiun. Bain stattan er qua, sco en tut ils lieus catolics da la Svizra, ils abitants enavos envers ils abitants dals ulteriurs chantuns evangelics areguard scleriment religius, lavurusadad, spiert d’interprendider e furmaziun da la populaziun. Ma per quest lieu qua chattain nus en quai en in tschert senn l’avantatg che ses abitants restan a chasa, s’occupan da l’elavuraziun da lur bains ed èn daspera buns da gudagnar insatge sco mastergnants, praders e taglialaina. Essend che famiglias catolicas dal Tirol sa domicilieschan qua da temp en temp, s’augmenta tranter els la populaziun medemamain visiblamain.
Ma vuless ins forsa far la reproscha che jau haja sco curant a San Murezzan betg chapì dal tut endretg la dumonda da l’emigraziun da l’Engiadina e las consequenzas nuschaivlas da quella, ubain giuditgà ils abitants da questa vallada a moda memia severa, sche duaja vegnir reproducida en quest lieu l’opiniun d’in um ch’è, sco burgais da l’Engiadina Bassa, gia s’exprimì avant 52 onns en ina scrittira populara publica sco suonda:
«Ils abitants che fissan da natira ennà lavurus e buns da pratitgar tut ils arts, sa rendan en pajais esters, betg sco commerziants u per pratitgar ils arts per propi, mabain per preparar dultscharias da luxus ed esser savens abels da na far nagut meglier en il mund. Da tals pastiziers avain nus ina massa, ma nagin dretg miradur, lainari u auter professiunist. L’agricultura va a la malura, la gronda part dals bains creschan en e valan, sch’els duessan vegnir vendids, gist uschè pauc sco lur possessur, sch’el duess puspè lavurar. Tras quests emigrants vegn il pajais infizà cun vestgadira bizarra, cun modas e vizis esters che na sa cunfan betg cun las isanzas, entran la ruina fisica e morala ed il spretsch da la religiun, vegn stenschentà e ruinà il spiert naziunal, retegnì il svilup da la populaziun e schendrà ina figlialanza debla. In terz dals bains è transfurmà ozendi en pastgiras d’alp, sco che las lingias d’aua, mirs spazzads etc. en las alps mussan bain avunda.»54
VII. Commerzi e mastergn[edit]
Sche jau hai descrit en il chapitel precedent ils Engiadinais sco glieud che tschertgan bunamain tuts gia da giuven lur fortuna e salvament a l’exteriur e returnan be da temp en temp en la vallada tar ils lur sin visita, na pon ins betg spetgar en in pajaiset populà uschè pauc ed uschè bandunà ch’il commerzi e mastergn sa chattian er be en in stadi acceptabel, nundir flureschian.
Da manufacturas, fabricas ed art en l’Engiadina pia gnanc da dir. Gea schizunt ils professiunists ils pli urgents che procuran per nutriment e vestgadira èn be darar Engiadinais, mabain immigrads or dal Chantun u d’autras regiuns da la Svizra. Il commerzi activ da la vallada sa restrenscha al muvel ed al – fitg modest – transit da rauba, ed en l’Engiadina Bassa als products da l’agricultura che servan per ordinari al commerzi da barat e vegnan dads als vischins.
Gia dal temp da l’imperatur Josef è il traffic tranter l’Engiadina Bassa ed ils stadis austriacs vegnì engrevgià fitg ferm, essend che quest monarc n’ha betg be schlià dal tuttafatg las libertads da duana ch’els possedevan cun lur vischins tirolais a Danuder e Tuer, mabain als ha imponì supplementarmain novas grevezzas. L’october 1797 ha alura – sco gia menziunà survart – Bonaparte, ch’era da lez temp general franzos, prendì davent al Chantun las Terras subditas Vuclina, Clavenna e Buorm, ed unì quellas cun la Republica cisalpina. E l’onn 1815 ha l’imperatur Franz incorporà quellas al reginavel lumbard-venezian, uschia ch’il commerzi engiadinais, oramai pitschen, è quasi svanì dal tuttafatg.
Ins po bain dir che be il sentiment da lur impussanza envers in vischin uschè ferm, che cumonda be, als haja pudì retegnair da far diever da repressalias. Sch’ins tira numnadamain en consideraziun ch’il Grischun e surtut l’Engiadinais sto pajar senz’excepziun al Lumbard austriac gronds dazis sin ses paucs artitgels d’export, entant che quai che quest ultim posseda en surabundanza e maina en il Chantun è liber da tuttas impostas, resulta da quai cleramain in’inegualitad, sche betg in’ingiustia.
Jau vi be allegar intginas cumprovas persuenter e ma vi per il mument restrenscher a l’Engiadina sezza. Il grond dumber da professiunists e l’armada da millis schurnaliers dal Montafun e dal Tirol che retschaivan en questa vallada durant la stad sco praders etc. betg be buna dunsena, mabain er fitg autas schurnadas e returnan la fin d’atun cun lur respargns en la patria, è in’apparientscha tut speziala. Il giast da cura a la funtauna da San Murezzan vegn surtut a chaschun da perdunanzas u dumengias da praders a pudair far davart quai sias atgnas observaziuns.
Drizzain nus ultra da quai noss’egliada sin ils nursers bergamascs che sa trategnan durant ils mais da stad en las alps da l’Engiadina e da l’ulteriur Grischun (cf. latiers sutvart), sche fissi bain da giavischar che la Regenza dal pajais sa cussegliass areguard quest’impurtanta fatschenta e sa mettess en contractivas cun l’Austria, sinaquai che vegnia cuntanschì in equiliber duaivel e purschì al burgais in dretg reciproc commensurà cun ses vischin. Forsa sa laschass almain cuntanscher tant ch’ils commerziants da muvel pon chatschar e vender lur muvels sut dazis main gravants sin las fieras da l’Italia Superiura.
Jau conced però, sch’i duaja vegnir effectuà qua insatge, che quai n’è betg chaussa d’in singul chantun, mabain da l’entira patria, essend ch’è cumpiglià betg be il Grischun, mabain er auters chantuns che cunfineschan en il sid ed en l’ost cun l’Austria. Essend che questa dumonda è memia impurtanta, e ch’ella intervegn a moda memia profunda e dolurusa en nossa bilantscha dal stadi, ma lubesch jau da la tractar in pau pli a fund. Nus drizzain perquai noss’egliada sin auters chantuns da nossa patria; qua vesain nus a Son Gagl, Appenzell e Turgovia, sco en l’Engiadina, davent da la primavaira fin il cumenzament da l’enviern, in immens dumber da miradurs, lainaris, manuals etc. dal Tirol ed il Vorarlberg che penetreschan schizunt en il center da la Svizra e na sa repartan betg be en las citads, mabain er sin la champagna. Gea, quest onn pon ins dumbrar dapli che milli che chattan lavur e paun en la citad da Turitg. En blers chantuns na datti bain nagina vischnanca d’ina tschert’impurtanza e nua che vegn construì, nua che na cumparessan betg regularmain tals lavurants.
Els sa rendan lura la fin d’atun puspè a chasa cun lur respargns, per procurar durant l’enviern las retgamadas per nossas chasas commerzialas e, quai ch’è strusch da crair, las producir per part sezs cun lur mauns betg adattads per quai. Be en la citad da Son Gagl cumpiglia il dumber da quests mastergnants circa 4–500 e bundant pli grond po el esser en il chantun Appenzell. Èn els alura arrivads a chasa, sa chatta gia in’armada da giuvnas or dal Montafun, che tutga tar il Tirol, cun lur rodas da filar si dies sin via en ils chantuns numnads a gidar sin la champagna a filar las provisiuns da chonv, glin e stuppa. S’avischina la primavaira, sa rendan ellas puspè enavos en lur vallada cun lur ritg gudogn.
Tge summas na van betg mintg’onn be or da la Val dal Rain Songagliaisa en il Vorarlberg per laina per part gia elavurada ch’è là danvanz, surtut per fists da vits! Anc avant in pau dapli che 30 onns sa chattava a Rheineck ina filiala da fists da vits, or da la quala in pèr particulars furnivan per gronda part Rheineck, Thal e St. Margrethen. Da preschent cumpra mintgin per sai sco ch’el sa e po, ed ils pretschs èn quasi adina ils medems. Ina chargia a 20 faschs e mintga fasch a 80 fists custa 12 fin 14 flurins. Lezs particulars che s’occupavan pli baud da quest commerzi duvravan mintg’onn 200 000 fin 250 000 faschs da tals fists. Tge impurtanta summa resulta da quai, sch’ins fa er be ina calculaziun svelta!
Il medem èsi cun ils arments che vegnan cumprads en il Tirol, surtut a las famusas fieras da muvel da Schruns, e chatschads en grondas scossas en plirs chantuns da nossa patria. Ins po dir cun segirtad ch’i vegnan chatschads mo a Lustenau e St. Johann Höchst (dus lieus da cunfin dal Vorarlberg), mintg’onn almain 10 000 arments tras la Val dal Rain e pli lunsch viaden en la Svizra, dals quals mintgin vala in tras l’auter almain 3 marenghins.55 Areguard ils vins tirolais ed il dumber considerabel da tailas da launa-nursa che nus retirain inutilmain da l’exteriur, na vi jau betg m’externar en detagl, essend che nus Svizzers cultivain atgnas vignas, chargiain nossas bellas e ritgas alps cun atgnas nursas, ans vestgin en lur launa e pudessan anc dar giu da nossas tailas a noss vischins – sche nus be vulessan trair endretg a niz quests avantatgs.
Ma il pli fitg dat questa disproporziun en egl sche nus drizzain noss’egliada sin la gronda summa che va mintg’onn dals chantuns Appenzell e Son Gagl per retgamadas en tut las parts da la Germania, la quala ins po calcular sin 7–800 000 flurins e da la quala, sche betg la mesadad, bain segir ⅖ van en il Vorarlberg ed il Tirol, pia en l’Austria. Na sa basassan questas indicaziuns betg sin las observaziuns minuziusas d’in um intelligent e bainvis or da la classa dals commerziants a Son Gagl, il qual dispona d’atgnas experientschas da var 20 onns e las observaziuns dal qual meritan tutta fidanza, sche n’avess jau mez strusch vulì crair quai. A moda legala na vegn tala rauba insumma betg consumada en l’Austria, essend che quella è scumandada là dal tuttafatg. Pli baud vegniva fatg cuntrabanda, oz tant pli pauc, essend ch’igl èn sa sviluppadas en il Vorarlberg bleras fabricas che satisfan als basegns respectivs e che las disposiziuns èn daventadas adina pli severas.
Suenter quest pitschen excurs, che na ma para però tuttavia betg d’esser stà danvanz, mabain ha tangà ina tematica da grond’impurtanza, la quala jau vuless metter a cor a mintgin che sa senta legitimà da s’exprimer en chaussa sco Svizzer che ama sia bella patria, return jau, per reprender il fil, en l’Engiadina.
Per ils abitants da questa vallada pudess bain, confurm a la posiziun da quella ed als basegns da lur vischins talians, il commerzi da muvel esser il pli avantagius e profitaivel. Be donn ch’ils dazis da las autoritads lumbardas (che paran d’esser talmain auts per pudair manar tant pli tgunsch ils arments da l’Ungaria e dal Montafun en l’Italia) èn da preschent uschè auts che quest impurtant commerzi vegn tras quai retegnì fitg ferm. Vitiers vegn anc che per tut la muaglia che na po betg vegnir vendida sin las fieras talianas (da las qualas ins sa serva surtut da quella da Tirano), sto anc vegnir pajà cun returnar in dazi augmentà, senza calcular ils custs considerabels dal viadi da return, quai che stuess ruinar dal tuttafatg baininqual martgadant da muvel.
Antruras sa chattava il commerzi da muvel svizzer – al qual na sa participavan e sa participeschan betg be ils Engiadinais e Grischuns, mabain er ils chantuns Glaruna, Turitg, Son Gagl ed Appenzell – en in stadi bundant pli favuraivel che ozendi. Ils Talians arrivavan en Svizra cun entiras chargias zechins, cumpravan qua il muvel per pretschs vaira auts e purtavan sezs il donn, per cas che speculaziuns faussas avessan manà ad ina sperdita da valur.
Ma deplorablamain n’essan nus Svizzers betg stads buns da stimar quest avantatg custaivel; ils speculants da muvel en il Grischun ed en auters chantuns han dà or da maun a moda imperdunabla quest avantatg, e quai cun chatschar ensemen ils singuls arments ch’els avevan cumprà en ils uigls a grondas scossas e manar quellas sin las fieras talianas. Questa vieuta en il commerzi, ordvart dischavantagiusa per la Svizra, han ils Talians che restavan uss a chasa e n’avevan nagut pli da ristgar, sa laschà plaschair fitg gugent. La consequenza è però stada quella che noss commerziants stuevan uss vender il muvel chatschà ensemen per mintga pretsch nausch ch’ils Talians furbers chattavan per bun d’als proponer; pertge che da puspè vulair manar a chasa ina part dal muvel na vegniva betg en dumonda en vista a sperditas anc pli grondas.
Ch’in commerzi talmain sanestrà stoppia però far vegnir en la miseria e ruinar la gronda part dals commerziants, vegnan tuts a stuair conceder ch’han enconuschientschas pli detagliadas da quest commerzi ordvart inconstant. Quel è numnadamain talmain incalculabel che er las speculaziuns las pli fundadas ston savens far naufragi, perquai ch’ils commerziants da muvel èn bainduras confruntads cun circumstanzas cun las qualas ins n’aveva betg fatg quint tar la partenza e las qualas na sa laschan er betg guntgir. Vegnan per exempel las fieras talianas surchargiadas cun muvel u ha il sulegl setgentà las pradas talianas e manà tras quai a nauscha creschientscha, quai che na capita betg darar, sche è il martgadant da muvel, al qual quai dastga be capitar intginas giadas, quasi ruinà dal tuttafatg. Per quest motiv vivan be paucs dal commerzi da muvel, ed en l’Engiadina Bassa vegn en general vendì pauc e per ordinari be barattà cunter manadiras e muvel d’engrasch. Or dal Toggenburg m’èn enconuschents plirs exempels da martgadants da muvel bundant pli bainstants, ils quals han pratitgà blers onns quest commerzi instabel, ed èn, manads da fortuna variabla, la finala tuttina sa ruinads. Ma jau n’enconusch er betg in exempel, nua ch’in avess fatg gudogns da num e fiss arrivà a bainstanza!
Gia dapi daditg sa lamentan ins tant en l’Engiadin’Ota sco er en l’Engiadina Bassa davart ils effectivs da muvel ch’èn sa diminuids marcantamain; gea i dat vischnancas nua che quel è smesà.
Nursas vegnan manadas mintg’onn en grondas scossas or dal Surses e la Surselva en la vallada e vendidas qua per 5–8 flurins il toc. Suenter ina buna alpegiada cuvra gia il saiv ed il fol il daner da cumpra. Questas nursas dattan però ina launa pli groppa che quella da Tavau e Parpan. Ins quinta la glivra launa a 44 fin 48 crizers e fa londeror ina taila groppa che vegn colurada al lieu e ch’aveva antruras bun esit a Clavenna ed en Vuclina. Ma ils auts dazis d’import han fatg ir en paglia quest commerzi.
Chauras tegnan ins bleras, ma sco che nus avain mussà survart, èn quellas da grond donn per ils guauds. Ils povers però las dovran sco il ritg sia vatga. Ins las cumpra a 8 fin 9 flurins e venda a Cuira cun in pau gudogn. Or da trais tgirs-vadè u tgirs-nursa cuntschads fan ins satgs, en ils quals il graun è protegì cunter l’umiditad.
N’avessan ils Svizzers betg il chaschiel d’Emmental, d’Ursera e da Gruyère, alura pudess il chaschiel grass da l’Engiadin’Ota bain valair sco il pli delicat. Ils muntgs en las claustras da l’Italia Superiura al appreziavan ordvart, uschia che quel vegniva vendì là en grondas quantitads. Schebain che quest commerzi ha patì ils ultims onns, è quest chaschiel anc adina fitg tschertgà a Triest, Venezia ed en il Tirol. Ins pretenda che quel cuntanschia sia pli gronda perfecziun pir en l’Italia, essend ch’il chaud clima talian schlia il grass memia da saiv e fetschia uschia daventar il chaschiel pli fin.
Sche auters manegian però ch’i saja l’aria chauda ed umida a la quala il chaschiel è exponì sin ses viadi sur il Lai da Como che fetschia madirar e daventar quel pli fin senza al sientar, sche na vulan persunas dal fatg tuttavia betg crair quai. Sper l’Italia vegnivan qualitads considerablas dal chaschiel er vendidas ad Augsburg, e be il chaschiel d’Emmental ch’arrivava là ensemen cun quel, ha la finala sminuì la vendita da l’engiadinais. En l’Engiadina Bassa na vegn producì nagin chaschiel grass, mabain sulettamain magher, il qual vegn stgamià en l’Engiadin’Ota cunter vin vuclina.
Chaschiel-nursa, chargià sin asens e manà sur il Bernina, sa lascha vender in pau en las regiuns talianas. Als asens che mainan davent da la Vuclina legums, verduras etc. vegn dà qua – quai saja menziunà be a l’ur – cleramain la preferenza envers ils chavals. Quels na surmuntan betg be las vias da muntogna nauschas a moda bler pli segira, mabain custan er bler pli pauc e sa cuntentan cun in pavel bundant pli magher. En l’Engiadina Bassa vegn paintg e chaschiel per ordinari barattà per vin vuclina, fier, ris e chastognas, er vegnan manadas a Vaniescha mintg’onn entiras chargias paintg, mintgina a circa 10 mez quintals, per in pretsch da 24 fin 30 crizers la glivra.
Considerond la surabundanza da tgiroms-bov, da pels-nursa, pels-chaura e pels-chamutsch, manca al pajais ina buna cuntscharia. Ils abitants vendan perquai lur rauba als cuntaschepels dal Tirol e da Cuira e cumpran alura per auts pretschs il tgirom ch’els basegnan. Quant sanestrà! Pails-chaura vegnan vendids per 2 flurins, pails-nursa e pails-ansiel a Talians per 32 fin 12 crizers, tgiroms-bov per ½ taler brabantin. Il famus chatschader da chamutschs Collani che sajetta mintg’onn 50 fin 60 chamutschs, m’ha sincerà ch’ins al paja a Cuira per mintga pail 4 flurins. Tgirom-bov vegn vendì per 22 crizers la glivra e puspè cumprà en furma cuntschada per 52 crizers la glivra. Ils abitants da l’Engiadina Bassa tramettan lur pels-chaura e pels-buc en il Tirol, danunder ch’els retiran puspè quels charamain en furma da chautschas. Pels-nursa vegnan elavuradas là per il medem intent, ma er duvradas sco bartgom ubain stgamiadas en furma betg elavurada cun negoziants da vaschella u vaider.
L’elavuraziun da la launa-nursa tras filar, taisser e far cun stgaina occupa en l’entira val, ma surtut en la part inferiura, blers mauns. Pli baud vegnivan els da vender bain lur tailas groppas e chaltschiels a Clavenna. Ma dapi che l’import è vegnì rendì pli grev, è la tessaria sa diminuida talmain ch’i na vegnan betg pli vendidas bleras tailas. Las tailas vegnan per part er coluradas al lieu, ma sch’ellas duain servir a dapli ch’il diever quotidian, vegnan quellas tramessas en la tenscharia a Cuira.
S’occupassan ils abitants a meglierar l’agricultura ed industria en lur val, surtut en l’Engiadina Bassa, na stuessan els betg sa cuntentar per mancanza da daners a far be commerzi da barat. Pelvaira vegnan fatgs anc oz blers pajaments en furma da seghel e ierdi, uschia ch’ils pretschs da quests fritgs vegnan taxads mintg’atun tras las autoritads. Venda l’Engiadinais en l’Italia inqual arment u paintg, survegn el persuenter vin vuclina56 e legums verds, ils quals sa laschassan er acquistar libers da dazi, essend ch’ins als pudess retrair d’autras parts dal Chantun. Dal Tirol retira el sal e dat persuenter ierdi. A Tavau ed en il Partenz maina el graun ch’è danvanz e survegn persuenter fritga tosta e taurs giuvens. Per nuschs e sniclas da maila dat el il dubel ierdi; per pairs frestgs ina pitschna mesira seghel e per maila frestga tuttina bler ierdi. Per tschareschas tostas vegn quintà trais mesiras seghel, per primblas quatter, per pairs tosts duas mesiras. Tut quests fritgs vegnan manads l’atun sin chavals da sauma, l’enviern sin schlieusas da Tavau en l’Engiadina Bassa. Ultra da quai mainan ins en l’Engiadina, sco rauba da stgomi, chonv, glin, tuargia, giabus, crut asch, lindornas etc.
Ma per il vischin sto il commerzi esser main profitabel che per l’Engiadinais, essend che lez basegna circa tschintg dis dad ir e vegnir e sto er anc pavlar il chaval. En questa moda custa in tal viadi var 14 fin 18 flurins, surtut sche l’animal sto vegnir prendì a fit. Ultra da quai stgomia l’Engiadinais la mendra part da ses fritgs, e quai en suandanta moda: Cur che las monas vegnan manadas a chasa, vegnan quellas dalunga bittadas cunter la paraid da l’iral, uschia che croda or la part la pli madira dal graun, la quala l’Engiadinais salva per agen diever; quai che resta enavos vegn scudì d’enviern e vendì als vischins a Tavau ed in pau ierdi zappitschà en l’Engiadin’Ota, nua che crescha bain pauc, ma da fitg buna qualitad.
Quest commerzi da barat enconusch’ins er en l’Engiadin’Ota, nua ch’intginas sorts da granezza sco er chaschiel e paintg, charn, tgirom, ponn, saiv e fain etc. vegn stimà mintg’onn da vart da la dretgira, senza ch’i vegnia però adina observà la meglra relaziun. Talas glistas annualas da temps daditg passads pon ins anc consultar oz, e da quellas resulta che l’onn 1563 valeva ina glivra paintg 2½ crizers e 20 glivras fain tuttina bler. L’onn 1803 eran quai 20 resp. 24 crizers. Ozendi, 1837, valan anc las indicaziuns dal 1803 u per part 1 crizer dapli. La farina da seghel retira l’Engiadin’Ota da Clavenna, farina fina da Son Gagl57 da Cuira.
Bleras sorts da legums e fritgs d’iert sco er da puma vegnan, sco menziunà survart, manadas da la Vuclina e dal Puschlav sin asens en la vallada. Dad omaduas varts da l’animal sa chattan gronds schierls, en ils quals il bernier ha mess en salv sia martganzia. L’atun sa proveda l’Engiadinais per il basegn da l’enviern cun tartuffels, ils quals na creschan betg en la part superiura da la vallada. El retira quels or da l’Engiadina Bassa, nua che quels vegnan gia cultivads dapi plirs onns e madiran bain. Er Cuira e la Bregaglia al surlaschan ina part da lur surabundanza. Nà da la chapitala dal Chantun vegn plinavant importà crut asch en grondas buts, chonv e glin, il qual vegn be cultivà darar en l’Engiadina Bassa ed uss in pau dapli en l’Engiadin’Ota. In pau glin e chonv deriva er dal Tirol, il bler però da la Bregaglia e da Cuira.
Il commerzi da transit58 na furnescha per l’Engiadina medemamain nagin resultat pli favuraivel che quel che nus avain gia mussà en connex cun il commerzi a l’intern. Il commerzi da rauba da Milaun a Puntina è bain vegl, n’ha però mai cuntanschì la vivacitad giavischada, quai che sa lascha, sper auters impurtants motivs, bain attribuir als lungs envierns, durant ils quals na sa lascha betg avanzar bain cun chargias en las valladas alpinas, cuvertas cun naiv, uschia ch’in pau vita è be pussaivla durant il curt temp da stad. Ma er questa flaivla sumbriva d’activitad commerziala n’èn ils abitants betg stads buns da mantegnair.
Bain avess il Güglia, che sa lascha surmuntar cun facilitad, purschì las meglras premissas per vegnir rendì transibel sco colliaziun tras il Surses vers Cuira e la Germania; e l’Engiadina stat, grazia a las furclas situadas tranter pizza d’in’autezza da 6000 fin 8000 pes, en stretga colliaziun cun Tavau (sur il Flüela fitg frequentà ed il Scaletta) e cun Bravuogn (sur l’Alvra). Ma malgrà ch’ins avess cun pauca fadia pudì endrizzar ina via charrabla tras l’Engiadin’Ota, bunamain planiva, n’ha nagin pensà londervi da far insatge avant che la miseria è stada fitg gronda, e che gia quasi l’entir traffic da rauba era sa spustà sur il Set, il Spleia e San Bernardin.
Finalmain, l’onn 1771, han ins suenter lungas ponderaziuns concludì d’endrizzar ina via charrabla davent dal Lai da Clavenna tras la Bregaglia, sur il Malögia che n’è betg fitg aut e tras l’entir’Engiadina fin a Vestmezia al cunfin cun il Tirol. Dà l’entschatta han ins però, pervi da divers impediments, pir l’onn 1776 a quint da la cassa da la dretgir’auta da l’Engiadin’Ota e da las vischnancas sezzas. Malgrà quai è il traffic da rauba restà pitschen; quai han ins attribuì al fatg ch’il dretg da roda è vegnì dischavantagià memia fitg en il nov sistem da taxas da transport e ch’ils transports sajan sulettamain s’augmentads a favur da paucs berniers d’express; e per quest motiv na saja il public er betg sa stgaudà da promover dapli quest pass.
L’onn 1797 è, sco mussà survart, vegnì prendì davent al Chantun la Vuclina ritga da bellezzas e products da la natira, ed integrà il 1815 a l’imperi austriac sco part dal reginavel lumbard-venezian. Questa frida ch’ha tutgà il Chantun e bunamain ruinà bleras famiglias ch’han pers tras quai lur possessiuns e facultads, ha er gì per l’Engiadina il dischavantatg che l’imperatur ha laschà eriger l’onn 1822, per colliar ses reginavel austriac cun l’Italia, sur il Stelvio, Sondrio e per lung dal Lai da Como a Milaun ina via d’art dal tuttafatg nova e confurm a las pretensiuns dal temp. L’onn proxim èsi alura er dà en il chau als Grischuns da render charrabel il pass sur il Güglia a Silvaplauna en l’Engiadina; ma – cumbain che questa via na munta nagliur fitg ferm e po en blers reguards medemamain vegnir numnada cumadaivla e bella – è la cuntinuaziun tras il Surses restada bunamain dapertut sco ch’ella era, e l’avantatg ch’ins aveva gì en mira ha be pudì vegnir cuntanschì a moda fitg manglusa.
La posiziun dal vitg da Silvaplauna al pe dal Güglia stueva esser fitg impurtanta pervi dal passadi sur la muntogna. Qua sa chattava in deposit da rauba e sin la gronda stadaira da vischnanca vegnivan pasadas las martganzias. La via sur il pass ha manà ad in pau vita en il vitg e purtà a quel intgins avantatgs. Ma malgrà che la vischnanca surdeva mintg’onn il post dal survegliader da la stadaira al meglier offerent e retschaveva persuenter fin a 13 flurins, han tuttina pudì vegnir retratgs persuenter l’onn 1804 betg dapli che 3 flurins – cumprova avunda, quant ferm ch’il transit era sa diminuì.
In pau dapli vita constatesch’ins en l’Engiadina Bassa, nua che las vischnancas controlleschan il commerzi da sal, granezza e vin – quest ultim sur il Bernina a Puntraschigna –, il qual vegn per il pli realisà l’enviern sur il Flüela e Scaletta, per part sin schlittas, per part sin chavals da sauma, sur las vias da lavinas, savens sut grond privel da vita, a Tavau, en il Partenz e fin Cuira, e quai cun pulita vivacitad. Tut quai capita cumbain che la via tras l’Engiadina Bassa na sa lascha betg cumparegliar cun quella tras la part superiura da la vallada; a quai s’oppona la posiziun muntagnarda da plirs vitgs, sco per exempel la via da Lavin a Guarda e quella da Valtasna sin l’autezza da Ftan ch’èn fitg stippas, ma che sa laschan tuttina dumagnar vaira bain cun chars ad in chaval.
Ils umens da Ftan e da las vischnancas situadas aval che n’emigreschan betg, èn occupads avunda cun in pau traffic da sauma e sa rendan ad agen quint a Hall en il Tirol per sal ubain transportan las paucas raubas da transit che passan sper els da la val si e giu e fan daspera in pau il pur. Quest import da sal e fier da la Stiria e Tirol maina ad in pau vivacitad. Quintan ins per mintga chasada ad onn be circa 12 glivras a 14 crizers, munta quai per l’Engiadina Bassa 4500 flurins. Ina gronda quantitad vegn spedida sur ils dus pass numnads a Tavau, en il Partenz etc. Ils cromers da la Val San Giacomo portan mintg’onn da tuttas sorts artitgels da luxus sin credit, ed essend ch’els na pon betg retrair daner blut, sa laschan els pajar l’atun cun granezza!
Il café è derasà generalmain en la vallada, e cumbain ch’ins maschaida en la gronda part da las chasadas en quel chastognas, fava u sorts da granezza, sche va per quel tuttina in’immens gronda summa en l’exteriur. Quai è er il cas cun vinars, vin vuclina, tubac, chastognas, ris – il qual vegn duvrà quasi mintga di per metter en la schuppa – e divers auters artitgels per il tegnairchasa che vegnan importads da la Vuclina sin chavals da sauma sur il Bernina. Essend ch’ins consumescha uschiglio en la vallada be paun-seghel nair, maschadà cun farina d’ierdi, retiran ils abitants da l’Engiadina Bassa ch’aman la farina alva e giavischan quella per cuschinar, tala da Danuder en il Tirol; la farina da turtas fina però vegn, sco gia menziunà survart, retratga sur Cuira dals chantuns Appenzell e Son Gagl.
Vuless jau ultra da quai anc numnar tut l’iseglia da fier e da lain che vegn duvrada sin il funs ed en il tegnairchasa, las lavurs da seller, vaschella da cuschina etc. che vegnan importadas mintg’onn ed enumerar las grondas summas che van persuenter en l’exteriur – in tal register faschess be star stut ins.
Quests e blers auters artitgels che n’èn betg vegnids enumerads retira l’Engiadinais d’autras regiuns, enstagl d’empruvar da s’acquistar quels en la vallada sezza tras professiunists indigens. En questa moda sa laschassan manar en il pajais ina massa fabricats dal mintgadi che chattassan adina cumpraders e che procurassan als abitants gudogn e mettessan en circulaziun daners.
VIII. Relaziuns ecclesiasticas, religiusas e moralas[edit]
Sch’i dat anc insanua en in chantun da la Svizra in senn religius ed ecclesiastic, sche è quai franc il cas en il chantun Grischun. L’autur ch’è sa trategnì pli baud vaira ditg a Cuira ed ils ultims onns durant pliras emnas en l’Engiadina, po porscher las pli bellas cumprovas per sia pretensiun, essend ch’el ha gì il plaschair da far l’enconuschientscha da las famiglias las pli onuraivlas che vegnan adina a restar en buna memoria en ses cor.
La dumengia vegn per ordinari anc adina celebrada dals Engiadinais sco il di dal Segner, la baselgia vegn frequentada stediamain tant da la signuria sco er dal pievel cumin, e tenor vegl usit vegn la Bibla er legida dals commembers da famiglia a chasa. Bain hai jau pudì ludar quai in pau pli pauc durant mes segiurn a San Murezzan, ma ins n’emblidia betg che quai è in lieu da cura! Apaina ch’ils esters èn s’allontanads, returna però, sco ch’i m’è vegnì ditg, l’urden, il ruaus e la quietezza da pli baud. Gea, cun tge respect envers la dumengia ch’il pievel è emplenì, cumprova il fatg che quel ha refusà avant intgins onns il privilegi offert ad el da la dretgir’auta, da pudair far en il fain suenter dis da l’emna plievgius ina dumengia da bell’aura; generalmain è sa fatga udir qua tranter il pievel l’opiniun ch’ins veglia laschar areguard l’urden da dumengia tut sco ch’igl è.
In’autra lescha scumonda sut smanatscha da chasti d’ir lez di en charrotscha u a chaval. Be ad esters e giasts da cura sco er ad indigens che van a far cura è quai lubì senza restricziuns. Ordaifer il temp da cura n’èsi schizunt betg lubì ad esters d’ir en charrotscha u a chaval avant la pregia da dumengia. Succeda quai tuttina, na vegn betg punì l’ester, bain però l’ustier. Talas ordinaziuns na vegnan betg be relaschadas, mabain i vegn er veglià ch’ellas vegnian tegnidas.
In ferm cuntrast tar quest urden da dumengia ordvart sever furman a San Murezzan l’ultima dumengia da fanadur, numnada dumengia da praders, e l’emprima dumengia d’avust, numnada dumengi’alva. Lezs dus dis han avert davent da la damaun ils stans da cromers ed è admess tut commerzi liber e traffic. L’emprima da las duas dumengias numnadas arriva a San Murezzan in grond dumber da schurnaliers tirolais catolics che sa chattan en la vallada per segar (perquai sa numna quella ‹dumengia da praders›), als quals ins ha da vegl ennà concedì il dretg da tadlar ina messa.
Per quest intent arriva dal vitg catolic il pli vischin, Stalla en il Surses, in chaputschin59, ubain ch’in plevon che sa trategna casualmain là a far cura surpiglia quest uffizi. Da bun’aura vegn erigì sin in prà en vischinanza in altar, en cas da mal’aura en ina bargia. Il catolic engraziaivel paja gugent al plevon per quest intent intgins bluztgers, uschia che quel returna per il pli da ses servetsch cun intgins talers en satg. – Schizunt tals dis da festa entaup’ins ils vegls ils pli bainstants la saira a pe sin viadi da return. Da sautar la dumengia e dis da festa è be lubì cunter pajament d’in flurin; ma da quai vegn be fatg pauc diever.
L’attenziun exteriura ch’il pievel demussa envers la dumengia, ha quel er affidà a ses plevons. Quests servients dal pled da Dieu giaudan en l’Engiadina, sco che jau crai, dapli stima che en autras regiuns da la Svizra e d’ordaifer; tant en lieus publics sco er en il pitschen circul als vegn mussà tutt’attenziun. Sco cumprova da la grond’attaschadadad ed engraziaivladad envers ils fidaivels pasturs, che na stizza er betg cun la mort da quels, po servir il fatg ch’els sepuleschan quels suenter lur mort en las baselgias, in usit sin il qual jau sun er fruntà en autras regiuns da quest Chantun.60 Jau suppon perquai ch’ils plevons dal lieu sajan sa distinguids da vegl ennà, sche er betg en general tras furmaziun scientifica, sche tuttina tras lur premura e fidaivladad e senza dubi tras ina conduita exemplarica, edifitganta, la quala ha sustegnì lur ductrinas, e ch’els s’hajan acquistà en questa moda attenziun ed amur. Be donn che questa distincziun s’exprima dapli tras veneraziun exteriura che en furma d’ina paja che fiss commensurada a lur stan.
Ils Engiadinais, e bunamain tut las ulteriuras vischnancas evangelicas en il Grischun, salariseschan numnadamain lur plevons a moda fitg modesta, e quai cumbain che las bleras pudessan senz’auter augmentar la paja dal plevon, essend ch’ils abitants da questa vallada giaudan en general ina gronda bainstanza. En l’entir Chantun dumbran ins tut en tut var 120 plaivs evangelicas, e sch’ins calculescha la paja annuala da mintgina cun en media 400 flurins, sche resulta da quai ina summa da gnanc 50 000 flurins che fiss da reparter tranter bundant tschient plevons.
Il pli malempernaivel è latiers anc ch’il pajament succeda be a moda fitg irregulara, sche betg en tuttas, sche tuttina en bleras vischnancas. Gea, jau sai d’in cas nua ch’in plevon sto spetgar in entir onn sin ses salari e vegn pir pajà il proxim onn ed er lura betg adina dal tuttafatg. Bun per els, sch’els possedan en tals cas in pau atgna facultad, ubain pon viver da l’economia che tutga tar lur pravenda. Retschavess en quest Chantun in plevon 6 fin 700 flurins ad onn, pudess el viver cun quai en onur e spargnusadad. Damai che blers giuvens sa deditgeschan ozendi puspè al stadi ecclesiastic, na sa lascha betg far quint ch’ins vegnia a far qua bainbaud remedura. Tuttina han en novissim temp intginas vischnancas meglierà considerablamain lur pravendas, uschia che quellas vegnan salarisadas en plirs lieus cun 5–600 flurins. La gronda part dals plevons percunter giaudan libra abitaziun, laina ed in pau economia e retiran daspera ina paja da 400 flurins.
Dal reminent è il dumber da las olmas en las vischnancas engiadinaisas per ordinari fitg bass61, uschia che las bunificaziuns per exequir las casualias na pon er betg gidar a meglierar da num las entradas. Essend che bleras plaivs tant en l’Engiadin’Ota sco er en l’Engiadina Bassa sa chattan datiers ina da l’autra, sa laschassan, cun unir pliras ad ina, er meglierar considerablamain las entradas dal plevon, sche be talas vischnancas vulessan sa resolver a far quest pass.
Surtut pli baud provediva la dretgir’auta Engiadina Bassa la gronda part da las plaivs grischunas cun spirituals, e pudeva schizunt anc dar giu ad auters chantuns intgins. En questa vallada sa sentan famiglias ritgas onuradas da pudair dumbrar en lur mez spirituals. Umens giuvens che vulevan sa deditgar a quest stadi, frequentavan pli baud lur studis teologics darar sin academias a l’exteriur, mabain sa rendevan per ordinari tar spirituals versads sin la champagna, dals quals els vegnivan instruids en ils roms teologics ils pli impurtants e manads uschè lunsch ch’els pudevan surpigliar ina plaiv. Els vegnivan alura ordinads preditgant e retschavids a chaschun da la sinoda annuala en la retscha dals spirituals evangelics.
Oravant tut l’erudit decan à Porta a Ftan ha instruì blers umens giuvens, dals quals anc oz plirs fan onur al stadi spiritual e dirigian lur plaiv cun bun maun. Dapi ch’ins ha però endrizzà a Cuira (1804) ina Scola chantunala, a la quala plirs professers instrueschan linguas veglias, teologia, matematica e fisica etc., sa furman là giuvens da tut il Chantun e surtut da l’Engiadina che vulan pli tard studegiar teologia, uschia ch’i na manca als Grischun betg uffants da l’atgna terra per l’uffizi da spiritual, cumbain ch’i vegnan er admess burgais d’auters chantuns e schizunt engaschads candidas da la confessiun d’Augsburg.
Pervi da la grond’affluenza da glieud giuvna da l’Engiadina Bassa en il stadi spiritual, capiti savens ch’i vegnan ordinads or d’ina vischnanca politica plirs candidats en l’uffizi da spiritual, ils quals na vulan betg surpigliar ina plazza ordaifer, perquai ch’els èn per ordinari bainstants e possedan agens bains, ils quals els na vulan betg bandunar. En quest cas partan quests plevons ils uffizis e las lavurs ch’èn d’exequir en lur lieu da naschientscha, ma medemamain las modestas entradas da lur pitschna plaiv. Uschia sa chattan da preschent en las duas vischnancas da l’Engiadina Bassa Scuol cun 989 e Sent cun 1119 abitants, che tutgan tar ils pli gronds e bels vitgs da la vallada, mintgamai trais plevons, dals quals in abitescha en chasa-pravenda e dus vivan sin lur atgnas possessiuns. Els procuran la pastoraziun communablamain e pregian en roda. Quintan ins las entradas fixas cun 400 flurins, sche è la cumpart da mintgin svelt calculada. Quest’incunvegnientscha è però be da chattar en l’Engiadina Bassa. Ed i duain vegnir prendidas mesiras da schliar quella, essend che tut vesa en ch’en tala moda na sa lascha nunpussaivel lavurar a moda propi prosperanta a favur dal bainstar da la vischnanca.
I dat en egl che quasi nagina vischnanca en l’Engiadina na dispona da chapitals, ni per salarisar lur plevons ni per sustegnair ils povers. E là nua che tals èn avant maun, èn els fitg modests. Cun raschun sa dumond’ins pia, danunder che derivan ils daners per pajar ils servients da la baselgia e per mantegnair las baselgias e las chasas-pravenda. I merita perquai da vegnir menziunà che (intginas) vischnancas disponan da vastas alps da nursas che vegnan dadas a fit la stad a nursers bergamascs. Da quels incasseschan ellas in pulit tschains da fittanza, dal qual ellas sa servan per cuvrir las expensas da vischnanca e surtut per pajar il plevon. Las trais vischnancas Segl, Silvaplauna e San Murezzan retiran ultra da quai da la pestga cun raits sin lur pitschens lais in tschains annual che vegn duvrà per intents cumparegliabels, sco che jau hai mussà survart. Quests tschains d’alp e dals lais tanschan apaina per cuvrir las pajas dals plevons e per autras expensas pli pitschnas. En il cas ch’expensas supplementaras basegnan dapli daners, vegn incassà taglia tant sco necessari.
A San Murezzan retschaiva il plevon dal vitg ina paja annuala da 400 flurins, laina gratuita, in’abitaziun ampla ed intginas bunificaziuns per exequir las casualias. Ils daners derivan dal tschains d’in’alp da nursas e dal tschains da fittanza da la pestga sin il lai. Essend che quest tschains na basta però betg anc per cuvrir la paja dal plevon, vegn anc mess tiers ina part dal tschains annual che sto vegnir pajà per la funtauna d’aua forta, ed il surpli repartì uschia che caluster e primchantadur retiran anc londeror lur paja e ch’i po qua e là er anc vegnir duvrà in pau per renovar las baselgias e la chasa-pravenda etc.
En l’Engiadina Bassa posseda la gronda vischnanca da Ftan in pitschen bain-baselgia, il qual tanscha strusch per pajar il caluster. Il salari dal plevon dal lieu, ch’ha muntà blers onns 300 flurins ed è uss vegnì auzà sin 400 flurins, vegn retratg da la cassa da vischnanca. En quella culan tut ils daners che derivan da la vendita da laina da vischnanca, da las collectas da dis da festa e da divers regals che mintga landamma fa a la vischnanca tenor vegl usit a chaschun da si’elecziun en uffizi.62
Essend ch’en bleras vischnancas n’èn usitadas naginas bunificaziuns per exequir casualias, dastg ins bain dumandar: Co duai pomai pudair subsister in venerabel spiritual cun sia famiglia? Quant grev stoi esser per in um scolà scientificamain, il qual ha impundì ina buna part da sia facultad per studis academics, da tegnair pass cun il spiert dal temp e da cumprar qua e là in’ovra scientifica indispensabla? Nus deplorain pelvaira tals plevons ch’han unfrì il lur per la plaiv, ch’han deditgà lur vita be a lur muntanera e che vegnan pajads da quels uschè mal! Ma tant pli grond plaschair hai jau gì da fruntar en pliras stanzas da studi sin scrittiras teologicas scientificas, tranter auter er sin la ‹Darmstädter Kirchen-Zeitung› ed autras pli.
Dal reminent notifitgesch jau cun gronda satisfacziun l’infurmaziun che deriva novissimamain d’in um da stadi da l’Engiadin’Ota bain infurmà che las pajas dals plevons sajan vegnidas augmentadas là marcantamain ils ultims onns e che pajas da 400 flurins tutgian uss tar las mediocras e vegnian bainbaud ad appartegnair a las bassas. N’emblidain però betg ch’il flurin grischun correspunda be a 12 bazs, uschia che la salarisaziun dals plevons dovra anc baininqual augment u supplement, sinaquai ch’il spiritual, il qual è in fidaivel lavurer en la vigna dal Segner, in um scola scientificamain, in bab da famiglia, ma che na duai stuair far nagina lavur manuala, possia viver senza stuair pensar co sa nutrir.
Tar ina paja uschè bassa, ston ils plevons da l’Engiadina considerar sco gudogn da pudair meglierar lur pitschna entrada cun surpigliar la scola dal vitg. Essend però il dumber da scolars pitschen e tranter quels per il pli baininqual basegnus, gida quest daner da scola bain merità e gudagnà cun fadia strusch a meglierar lur relaziuns economicas.
La gronda part dad els vivan en ina retratgadad ludaivla; plirs fan in pau economia, tegnan per ordinari intginas nursas, il mantegniment da las qualas en las alps dal lieu n’als dat nagin fastidi. Els e lur famiglias sa vestgeschan en la launa da quests animals e na laschan betg darar procurar la fabricaziun da las tailas e savens er il dar colur quellas ils cussadents da lur atgna chasa, purschend uschia ina bella cumprova da lur modestadad, ma a medem temp a lur plaivs l’exempel degn da vegnir imità, co ch’ins po sa vestgir bunmartgà e tuttina en urden, occupar nizzaivlamain ils uffants e render en questa moda dispensablas las charas tailas da l’exteriur.
Da lur situaziun exteriura drizzain nus uss l’egliada sin lur funcziuns pastoralas, las qualas ins vegn, cun excepziun da las sepulturas, a chattar en cumparegliaziun cun quellas da lur collegas en auters chantuns, fitg simplifitgadas e reducidas. Uschia n’han per exempel ils plevons da l’Engiadina insumma betg da s’occupar da las fatschentas matrimonialas, per las qualas, tant sco che nus savain, en tut ils auters chantuns evangelics da la Svizra ils plevons han da procurar ils documents necessaris.
Medemamain è colliada en auters lieus cun l’uffizi da pregiar l’obligaziun da metter perina en sia plaiv consorts en dispita, e da, en cas da nunsuccess, dar rapport per mauns da la dretgira matrimoniala. Bain intermedieschan ils spirituals dal lieu en cas da dispita matrimoniala e sa stentan da mantegnair tranter lur parochians la pasch en la lètg ed en chasa; en il cas però che talas persunas vulan sa divorziar u ch’in divorzi vegn considerà sco necessari er senza che quai vegnia dumandà, alura vegnan quellas renviadas a la dretgira matrimoniala dal cuvitg, senza che la pravenda intervegniss u introduciss quai. Questa dretgira che consista dal landamma, dad otg derschaders matrimonials e dal scrivant, sa raduna en l’Engiadin’Ota alternantamain a Zuoz e Samedan, en l’Engiadina Bassa a Ftan.63 Las partidas na dovran betg cumparair sezzas davant dretgira, mabain pon sa laschar represchentar tras in advocat. Be en cas fitg cumplexs vegn fatg en quest reguard in’excepziun e vegnan las partidas litigiantas dumandadas da cumparair persunalmain.
Al catechissem da la dumengia na vegn insumma betg dà il pais che quel meritass e ch’al vegn uschiglio concedì dapertut. Persunas da las qualas l’enconuschientscha da la religiun n’è anc betg consolidada, pia uffants, pon tenor mes avis trair da quel bundant dapli niz che or da la pregia sezza. I fa bunamain l’impressiun ch’i saja surlaschà als plevons a bainplaschair da dar en baselgia quest’instrucziun religiusa uschè salutaivla ubain da desister da quella. Magari sun jau arrivà sin mias excursiuns da dumengia suentermezdi en vitgs vischins, ma hai chattà la baselgia ubain serrada dal tut, ubain ch’il plevon legeva be in’uraziun e ch’i vegniva chantà avant e suenter quella.
Areguard il catechissem da dumengia regia tenor mes avis en las plaivs evangelicas, surtut da l’Engiadina Bassa, anc adina memia bler arbitrariadad. I furma ina mancanza evidenta en ils fatgs da baselgia dal Chantun ch’i na vegn betg fatg als preditgants e surtut als pli giuvens e novizs prescripziuns liantas areguard lur obligaziuns d’uffizi en furma d’in urden da preditgants stampà. Da quai patescha surtut l’instrucziun religiusa dals uffants. Intgins plevons collian a tschert temp il catechissem cun l’instrucziun da confirmands en ina chasa privata e laschan crudar l’instrucziun da religiun publica en baselgia, la quala pudess e duess er vegnir duvrada da commembers da la plaiv creschids. Baininqual fa però en quest reguard in’excepziun ludaivla.
Pregias funeralas èn usitadas tant tar sepulturas d’uffants sco er da creschids, uschia ch’il plevon è obligà da tegnair avant la sepultura in pled en la chasa en malencurada, alura il pled funeber sin fossa e la finala la pregia funerala en baselgia. Ins sa dat tutta fadia da mantegnair quest vegl usit. Sch’i vegn qua fatg tenor mes avis memia bler dal bun, sche vegni fatg areguard l’instrucziun da la giuventetgna memia pauc.
Jau stoss anc far menziun d’in’atgnadad fitg remartgabla ch’è usitada en questa val a chaschun da mortoris e sepulturas: È numnadamain in commember da famiglia spartì da quest mund, sa radunan las proximas parentas e bain er vischinas, las qualas spondan sut il num da planschidras larmas sin la fossa dal defunct. Uschia vul oramai il ceremonial tant en famiglias ritgas sco er en las pli povras. Ha numnadamain il moribund serrà ses egls, cumparan questas persunas en la chasa en malencurada e cumenzan lur planscher, cuntinueschan cun quel sin santeri e fineschan pir cur ch’il preditgant sa renda sin scantschala. Ma quai n’è betg anc tut; sis fin set dumengias suenter la sepultura sa mussan ellas avant la pregia – per part er anc la saira – sin santeri, sa bittan per terra sin la fossa e cuntinueschan cun lur plirar. Ins m’ha ditg ch’i fiss bain difficil da vulair tutgar ed abolir quest vegl usit. – Tgi na bitta qua betg si’egliada enavos en ils temps dals vegls Romans, ils quals onuravan tar sumegliantas chaschuns schizunt las larmas da talas dunnas.
Tar il servetsch divin public sa servan ins da la pli veglia liturgia da Turitg translatada da la lingua tudestga en la rumantscha, la quala cuntegna però, sco ch’ins po tgunsch s’imaginar, baininqual chaussa antiquada e nunadattada per noss temp. Malgrà quai ama il pievel questas veglias uraziuns, perquai ch’el las sa a memoria e las po recitar senza stuair ponderar.64 En l’instrucziun da religiun è vegnì introducì en l’entira vallada il catechissem da Steffan Gabriel, plevon a Glion, il qual è cumparì l’onn 1611 l’emprima giada en stampa en lingua rumantscha per las baselgias grischunas, e dal qual ins ha, senza pli grondas midadas e correcturas, fatg l’onn 1824 ina reediziun.65
Che la veneraziun da Dieu publica ha lieu en tut las baselgias da l’Engiadina per rumantsch, na dovra nagina menziun. Cumbain che jau n’era betg famigliarisà cun quella e che jau ma pudeva bain imaginar che jau na vegnia perquai betg a pudair prender or da la pregia bler gudogn per spiert e cor, sche n’hai jau tuttina betg vulì desister dal daletg da pudair auzar mes cor en la cuminanza vers Dieu, essend che nus plevons avain be darar chaschun da far quai. Jau sun perquai suandà ils parochians che sa rendevan vers baselgia. La bella baselgia, ils auditurs adina pli numerus, il ruaus e la quietezza che regivan tranter ils preschents, la devoziun che s’exprimiva vi da la fisionomia da plirs, gia tut quai ha fatg sin mes intern in’empernaivla impressiun. Cumbain che la baselgia n’era per lunschor betg emplenida a mesas cun auditurs, na vi jau betg ristgar da giuditgar davart la religiusadad dals abitants da San Murezzan, essend che lieus da cura na pon furmar nagina norma en quest reguard, sco che jau hai gia menziunà pli baud.
Il plevon aveva suenter entrar prendì plazza sut la scantschala, ils zains han taschì e nagin na vuleva pli entrar. Ina veglia mammetta zoppegianta è sa muvida cun stenta tras baselgia a serrar las entradas ed ha remplazzà il caluster. Quai po parair curius; perquai remartgesch jau che la vischnanca da San Murezzan ha surdà il servetsch da caluster a duas dunnas pli veglias, da las qualas ina fa a medem temp guardia da notg, perquai che la vischnanca fiss uschiglio stada obligada da sustegnair omaduas. Il motiv per quest’anomalia – in servetsch ecclesiastic en ils mauns da dunnas – sto surtut vegnir attribuì al fatg che la gronda part dals giuvenils ed umens giuvens vivan a l’exteriur, entant che sa chattan a chasa per gronda part be dunnas, uffants, persunas malsanitschas e vegls. Quai ha muventà la suprastanza da vischnanca da San Murezzan, da surdar quest post en cumbinaziun cun la guardia da notg ad intginas dunnas e da las affidar la chasa da povers sco abitaziun.66
Strusch che jau aveva occupà mia plazza visavi la scantschala e drizzà mes cor vers Dieu, hai jau observà insatge che m’ha mez consternà e perturbà malamain mes sentiments devozius, cun ils quals jau era entrà en la chasa dal Segner. Jau hai numnadamain scuvert gist sper la scantschala la gronda squitta da vischnanca, a la quala ins aveva attribuì qua en il sanctuari da Dieu sia plazza, faschond uschia da la baselgia a medem temp il bajetg da pumpiers!
Na fiss questa vischnanca per mancanza d’alternativas tuttavia betg en il cas d’attribuir a questa maschina per stizzar il fieu, senza dubi indispensabla, ina plazza pli adattada, sche vuless jau retegnair mia sentenzia e mitigiar mia malaveglia, schebain ch’il fatg na sa laschass er lura betg perdunar dal tuttafatg. Essend ils abitants però tuts bainstants e sa chattond tranter els er betg in sulet basegnus, sche pon ins bain dir cun raschun: Ils abitants da San Murezzan demussan pauc respect envers la chasa ch’è e duai sulettamain esser destinada per la veneraziun da Dieu publica. Ma tge vegn ins a dir, sche jau agiunt anc che quest’isanza è er usitada en autras vischnancas dal Chantun? Pertge che schizunt en la bella baselgia da Bever, segnada d’ina nobla modestadad, prenda la squitta en sia plazza, e quai che cumbain che quest vitg bainstant en l’Engiadin’Ota dumbra plirs milliunaris en ses mez!
Quai che jau hai però resentì sco stgandel e sco affrunt cunter tutta cunvegnientscha, era per ils ulteriurs auditurs, sco che jau hai dalunga remartgà cun guardar enturn, insatge tut normal. Tant effectuescha la disa e la contemplaziun quotidiana; tgunsch s’endisa l’egl vi da la chaussa la pli singulara.
Jau hai puspè empruvà da ma tschiffar e da drizzar mes patratgs sin quai ch’è il pli impurtant en quest lieu sontg. Ma la chaussa principala, numnadamain il referat dal preditgant, m’è ida a perder, n’enconuschend jau betg la lingua dal pajais, e cun excepziun d’intgins nums da persunas e da lieus biblics e da pleds che derivan da linguas veglias, n’hai jau, sco ch’ins ma vegn bain a crair, pudì trair or da la pregia nagin pli grond gudogn.
Il medem è er stà il cas en connex cun il chant rumantsch. Bain discur jau qua betg sco persuna dal fatg e be tenor mes sentiment sche jau remartgesch che las melodias paran d’esser bler memia vivas, e sco ch’ins di mundanas, betg adattadas al lieu sontg, e na paran betg propi d’esser chorals, mabain plitost arias. Er na m’ha betg plaschì en questa ed en las autras baselgias da la vallada il fatg che las chantaduras ed ils chantadurs tschentads si tenor las differentas vuschs eran postads sulettamain en il cor, entant che la cuminanza en la nav da la baselgia e sin intginas sutgas da la vart èn be restads auditurs mits che n’avevan per gronda part gnanc a disposiziun cudeschs da chant.
Betg satisfatg e fraid hai jau bandunà la baselgia, suenter ch’il preditgant aveva anc prelegì ina massa publicaziuns polizialas che paran da tutgar en ina chasa communala, ma betg en baselgia.
Qua en l’Engiadina ston tut las materialas che vegnan duvradas per construir ina chasa vegnir manadas natiers sut custs considerabels, e per mancanza da professiunists indigens, ston ins sa servir da tals dal Tirol vischin e da las provinzas lumbard-venezianas da l’Italia Superiura. Perquai ponderescha l’Engiadinais bain, avant ch’el sa resolva d’eriger in edifizi u er be da renovar in existent. Ma per construir in edifizi sacral n’han ins evità fin uss nagins custs ed ha considerà sco onur u luschezza speziala da posseder en ils vitgs, cumbain pauc populads, gist pliras baselgias.
La gronda part da las vischnancas da l’Engiadin’Ota disponan da duas, per part er da trais. Ed èsi il cas ch’ina da quellas, sco per exempel Schlarigna, Silvaplauna, Segl etc. sa cumpona da plirs vitgets, ils quals èn per ordinari situads be intginas minutas davent dal lieu principal, sche è franc mintgin da quels en possess d’in’atgna baselgia. Ils bels vitgs da Samedan, Schlarigna, Puntraschigna e San Murezzan han, be per sepulturas, atgnas baselgias che guardan per il pli ordaifer il vitg d’ina plaschaivla collina giu en la val e che servan a quels sco ornament tut spezial. Autras èn en diever per il servetsch divin da la dumengia, puspè autras per quel da lavurdis. Quellas baselgias ch’èn vegnidas erigidas l’ultim temp, per exempel a Bever, Samedan e Puntraschigna, èn tegnidas en il stil nobel, da tempra taliana, ed èn vegnidas erigidas cun bler gust; autras, e per ordinari las pli veglias, han memia pauc glisch e possedan be paucas pitschnas fanestras, sco che quai è il cas tar la baselgia da Cresta sut San Murezzan ed en la Val Fex.67
Dond in’egliada superfiziala, sco ch’in giast da cura a la funtauna minerala a San Murezzan è be bun da far quai, na sa lascha però tuttavia constatar nagin declin en dumondas da morala. Jau na vi er betg, quai che viagiaturs fan savens, ma permetter in parairi spretschant areguard il caracter e la valur morala da quest pievel alpin, mabain i duaja suandar qua il parairi d’in vegl da settant’onns ch’è s’exprimì en quest reguard suandantamain envers mai: La schlattaina feminina en nossa val, ha el ditg, è religiusa, modesta e per ordinari brava e buna; ma la masculina è ignoranta en fatgs da religiun, engurda ed ha en egl en dumondas da commerzi e mastergn be l’agen avantatg. Las dunnas sa stentan savens sut grevs cumbats da mantegnair durant ils lungs onns d’absenza da lur umens lur castiadad, e vivan a moda quieta e retratga be per lur uffant e lur tegnairchasa. Lezs però sa surdattan en grondas citads da pajais esters betg darar a da tuttas sorts excess, sa stentan da recumpensar la lunga separaziun da lur dunnas a moda nunlubida, e blers returnan en lur simpla val cun modas estras, e betg darar er avend fatg enconuschientscha cun putgads esters, e tissientan qua er auters cun quai.68
IX. Fatgs da scola[edit]
Scolas èn per uschè dir barometers spiertals, vi dals quals ins po far observaziuns davart la furmaziun d’in pievel e ses grad da scleriment. Er Luther ha numnà quellas «la funtauna da tut esser moral en la vita umana, e sch’ellas van en decadenza, sto suandar gronda tschorvadad en la religiun ed en auters arts nizzaivels. Perquai sa stentan tut ils sabis regents da mantegnair las scolas e las considereschan sco ina gronda glisch per la vita burgaisa.»
Damai che jau aveva, a chaschun da mes segiurn da pliras emnas en l’Engiadina, da l’entschatta ennà en mira da m’occupar pli a fund cun las scolas dal lieu ed insumma d’emprender d’enconuscher in pau meglier il sistem da scola en il Chantun, ma fissi stà fitg d’engrà, sche jau avess, durant las uras da musa che ma restavan durant la cura da baiver, pudì dar in’egliada en las scolas da la giuventetgna engiadinaisa. Deplorablamain hai jau però stuì desister da far quai, essend en las vischnancas ruralas da quest Chantun quasi dapertut serradas las stivas da scola tranter Pasca e s. Martin. Perquai vegn jau per gronda part a ma stuair restrenscher en quest chapitel sin las infurmaziuns che m’han fatg intgins spirituals ed umens cumpetents. Avant che jau entrel però en spezial sin il sistem da scola en l’Engiadina, vi jau l’emprim drizzar l’egliada sin intginas scolas ed instituts d’educaziun ch’han flurì pli baud en quest Chantun, dals quals èn resortids plirs umens dal stadi e da la baselgia respectabels che fan anc uss onur a la patria.
Gia ditg avant che Basedow fundeschia a Dessau ses filantropin (1774) e sa stentia ensemen cun Wolke, Campe e Salzmann da stuppar tras ina buna furmaziun da las olmas giuvnas la funtauna principala da la miseria umana, aveva in nobel v. Planta endrizzà l’onn 1761 ensemen cun il buntadaivel Nesemann en il chastè Haldenstein sper Cuira in institut da furmaziun. L’onn 1771 è l’institut vegnì translocà en il chastè Marschlins, pli spazius, il qual sa chattava en possess dal minister da lezza giada, Ulysses v. Salis.69 Vers la fin dal 18avel tschientaner han alura Tscharner, Zschokke ed auters umens celebrads, tranter ils quals nus numnain cun raschun il duca da Chartres da lezza giada, uss retg da la Frantscha Louis-Philippe I70, reprendì questa lavur en l’institut da furmaziun a Rehanau survart Cuira. Essend tut quai anc en buna memoria a blers Svizzers, vi jau be menziunar quai curtamain, senza preschentar il svilup a fund.
L’onn 1793 ha professer Andreas Rosius à Porta medemamain avert en sia vischnanca da naschientscha Ftan en l’Engiadina Bassa in institut privat, e quai malgrà las relaziuns fitg grevas dal temp da las revoluziuns: baud duevan ils Franzos prender possess da sia chasa, alura puspè ils Austriacs; ed ina giada è in’abitaziun cumprada da nov ed endrizzada per quest intent arsa dal tuttafatg. Si’emprima intenziun è stada quella da dar a giuvenils or da famiglias main bainstantas chaschun da sa deditgar a l’uffizi da predicatur u al servetsch public. Sinaquai èn er giuvens or da las famiglias las pli noblas da l’Engiadina e d’autras regiuns dal Chantun entrads en ses institut, e l’undraivel magister ha gì il plaschair da vesair a sortir da quel en l’interval da 34 onns (1793–1827) bundant 400 discipels che sa distinguevan areguard furmaziun morala e scientifica cleramain d’autra glieud giuvna. Er en la Scola chantunala a Cuira ed en auters lieus eran ils scolars ils pli bainvegnids quels ch’eran sortids da l’institut à Porta. Ins dastga pelvaira dir che paucs instituts han prestà cun uschè paucs meds uschè bler sco quel a Ftan. Gea, tar ina gronda part dals funcziunaris ch’èn uss engaschads en il servetsch public dal Grischun sa tracti da discipels d’à Porta.
Suenter ch’il venerabel vegl (el po dumbrar uss 85 onns) è sa retratg da la direcziun da l’institut, ha el surdà quel a ses figls meritaivels, sut la direcziun dals quals quel exista vinavant. Essend che las scolas en las vischnancas da l’Engiadin’Ota èn uss endrizzadas meglier che pli baud, vegn la scola da Ftan betg pli frequentada uschè ferm.
Fin qua n’era ni vegnì fatg en la chapitala da Cuira ni sin la champagna pass decisivs per meglierar ils fatgs da scola. E damai che nagin’autoritad da surveglianza, sa clomia quella cussegl da scola ni cussegl d’educaziun, n’avess surveglià e manà ils fatgs da scola chantunals, han ins surlaschà als geniturs en las vischnancas da scolar la giuventetgna, e quai senza far stim sche quels eran gia vegnids instruids u betg. Ultra da quai eran ils spierts s’allontanads durant ils embrugls revoluziunars memia fitg in da l’auter per ch’ins avess gidà communablamain a metter ad ir in intent d’util public uschè char. Anzi han las famiglias ritgas e noblas dal pajais surdà lur uffants ubain ad instituts privats bain endrizzads en il Chantun, ubain ch’els als han tramess a l’exteriur; e savens han ins er emploià giuvens Tudestgs sco magisters privats.
Uss però ch’ils embrugls da la Revoluziun franzosa avevan cuntanschì lur fin, ch’ils spierts eran sa calmads ed eran puspè s’avischinads in a l’auter, èn plirs umens onuraivels s’unids ils onns 1804 e 1805 per fundar ina Scola chantunala a favur da quels che vulevan sa deditgar al stadi spiritual, da magister u da commerzi. Ins ha dalunga endrizzà ils fonds necessaris, erigì edifizis adattads e clamà natiers da dalunsch e damanaivel magisters versads. Il success da quest institut che flurescha anc adina, ha er clamà suenter ils meglieraments necessaris areguard la scola da la citad a Cuira. Omadus instituts, che na vegnan betg be frequentads numerusamain da burgais grischuns e svizzers, mabain schizunt dad esters, èn avanzads entaifer curt temp a gronda fluriziun, da la quala els pon er anc s’allegrar oz.
Quests instituts, en sasez bunmartgads, na pon però tuttavia betg vegnir considerads sco scolas dal pievel e dal pajais; al Chantun mancan pia anc adina sin la champagna scolas primaras endrizzadas commensuradamain. Quai avevan amis da la patria onuraivels, als quals il bain dal pievel steva a cor, gia realisà dapi daditg. Ed ins na zuppentava er betg las difficultads che sa mettevan en via da tuttas varts areguard il meglierament da las scolas dal pajais. Ma pervi dals dretgs da suveranitad illimitads da las vischnancas, èsi ordvart grev da vulair schliar quellas. Per explitgar quai meglier stoss jau render attent a la constituziun chantunala dal Grischun.
Enconuschentamain è il Chantun partì en trais Lias, la Lia Grischa, la Lia da la Chadé e la Lia da las Diesch Dretgiras; questas sa dividan puspè en dretgiras autas che disponan da lur atgnas autoritads e sin las qualas sa basa la suveranitad dal pajais. Las dretgiras autas elegian ils deputads al Cussegl grond; a quest ultim cumpeta sin fundament da la suveranitad da las singulas dretgiras autas la pussanza legislativa, l’administraziun dal pajais superiura ed ils affars exteriurs. Las propostas da lescha ed ils contracts internaziunals da quel na pon però betg entrar en vigur avant ch’els èn vegnids approvads da la maioritad da las radunanzas da vischnanca. A quest ultim fatg pia, als dretgs da suveranitad illimitads da las singulas vischnancas, èsi d’attribuir che las disposiziuns las pli salutaivlas e d’util public, cunzunt er quellas che servan a meglierar la furmaziun da la giuventetgna e dal pievel, ston far naufragi.
Sche jau emprov da ma far in maletg da las relaziuns da scola da fin qua en quest Chantun, datti cleramain en egl, quant absolutamain necessari ch’i fiss ch’ina sabia regenza pudess intervegnir en quest uschè impurtant sectur d’activitad statala. Bain vegn dà scola en tut las vischnancas evangelicas, ma l’instrucziun è per part memia curta, per part memia manglusa per ch’i pudess vegnir prestà insatge da num. Quella cumenza per regla da s. Martin e dura fin Pasca; e prendì il cas ch’ils scolars han emprendì insatge durant quest temp, sche emblidan els puspè la gronda part durant la stad, perquai ch’ins n’enconuscha betg u n’ha anc betg endrizzà scolas da repetiziun e d’exercizi. Tenor talas, sco ch’ellas existan gia dapi daditg en auters chantuns, vegn tegnì en vischnancas, en las qualas ils fatgs da scola sa chattan en in bun stadi, il mez onn che n’ha betg lieu mintga di scola, in di per emna scola da repetiziun. Quella cumenza curt suenter la fin da la scola quotidiana e cumpiglia tut ils uffants che n’han anc betg terminà il temp da scola obligatoric. Ma sinaquai che er anc quels ch’èn vegnids relaschads da la scola quotidiana hajan chaschun d’exercitar l’emprendì e da cumplettar quai che manca, han quels da cumparair durant la scola quotidiana in di per emna fin ch’els han cuntanschì il 15avel onn.
Nagliur en il Grischun n’avess ins chattà anc avant curt scolas tenor lescha, vul dir talas scolas, en las qualas ils fatgs da scola vegnan manads tenor disposiziuns legalas d’in’autoritad d’educaziun chantunala cun agid d’inspecturs da scola e da cussegls da scola communals. E sch’ina plazza da magister era vacanta, dastgava s’annunziar per quella mintgin ch’era bun da leger insatge scrit e stampà, chapiva da scriver in pauet e n’aveva betg tema d’intunar en baselgia in psalm. Aveva el il pled dal chau-vitg e dal plevon dal vitg, ed era el bun da sa legitimar davart sia persuna tras inqual attestat, sche pudeva el esser vaira segir da sia chaussa. Er valeva l’obligaziun vicendaivla be per in curs da scola, e tant a la societad da scola sco er al magister stevi liber d’ir silsuenter en tschertga d’in auter engaschament. Quest fatg ha però savens manà qua e là a midadas frequentas dal magister, «uschia ch’ins sa legrava en tschertas vischnancas – perquai ch’ins tegneva il pli bunmartgà gist er per il meglier magister – d’avair chattà in che na custava betg dapli ch’in paster da muvel». Uschia ha manegià a ses temp il meritaivel Carl Ulysses von Salis Marschlins, descrivend las povras relaziuns da la scola populara en il chantun Grischun.71
Betg meglier stevi fin avant curt cun ils fatgs da scola en l’Engiadina – ins fruntava sin scolas che parevan quasi be furmadas da la casualitad. Glieud dal lieu ch’aveva il sentiment d’esser capabla da far quai, instruiva qua e là ils uffants ch’als vegnivan surdads en leger rumantsch e tudestg, scriver e far quints. Els faschevan quai, uschè bain sco ch’i gieva, durant 3 fin 4 mais, en l’atgna chasa e per pitschna paja. Talas scolas na vegnivan per il pli ni survegliadas dal plevon dal lieu ni d’in suprastant da vischnanca, ed i sa lascha pensar tgunsch tge che vegniva prestà en quellas. Tgi che vuless però avair dubi vi da quest rapport u avair l’impressiun ch’i vegnia malegià cun colurs memia fermas, quel supplitgain nus da leger suenter en l’ovra gist menziunada, nua che las relaziuns da scola en l’Engiadina vegnan descrittas da rudent.72
Talas tristas descripziuns sco ch’ellas èn vegnidas fatgas en lez tractat, han però tuttina gì qua e là in bun effect. Pertge che tranter il pievel ha quai sveglià amis da la patria, als quals il bain da la giuventetgna steva a cor, ed ins ha realisà che quest stadi d’in sien letargic, en il qual ins era crudà, na possia nunpussaivel cuntinuar. Plirs plevons, als quals restava en lur pitschnas vischnancas e cun las paucas fatschentas da lur uffizis bler temp per ulteriurs engaschaments nizzaivels, sa deditgavan cun amur e premura a l’instrucziun da scola. Damai ch’il dumber dals uffants en la vegliadetgna da scola era fitg pitschen en ils singuls vitgs, pudevan els, per mancanza d’atgnas stivas da scola, dar l’instrucziun necessaria en l’abitaziun dal plevon sezza, e meglierar uschia in pau lur entradas modestas.73
Per mancanza d’urdens da scola, che fissan fitg d’engrà, na po però nagin bab da famiglia vegnir sfurzà da trametter ses uffants a scola. Ma en onur dals geniturs en l’Engiadina pon ins dir ch’i na dat per ordinari strusch in bab che giess stinadamain ord via a quest’obligaziun. Nua che quai fa da basegn, remplazzan las admoniziuns dal plevon la lescha. A geniturs povers che n’èn betg abels da procurar per il daner da scola, mancan però en las vischnancas dal lieu ils chapitals da scola necessaris. En tals cas sa gidan ubain famiglias bainstantas, ubain ch’il plevon als instruescha gratuitamain; gea, i na mancan betg ils exempels, nua che quels procuran er anc als scolars povers gratuitamain per il material da scola basegnaivel.
Datti però en il chau ad in bab da puspè prender ses uffant or da scola – quai che succeda deplorablamain betg darar en ina vegliadetgna, nua ch’il scolar ha fatg ina bun’entschatta e pudess trair il dretg niz or da l’instrucziun –, n’al po nagin impedir da far quai, essend che la lescha tascha er en quest punct.74 Tals cas datti savens, perquai che blers geniturs, surtut pli povers, na pon strusch spetgar il mument da pudair trair inqual avantatg or da lur adolescents, ubain vulan profitar d’ina chaschun che sa porscha gist da plazzar lur mattatsch a l’exteriur en ina raffinaria da café u tschigulatta sco pastizier u confisier.
En vista a questa mancanza da scolas tenor la lescha ed a l’ignoranza, en la quala baininqual uffant crescha si, pon ins be smirvegliar che las tristas consequenzas da quai n’han gì nagin’influenza visibla sin la religiusadad e moralitad dal pievel. Jau stoss numnadamain conceder che quella sa chatta, cumpareglià cun auters chantuns, en l’Engiadina ed en l’entir Chantun sin in stgalim ordvart ludaivel.
Uschia pli u main sa preschentavan las scolas popularas da qua fin l’onn 1827. Lez onn dueva cumparair en las scolas da la part evangelica dal Grischun l’aurora e cumenzar en quest impurtant sectur da la vita publica nova vivacitad. Igl è sa furmà da quel temp in’atgna uniun cun la finamira da meglierar ed augmentar l’instrucziun dal pievel. A l’entschatta sa cumponiva quella surtut da commembers dal clerus evangelic, bainbaud è però s’unì cun els in bel dumber d’umens da tut ils stans e professiuns da tut las parts dal Chantun, uschia che l’uniun dumbrava gia suenter dus onns var 300 commembers. Ses simpel intent era a l’entschatta sulettamain d’endrizzar a moda pli adequata e promover l’educaziun da la giuventetgna en tut ils roms da la scola populara cun derasar scrittiras adattadas. L’entir’uniun è sa dividida tenor criteris geografics en plirs circuls, furmond en questa moda en in tschert senn tuttina bleras administraziuns da scola cirquitalas, en las qualas èn s’unidas ils umens ch’eran animads da porscher maun per meglierar l’instrucziun da scola.
La suprastanza da l’uniun tetgala ha animà tut ils circuls da tegnair radunanzas cirquitalas per discutar e sa cussegliar davart tut quai che gidia a promover ils intents da l’uniun; co che impediments locals sa laschian metter ord via, co gudagnar umens d’influenza ed il pievel sez per la chaussa, e co ch’ins possia, cun infurmar, persvader ed animar, cuntanscher quai che manchia anc e che fiss giavischabel per il prosperar da la scola populara. Al barat d’ideas dals commembers da l’uniun han ins dà grond pais e quintà main ch’i sa laschian realisar svelt grondas midadas en las scolas che plitost ch’i possia resultar da quest stgomi spiertal in’activitad fritgaivla.
Uschia han ins gia tutgà en il circul Claustra-Tavau a chaschun d’ina da las emprimas radunanzas dal cussegl da scola la gutta sin il chau: Ins ha numnadamain considerà sco absolutamain necessari da furmar magisters primars, sinaquai che quels hajan las enconuschientschas dal rom basegnaivlas e sajan creschids a las pretensiuns da lur professiun. Per quest intent han ins prendì disposiziuns che glieud giuvna che s’interesseschia per la professiun da magister possia frequentar tar spirituals che sa sentian dads per quai la furmaziun necessaria en ils roms fundamentals. Suenter avair terminà il curs preparatoric, duain quels alura vegnir examinads d’ina cumissiun, ed ils giuvenils cun resultats empermettents tramess a la Scola chantunala a Cuira per l’ulteriur perfecziunament en lur professiun.
Ins era sa cunvegnids ch’ils circuls duain trametter regularmain copias dals protocols da lur tractativas a la suprastanza, ed uschia ha quella pudì sincerar gia suenter in onn en ses rapport general davart il stadi dals fatgs da scola en il Chantun «che malgrà tut ils impediments e la mancanza da scolas popularas u da vischnanca per propi, saja sa sveglià dapertut il senn ed il giavisch da cumplettar quai che manca, da metter or da pes ils impediments e da meglierar quai ch’è manglus; e ch’i sajan tut en tut be in pèr paucas regiuns che n’hajan fin uss betg deditgà a quest’emprima obligaziun burgaisa e cristiana l’attenziun necessaria, uschia ch’ins stoppia dir: ils fatgs da scola e d’educaziun publics èn anc dal tuttafatg nuncultivads.»75
I ma manass però memia lunsch davent da mi’intenziun, sche jau vuless descriver en detagl tge svilup che las scolas popularas en il Grischun han prendì dapi il 1827. Jau return perquai en l’Engiadina per mussar tge ch’è vegnì fatg là en quest’impurtanta dumonda.
L’Engiadin’Ota è, ensemen cun la Bregaglia, s’associada gia da l’entschatta ennà a l’uniun. A l’entschatta na par’ins però betg d’avair dà a quest’impurtanta chaussa l’attenziun duida; en tutta cas n’è vegnì communitgà a la suprastanza nagut uffizial areguard la vita e l’operar da quest’uniun cirquitala. Quai dueva sa midar l’entschatta da l’onn 1830, cur che landamma Rudolf von Planta a Samedan ha surpiglià il presidi. Senza retardar han ins tegnì uss en questa regiun pliras conferenzas davart dumondas pedagogicas. E sa chapescha che n’èn betg stadas zuppadas a l’uniun las numerusas mendas, da las qualas tut las scolas da la vallada pativan ed en reguard dal meglierament da las qualas n’era fin uss vegnì fatg nagut dal tut. Il circul ha perquai decis da vulair gudagnar ils umens ils pli influents da mintga vischnanca sco commembers da l’uniun, sinaquai che sa laschia cuntanscher communablamain il meglier pussaivel las finamiras basegnaivlas.
Els han constatà ch’i regia en lur val anc bler memia pauca vivacitad en dumondas da la scola populara e ch’ins fruntia anc bler memia savens sin indifferenza. Els han sperà da pudair svegliar il spiert naziunal insumma e da pudair vivifitgar quel a favur da la promoziun dals fatgs da scola. En quest connex n’han els tuttavia betg ignorà las difficultads, cunter las qualas els vegnian ad avair da cumbatter, e constatà ch’i na manchia betg en tut las vischnancas da lur vallada ils meds finanzials per meglierar las scolas, mabain en bleras la buna veglia d’impunder ils meds che stettian a disposiziun per quest intent benefizient. Partind da la constituziun chantunala vertenta, tenor la quala la suveranitad absoluta giascha en ils mauns da las radunanzas communalas, èn ins stà da l’avis ch’i saja surtut d’empruvar d’influenzar il spiert naziunal e da vivifitgar quel a favur da la promoziun dals fatgs da scola.
Senza dubi furma però il suveran absolut in grond obstachel che sa metta, en questa ed en autras impurtantas fatschentas dal stadi, dalunga en via sch’ins vul metter ad ir insatge salutaivel; savens vegnan alura tuttas innovaziuns franadas u fatgas ir ad aua, sch’il niz d’ina chaussa na po betg vegnir dumbrà sin il maun sco munaida. Bain quintan ils amis dals fatgs da scola en l’Engiadina cun il sustegn dals spirituals che, sch’els avessan ina giada acquistà la fidanza dal pievel, pudessan attribuir il pli bler a cultivar la voluntad da quel a favur da la scola. Ma jau tem ch’i stoppia vegnir predegià bler memia ditg fin ch’il signur suveran saja sveglià e dispost per il bun!
Gia da bell’entschatta han ins dà grond pais ad ina buna furmaziun da la magistraglia, la quala na dueva betg be disponer da las enconuschientschas dal fatg necessarias, mabain er esser abla da realisar in’instrucziun suffizienta areguard dumondas metodicas e pedagogicas. Perquai èn oz engaschads en la gronda part da las vischnancas umens giuvens ch’èn vegnids scolads cun quest intent a la Scola chantunala a Cuira. Quai ha gì per consequenza ch’ins ha pudì introducir en tut las scolas la medema metoda d’instrucziun ed ils medems meds da scola; ed uschia pon las scolas da vischnanca gist er vegnir consideradas sco preparaziun per entrar pli tard en la Scola chantunala. Daspera han ils commembers da l’uniun, ils quals èn sa radunads pliras giadas ad onn, drizzà l’attenziun speziala sin furmar ils fonds da scola necessaris. Ins è numnadamain stà conscient che tals furmian la basa da mintga meglierament en dumondas da scola, e lubeschian pir al magister fidaivel da sa deditgar a ses uffizi cun plaschair e senza quitads per il paun da mintgadi. Ins ha perquai decidì da far da vart da la radunanza cirquitala per mauns da tut las vischnancas las suandantas duas propostas:
1. En avegnir duaja mintga burgais d’ina vischnanca da la dretgir’auta che vul sa maridar cun ina dunna betg burgaisa da quella cumprar per ella il dretg da burgais, e quai per la summa da 60 flurins ch’ins duaja sinaquai laschar pervegnir a la cassa da scola per avrir il fond da scola.
2. A medem temp duaja però er, sch’insatgi vul en avegnir sa cumprar en en ina vischnanca da la dretgir’auta, almain la mesadad da la summa per acquistar il dretg da burgais vegnir impundida per la scola.
Tenor infurmaziuns pli novas èn questas propostas vegnidas approvadas generalmain da las vischnancas e relaschadas sco lescha, ed intginas vischnancas las han er gia applitgà ed impundì ils meds per augmentar il fond da scola. Da deplorar fiss però, sco che amis da l’educaziun e furmaziun dal pievel teman, sche decisiuns posteriuras dal suveran, sco ch’ellas vegnan savens prendidas da levsenn, destruissan questa funtauna d’entradas per las scolas.
Dal reminent eri gia reussì l’onn 1830 als commembers dal circul da l’Engiadin’Ota da far in pass decisiv a favur dals fonds da scola: Cur che l’orizont politic era surtratg cun nivels da guerra smanatschants e ch’i daventava pli e pli probabel che la schuldada grischuna vegnia clamada sut las armas per defender l’independenza da la patria, avevan amis da la patria en l’Engiadin’Ota subscrit summas considerablas per sustegnair vaivas ed orfens da schuldads che fissan crudads en il cumbat; e mess il cas che la Svizra vegnia schanegiada da la guerra, avev’ins fixà la bella disposiziun accessorica ch’ina part da quests daners duaja alura vegnir duvrada per furmar novs fonds da scola u per augmentar ils existents. Quant nobel! I saja engrazià a quests umens onuraivels d’avair inizià mesiras talmain salutaivlas e d’util public.
En vista a las pretensiuns adina pli autas che vegnan fatgas envers ils magisters, han las vischnancas sa chapescha er stuì pensar ad augmentar lur pajas, uschia che per exempel ils dus magisters da Samedan retiran, tar in dumber da scolars da 50–60, mintg’onn ensemen 600 fin 700 flurins. Collià cun quai è l’obligaziun da tegnair er la stad ina scola da repetiziun da 10–12 uras ad emna. A moda sumeglianta sa preschenta la situaziun a Schlarigna. Questa paja deriva per part da las contribuziuns dals scolars, per part dal retgav dal fond da scola e per part or da la cassa da vischnanca; a cust da quest’ultima va er la laina dad arder ed il nettegiar las stanzas da scola. A Zuoz, nua ch’èn medemamain engaschads dus magisters, retira il magister principal 220 flurins, ses gidanter 50 flurins paja. En las ulteriuras vischnancas però, nua che las scolas dumbran be 20 fin 30 uffants, retira il magister 100–200 flurins. Dapertut dura uss la scola d’enviern 7 fin 8 mais, e la scola da stad – nua ch’ina tala ha lieu – vegn er pajada separadamain.
Suenter avair mess en urden questas fatschentas, èn ins er s’occupà da buns cudeschs da scola, ha bandischà or da scola meds d’instrucziun e da lectura nunadattads sco chalenders, gasettas, publicaziuns dal Cussegl grond etc.76, e mess a disposiziun e distribuì ad uffants basegnaivels e scolas senza meds finanzials ils meds necessaris ubain per mez pretsch ubain sco regal. Oriundamain vulevan las duas Engiadinas s’unir ad ina translaziun communabla d’in cudesch da scola adattà. Pervi da las differenzas tranter ils dialects n’als èsi però betg reussì da chattar in cumpromiss. Sinaquai ha l’Engiadin’Ota decidì d’instradar in’atgna translaziun en lur dialect rumantsch e da cuvrir ils custs tras subscripziun. Quest’interpresa ludaivla è vegnida exequida cun tut curaschi e cun buna premura, uschia ch’il cudesch ha gia pudì bandunar la primavaira 1833 la stampa en in’ediziun da 2000 exemplars e vegnir duvrà en tut las vischnancas da l’Engiadin’Ota, gea schizunt da l’Engiadina Bassa e d’autras parts dal Chantun. Singulas vischnancas e particulars han contribuì da libra veglia ina summa da 880 flurins. Il cudesch ha chattà dapertut l’approvaziun giavischada, è vegnì legì cun tutta premura da giuven e vegl, e vegn bainbaud a cumparair en segund’ediziun.
Ils roms d’instrucziun usitads en las scolas da l’Engiadin’Ota èn la lingua rumantscha e tudestga ed en intginas la lingua taliana. Questas duas davosas vegnan instruidas tenor reglas grammaticalas. En pli calligrafia, chant e far quints; cun quest’ultima instrucziun è colliada da nov en intginas vischnancas il manar in simpel quint da chasada (contabilitad economica), sinaquai ch’ils scolars dad omaduas schlattainas che bandunan per ordinari cun 15 onns la scola senza visitar scolas superiuras possian sa servir da quest entruidament en lur professiun futura sco babs-chasa e mammas-chasa. L’instrucziun da religiun – e quai è prudent – na vegn betg dada dal magister, mabain dal plevon dal lieu.
Praticamain en mintga vischnanca da l’Engiadin’Ota han ins installà in cussegl da scola ch’è obligà da visitar mintg’emna la scola e da vegliar che magister e scolars na sa fetschian culpaivels da nagina negligientscha. A medem temp è quest’autoritad incumbensada cun la direcziun dals fatgs da scola en general.
A Samedan duai uss er vegnir averta ina scola da lavur per mattas, en la quala quellas vegnan instruidas en las lavurs da cuser e far cun stgaina, necessarias per mintga mamma-chasa, uschia ch’ellas bandunan la scola munidas cun las enconuschientschas ch’èn basegnaivlas per mintga matta, e pon vegnir surdadas a lur famiglias sco members nizzaivels da quellas. Questa scola da dunnas duai anc vegnir endrizzada en il decurs da quest onn (1837), essend che questa vischnanca ha attribuì al cussegl da scola ina summa commensurada per pladir duas magistras. Questa summa deriva da la cassa da vischnanca, uschia ch’i po vinavant vegnir facilità als main bainstants da visitar la scola e vegn a medem temp dà chaschun a las mattatschas da frequentar l’instrucziun da far cun stgaina e da cuser ch’è necessaria per mintga chasarina.
Essend vegnida prestada en l’Engiadin’Ota en ils champs dals fatgs da scola numnads uschè blera ed uschè buna lavur, pon ins spetgar ch’i vegnia in pau a la giada er installà en tut las vischnancas stanzas adattadas – cleras, autas, spaziusas, stgaudablas –, destinadas be per las scolas. Tant sco che jau sai, na posseda en questa dretgir’auta nagina vischnanca in’atgna chasa da scola; Samedan e Schlarigna han dapi intgins onns en chasa communala stanzas da scola installadas e destinadas aposta per quest intent. Zuoz dispona d’ina gronda nova stiva da scola, ma quella serva a medem temp sco stanza da sesida per las autoritads communalas, quai ch’è er il cas a S-chanf e Chamues-ch. En las ulteriuras vischnancas vegn per ordinari tegnì scola en chasa-pravenda, nua ch’il plevon sto endrizzar per quest intent sia stanza da studi. Là nua che la chasa-pravenda dispona però, sco a Puntraschigna, be d’ina stiva, vegn l’instrucziun dada en ina chasa privata.
Giain uss er en l’Engiadina Bassa, a drizzar noss’egliada sin las scolas da lezza regiun. Las mancanzas, sin las qualas nus fruntain qua, èn las medemas sco ch’ins las chattava pli baud en l’Engiadin’Ota.
En il decurs da l’onn 1828 han ins fatg qua ils emprims pass per furmar in agen circul; ma igl èn passads onns, fin che quel è vegnì activ per propi resp. ha cumenzà a communitgar a l’uniun centrala a Cuira insatge davart sias prestaziuns. L’onn 1831 ha el, suenter lungas discussiuns davart la dumonda co svegliar ina pli gronda participaziun vi dal meglierament da las scolas popularas, relaschà in appel stampà a tut ils abitadis da l’Engiadina Bassa cun propostas adattadas co endrizzar in fond da scola. Quel ha gì il bel success ch’i n’èn betg be entrads plirs novs commembers en l’uniun da scola, mabain ch’èn bainbaud vegnids legads tras testament en la vischnanca da Sent 400 flurins per fundar ina chasa da scola.
Suenter esser daventà pli e pli conscient quant urgent che saja il meglierament general da la scola, han ins er cumenzà bainbaud a s’occupar da la dumonda da meds da scola adattads, ils quals mancavan anc dal tuttafatg. Ils manaders dals fatgs da scola da lezza regiun han proponì da translatar en il dialect rumantsch da l’Engiadina Bassa il cudeschet da scola edì il 1798 da Heinrich Zschokke77 ed èn sa drizzads per ina contribuziun als custs da stampa a l’uniun da scola a Cuira. La suprastanza e pli tard la radunanza generala han però refusà quella, faschond valair ch’il cudesch saja memia pauc voluminus per ch’il circul Engiadina Bassa dovria sustegn da vart da l’uniun chantunala. La finala han ins desistì dal tuttafatg da realisar questa publicaziun ed ha drizzà l’attenziun sin ina translaziun da l’istorgia biblica da Schmid.
Malchapientschas tranter ils commembers da l’uniun e dispitas ch’èn resultadas da quai han però gì per consequenza che l’ardur da blers per ils fatgs da scola ha laschà suenter. La primavaira 1833 n’era la translaziun da l’ovra numnada anc adina betg cumparida ed er las fatschentas generalas da l’uniun na vegnivan betg pli tgiradas cun la premura che fiss stada necessaria. Ma uss, en vista a la vacanza dal presidi da l’uniun, ha il plevon J. Rosius à Porta da Ftan reprendì il fil rut giu, ha unì enturn sai intgins commembers engaschadas e furmà in nov circul.
I para uss ch’en quest nov circul (Sur Tasna) sa mussia adina dapli senn per meglierar las scolas e ch’i sa dasdia in meglier spiert. Quai po surtut vegnir ditg da la vischnanca da Lavin, nua ch’ins ha retschet dacurt contribuziuns considerablas per furmar in fond da scola, uschia che quel è creschì entaifer curt temp sin la summa da 2000 flurins. Er las vischnancas da Zernez, Susch, Guarda etc. èn sa stentadas d’augmentar dad onn tar onn las entradas da lur scolas communalas. Spezialmain activs èn però stads ils amis da la scola e da la furmaziun a Ftan, nua ch’ins ha fundà l’onn 1834 a basa da natiralisaziuns e d’autras contribuziuns in fond da scola da 1000 flurins, ha procurà per localitads da scola e fundà in cussegl da scola. Dal reminent na posseda l’entir circul en ses territori nagina chasa da scola per propi.
Uschè lunsch ils rapports che jau sun, tenor funtaunas uffizialas, bun da dar areguard il svilup ed il stadi dals fatgs da scola en l’Engiadina. Per finir ma lubesch jau però tuttina anc d’agiuntar ina u l’autra chaussa davart questa tematica.
Na s’engascha il stadi betg dapli a favur dal svilup da las scolas e fa londeror in’incumbensa chantunala, n’intervegna el betg a moda pli energica e sustegna ils circuls da scola en lur noblas intenziuns, sche na pon ins tuttavia betg far quint che las chaussas sa sviluppian sco ch’i fiss giavischabel. Anzi èsi da temair ch’i duria anc decennis, gea entiras generaziuns, fin ch’i possia dar in pau vita en las scolas popularas da l’entir Chantun. Essend che quel ha furmà in cussegl da sanitad ed attribuì a la cumissiun militara, a l’inspecziun da vias, a la direcziun dals tiradurs ed ad auters roms da l’administraziun statala lur champ d’activitad e mess quels sut sia surveglianza, na fissi alura betg imperdunabel, sch’ins na faschess da questas varts nagut per il bainstar da la giuventetgna dal pajais, mabain surlaschass questas fatschentas d’imminenta impurtanza per il bainstar dal stadi dal tuttafatg ad uniuns privatas?78
Na, gist tuttina sco ils auters secturs, meritan er las scolas da vegnir surdadas ad in agen cussegl da la scola chantunala u cussegl d’educaziun! Nus lain sperar il meglier.79
X. Chasa e tegnairchasa[edit]
Tut tgi ch’ha be in pau sentiment per la ventira e la bainstanza da ses conumans, vegn a constatar sin ses viadi en questa bella vallada, tge aspect ordvart agreabel e plaschaivel che quasi l’entir’Engiadina porscha al viagiant. Bunamain tut ils vitgs èn construids bain e tant l’intern sco er l’exteriur da las chasas dattan perditga da la bainstanza da ses abitants, la quala els han s’acquistà tras lavurusadad e lur senn commerzial exprimì. Lur chasas han in caracter citadin ed èn, schebain betg adina construidas a moda simmetrica ed eleganta, ordvart cumadaivlas. Er la glieud cumina sa vestgescha bain ed endretg en vestgadira burgaisa. Nagin na stat enturn laschent e betg in sulet murdieu mulesta il viagiatur. Schizunt en lur stallas chattan ins ina nettezza bunamain ollandaisa, e lur iseglia è schubra e betg darar custaivla.
La chasa engiadinaisa ha nà da la via in access levamain spundiv; quel pussibilitescha da passar tras la porta, per il pli ad arvieut, cun il char da fain directamain en iral. Il clavà sa chatta en la part davos da la chasa, sut il medem tetg sco quella. A persunas che vulan entrar e sortir serva l’isch che sa chatta amez la porta pli gronda. Entrond en la vasta chasa, mainan a dretga u a sanestra in u dus stgalims en la bella stiva, la quala è per ordinari pitschna e bassa, ma munida cun bels tavlegiads da schember.
En quella hai bunamain adina 2–3, en abitaziuns pli novas 3–4, darar dapli fanestras, ed en mintgina be 2–4 tocs vaider. Per tegnair davent il fraid vegnan las fanestras concepidas uschè pitschnas sco pussaivel e sa chattan profund en ils gross mirs da crap; da dadora vers anen daventa l’avertura en furma da dratguir adina pli stretga vers la fanestra, uschia ch’ins ha magari, cun guardar viador, in pau tema per sias ureglias. Las fanestras na lubeschan uschia betg da guardar a dretga ed a sanestra. Per quest motiv han ins savens in balcun vi da la chasa ed en stiva in balcun tort, il qual porscha però savens fitg pauc spazi. Areguard la posiziun da las fanestras na guardav’ins pli baud tuttavia betg sin la simmetria; ozendi fan ins quai in pau dapli.
Per lung da las paraids sa chattan bancs ed en il mir stgaffas da paraid da lain, ornadas cun da tuttas sorts entagls. La pigna80, in quadrangul lunghent sproporziunà, senza ornament e senza gust, survart plat e circumdà d’ina giatrada da lain munida cun in isch, serva las lungas sairas d’enviern e durant il temp liber a ruassar ed a durmir. Sur quella arriv’ins sur ina stgala tras in bural en la chombra da durmir che sa chatta per ordinari sur la stiva.
Il clavà ch’è, sco menziunà avant, situà en la part davos da la chasa, è, cun excepziun dal fund en reliev e dals pilasters da chantun, da lain, munì cun in ferm iral, da las varts dal qual sa chattan ils ladritschs. Sut quel sa chatta la stalla clera, mirada e salaschada u munida cun aissas da laresch, nua ch’il muvel stat sin punts d’ina lunghezza da 5 pes. Il mir è tavlegià fin l’autezza d’in um, gea magari fin il palantschieu sura ch’è per il pli dà si alv. Darar manca en la stalla da vatgas ina maisa, circumdada cun sutgas cumadaivlas, pertge che savens passentan ils umens qua las lungas sairas cun ina pipa tubac ed in gieu da chartas, entant che las rodas da filar schuschuran en stiva. In statut civil ch’è vegnì relaschà l’onn 1687 als lubescha explicitamain da fimar en uigl. Antruras acceptav’ins er bain gugent l’invit d’in vischin da baiver en quest lieu ed en vischinanza dal muvel in magiel vin; in usit che para d’ir in pau a la giada da rendì.
Pli baud sa cumponiva il clavà be da 4 fin 6 pilasters mirads en ina ladezza da 4 fin 5 pes, tranter ils quals ins enchastrava travs laschond spazi per l’aria da passar.
Ozendi èn ils pilasters da crap pli lads, ed al spazi tranteren dattan ins la furma da grondas fanestras da baselgia ad arvieut. Quellas vegnan serradas cun aissas, en las qualas sa chattan foras che furman figuras regularas. Bain è questa moda da bajegiar pli bellina, ma i po passar damain aria ed ils mirs lads fan donn al fain, pertge che quels daventan uschè umids ch’il fain che giascha giudim cumenza a smarschir.
In giast da cura a San Murezzan na duess en nagin cas manchentar – sch’el è a medem temp in ami da l’agricultura e d’edifizis d’economia solids – da far ina spassegiada sur la Punt Sela, situada al lieu da sbuccada dal Lai da San Murezzan, e da suandar la senda graschla. Bainbaud al dat en egl ina baselgia u chaplutta erigida da nov, er visibla en il vitg da San Murezzan, a la quala paran be anc da mancar il clutger ed ils vaiders da las fanestras. Apaina ch’ins è s’avischinà, sa mussa però l’engion, pertge che la baselgia apparenta, alva sco la naiv, sa preschenta sco stalla spaziusa, a la quala è agiuntà in edifizi d’economia en moda da construir solida. Per arrivar tar quella ha ses possessur, in ritg commerziant d’aur ed argient da Schlarigna, laschà eriger ina via tras ses bains, sco che bain darar ina persuna privata è abla da far quai.
Sche jau dastg, da mias observaziuns che jau hai gì chaschun da far en intginas famiglias da San Murezzan e d’autras parts da l’Engiadina, concluder sin ils auters tegnairchasa, sche vegn jau a la conclusiun ch’ils Engiadinais n’han per ordinari betg grond ardiment da construir, ch’els laschan lur chasas e mobiglias uschè ditg sco pussaivel sco ch’igl è, e fan pir midaments cur che quai è absolutamain necessari. Essend las aissas da lain da laresch ed ils tavlegiads dal schember odurus fitg duraivels, pon bain passar en inqual tegnairchasa tschientaners avant ch’i vegnia er be fatg en ina stiva il minim midament.
Uschia hai jau vis l’onn 1829 en la stiva da mes ustier, Nicolaus Flugi a San Murezzan, en l’ultima, gronda chasa situada vers Schlarigna, ils nums e l’annada d’intgins giasts da cura ch’avevan loschà qual l’onn 1713 e perpetnisà lur nums en il tavlegià. En mia letgera aveva il scrinari inscrit l’annada 1653 e daspera sa chattava in’autra cun l’annada 1673. A chaschun d’ina visita che jau hai fatg il medem onn durant mes segiurn a San Murezzan tar il signur vicari general v. Wessenberg, en la chasa dal Flugi sutvart – nua ch’ins crai da loschar il meglier en l’entir vitg –, hai jau vis en sia chombra in letg, dal qual la furma e la taila vegl francona han tradì ina vegliadetgna d’almain 100 onns. Ma dapi in decenni è la voluntad da bajegiar creschida in pau tranter ils possessurs da chasas pli giuvens, e quai che plascheva antruras al bab, na vul betg pli plaschair al figl.
En la pitschna ustaria dal Flugi survart (numnà per ordinari il chapitani Nicolaus), ch’abita visavi la cafetaria, dat en egl vi d’ina stgaffa da paraid la vopna da famiglia dal patrun-chasa, elavurada a moda artistica, cun l’annada 1681.81 Tut ils schlegns e las serradiras vi da portas ed ischs, en tut ils abitadis da l’Engiadina, èn grops, massivs ed elavurads a moda uschè arcaica ch’ins crai per exempel cun contemplar in schlegn d’in isch-chasa d’in bratsch lunghezza e 3 dets ladezza ch’ins sa chattia davant in vegl chastè. Las cuschinas – numnadas qua chadafieus – pateschan per ordinari da fim, perquai ch’il chamin tanscha darar sur la culmaina da la chasa ed ha in mantè memia graschel. Perquai èn bleras cuschinas stgarvunadas, ed al spargnar laina vegn dà tuttina pauc bada sco a la cumadaivladad, essend che la gronda part da las cuschinas na dispona ni da foras da cuschinar ni d’auters indrizs nizzaivels che servan a spargnar laina. Novissimamain èn però pliras chasas vegnidas munidas cun plattas da cuschinar modernas, las qualas derivan il pli savens da la Germania.
Dain nus uss anc in sguard sin l’exteriur tut alv da lur chasas sco palazs, sche ves’ins dalunga ch’i sa tracta d’edifizis senza nagin luxus creà cun senn estetic; ma da chasas che sa distinguan tras lur custaivlas giatreras da fier doradas vi da fanestras, stgalas e balcuns, sco er tras lur barcuns colurads verd sco erva e da tuttas sorts decoraziuns. Ellas vegnan construidas da miradurs tirolais u talians en quest stil che cuntrafa malamain a mintga bun gust. Ma las picturas coluradas vi da las paraids e las grondas vopnas da famiglia sur ils ischs-chasa vegnan adina dapli ord moda.
Pli recentamain vegn fatg bler dapli attenziun ch’antruras a la simmetria e construì tenor plans; surtut dapi che sa chatta a Samedan l’inschignus maister constructur Johann Badrutt dal Scanvetg, il qual surpiglia tut las lavurs da construcziun d’ina chasa en accord u en schurnada, tenor il plan preschentà, e lascha exequir las lavurs tras miradurs dal Montafun e scrinaris grischuns. Medemamain surpiglia el las lavurs da serrer, pictur e tapezader; per las lavurs da serrer dispona el d’in lavuratori endrizzà aposta, en il qual èn engaschads plirs serrers ch’han l’entir onn or dapli lavur che quai ch’els èn buns da furnir. En pli posseda el in lavuratori per scrinaris e fabritgants da mobiglias, ils quals provedan l’Engiadina cun mobiglias tenor il pli nov gust, pertge che er en quai è il luxus creschì considerablamain.
Ils umens en l’Engiadina Bassa che n’emigreschan betg, èn occupads pli che detg avunda la stad sin il funs e l’enviern en il guaud cun far laina, bittar grascha ed in pau transports. Blers èn viturins da professiun, sa rendan ad agen quint intginas giadas ad onn cun ris a Hall en il Tirol e mainan enavos sal ubain transportan las paucas raubas da transit da la val si e giu e sa rendan alura puspè a la lavur sin il funs. Auter sa preschenta la situaziun en l’Engiadin’Ota; ina giada ch’il fain è fatg il fanadur ed avust, è lur occupaziun principala durant l’onn terminada.
Durant ils curts dis d’enviern fan ils blers, suenter avair pavlà il muvel e reglà las fatschentas necessarias, per mancanza d’in’occupaziun ch’als cunvegna, bella vita. Blers dad els na s’occupan gnanc dal far laina, mabain laschan far quai schurnaliers esters che chattan tar els l’entir onn lavur e paun. La gronda part dal temp passentan els cun smarschunar, fimar, giugar a buttuns, trair ballas (boccia), lignar detta (morra) u gieus da chartas, entant che las dunnas da chasa sa radunan lungas sairas d’enviern a far sumegliar curt cun filar, e quai faschond ir plain schlantsch tant las rodas da filar sco er las lieungas. Ins numna talas sentupadas tramegl, e cun schliar la societad a la fin da l’enviern vegn giudì fuatschas grassas e bavì in zanin vinars, giavischond in a l’auter tut il bun.
Las figlias creschidas han lur atgnas uniun u stivas da filar e vegnan per part visitadas qua dals mats. Betg darar chantan ellas chanzuns spiritualas e profanas u fan auters skerzs innocents. Er qua na van ins betg in ord l’auter senza puschegn, il qual consista d’ina tratga che vegn fatga da paun alv, latg ed ivettas.
Quasi en tut las famiglias vegn bavì la damaun café d’ensolver, ed er la saira èsi d’enviern daventà en bleras chasas disa da terminar il di cun questa bavronda, uschia che quella vegn – sco che quai è deplorablamain er vegnì en moda en autras regiuns – consumada mintga di duas fin trais giadas. Savens èsi usit d’anc giudair avant che ir a letg paun e vinars. En bleras chasadas vali sco segn da bainstanza, sch’ins po offrir sper la chanta da café 3 fin 5 differentas sorts chaschiel. Ma noss smirvegl crescha anc cur ch’i vegn servì en intginas famiglias respectadas a chaschun da festas sin argient ed ils giasts provedids cun café en la pli fina ed eleganta porcellana da Berlin u da Meissen ch’il bab-chasa ha manà cun sai da terras estras en la vallada.
En l’Engiadina Bassa statti en quasi tut las vischnancas liber als abitants da construir in furnel e da far paun per sai e per auters. En autras cuntradas ed en spezial a San Murezzan è il furnel en possess da la vischnanca, la quala surlascha quel per in tschert tschains al pasterner u, perquai che quai è qua ina lavur da dunnas, ad ina pasternera. La gronda part da las chasadas fan in grond quantum paun en ina, per avair avunda per plirs mais. Schebain quai vegn fatg per spargnar laina – cumbain che quai na para betg d’esser il cas en auters lieus – ubain perquai ch’ins mangia gugent il paun uschè dir sco pussaivel, na sai jau betg dir. Ins lascha, en stanzas cun aria currenta u schizunt sut fanestras avertas, vegnir quel dir sco biscotg, uschia ch’el na sa lascha strusch tagliar cun il cuntè.
Quest paun-seghel è dir e grev, ma malgrà quai fitg gustus, ferm, da la grondezza d’in pitschen plat e strusch pli aut che 2 fin 3 ladezzas d’in det. Mintga chasada che fa paun truscha la pasta a chasa, lascha levar quel e furma sin paluttas da lain pauns da ½ fin ¾ glivras. Per sia lavur retira la pasternera radund la 30avla fin 34avla part da la pasta, ha però da procurar sezza per la cumpart da laina respectiva. Durant il temp da cura vegnan er preparads a San Murezzan paunins alvs, ils quals ins serva a maisa als giasts da cura che n’èn betg disads cun paun nair dir.82 Ensemen cun il café u vin porschan ins als esters per ordinari ina buna pastizaria, la quala è enconuschenta en tut la vallada sut il num biscutin.
Sco agid sin il bain puril, cumbain pitschen, e per manar natiers laina, tegna quasi mintga bab-chasa in chaval u in taur, savens er omadus a medem temp. È manada natiers la fin d’atun la laina da brisch ed èn terminadas las fatschentas las pli urgentas sin il funs, vegn il taur engraschà e mazzà, essend ch’ins n’al dovra betg pli. Per ordinari fa il patrun-chasa sez batgaria; mess il cas ch’el dovra in mazler ester, al daventa l’entira chaussa però vaira chara. Lez survegn var 20 glivras charn e pliras liongias sco paja, e dastga sez tscherner ils megliers tocs. Pliras dunnas engaschadas sco gidantras – uschia èsi usit – survegnan medemamain ina bella part, e suenter avair repartì in pau charn da maz a buns enconuschents e vischins e bain er in pau a basegnus, sche vegn uss la charn ensalada fimentada, pendida sut il tetg e setgentada al liber, quai che sa lascha far fitg bain considerond il vent criv che sufla tras la val ed il fatg ch’igl ha qua paucas mustgas ed auters insects che mulestan durant la stad nus abitants da regiuns pli chaudas. En l’ustaria Zum Adler a Zuoz hai jau vis la charn cusida en sdratschs e pendida en il chamin, ina metoda da fimentar che vegn applitgada en pliras regiuns e che dat forsa a la charn in pli bel aspect e forsa er in meglier gust che quella setgentada en l’aria; ma d’atgna experientscha na poss jau betg discurrer qua.
XI. Fatgs da vischnanca e dals povers[edit]
Mintga vischnanca en l’Engiadina Bassa ed Engiadin’Ota vegn survegliada ed administrada d’ina suprastanza communala e da ses dus assistents. Ma tranter las duas dretgiras autas datti inqual differenza, e schizunt intginas vischnancas n’èn betg organisadas dal tuttafatg tuttina sco las autras.
En l’Engiadina Bassa nominescha la suprastanza da vischnanca ils mess (deputads) al Cussegl grond, ed en impurtants cas da dretgira e criminals ils ulteriurs giurads. Ella maina ils differents funcziunaris da vischnanca, garantescha la segirezza da victualias e nominescha tar sia demissiun trais electurs ch’elegian e saramenteschan la nova suprastanza, cun excepziun dal president. Intgins bursers administreschan las entradas ed expensas da vischnanca e surveglian tut possess communal, sajan quai bains movibels u immovibels. Oravant tut han els da procurar che guauds e vias, punts ed edifizis publics sajan bain mantegnids. Puspè auters suprastants s’occupan dals fatgs dal muvel, pladeschan il pastur dal vitg, pendran, procuran per l’urden da sauar ed administreschan la lavur cumina. Intgins èn incaricads da metter terms sin dumonda dals possessurs dals funs e decidan en emprima instanza en cas da dispita areguard ils giaschoms.83
La dretgira bassa decida en cas da dispitas matrimonialas davart eventuals divorzis, ma duaja surtut empruvar da metter perina ils conjugals; a persunas renitentas po ella adossar in pitschen chasti pecuniar e schizunt excluder quellas da la celebraziun da la Sontga Tschaina. Questa dretgira sa cumpona dal plevon dal lieu, dal president da vischnanca, d’in giurà da la dretgira criminala e da trais bursers.
Tut ils uffiziants da vischnanca vegnan elegids da nov mintg’onn l’entschatta da favrer (Nossadunna da chandailas), e quels ch’abditgeschan ston ruassar 3 onns. En uffizi na datti nagina paja speziala, bain però in u l’auter avantatg che na cuvra dentant betg la fadia ed il temp impundì. Tgi che refusa, avant ch’avair cuntanschì il 60avel onn da vita, in uffizi, vegn punì cun ina multa da 4 curunas. Plirs uffizis en ina na pon ins – cun excepziun da posts da milissa – betg occupar. Fulasters èn exclus da tut ils posts da vischnanca ed uffizis guvernamentals. Essend ch’ils babs-chasa ston be pajar in pitschen daner da fulaster en furma da paucs flurins e ch’ils pass necessaris vegnan considerads sco stentus, datti be darar en il chau ad insatgi da sa cumprar en en ina vischnanca da l’Engiadina Bassa; a quai attribuescha er il fatg ch’i sto vegnir pajada ina summa per acquistar il dretg da burgais.
La gronda part da las vischnancas disponan d’in cudesch da leschas communal, il qual è per ordinari be avant maun en furma scritta, e sa cumpona da plirs statuts civils e criminals. Quest cudesch da tal’impurtanza è però quasi dapertut fitg manglus, nuncler, sever e duvrass en plirs impurtants puncts determinaziuns pli concretas. Perquai capiti qua e là ch’ins sa referescha, là nua che la lescha tascha, al jus consuetudinarium. Uschia han ins applitgà pli baud, per sfurzar ina confessiun, en cas da tscherts surpassaments la tortura e relaschà chastis cunter strias e striuns. Sch’ins po crair a la scrittira pauc fidabla da Lehmann, inditgesch’ins anc ozendi 400 pass sut Sent in dutg, nua ch’ins duai avair najentà in grond dumber da strias.
Sch’ins vul però sa tegnair vi da l’ovra dad Ebel, fitg stimada ed enconuschenta lunsch enturn, e crair ch’ins applitgeschia anc ozendi en l’Engiadina la tortura, sche po vegnir cuntraditg a quai, essend ch’ins ha gia adoptà en la giurisdicziun dal lieu avant blers onns ina procedura pli gista ed umana ed abolì dal tuttafatg la tortura.
Quai che pertutga l’urden da giustia en l’Engiadin’Ota, remartgesch jau che la dretgira civila sa cumpona en mintga vischnanca dal president da vischnanca e da 4 giurads, ils quals pon trair ina sentenzia en connex cun tuttas dispitas, n’emporta betg da tge summa ch’i sa tracta, sche omaduas partidas van d’accord. Vul ina però far recurs, po ella far quai, sche la valur da l’object dispitaivel surpassa 100 flurins. Fin e cun questa summa decida mintg’autoritad communala a moda incontestabla; tranter 100–1000 flurins decida la suprastanza da la dretgir’auta medemamain a moda finala; tar process pli gronds sa lascha ultra da quai recurrer a la dretgira d’appellaziun chantunala sco instanza finala.
L’autoritad giudiziala da la dretgir’auta sa cumpona per l’ina dal landamma sco president e d’in scrivant che vegnan elegids mintga dus onns il zercladur or da tut ils burgais da la dretgir’auta tenor maioritad da las vuschs dals 16 electurs; per l’autra da 16 commembers che vegnan elegids tenor vegl usit or da tut las vischnancas da quellas sezzas, sco er dals 16 electurs e da 16 ulteriurs giurads da l’autoritad administrativa. Mintga burgais da la dretgir’auta ch’ha cuntanschì ses 16avel onn po vegnir elegì.
Ultra dals uffizis communals datti er anc a nivel da la dretgir’auta divers funcziunaris da stumadira, da stimaziun, da mesiras e pais, controlladers da chaschiel e da fain e survegliaders da guaud.
Esters pon sa domiciliar qua senza stuair cumprovar da disponer d’ina tscherta facultad, stuevan però deponer antruras ina cauziun da 300 flurins per bun depurtament; tenor il nov concordat federal n’è quai betg pli necessari per persunas che derivan d’auters chantuns svizzers. En connex cun il sa maridar en da burgaisas d’auters chantuns, n’exista nagina lescha generala areguard las taxas ch’èn da prestar, mabain vegn quai surlaschà a mintga singula vischnanca da decider, uschia che quellas varieschan fitg ferm. Ma en tutta cas vegn la burgaisa svizra d’auters chantuns tractada en questa dumonda tuttina sco la burgaisa d’in’autra part dal Chantun.
Dal reminent datti vischnancas che pretendan sper la taxa da natiralisaziun er anc ch’ins disponia d’ina tscherta facultad. En la gronda part da las vischnancas pajan ils fulasters 4 fin 8 flurins ad onn, giaudan però persuenter ils medems dretgs economics sco ils burgais, per exempel areguard la laina. Quai è tranter auter il cas a Samedan e San Murezzan ed anc en intginas autras vischnancas, ma betg en tuttas. Ston vegnir mobilisadas truppas, èn fulasters obligads da sa participar a l’emprima milissa, e sche la vischnanca ha da far investiziuns, pajan els in pau dapli ch’ils burgais da vischnanca.
Cun far prestar memia savens l’engirament e surtut er per chaussas main impurtantas, capiti deplorablamain savens che quel vegn violà da levsenn. Tut ils commembers da vischnanca ch’èn pli vegls che 16 onns ston cumparair mintg’onn davant ils survegliaders da guaud ed ils giurads, nua ch’als vegnan prelegids plirs artitgels da lescha davart fraud da guaud etc. e ch’els vegnan relaschads cun l’admoniziun da ponderar sch’els hajan surpassà questas leschas u enconuschian auters ch’hajan fatg quai. Davart lur decleraziuns vegn alura debattà e confermà quellas cun in engirament. Plirs engiran senza dretga enconuschientscha da la muntada da l’engirament e cun in levsenn ch’ins ha precis provocà entras quai ch’ins al applitgescha tar talas ordinaziuns ch’ils umans han la tendenza da surpassar il pli tgunsch. Pli baud vegnivan quels ch’avevan cuntrafatg a talas ordinaziuns alura er prelegids la dumengia proxima publicamain giud scantschala inditgond lur chasti, quai che n’è oz betg pli il cas sch’i na sa tracta betg da surpassaments fitg gravants.
Fatgs dals povers
Ils vitgs per il pli salaschads, lur grondas chasas che sumeglian palazs, cun mirs alvs sco la naiv e munids cun giatreras da fier doradas, tradeschan ina tscherta ritgezza, sche er betg adina bun gust areguard la moda da construir. Pliras famiglias èn ordvart bainstantas, e sch’ins ha vivì là in temp, pon ins bainspert sa persvader ch’i regia en general ina ventiraivla bainstanza e pauc povradad.
En pliras vischnancas existan bain chasas da povers, sco a Samedan e San Murezzan, ma paucs basegnus e nagins murdieus, uschia ch’en l’ospital da San Murezzan vivevan l’onn 1831 be duas dunnas veglias, da las qualas – sco gia mussà – ina era en servetsch sco calustra e l’autra sco guardia da notg. Tar ils basegnus che mulestan magari ils giasts da cura a la funtauna na sa tracti da nagins povers da la vischnanca da San Murezzan, er be darar d’Engiadinais, mabain per il pli d’abitants oriunds dal Partenz e dal Tirol che profitan da la preschientscha da filantrops ritgs e buntadaivels.
Ils onns da la gronda chareschia 1817 e 1818, cur ch’i regiva ina tala miseria en regiuns da la Svizra povras da graun e da latg, sa chattavan a San Murezzan be ina vaiva cun sia figlia che duvravan succurs. Omaduas retiravan ensemen per emna in sustegn da 1 flurin e chattavan, sco auters er, agid tar privats bainstants, senza vegnir memia fitg a chargia a la vischnanca. Avend pia la vischnanca paucs e singulas vischnancas insumma nagins povers che van a batlegiond, na ston ins er betg sa dumandar, daco ch’ins na chatta en quellas er nagin fond da povers. La vischnanca bainstanta da Samedan per exempel ha bain intgins povers, ma nagins bains poverils da num. Perquai èsi là usit da rimnar tras la collecta da baselgia tant sco ch’igl è necessari per cuvrir ils basegns.
L’Engiadinais, e surtut quel da la part inferiura, è fitg bainvulent envers povers e tegness quai per putgà da trametter davent in murdieu senza al avair dà in’almosna – dal reminent ina remartga che sa lascha, tut en tut, applitgar sin bleras parts da la Svizra. Ins al dat paun e farina, giutta e sunscha, saiv, chaschiel e latg, gea per ordinari tge che quel dumandass, sch’igl è avant maun. Il pir è quest batlegim avant dis da festa, per pudair far sin lez di, tenor l’usit da la regiun, fuatscha grassa. Murdieuas van enturn tals dis en entiras gruppas a rugond per in pau sunscha u paintg e savend bun grà als abitants per lur buntad.
Questa buntad naziunala tiran er a niz vagabunds, mitschafadias e famiglias batlegiantas da regiuns estras, quai ch’els pon far tant pli tgunsch, essend ch’i manca la surveglianza poliziala. Antruras dapli che oz giravan er zagrenders tras il pajais ed eran buns da sa far bainvis tar la schlattaina feminina sco engiavinaders. En questa moda n’han els cugliunà e sblundregià betg pauc ils abitants da buna fai. Bain ha la Regenza engaschà uss policists per tegnair davent murdieus esters, ma malgrà quai traversan ina massa mitschafadias l’Engiadina ritga e generusa. Uschè ditg che betg tut las vischnancas dal Chantun prendan mesiras decididas per proveder ils agens povers ed allontanar ils esters, vegn questa disposiziun a restar senza success.
Er tals che van a rimnar duns d’almosnas portan mintg’onn ina brava summa or da la val. Blers dad els èn burgais chantunals, per part er Tudestgs e Talians e betg darar engianaders cun attests obtegnids cun rampigns u falsifitgads. E quai cumbain ch’exista dapi il 1804 in conclus da la Regenza chantunala ch’i saja be admess da rimnar duns d’almosnas cun lubientscha ed en la moda fixada da quella. En l’Engiadina Bassa vegnan talas persunas, cun lur attests ch’èn savens scrits en lingua latina u taliana, renviadas al plevon ch’è bun da leger lur scrittiras ed als trametta cun ina recumandaziun tar il president u chanzlist, dals quals els retiran per il pli ina contribuziun considerabla.
Igl è donn ch’il bel usit che na vegn pratitgà en nagin auter chantun da la Svizra uschè savens sco en l’Appenzell84, tenor il qual persunas bainstantas testamenteschan sin il letg da mort insatge per instituziuns d’util public e surtut per persunas basegnusas en lur vischnanca, è almain en l’Engiadina dal tuttafatg nunenconuschent. M’infurmond pli a fund davart quai, è la sceptica resultada dal fatg ch’i sajan per ordinari be ils fulasters che profitian da talas contribuziuns, betg però ils povers dal lieu, essend en bleras vischnancas il dumber dals fulasters basegnus bundant pli grond. Er po ina vischnanca u l’autra che n’ha betg anc pensà londervi d’endrizzar in fond da povers, vegnir perdunada cun il fatg menziunà survart, numnadamain cun quai ch’ella ha be paucs u insumma nagins povers! Ma sco ch’ins auda, duain tut las vischnancas da l’Engiadin’Ota disponer d’in post che s’occupa dals fatgs dals povers ed en intginas er esser avant maun fonds da povers.
A chaschun da mes viadi da return or da l’Engiadina sur il Scaletta, tras la bella cuntrada da Tavau, hai jau gì chaschun da discurrer cun in suprastant dal lieu davart l’organisaziun exemplarica dal poveresser, la quala furma in cuntrast ordvart ludaivel tar la situaziun en la gronda part da las vischnancas engiadinaisas. Questa vallada dispona numnadamain d’in fond fitg respectabel, dal qual ils tschains vegnan repartids tranter ils povers tenor lur grad da basegnusadad, uschia ch’intgins survegnan paun, farina, paintg e sal, auters da temp en temp in sustegn finanzial. Povers da vischnanca che n’èn betg abels da tegnair sezs animals, survegnan – sut surveglianza d’avugads – in tschert quantum saiv fitg bunmartgà. Schizunt d’in agen vin da povers en in tschaler endrizzà aposta disponan ils suprastants, dal qual vegn dà tenor basegn a povers malsauns.
Quest indriz uschè bel ed exemplaric furma il motiv che Tavau n’enconuscha quasi nagins abitants dal lieu che van per la murdieua, la quala vala per els sco dischonur. Ma tant pli mulestusa è per ils buns abitants da questa vallada il grond dumber da murdieus che derivan d’autras parts dal Chantun, en spezial dal Partenz, e dal Tirol, ch’emprovan da profitar da quest sustegn, uschia ch’igl ha qua, surtut avant festas, tegnairchasas che dattan a murdieus bundant dapli paun ed autras victualias che quai ch’els consumeschan sezs.85
XII. In sguard sin lur agricultura[edit]
Gia tar l’emprim’egliada ch’ins bitta sin questa bella vallada, ves ins cleramain che l’agricultura e l’allevament da muvel èn u duessan esser las duas funtaunas da nutriment per propi da ses abitants. Igl è pelvaira da deplorar ch’ils Engiadinais, munids cun bels talents, han drizzà lur activitad industriala surtut sin la fabricaziun da daletgs per la bucca da citadins maldisads en pajais esters, enstagl sin l’elavuraziun da l’agen terren, sin l’allevament da muvel e sin la cultivaziun da glin e chonv (la quala vegn deplorablamain considerada en l’Engiadina Bassa quasi be sco chaussa da pauc’impurtanza). Entras quai han els evidentamain manà natiers il declin da l’agricultura, uschia ch’ils fritgs che pudevan pli baud vegnir gudagnads dal terren pover e dal clima criv tras diligenza e spargnusadad, èn ids a perder tras emigraziun, tras luxus importà e tras isanzas estras. Ils bains han ins surlaschà a fittadins, l’elavuraziun da quels è daventada pli chara e pli nauscha, e lur racolta pegiurescha onn per onn.
Cultivaziun dad ers
En l’Engiadin’Ota èn ils lungs envierns, l’aura da naiv e surtut la pasculaziun inimis privlus da la cultivaziun dad ers. Tuttina vegniva anc arà ed erptgà en la vischnanca da Silvaplauna – en il clima che na lascha gnanc madirar ils tartuffels; ma gia dapi bundant 20 onns èn ils ers ids en. Da pitschn’impurtanza è l’ierdi che vegn anc ozendi cultivà sin la spunda sper Champfèr. Vuless ins però deditgar in pau tgira a quai, pudess ins far ina bella racolta en ils plauns in pau pli miaivels situads sutvart San Murezzan. Sper il vitg Cresta, che tutga tar Schlarigna, sun jau fruntà sin in pau seghel, il qual n’era però da mez avust anc ditg betg madir. Insumma remartgesch ins en la vischnanca da Schlarigna anc vaira bler cultivaziun da granezza, cumbain ch’ils ultims onns èn blers ers vegnids transfurmads en prads.
Ierdi e seghel vegnan cultivads il pli savens, e da quels dus reussescha per ordinari l’ierdi il meglier, essend che la naiv che croda la stad smatga savens ils lungs monis dal seghel. Temp da racolta è en l’Engiadin’Ota il settember ed ins fa quint che l’ierdi portia 3–5 dubel, il seghel 10, 12–16 dubel. Per gudagnar seghel madir han ins applitgà la suandanta moda da cultivaziun, la quala vegn er imitada en l’Engiadina Bassa cun success. Ins ara ils ers il matg e semna seghel ed arveglia. Quest’ultima crescha svelt e retegna visiblamain la creschientscha dal seghel, uschia che quel na po furmar naginas spias. L’avust, cur che l’arveglia flurescha, segan ins omadus sco pavel che fa dar bler latg, ed apaina che la naiv banduna la proxima primavaira las pradas, paradescha il seghel en la pli bella creschientscha e madira la fin d’avust dal tuttafatg.
En l’Engiadin’Ota cuntanscha l’ierdi be in’autezza da 1½ pes, ma tuttina è la granezza bler pli abundanta ch’en l’Engiadina Bassa pli miaivla, nua ch’ella daventa 2–2½ pes auta, ma vegn taxada a chaschun da stimaziuns cun intgins crizers pli bass ed è main tschertgada che l’autra. Ins pretenda ch’i sa chattian a Schlarigna ils ers ils pli avantagius da l’entira Engiadin’Ota, perquai che quels èn situads sin terrassas orientadas vers la damaun e mezdi e possedian ina sort da terra sco ils terrens da pradas planivs. Malgrà quai restan blers ers nuncultivads ed ils pretschs da quels crodan adina dapli, entant che quels da las pradas creschan visiblamain; uschia ch’ins po cumprar ozendi en lezza vischnanca ina tschuncaisma buns ers per 30 crizers, buns prads per 40 crizers e main buns per 30 crizers.
Senza nagin dubi è il motiv per quai da chattar en l’emigraziun; ins cumpra numnadamain bler pli gugent cun ils daners gudagnads granezza a l’exteriur e spargna uschia la gronda lavur ed ils custs da cultivar ils ers, ina lavur che vegn oramai fatga en absenza dal possessur tras schurnaliers sut la flaivla surveglianza da las persunas femininas en la famiglia, e n’è a la fin betg be chara, mabain er manglusa. Er vegnan las autas schurnadas e la dunsena a contribuir betg pauc ch’ins lascha ir en pli e pli ils ers che stuessan vegnir cultivads tras mauns esters. Uschia vegniva per exempel servì en intgins vitgs tenor vegl usit als medunzs ina spaisa che vegniva fatga da paun alv brassà, vin, chastognas, mel e paintg, la quala era bain tuttina gustusa sco chara.
Forsa è però er la cultivaziun ordvart nuschaivla la culpa che baininqual possessur da terren lascha nuncultivà ses er u al transfurma en prada, perquai ch’el è savens necessità da meder quel, pervi dal muvel che va enturn libramain, avant ch’il fritg saja madirà dal tuttafatg.
En l’Engiadina Bassa è il clima bundant pli favuraivel a la cultivaziun dad ers ch’en la part superiura; perquai cultivesch’ins là savens plitost da memia che memia paucs ers, quai ch’ha il dischavantatg che, per mancanza da grascha, las racoltas na pon betg esser fitg ritgas. La cumpart da granezza è perquai qua bundant pli bassa ch’en auters lieus, e l’ierdi vala bundant pli pauc che quel che vegn cultivà en l’Engiadin’Ota. I fiss perquai bain inditgà da transfurmar la terza part dals ers en prads e da ladar meglier quels.
Il seghel porta per ordinari il 6avel dubel ed en cas da buns ers e bunas annadas bain er il 9avel dubel; en la vischnanca da Ftan però be il terz u quart dubel. Ils abitants calculeschan la racolta da seghel tenor la suandanta relaziun: Ins metta 12 monas en in mantun; 6–8 da quests mantuns fan ina chargia; han ins survegnì cun scuder ina chargia 3 saumas, crai ins d’avair gì ina buna racolta. Ils champs destinads per semnar seghel vegnan per ordinari cultivads l’avust, semnads fin la fin da settember e tagliads il fanadur da l’onn proxim. I na vala betg sco dischavantagius, sche las chauras van d’enviern, cur ch’il terren è schelà, enturn libramain sin quels e mordan ils pizs dals sems ch’han cumenzà a chatschar; be la primavaira las è quai scumandà.
Er in pau furment vegn semnà e tgirà tuttina sco il seghel; essend che l’arsira entra pli savens en las spias da quel e ruinescha las pli bellas, cultivesch’ins però mo pauc e resta surtut tar la cultivaziun da seghel e ierdi. L’ierdi porta per ordinari il 6avel u 8avel dubel, e quai da la meglra qualitad. Ins al planta l’emprima mesadad da matg, suenter ch’ils ers èn vegnids chavads enturn ed arads cun bovs. Quel vegn per il pli medì il settember, sco il fain, lià in pèr dis pli tard en tailas e manà a chasa. En intginas vischnancas procedan ins en suandanta moda cun racoltar il graun: Ins taglia quel cun la fautsch fin giun plaun, al lia ensemen en grossas monas, mantuna 10–12 da quellas en furma da piramida e las lascha uschia, tschentadas si en retschas, setgar 2–3 emnas sin l’er. Manadas en questa moda en iral, crodan ils grauns ils pli gross gia cun squassar levamain las monas. Quest seghel u furment duai esser meglier ed obtegnair in pli aut pretsch che quel ch’ins survegn pir la fin d’atun cun scuder.
La suandanta atgnadad economica derasada en intginas vischnancas da l’Engiadina Bassa, merita da vegnir menziunada: Sa chatta il seghel en fluriziun e vegn temida ina schelira, sa renda il pur premurus magari cun l’alva sin ses er e cuvra quel cun fim. L’experientscha duai avair cumprovà – sco en vignas, uschia er en ers – ch’il fimentar bain planisà portia in niz evident. En la vischnanca da Ramosch sa rendan ins sin il segn d’in zain sin ils ers a fimentar. I duai quai esser in vegl usit ch’haja impedì a ses temp en la Guerra svabaisa dal 1499 ils imperials d’entrar en l’Engiadina. Ina dunna a Zernez duai numnadamain avair ditg als spiuns ch’i arrivian sin quests fanals sur il Flüela nà da Tavau las truppas federalas e grischunas, uschia ch’ils imperials han la finala desistì d’attatgar il pajais.86
Arveglia, la quala vegn adina cuschinada fitg loma, cultivesch’ins vaira blera en l’Engiadina Bassa, ma ins sa stenta memia pauc da mantegnair la quantitad duida. Sco che jau hai menziunà survart che quella vegn plantada ensemen cun il seghel e tagliada en plaina fluriziun, serva ella er ad extirpar il zerclim. Vul numnadamain prender suramaun en in er l’avaina selvadia, il senav d’er, charduns ed auter zerclim, alura semnan ins là arveglia; è questa creschida, sa chatta il zerclim anc en fluriziun; ins sega uss omadus ensemen e survegn en questa moda bun pavel che dat bler latg.
Er chonv e glin vegnan plantads en pliras vischnancas, ma be tant sco che mintga chasada dovra per agen diever. Tartuffels vegnivan pli baud plantads be en ierts; en il fratemp appreziesch’ins quels generalmain, uschia che la cultivaziun da tartuffels è derasada en bunamain tut las vischnancas da l’Engiadina Bassa. Ma la pumicultura è tut en tut quasi inexistenta ed ins vesa be qua e là intgins tschareschers. Essend che las plantaziuns vegnan per ordinari sfruttadas vi dal fritg e vi dal bist ed uschia savens lavagadas, starmenta quest fatg mintg’amatur da plantaziuns da puma; tant pli grondas èn las summas che van persuenter en la Vuclina u tras stgomi en il Partenz.
En l’Engiadin’Ota percunter è il clima bler memia selvadi per lubir la minima pumicultura, ed ins na remartga nagliur ina planta da fritgs, e schizunt ils tartuffels madiran be excepziunalmain. Ins als emplanta en ierts, nua che l’erva è struptgada e durant il temp da cura a San Murezzan strusch ina quarta aut e na steva gnanc anc en fluriziun. Gea, l’onn 1830 èsi stà il cas ch’ina ferma schelira ha lavagà la notg sin ils 21 d’avust dal tuttafatg finadina plantaziun da tartuffels. Meglier, gea singuls onns schizunt excellent, madiran las ravas, las qualas vegnan emplantadas en tut l’Engiadina e cuntanschan ina grondezza respectabla. Jau las hai schizunt chattà en il pitschen iert da l’ustaria sin il Malögia ed il pli davos en la Val Fex, pia là nua che la vegetaziun da l’Engiadina è la pli flaivla. – Per mancanza da sorts da legums sa servan ins qua e là la primavaira supplementarmain da giuvna erva da ravas e da puletg, da fegliascha e da giuvnas urticlas.
Er glin e chonv furman en l’Engiadin’Ota plitost ervas d’iert e vegnan quasi be emplantads ad emprova. Quest ultim hai jau scuvert en l’iert da la cafetaria a San Murezzan. Pli baud duai anc esser vegnì cultivà a Samedan, Schlarigna, gea schizunt plinensi en il vitget Maria sper Segl glin, e Kasthofer (en la scrittira numnada) vul avair vis il 1822 pliras plantaziuns. El remartga: «Ins al lascha però betg star fin ch’el è madir, mabain al taglia pli baud, quai che dettia be fibras tant pli finas.» Jau n’hai però chattà pli nagina cultivaziun da glin a Segl. Ina dunna da chasa cun experientscha ha sincerà ch’il glin reusseschia darar, dettia bler lavur e sa laschia retrair pli bunmartgà da Cuira e da la Bregaglia vischina.
Cultivaziun da prads
En l’entir’Engiadina Bassa pon ins far sin pradas ladadas duas racoltas da fain ad onn; ma il fain n’è per lunschor betg uschè aut e grass sco en il Partenz vischin u en autras regiuns dal Chantun. Essend che la gronda part da las vischnancas disponan sin lur territori da grondas surfatschas da far fain da munt, danunder ch’il fain selvadi vegn manà l’avust sin schlieusas en ils vitgs, è quest fain tratg natiers fitg d’engrà a lur allevament da muvel e tras quel a lur terren cultivà.
Per enritgir lur racoltas da fain, sa servan ils abitants da lingias d’aua, in med che la natira ha, surtut en regiuns alpinas, mess a disposiziun ritgamain a ses uffants. Cun agid d’in dumber da dutgs da naiv e da funtauna gronds e pitschens, ils quals na stalivan l’entira stad betg, pon ils prads en la val vegnir sauads fitg bain, sch’ins be sa dat bregia d’endrizzar bunas lingias d’aua. Quai para d’esser vegnì pratitgà en l’Engiadina gia da vegl ennà. Tenor ils documents avant maun sto il sauar ils prads esser vegnì fatg tenor tschertas reglas ed in urden statuì; pertge che mintga funs ha da di e da notg sias uras fixas cura ch’el vegn sauà. Gea, ins n’ha en pliras vischnancas betg be urdens statuids, mabain i vegnivan da temp en temp bain er tschentadas si guardias per prevegnir a tut engion.
Ins paja per la tschuncaisma bun prà 2 flurins resp. tar prads maghers la mesadad. Per ina chargia fain dovri 150 tschuncaismas funs e per envernar ina vatga quintan ins cun 8 chargias fain, ma uschia ch’ins metta a medem temp anc vitiers ⅓ strom. D’avantatg èsi ch’i n’è lubì sin ils funs da l’Engiadina Bassa nagina pasculaziun d’atun, mabain be da primavaira, essend ch’il terren vegniss uschiglio maglià giu da memia e lavagà. Dal reminent è gia la pasculaziun tempriva da considerar sco nuschaivla e forsa anc pli fitg che la tardiva, perquai che quella attatga il pastg apaina che quel cumenza a crescher e ch’il terren vegn zappitschà dal muvel cur che quel è anc bletsch e lom da l’umiditad da l’enviern.
Mender statti en quests reguards en l’Engiadin’Ota, surtut en la vischnanca Silvaplauna, nua che la pasculaziun sin terrens privats è tenor tschertas ordinaziuns admessa la primavaira a las chauras e la fin d’atun a las vatgas. Perquai na dastgan ins betg manar grascha sin las pradas avant ils 24 da settember. Da survegliar che quest’ordinaziun vegnia tegnida, è incumbensa dal chau-vitg. Er ils chavals passan sin ils funs cur che las vatgas èn davent, e tge donn chaschunan quels be tras las foras profundas ch’els chavan en il terren, ruinond uschia ils megliers prads. E cumbain ch’igl è scumandà a las nursas da passar sin ils prads grass, ruinan ellas tuttina quels fin ch’els èn cuverts cun naiv.
Uschè ditg ch’exista pia la pasculaziun ordvart dischavantagiusa, quai che vegn per da tuttas sorts verclas bain anc ad esser ditg il cas, na vegn il dumber dals funs cun duas racoltas da fain betg a sa laschar augmentar fitg ferm. Cumbain ch’il terren patescha savens la primavaira da sitgira e che sauaziuns fissan fitg necessarias ed èn er sa cumprovadas e stadas en diever tschientaners a la lunga, han ins tuttina l’ultim temp negligì quellas qua e là, ed i na dat nagin dubi che la creschientscha dal fain ha laschà suenter fitg ferm, essend ch’il terren dal lieu, en quest’aria che sienta, na supporta senza sauaziun strusch in’aura senza plievgia da 8 dis. Ins è bain sa quietà cun la stgisa che l’aua da muntogna saja memia fraida. Ma gist a questa negligientscha èsi d’attribuir che lur prads èn infestads da mieurs che fan grond donn. Il mender èn però ils salips (Gryllus migratorius) ch’arrivan en immensas schaumas nà da l’Italia e che furman, pervi da lur engurdientscha senza fin, ina sgarschaivla tribulaziun per la regiun en la quala els sa platgan. Intginas persunas pli veglias, cun las qualas jau hai discurrì davart quai, als considereschan en lur faussa cardientscha sco paina tramessa da Dieu pervi dals putgads dals abitants, ed jau hai pensà en quest connex a plirs passus da la Bibla, en ils quals ils profets dal Vegl Testament han tegnì avant quests animals a la naziun gidieua sco visiun terribla.
A Zuoz, sco regiun la pli miaivla da l’Engiadin’Ota, han ins er fatg repetidamain emprovas cun semnar ervas da pavel nizzaivlas sco traifegl, esparsetta etc.; ma mai n’han quellas ademplì las aspectativas, essend ch’ins ha stuì realisar ch’il clima criv dal lieu na lubeschia betg l’avantatg che quellas purschessan da pudair segar dapli giadas.
En la vischnanca da Silvaplauna stiman ins ch’i dovria en media almain 300, plitost 400 tschuncaismas funs per ina chargia fain a 343 pes cubic, e quai cumbain ch’ins pudess, cun cultivar meglier las pradas, gudagnar da 200 tschuncaismas ina chargia fain. Tgi che dat ses terren a tschains, survegn 2–2¼ pertschient; tschertins surlaschan quel er per la mesadad da la racolta.
En l’Engiadin’Ota cumenza la racolta da fain per ordinari vers la fin da fanadur e dura, tut tenor l’aura, 3 fin 4 emnas. Quest’impurtanta fatschenta attira en la vallada depopulada dals umens entiras rotschas da praders dad omaduas schlattas, ed in giast da cura a San Murezzan po observar la damaun marvegl da la dumengia da praders e dumengi’alva tschients da quels en ils pli divers costums e las gruppas las pli allegras a sa fermar enturn la funtauna. Pertge che dal Surses, Tumleastga, Tirol, Vuclina e Buorm tschertgan e chattan durant quests dis tuts qua ritga dunsaina e buna paja. Ins ha calculà che bain 1500 da tals esters sa trategnian durant plirs mais ad onn en l’Engiadina e mainian davent in bel daner or da la val. E quintan ins che mintga prader custia inclus sia schurnada almain 1 flurin e 20 crizers a di, sa lascha la summa calcular tgunschamain.
Il fain vegn chargià sin chars d’ina lunghezza da 7½ pe e d’ina ladezza da 3½ pe, mantunà betg memia ad aut, fermà cun tretschas da tgirom87 e manà a chasa d’in chaval u bov. A l’entschatta fai surstar da vesair ina giuvna dunna, savens vestgida a la moda, en rassa lunga e cun in chapè ornà cun bindels lads, il qual vegn ad esser immigrà pir avant paucs onns da Paris u Milaun, a passar sper il char da fain tratg d’in bov, la giaischla en ses maun dretg. Ma in pau a la giada sa disan ins a San Murezzan er a quest aspect.
XIII. Orticultura e selvicultura[edit]
En vista al clima criv e las pruginas che cumparan savens da mesa stad e che mettessan en via memia grondas difficultads a la cultivaziun e tgira da las flurs, fissi bain malgist da vulair spetgar en questa vallada alpina che Flora ornass ils ierts dasper las chasas a moda abundanta cun ses uffants plain colurs ed odurus. Vegn oramai discurrì qua dad ierts, sche dastg ins per ordinari be spetgar intginas ervas da cuschina e talas plantas che n’eviteschan betg il fraid u la schelira e vegnan plantadas en auters lieus en libra natira sin ils funs. Latiers tutgan chonv, tartuffels, ravas etc. che nus avain gia menziunà e ch’ins planta, sco ch’ins pudess pensar, en l’Engiadin’Ota be ad emprova en ierts, ma che creschan qua darar endretg, surtut tartuffels.
Ils monis da chonv, fava platta e tartuffels en il pitschen iert sper la cafetaria a San Murezzan stevan da mez avust 1830 anc en fluriziun, tegnend pass cun las rosas ch’ornavan l’iert da noss ustier premurà, en il qual nus avain er chattà frajas, ampuaunas ed uzuas che madiran per regla a medem temp. Las plantinas da cardifiol arrivan da Cuira – 18 uras davent – e creschan vaira bain en ils ierts dal lieu. Schizunt en il pitschen iert sper l’ustaria sin il Malögia – 5700 pes sur mar tenor Kasthofer – è vegnì plantà spinat, salata e giabus.
Deditgassan las Engiadinaisas in pau dapli attenziun e tgira a lur ierts e sa dustassan cunter il zerclim, il qual ellas tolereschan pir memia, sche stessi bain in pau meglier cun ils ierts dal lieu. Be a La Punt hai jau vis in iert sper la chasa d’ina ritga, giuvna dunna, en la quala la possessura cultivava cun la pli gronda tgira las pli bellas flurs. Quai cumprova ch’igl è, er en in clima criv, pussaivel da gudagnar da mamma terra baininqual bel dun, sch’ins be sa stenta avunda. A Laret, in vitget en la vischnanca da Puntraschigna sin via vers il Bernina, ha il possessur bainstant, landamma Saraz, endrizzà cun gronds custs in bel iert da flurs e da legums; er sch’el na vegn strusch a trair da quel in grond niz economic, fai tuttina onur ad el d’avair investì ina part da sia facultad en mirs, ornaments, picturas e sentenzias e d’avair embellì ils curts dis da la vita en questa moda innocenta.
Cun plaschair sun jau vegnì a savair recentamain che la passiun da tgirar e cultivar diversas spezias da flurs haja fatg bels progress ils ultims onns, uschia ch’ins frunta en tut las vischnancas da l’Engiadin’Ota sin ierts cun ornaments da flurs, las qualas basegnan però ina pazienza ed attenziun nunstanclentaivla, en spezial er cun las cuvrir diligentamain la saira sch’ina fraida notg s’avischina.
En quest lieu stoss jau anc far menziun d’ina pitschna, bella flur che na vegn bain betg tratga en ierts sco planta decorativa, ma ch’ins scuvra sin las alps da la regiun, antruras pli savens che oz, e ch’ils Grischuns stiman fitg pervi da ses niz. Igl è quai l’iva (Achillea moschata) che vegniva surtut pli baud duvrada sco fitg bun med per dischinfectar e guarir plajas. Medis sa servan qua e là anc uss d’in decotg da quella; en l’Engiadina però vegn anc oz fatg savens londeror, tras destillaziun e cun agiuntar zutger, in liquor ch’ins stimà per si’odur balsamica e che sa venda er bain en l’Italia e surtut a Venezia. Da questa planta fan er Scheuchzer ed Ebel menziun en lur scrittiras.88 E tgi n’avess betg exprimì durant ses segiurn en questa regiun il giavisch innocent d’er posseder a chasa en ses iert il semperviv (Sempervivum arachnoideum), ina flur alpina ordvart bella d’in cotschen glischant che dat savens en egl al viandant sin grip niv e terren magher.
Guauds
En l’interessanta scrittira da litinent colonel P.C. v. Tscharner, ‹Wanderung durch einen Theil der rhätischen Alpen etc.› remartga l’autur che l’entir urden da selvicultura e da guaud dals Grischuns sa restrenschia ad ina maxima pietusa: Be avair confidenza en Dieu! Quai na vala betg be per il Chantun en general, mabain per ils vasts guauds en l’Engiadina en spezial. Nagin rom da la cultura dal pajais vegn negligì dad els a moda uschè nunresponsabla sco l’economia da guaud. L’entira Engiadina è, u duess ins plitost dir uss era, ina vallada ordvart ritga da guaud, da la quala l’entira spunda meridiunala ed orientala era cuverta cun ils pli bels guauds da coniferas. Ed anc oz fissan las autezzas ornadas cun pigns, lareschs e schembers, sch’ils buns Engiadinais vulessan be deditgar als fatgs da guaud l’attenziun duida.
Pli baud furmavan quels il magazin da laina per las salinas a Hall en il Tirol, ma ins als tractava sco sch’els fissan indestruibels. Da ses temp faschevan entiras vischnancas cun ils gestiunaris da las salinas accords, tras ils quals per exempel la gronda vischnanca da Zernez cun ses vasts guauds s’obligava sur plirs onns d’als surlaschar il pli bunmartgà lur surabundanza da laina. Pelvaira na retiravan els, tenor stimaziuns fatgas, betg dapli che 8–10 crizers per tschuncaisma. Ils taglialaina dal Tirol arrivavan mintg’onn e manavan ils bists tagliads sin fastatgs bain fatgs d’ina lunghezza da 1 fin 2 uras en l’En ed als flottavan al lieu da destinaziun.
Uschia stevan las chaussas l’onn 1803. L’onn 1822 ha Kasthofer crititgà a chaschun da ses passagi quest maldiever pelvaira chastiabel. Ozendi n’èsi però betg pli uschia, e quai betg forsa perquai che scumonds guvernamentals avessan franà quest fraud irresponsabel envers la posteritad, mabain perquai che las tristas consequenzas da quest agir èn vegnidas visiblas ed als han fatg renunziar da cuntinuar sin questa via malprudenta. Pli precaut han agì en quest reguard tut las vischnancas da l’Engiadin’Ota, en spezial Schlarigna e San Murezzan, las qualas possedan, sche er betg gist surabundanza, sche tuttina avunda reserva da laina, ma han scumandà cun buna raschun tut export.
Ins pudess bain dir ch’en tals cas stuess ina sabia regenza chantunala, cun agid d’ordinaziuns severas, metter frain ad in tal sfarlattim ch’è da donn per generaziuns e generaziuns. Ma qua sa metta danovamain en via a tutta regulaziun a favur dal bainstar general la suveranitad dal pievel che prevala en il Grischun. Mintga vischnanca en l’entir Chantun considerescha numnadamain gia da vegl ennà ses bains communals, ed oramai er ses guauds, sco possess liber, dal qual els pon disponer sco ch’i para e plascha. Ins considerass oramai mintga ordinaziun d’in’instanza superiura en l’administraziun e surveglianza dals guauds sco intervenziun ostila en lur libertad e possess e na dess betg suatientscha a tala. Uschè ditg che ni il stadi intervegna ni las vischnancas da valladas organiseschan lur tagl da laina tenor tschertas reglas, uschè ditg na sa lascha betg pensar che quest maldiever pudess vegnir dirigì en ina moda u l’autra.
Igl è bain vair che surtut en l’Engiadina Bassa las vischnancas pauc populadas pudessan trair a niz tut il pli la mesadad da lur vasts guauds e stuessan perquai sa volver a la vendita e l’export da la laina che serva be a dar refugi als animals selvadis. Ins als faschess oramai entiert, sch’ins vuless tschertgar be en l’export la mancanza da laina che resulta cun il temp inevitablamain. Pia betg en emprima lingia en quai, mabain en la moda e maniera co ch’ils bists vegnan tagliads e vendids, e surtut en il tractament e la negligientscha posteriura dals guauds è da tschertgar la culpa. Vegnissan quests tagls numnadamain fatgs a basa d’ina planisaziun forestala, las surfatschas nivas implantadas da nov e scumandà a las chauras tutta pasculaziun, alura pudessan ils guauds da l’Engiadina Bassa daventar ina funtauna da ritgezza inexauribla, uschia sco che, cas cuntrari, quels ston furmar la raschun per la destrucziun da lur ritgezza da laina e daventar ina veritabla sventira per tut il futur.
Pli baud dapli che oz servivan ils guauds spess, nunpenetrabels da l’Engiadina Bassa als urs e lufs sco lieu da refugi. Betg darar penetravan els or da lur stgirezza e faschevan sin las alps vischinas visitas nungiavischadas che daventavan privlusas per las muntaneras. Per spaventar quests giasts nuschaivels eri savens necessari da trategnair da notg fieus da guardia. L’istoriograf Chiampell raquinta en si’istorgia retica pliras anecdotas che tractan cumbats cun urs ch’han gì lieu da ses temp, enturn il 1570, en l’Engiadina Bassa. Uss aud’ins be pli darar da quai.
Guauds privats na datti pia nagins en l’Engiadina. Mintga famiglia retschaiva mintg’onn sia provisiun or dal guaud da vischnanca; e schizunt mintga fulaster survegn sia cumpart, apaina ch’el maina ses agen fieu e presta sia contribuziun modesta als custs da vischnanca. Ina norma generala co che las vischnancas tractan ils fatgs da guaud na sa lascha betg statuir, essend che mintgina proceda tenor atgnas ideas, basegns e maximas. Ma tut en tut sa lascha pli u main dir ch’ils guauds da vischnanca vegnan partids en giuradas, guauds da laina da construcziun e guauds cumins. Quests emprims vegnan er numnads guauds serrads u guauds scumandads, perquai che nagin tagl da laina n’è lubì là. En guauds da laina da construcziun vegn be tagliada la laina ch’è necessaria per eriger edifizis, ed en ils guauds cumins ils bists ch’i dovra mintg’onn per il diever da chasa. Frauds da laina vegnan medemamain punids en questa successiun.
Famiglias che dumondan laina da construcziun u da brisch sur lur agen diever, pajan per ordinari il bist en relaziun da la lunghezza e grossezza; fulasters mintgamai in pau dapli. Tgi che vul eriger ina nova chasa, schlargiar la veglia u renovar sia stalla, paja per bist 1 flurin. En pliras vischnancas nua ch’ins tracta ils guauds cun in pau tgira, sco per exempel a San Murezzan, Schlarigna e.a., èsi scumandà da vender laina ordaifer la vischnanca, quai che vegn er punì en cas da cuntravenziun. La laina da brisch che mintga chasada basegna, vegn attribuida mintg’onn en sorts, e quai en sequenta moda: ils survegliaders da guaud elegian ina tscherta part dal guaud e designeschan 4–6 bists situads in sper l’auter cun nr. 1, auters cun nr. 2 etc., uschè blers sco ch’igl ha en il vitg chasadas. Sin in segn, magari er sin il tuc dal zain, cumpara mintga abitant dal vitg e tira, cur che ses num vegn clamà, in numer u ina sort, danunder che deriva er il num da questa laina.
A San Murezzan custa in pitschen char da lain chargià cun gronds fessels 20 fin 24 bazs, ed in lain da laresch da 10 fin 20 pes per far aissas 3 flurins.
Plantas da feglia na creschan nagliur en l’Engiadin’Ota, bain però en l’Engiadina Bassa. Ins chatta be inqual chaglia dad ogna, pitschens suvis cun coclas cotschnas, puma-culaischen, rosas selvadias, trembels alvs e saleschs nanins.
Percunter cuntanschan las coniferas en l’entira val in’excellenta creschientscha. Ma sco ch’i sa lascha bain pensar, ha la vegetaziun ses clers stgalims. Uschia para sin l’autezza da Malögia tut chalv e mort, pertge che plantas da laina na creschan qua naginas. Pli fitg ch’ins s’avischina però al bel Lai da Segl, e pli savens che sa mussan zunders, e pass per pass plantas cun bist aut, numnadamain lareschs, schembers ed intgins paucs pigns. Domineschan en la part superiura da la val schembers e lareschs, èn quai en la part inferiura pigns e tieus. Il pli grond dumber da lareschs en la vallada è da chattar tranter San Murezzan e Puntraschigna en il guaud da Staz, e tranter Segl e Silvaplauna, nua che questas plantas pon avair in’autezza da 70–80 ed ina ladezza da 1½ pe. Ins pretenda qua ch’ellas cuntanschian ina vegliadetgna da 300 onns e dovrian 50 onns fin ch’ellas portan fritgs madirs.
Cumbain che Ebel di ch’i dettia en l’Engiadina numerus guauds da schembers, poss jau tuttina dir cun segirezza ch’ins na chatta da questa bella planta nagliur guauds stgets, essend ch’ella sa maschaida per ordinari cun lareschs. Ma i fiss da giavischar fitg ch’il dumber creschiss, perquai ch’il lain, duvrà sco tavlegià da schember, pudess contribuir essenzialmain ad ornar stivas e chombras. Bain vegn fatga qua tut la vaschella da latg da quest lain, ma ins pretenda che quella survegnia pli spert sfessas che tala fatga da laina da pign. Plinavant derasa questa sort da laina in’odur caracteristica, empernaivla, sco nagin auter lain. Cun ils onns daventa quest tavlegià adina pli bel e na lascha entrar naginas chamulaunas. Vegn il lain però duvrà là nua ch’i n’è betg permanentamain sitg, per exempel en uigls, en la terra, sin tetgs u integrà en rempars d’auas, smarschescha quel svelt.
L’aviez porta fritgs en furma da cugn ch’ins numna nuschpignas; quellas na madiran però betg adina, mabain per part pir suenter 4–5 onns. Ellas èn ordvart gustusas e perquai fitg bainvisas en cumpagnias engiadinaisas. Oravant tut servan ellas a la schlattaina feminina dal lieu sco empernaivel passatemp, smatgond e giudend quella en grond dumber ils cocs dals sems.89 Damai che quellas han però in gust dad ieli, n’hai jau da mia vart betg propi pudì appreziar lur gust ed avess dà per lunschor la preferientscha ad ina nitschola. Bundant pli avantagius pudessi esser da gudagnar da quests sems ieli, enstagl d’als giudair be a l’ur, quasi sco passatemp, sco che quai vegn fatg qua bunamain en tut las chasadas.
La metoda co ch’ins las rimna e co ch’ins tracta en quest connex las plantas, contribuescha adina dapli a far diminuir questa planta uschè nizzaivla. Ins proceda en suandanta moda: In onn che las nuschs madiran, vegnan ils guauds da schembers mess sut scumond, vul dir che nagin na dastga metter avant il temp maun vi dals schembers e lur fritgs; alura vegn fixà il di, cur che la racolta po cumenzar. Tuttina van ils amaturs da quests fritgs e la giuventetgna plain quaidas adascus a cleger fritgs e maltractan betg darar las plantas.
È alura arrivà il di fixà, invada giuven e vegl il guaud, quasi sco ina rotscha guerriers. Cun questa chaschun tiran ins en la mendra vestgadira, raiva cun pes unschids cun grass dals bists plain rascha siador, e schizunt dunnas tiran en chautschas e sa stentan da pitgar giu las betschlas cun fists. Na vulan quellas però betg crudar, forsa perquai ch’ellas n’èn anc betg dal tut madiras, storschan ins la roma, rumpa giu las frastgas e destruescha en questa moda senza remischun las giuvnas betschlas che fissan pir madiradas il proxim atun. Intgins fraudaders da guaud èn sfarfatgs avunda da tagliar giu il spitg da la planta cun agid d’ina segir fermada vi d’ina pitga, quai ch’è bain scumandà, ma na vegn betg surveglià dapertut. Uschia sa metta l’entira societad la saira sin via vers chasa, naira en fatscha e vi dals mauns, la vestgadira stgarpada, e quai cun be pitschen gudogn, ma baininqual cun avair lavagà ina massa plantas e qua e là er per blers onns l’atgna sanadad cun esser crudà disfortunadamain. Gist ils pli giuvens e bels bists vegnan savens blessads e ruinads per adina tar ina tala invasiun.
En noss dis – cun ses luxus che prenda adina dapli suramaun – che vegnan consumadas dapli spaisas chaudas che pli baud, che mintga chasada vul avair si’atgna cuschina e ch’ins lava dapli ch’antruras, è il consum da laina er s’augmentà en l’Engiadina considerablamain. Pli baud chattav’ins bists da lareschs d’in diameter da bundant 3 pes; uss èn quels sa diminuids talmain che bists da 2 pes vegnan be chattads darar. Quels furneschan il meglier lain per far schlondas, ed er per bajegiar è il laresch adattà fitg bain e perdura en l’aua ed en la terra anc pli ditg ch’en l’aria. Gea, ins crai en l’Engiadina che las travs da questa sort da laina portian in pais ch’è diesch giadas pli grond che quel da travs da ruver. En in pajais, nua che tgirs e fols-chaura sa laschan cumpar bunmartgà, pudess er la scorsa da bists da laresch, sch’ins be vuless, attribuir bler ad endrizzar cuntscharias, surtut perquai che questa scorsa ha en la cuntscha bunamain la medema efficacitad sco la scorsa da ruver.
L’Engiadin’Ota, nua che manca, sco gia mussà, la cultivaziun da granezza, e che basegna medemamain sternim per las pradas ed en uigl, dispona en furma da las guglias lomas da questa planta che crodan la fin d’atun, in surrogat ordvart nizzaivel per il strom. Quellas vegnan alura er tratgas a niz stediamain dals abitants. En questa moda ha la providientscha divina gì tutta tgira per questa regiun povra da granezza.
Be ch’i resulta da quai in auter dischavantatg, al qual ins na metta qua, nua ch’ins enconuscha oramai nagin urden forestal, nagins terms: Cun sgrattar si las guglias crudadas vegn numnadamain disturbà fitg ferm la schermigliaziun dal sem ch’è zuppa sut quellas ed impedì il svilup dals chatschs giuvens e sensibels dals lareschs. Quai vala er per ils sems dals schembers. Pertge ch’il graunin zuppà ha basegn da quest ladim protegind e stgaudant, ed il svilup da la plantina vegn disturbà sch’ins retira ad ella cun in rastè questas guglias. Procediss ins però prudentamain e partiss in guaud cumin en plirs tagls, duvrond las guglias be en lieus nua che sa chatta laina da tagl e plantas ch’han gia cuntanschì ina tscherta fermezza – e ch’èn uschia main dependentas da quest ladim –, fiss il donn er main grond che quai ch’el è.
Na vul ins però betg sa drizzar tenor in urden reglà e betg avair en egl d’utilisar ils guauds tenor tschertas partiziuns u tagls, sto resultar da quai cun il temp inevitablamain ina mancanza da laina. Dal reminent na dastg jau betg emblidar da remartgar a la fin ch’il Cussegl pitschen ha dacurt nominà in inspectur forestal chantunal ed ha mess ad ir cun quest pass ina retscha d’ordinaziuns per in meglier urden forestal.
XIV. Economia d’alp e da muvel[edit]
Betg en l’emigraziun e preparaziun da pastizarias che lavagan il magun e bavrondas stgaudantas, mabain en la cultura dal terren e da las alps, en colliaziun cun l’economia da muvel, duess l’Engiadinais, tenor la posiziun natirala da sia vallada alpina, tschertgar ses avantatgs e sias ritgezzas per propi. I resta be anc da dir er insatge davart l’economia d’alp e da muvel dal lieu.
Las numerusas e per il pli bunas alps da questa vallada furman possess da vischnanca. Perquai che l’agen muvel na basta però betg per las chargiar dal tuttafatg, vegn per part er alpegià muvel ester e per part dà a fit pliras alps a nursers bergamascs. Dal reminent èsi ina lamentaschun generala, tant en l’Engiadina Bassa sco er en l’Engiadin’Ota, ch’il dumber dal muvel saja sa reducì cumpareglià cun pli baud. Il motiv persuenter vegn bain a furmar la ferma emigraziun e la negligientscha da la cultivaziun da las alps e dals funs ch’è resultada da quai. Ma i dat er en il Grischun opiniuns bain ponderadas che manegian ch’i na fiss betg prudent d’augmentar il dumber dal muvel, essend che l’allevament da muvel stoppia adina star en proporziun precisa tar la cultivaziun dals prads e, nua che la cuntrada lubescha quai, tar la cultivaziun dad ers sco ils auters basegns dals abitants.
Las alps s’extendan, a moda pli u main fritgaivla, siador fin a la naiv perpetna ed a las paraids dals glatschers. Ins las parta, sco en ils ulteriurs chantuns svizzers, en 2 fin 3 stgalims, ils quals vegnan pass per pass, sco ch’il pastg crescha, chargiads cun il muvel. Tranter il fund da la val e las alps per propi sa chattan las aclas, nua ch’il muvel vegn manà la primavaira, per ordinari il matg, anc avant ch’ins possia retrair cun quel las alps.90 En questas aclas han ils purs anc lur atgnas abitaziuns e stallas, nua ch’els passentan savens cun lur famiglias ina part da la bella stagiun. La quantitad da tegias dat a las aclas l’aspect da vasts vitgs. Nua che la cuntrada è però memia criva, mancan questas pastgiras d’amez dal tuttafatg ed il muvel munta dalunga da la vallada sin las alps.
Ins parta las alps en alps da vatgas ed alps da nursas; en intginas vischnancas han ins er alps da chavals. Las alps da vatgas vegnan sutdivididas supplementarmain, uschia ch’ils sterls (che na dattan nagin latg) sa chattan en las regiuns pli autas, las vatgas da latg percunter en las alps situadas pli a bass. Er las nursas vegnan per ordinari repartidas sin quatter partiziuns.
Ina chaschada consista per il pli da 40, 50 fin 60 vatgas che vegnan pertgiradas da trais famegls; è il dumber pli aut, vegn per regla anc pladì in quart famegl. L’aura e la vegetaziun inditgeschan il mument, cur ch’il muvel po vegnir manà en las alps, nua che quel resta circa ¼ onn, ma na vegn da notg en nagina stalla e survegn durant quest temp 4–5 glivras sal. Per pudair eruir en las alps la prestaziun precisa da mintga vatga, han ins adoptà la suandanta, sche er betg fitg precisa metoda da mesirar il latg: Otg dis suenter la chargiada d’alp e 3 emnas avant la stgargiada mulschan il chau d’alp ed il mastgaltg, che vegnan nominads aposta per quai, las vatgas, paisan il latg e determineschan tenor la relaziun da la prestaziun da mintga vatga la cumpart che tutga a mintga vischin. Mintga vischnanca ha si’atgna mesira, tenor la quala ella definescha la pastgira che tutga a mintga vatga, nursa etc.; er fixescha ella, quant ch’ha da pajar quel che chargia dapli muvel che quai ch’el avess dabun, u che cumpra la primavaira muvel per metter quel ad alp e vender puspè l’atun, u che vul tegnair a chasa muvel ch’è vegnì envernà utrò.
Il di da mesiras sa renda savens mez la famiglia en l’alp. Ins prenda cun sai ris, liongias, pesch, pastizarias, café, vinars etc. e sa divertescha cun gieus da cumpagnia. Mintga possessur va a prender sez ils products d’alp che tutgan ad el, alura va la cumpagnia encunter al til da purment cun flurs e cun bandieras fatgas da faziels da culiez e bindels che vegnan drizzadas si sin ils chars. Ils signuns survegnan cun questa chaschun da las mattas bindels e matgs flurs, e cur ch’il quint d’alp è fatg, furma in saut per la giuventetgna la finiziun da quest di da festa innocent.
Malgrà la curta utilisaziun da stad da ¼ onn da sias alps, envernescha l’Engiadinais bler damain muvel che quai ch’el metta ad alp. A quai attribuescha il fatg che blers prads, surtut en l’Engiadin’Ota, vegnan be ladads mintga dus onns e pon oramai er purtar be pauca racolta, essend che la gronda part vegn be segada ina giada e ch’igl ha blers prads maghers. Ins pudess crair ch’en vista a tals prads malcultivads, sco che jau n’als hai observà nagliur pli negligids che tranter Champfèr e l’En, stuessan ils buns Engiadinais trair en consideraziun da manar natiers ladim artifizial e profitar uschia d’avantatgs ch’ins enconuscha gia daditg ed applitgescha generalmain en auters chantuns ed ordaifer la Svizra! Gea, tgi vuless crair che, tenor la communicaziun d’in pur prudent da lezza val, ins na saveva fin l’onn 1807 anc nagut da las puschineras endrizzadas sut stallas da vatgas? Ed avess insatgi er vulì sa distinguer a ses temp tras in indriz uschè nizzaivel ed intimar auters da suandar ses exempel, avess ins be ris e fatg beffas.
Ma l’onn 1820 ha il landamma Rudolf von Planta a Samedan, il qual va tant en dumondas da scola e furmaziun sco er d’economia ordavant cun tutt’energia, laschà chavar sut sias stallas pliras puschineras e drizzar en tenor l’exempel da quellas en la Val dal Rain ed en l’Appenzell, uschia che la puschina cula dal ladimer en quellas. Il success na pudeva nunpussaivel mancar, e damai che ses funs han purtà suenter paucs onns ina racolta bundant pli gronda, stuevan s’avrir al tschorv ils egls, svanir pregiudizis ed in u l’auter sa sentir animà da suandar ses exempel. Deplorablamain è però il dumber da quels che mainan la puschina pli gugent sin giassa che sin ils prads anc adina vaira grond, ed uschia sa verifitgescha er qua l’experientscha frustranta ch’il bun sa madira en noss agir be plaun al fritg nobel! In effect negativ sin ils funs dal lieu po er avair il fatg ch’ils pli novs prads da la vallada sa chattan en mauns da fittadins, ils quals, essend betg sezs ils possessurs, n’applitgeschan er betg la tgira duida.
Las lamentaschuns davart la mancanza da ladim èn oramai anc adina tuttina vairas sco generalas, quai ch’è oravant tut er d’attribuir a la mancanza da strom. Surtut manca dascharina, damai che las guglias dal schember na smarscheschan betg tgunsch. Sch’ins rimnass però cun quità quellas dals lareschs, sientass la puschina cun agid da sternim manizzà fin e rimnass a medem temp il rument da las giassas ed empruvass durant in onn da promover la fermentaziun, na duessi avair nagina mancanza da ladim. In pau meglier vai en quest reguard en l’Engiadina Bassa, nua ch’i na manca ni strom ni dascharina; er qua fissi però pussaivel da ladar mintg’onn ils prads sch’ins be endrizzas puschineras.
Ma er qua, sco en l’Engiadin’Ota, na sa serv’ins betg da la puschina, la lascha currer or d’uigl sin via, e perquai ch’ins na procura betg per avunda plazza sin ladimer, èn ins sfurzà da bittar la grascha en mantuns sin via, en vischinanza dals bains, nua ch’ella sia or al sulegl e vegn lavada or da la plievgia. En questa moda cura tut la forza engraschanta davent senza vegnir duvrada. Quai vala gist tuttina per l’Engiadin’Ota, ed in tal aspect tschuf po l’observatur avair mintga di avant egl en vischinanza da San Murezzan. Remartgabel èsi che la vischnanca da Schlarigna engrevgescha schizunt tras ina lescha da ladar cun puschina. Quella scumonda da manar quella la primavaira sin ils funs, quai che po be avair l’intenziun da betg metter terms a la pasculaziun cumina!
Per facilitar ils mais d’enviern la producziun da chaschiel e paintg, s’uneschan savens en ils vitgs plirs tegnairchasa che possedan vatgas e laschan pervegnir per in tschert temp in a l’auter il latg. Tras quai eviteschan els che quel daventa asch, e pon preparar pli grondas magnuccas.
En l’entira vallada vegn tegnì in pulit dumber da chavals, ils quals servan surtut en l’Engiadina Bassa a transportar vin, sal, ris ed autras mangiativas, sco er a l’atgna economia. Il temp ch’ins n’als dovra betg, vegnan quels mess sin l’alp da chavals ubain chatschads la stad di per di sin pastgira. En l’Engiadin’Ota als cumpran ins per ordinari sin las fieras a Cuira, en l’Engiadina Bassa percunter cumpran ins chavals giuvens en il Tirol, als nutrescha però senza avaina, la quala ins na cultivescha betg qua. Mainan oramai giasts da cura cun sai lur chavals a San Murezzan, van quels mintga di cun ils ulteriurs chavals dal vitg sin pastgira e na survegnan nagin’avaina, sch’ins na maina betg cun sai quella da Cuira. Meglier vai en quest reguard cun ils chavals da l’Engiadina Bassa che vegnan, sco gia ditg, tegnids per transports commerzials. Quels survegnan en il Tirol durant il di pliras giadas avaina e stattan uschia bain.
Als chavals da sauma da l’Engiadin’Ota èsi lubì da la fin da mars fin l’entschatta da zercladur da sa trategnair 10 fin 14 emnas sin la pastgira dals arments da la Vuclina u da Clavenna; qua laschan ins sa paregliar quels e l’onn proxim fa la chavalla pulieder. En l’Italia Superiura èn ins da l’avis ch’ils pulieders che sajan naschids en l’Engiadina sajan pli resistents che quels da l’Italia; perquai pajan ins per quels en la vegliadetgna da 4½ mais savens gia 70 fin 80 flurins. Anc pli aut en curs è en l’Italia in mil alpin che deriva d’asens bergamascs e chavallas da l’Engiadina.
Ils portgs vegnan cumprads la primavaira en Vuclina ed a Clavenna, tegnids durant la stad tar las vatgas si d’alp, engraschads cun latg, scotga, cristgas e rasdiv manizzà e mazzads l’atun. Ils abitants dals pitschens bains purils al Güglia, en vischinanza da Beiva, cumpran a Clavenna purschels da 8 fin 12 emnas, engraschan quels sin lur alps ed als vendan cun gudogn en l’Engiadin’Ota. Medemamain nà da la Vuclina e da Clavenna vegnan manads portgs creschids, il toc per almain 20 flurins.
L’animal il pli nizzaivel ed a medem temp il pli nuschaivel da l’Engiadina furma la chaura. Er sche quai tuna curius e paradox, sch’èsi tuttina vair. Ella porscha numnadamain als tegnairchasa tras ses latg, charn e saiv e senza las minimas expensas, las victualias las pli indispensablas. Ella furma però er il pli grond impediment per la tgira ed il mantegniment dals guauds, uschia ch’ins l’ha bandischà en intgins vitgs tras conclus communal or dals guauds. En mintga vitg vegnan tegnids plirs tschient da quests animals, ed ils mais da stad, cur ch’ins na baiva nagin latg-vatga (perquai che las vatgas sa chattan ad alp), èn quellas ordvart nizzaivlas als abitants. En las famiglias che n’han betg gugent latg-chaura tar il café e prendan enstagl latg-vatga, sco a San Murezzan durant la stagiun da cura, sa servan ins d’intginas vatgas che restan a chasa, na vegnan betg manadas en las alps e che vegnan numnadas vatgas-chasa.
Il grond dumber da chauras che vegnan tegnidas en la vallada èn ordvart nuschaivlas per ils guauds, tras ils quals ellas vegnan manadas mintga di la stad per arrivar sin lur pastgiras. Pelvaira furman quellas in dals impediments principals per meglierar l’economia forestala; a favur dal mantegniment da 1000 famiglias povras scumondan resguards pli auts numnadamain d’applitgar consequentamain la teoria che fiss en sasez gista.
L’enviern vegnan ellas pavladas cun chatschs da schembers e da ginaiver, sper feglia d’ogna e fain selvadi che las vegn purschì en ils uigls dals vitgs, e cur ch’ellas vegnan mazzadas, vendan ins per il pli cun in pau gudogn las pels a Cuira, nua che vegn fatg da trais pels cuntschadas in satg, en il qual la granezza è protegida da l’umiditad.
L’entir chantun Grischun e surtut l’Engiadina possedan magnificas alps da nursas, na pon però betg chargiar quellas abundantamain ed oramai er betg trair a niz ellas a moda favuraivla. Davart quest impurtant sectur da l’economia publica è vegnì discurrì e scrit bler, en ed ordaifer il Chantun ed er da persunas dal fatg; ma per part è quai vegnì fatg a moda uschè cuntraversa e cuntradictorica91 ch’i vala la paina da tractar questa dumonda in pau pli a fund.
Kasthofer, l’enconuschent primselvicultur en il chantun Berna, il qual è però sa trategnì il 1822 be intgins dis en l’Engiadina, s’exprima en si’enconuschenta scrittira chaudamain a favur d’ina nobilisaziun da l’allevament da nursas en il chantun Grischun e surtut en l’Engiadina. El giavischa che patruns d’alp indigens sa mettian en concurrenza cun ils bergamascs per prender a fit las alps da vischnanca, essend che quellas vegnian surlaschadas per pretschs memia bass.
Quai sa laschass pelvaira udir, e sch’ins viandescha sur questas alps grondiusas, ritgas da pastg, ves’ins deplorablamain co che quasi tuttas èn chargiadas cun in dumber da nursas ch’è ⅓ u ¼ sut lur capacitad stimada. E sch’ins ponderescha ch’i pudessan vegnir tegnids plirs milli tocs dapli e ch’i sa laschass porscher a quels ils mais da stad nutriment en abundanza, sche pari pelvaira imperdunabel da betg profitar dals gronds avantatgs ch’in allevament da nursas augmentà purschess e da betg installar l’industria che para d’esser la sulet vaira en la natira da questa vallada alpina.
Il pli grond avantatg ch’in allevament da nursas augmentà e nobilisà purtass, furmass senza dubi la gronda quantitad da la meglra launa che sa laschass gudagnar uschia. Il pievel rural na duvrass betg pli currer suenter gudogn a l’exteriur, crajend da betg pudair far auter per mancanza d’occupaziun, mabain elavurass la launa en la val sezza e na procurass betg be a sasez tutta vestgadira basegnaivla, mabain pudess franc er anc furnir tals artitgels a l’exteriur. Blers umens che giaschan uss d’enviern marsch sin pigna u sesan ensemen a giugar, chattassan qua ina pussaivladad da lavurar durant l’enviern e da gudagnar insatge cun taisser ponn. E quants daners che bandunan uss il pajais per fabricats da launa, perquai che las dunnas, disadas da la moda da l’exteriur, portan pli gugent tailas franzosas ed ollandaisas che grischunas, pudessan restar en il pajais, sche la launa vegniss elavurada en la val sezza, quai che succeda fin uss be en pitschna dimensiun.
Tgi na vuless betg crair che quai sajan pelvaira avantatgs ch’ins na duess en nagin cas perder or dals egls, mabain contribuir da sia vart a s’appropriar da quels cun augmentar e nobilisar l’allevament da nursas tras patruns d’alp indigens. Jau confess che quai è er stà ditg mi’opiniun. Pertge che adina cur che jau veseva sin mias spassegiadas en las bellas alps da nursas sin il Güglia, Val Fex, Bernina ed en vischinanza da San Murezzan ils gronds avantatgs ch’ils nursers bergamascs eran buns da trair sin questas autezzas a moda fitg favuraivla, essend che lur accords da fittanza bunmartgads van gia dapi pliras generaziuns dal bab sin il figl etc. quasi a moda ereditara – tgi na vuless betg dir qua: vus buns Engiadinais, co ston ins deplorar che vus na realisais betg meglier voss avantatg e na chargiais betg cun atgnas nursas vossas alps magnificas, las qualas Dieu ha gea attribuì a vus per utilisaziun, betg però als Lumbards esters! Uschia hai jau pensà ditg. Ma pazienza! Suenter avair contemplà la vart da la glisch da quest maletg, duessan nus er drizzar noss’egliada sin sia vart sumbrivauna.
Damai che las nursas pon, pervi dals lungs envierns en questas regiuns alpinas, be far diever ¼ onn da las pastgiras e ston vegnir nutridas bunamain ¾ onn en uigl, sa dumondan ins cun tutta raschun: danunder vul ins prender il pavel, il strom ed il sternim ch’è necessari, e quai en spezial en l’Engiadin’Ota? Ins vegn bain a respunder ch’i duain vegnir endrizzadas dapertut las puschineras tractadas survart e rimnà d’atun en ils guauds in grond quantum dascharina che po servir sco sternim. Ch’i pudess vegnir meglierà en questa moda baininqual chaussa, na vulain nus betg snegar; ma che quai bastass a cuvrir ils basegns, e ch’i na vegniss da l’autra vart betg fatg memia grond donn als guauds cun sgrattar si la dascharina, na sun jau betg bun da crair. Vegn anc vitiers che la launa na pudess betg vegnir tegnida propi schubra cun sa trategnair uschè ditg en uigl, quai ch’avess sa chapescha in effect negativ sin la finezza da quella.
In segund motiv, daco che las alps dal lieu na sa laschan betg utilisar e chargiar uschè tgunsch tras purs indigens, furman las pajas memia autas dals famegls e pasturs che fissan da pladir e pli tard dals filunzs e tessunzs tar l’elavuraziun da la launa sco product principal. Tge èsi numnadamain che carmala mintg’onn in grond dumber da miradurs e lainaris, schurnaliers, filunzas dal Montafun ed in’entir’armada da giarsuns da tut las professiuns or da la Germania en nossa bella Svizra? Jau crai la ritga e buna spaisa e l’auta paja! E tge è bain il motiv, daco che la fabricaziun da ponn or da la launa indigena vul uschè darar reussir a l’intern dal pajais? Sulettamain quel che las autas pajas fan che noss fabritgants na pon betg concurrer cun la concurrenza da la Saxonia u Boemia. I sa laschassan allegar exempels dal chantun Glaruna e dal Toggenburg che umens ch’han mess ad ir ina tal’interpresa cun tut curaschi e las enconuschientschas da la materia necessarias èn sa manevrads in temp tras tut ils impediments, ma han la finala, per betg perder tut il sang, puspè stuì desister da quai.92 Ils lavurants tudestgs e boemians lavuran per pitschna paja e spaisa frugala, ma il Svizzer vul esser pajà sur tutta mesira!
In terz impediment è la finala da chattar en las difficultads che sa mussan cun vulair vender ils products da latg. Ils indigens na pon numnadamain tuttavia betg trair da quels il medem profit sco ils nursers bergamascs. Quests ultims pon transportar en l’Italia il chaschiel elavurà en nossas alps senza stuair pajar dazis d’import, entant ch’ils products svizzers ed uschia er ils engiadinais pretendan auts dazis per als pudair manar en l’Italia che furma il sulet lieu da vendita che vegn en dumonda.
Gugent suttamet jau mias ideas areguard ina tematica da tal’impurtanza a l’examinaziun conscienziusa tras umens dal fatg (che duessan però enconuscher las relaziuns climaticas e demograficas dal lieu), essend che jau n’hai betg discurrì qua sco econom, mabain uschia sco che la chaussa m’è sa preschentada suenter l’avair examinà ed avair discurrì al lieu cun persunas dal fatg.
Forsa poi esser per mes lecturs d’in tschert interess, d’als manar sin intginas da las alps da nursas da la regiun, a dar là in’egliada sin l’economia e la moda da viver dals nursers bergamascs.
XV. Ils nursers bergamascs e lur economia[edit]
Bleras vischnancas dal chantun Grischun e surtut da l’Engiadina possedan vastas alps ch’els na pon, per mancanza da muvel, betg chargiar sezs suffizientamain; perquai vegnan quellas fittadas a nursers bergamascs, sco che jau hai gia menziunà en il chapitel precedent.
Or da documents pli vegls sa lascha per franc cumprovar che nursers lumbards chargiavan gia avant tschientaners sco fittadins lur scossas sin las alps grischunas. Cumbain che lur moda da viver ed economia è gia vegnida tractada en pliras scrittiras, na vi jau tuttina betg sursiglir dal tuttafatg questa tematica ed er agiuntar ina u l’autra observaziun pli nova che jau hai fatg sin mes viadis sur il Güglia en lezza gronda alp ch’appartegna als signurs von Salis-Soglio en la Bregaglia.
La patria da quests nursers esters sa chatta per gronda part en las valladas bergamascas Seriana e Brembana. Dapi che la cultivaziun dad ers ed industria da saida èn s’augmentadas il novissim temp en l’Italia, duain els esser stads necessitads anc dapli da tschertgar da stad pavel per lur nursas en las alps grischunas. L’allevament da nursas ch’è derasà vastamain en las duas valladas numnadas, ha animà ils burgais da Clusone, in grond abitadi cun dretg da martgà en la val Seriana, d’endrizzar fabricas da ponn e da profitar dals avantatgs che l’allevament da nursas als purscheva.
Entant ch’il bab da famiglia passenta la curta stad sin questas alps tar la scossa, s’occupan la dunna ed ils uffants a chasa da la racolta da fain e da la pauca granezza che crescha en lur valladas selvadias. En questa moda è la vita da pastur ambulanta vegnida dada vinavant sur generaziuns dal bab sin il figl; e perquai èn la gronda part da quests pasturs er parentads in cun l’auter. Per prender a fit in’alp e chargiar quella, s’uneschan plirs possessurs e portan il niz ed ils custs en relaziun tar il dumber da las nursas ch’els contribueschan a la scossa. Betg be il persunal ch’els prendan cun sai, mabain ils possessurs sezs, surtut sche lur cumpart n’è betg fitg gronda, surpiglian alura las lavurs da famegl. Be il fittadin principal, numnà direttore u regitore, il qual ha d’organisar ils fatgs da fittanza e la cumpra e vendita da nursas, launa, chaschiel etc. n’è betg obligà da pertgirar las nursas e chaschar; ma savens sa participescha el tuttina da libra veglia a questas lavurs e procura en la tegia d’alp las lavurs principalas.
En tut lur far e demanar constatesch’ins la pli gronda punctualitad, premura, simpladad, modestadad e direzza. Lur caracter e lur entir exteriur han però insatge somber, brut e selvadi. Entant che auters pasturs chantan e jodlan savens, èn be d’udir darar da lur vart intgins tuns musicals ed èn els pauc communicativs, ma tuttina plain malizia e rampigns.
Durant lur temp si d’alp sa trategnan els l’entir di, cun excepziun da las tschaveras, e savens anc mez la notg en il liber tar lur scossas. Els portan tschops, librocs e chautschas fatgs da launa da colur cotschen brina u alva, ed ultra da quai gamaschas senza chaltschiels. Da malaura sa protegian els cun in mantè da launa alva. Els han taglià fitg curt ils chavels e fan tutt’attenziun da sa tegnair libers da parasits. Lur spaisa consista, uschè ditg sco ch’els sa trategnan si d’alp, mintga di d’ina pulenta d’aua, savens betg salada, fatga da tirc u farina da panitscha, la quala els prendan cun sai or da lur patria, e d’in pau chaschiel la damaun e la saira, il qual furma la suletta victualia, per la quala els dattan or qua da temp en temp in pau daners. Da lur agens products da latg giaudan els be il segund tschigrun amar e sin il viadi d’ir e vegnir latg-chaura. Paun, schuppa u autras spaisas na consumeschan els betg, uschè ditg sco ch’els sa trategnan en las alps da qua. Aua e scotga èn lur sulettas bavrondas, cumbain ch’els èn uschè ritgs ch’els pudessan giudair las tratgas las pli gustusas, sche lur spargnusadad na s’opponiss betg a quai.
Tant modests ch’els sa cumportan durant pertgirar las nursas areguard spaisa e bavronda, tant pli sfarlattus e smesirads areguard baiver e giugar èn il di dal Segner quels ch’èn en roda da visitar il servetsch divin en la baselgia catolica la pli vischina en la vallada.
Plirs dad els disponan d’ina gronda facultad e sa lubeschan be a chasa in meglier nutriment cun charn e paun. Ils famegls èn fitg povers e lur paja è cun radund 18 flurins ad onn uschè modesta ch’els na vegnan strusch da meglierar lur situaziun.
Uschè natirala lur vestgadira e simpel lur nutriment, uschè dir è er lur letg. En ina chascha da lain, purtada da quatter pitgas, sa chatta in pau fain vegl; quai è lur letg sut; lur tschop remplazza il plimatsch ed il mantè serva sco cuvrida. Ad ina moda da viver uschè malcumadaivla e dira sa suttamettan schizunt vegls da 70 e 80 onns ch’ins chatta magari tranter els. Cur ch’i fa chaud, sa rendan els per ordinari la notg cun lur scossas en regiuns pli fraidas; en la Val d’Avras ed en l’Engiadina fan els quai però be durant il di. Els na partan alura mai avant ch’il ruschè è sitg si. A mintga vischnanca han els da pajar insatge per quai che las nursas mangian durant percurrer quella.
Lur passagi sa splega en il meglier urden, e las nursas, giond en stretga rotscha e tut quietas, suondan il pastur che va ordavant. In tschivlar curt e giz è il segn da partenza, ed in pli profund, u in beschlar imità, dirigia las nursas durant il marsch. Duain ellas campar, sa ferma il manader, va en rudè enturn la scossa e chatscha ensemen las nursas pli lontanas cun tuns curts, furmads en la gula. Chatschadas ensemen en questa moda, restan ellas fin il segn da partenza. Consista l’entira scossa da 1000 tocs, accumpognan quella betg dapli che sis fin otg pasturs e latiers trais chauns dressads che fan fitg buna lavur e remplazzan mintgin dus umens.
Quests animals fidaivels als accumpognan adina ed han in pail spess e lung sco launa. A mintgin vegn affidà in triep nursas, las qualas el maina cun tutta premura a lur lieu da destinaziun. Il pretsch d’in tal chaun dressà correspunda a duas nursas. Lur nutriment furman cristgas ed in pau scotga nauscha, uschia ch’i als manca savens la forza en il cumbat cun urs e lufs en l’Engiadina Bassa. Be il sbragizi dals pasturs, il qual ils chauns cumpletteschan cun tutta forza cun lur giappar, intimidescha ils giasts betg envidads ed als necessitescha da sa retrair. Da tibas, sco che las dovran pasturs en autras regiuns, na sa servan ils Bergamascs da qua betg.
L’entschatta da zercladur arrivan els en las alps engiadinaisas e partan lur nursas dalunga en quatter trieps, ils quals na vegnan mai manads ensemen durant l’entir temp d’alpegiaziun, e che stattan mintgin sut ses agens pasturs. Crescha la muntanera però sur 1200 tocs, vegnan fatgas pliras partiziuns tenor la grondezza da l’alp: 1. Nursas che laschan tettar (numnadas nursas-mamma), en l’Engiadin’Ota però vegnan ils tschuts dalunga separads da las mammas tar l’arrivada; 2. Ils tschancs chastrads u nursas da maz; 3. Tschancs betg chastrads e giuvnas nursas-mamma; 4. Las nursas-mamma che n’han nagins tschuts che tettan e che vegnan mulschidas, ensemen cun intgins tschancs betg chastrads. Questa spartiziun duai avair l’avantatg che mintga triep po vegnir manà sin las pastgiras che correspundan il meglier a la natira dals animals ed a l’intent d’utilisaziun, e mintgin vegn er accumpagnà d’agens pasturs.
Sa chattan els lunsch davent da la tegia principala, han els atgnas tegias, ubain ch’ils pasturs fan da crappa in agen refugi; l’entir proviant vegn però conservà en la tegia principala, e chaschà vegn medemamain be là. Per ordinari abiteschan il paster grond ed il signun en quella, ils auters nursers be sch’els pertgiran en vischinanza. La tegia sa cumpona da trais parts. En l’emprima sa chatta la cuschina ed en la segunda la chombra da durmir, las qualas èn savens er unidas ad ina stanza. La terza furma il tschaler, nua che vegnan conservadas las provisiuns da latg e chaschiel.
La razza da questas nursas estras è bundant pli gronda che la nossa ed in tschanc chastrà da trais onns paisa bain tant sco ina mugia. Ellas portan il chau ad aut, han in nas crutsch e davent dal culiez fin il pez ina pel pendenta sco las vatgas. Er las ureglias las pendan giuador suenter il chau. Ellas beschlan en in tun fitg bass, ma en per il pli dal tuttafatg quietas, danor cur che las mammas cloman lur tschuts e cur ch’i dat naiv. En cas d’aura fraida e bletscha stattan ellas da stretg sper in crap u grip e restan qua immoviblas, schizunt sch’ellas, quai che capita mintgatant, vegnan cuvertas dal tuttafatg cun naiv. En cas da naiv memia auta ston ellas passentar entirs dis senza da mangiar e suttetg; malgrà quai vegnan ellas bundant damain savens malsaunas che nossas nursas maldisadas en las stallas chaudas, chamitschas.
Forsa fa questa moda da viver criva vegnir melanconicas las nursas bergamascas, pertge che mai na vesan ins a siglir lur tschuts. Nursas dal tuttafatg nairas èn fitg stgarsas tranter questa razza. Ma en mintga scossa datti per ordinari er intginas cun flatgs nairs. Lur charn è fitg dira, schizunt tar quellas ch’èn dal tettar davent vegnidas pavladas dus fin trais onns en l’Engiadina, ed ultra da quai betg fitg gustusa. A medem temp èn ellas vairas magliadrunas. Sch’ina nursa grischuna sa cuntenta en cas da basegn cun ⅒ envernanta (sch’ella vul prosperar stuessi però esser ⅛), sche dovra ina nursa bergamasca ⅕ u ¼ dal pavel d’enviern d’ina vatga. Sin las alps engiadinaisas quintan ils pasters bergamascs 15 da lur nursas sin la surfatscha da pastgira d’ina vatga; ma els na laschan alura er nagin lieuet nunutilisà.
Questas nursas bergamascas che vegnan tundidas duas giadas ad onn dattan blera launa, grossa, ma er groppa. Ins quinta tar mintga tundida en ina scossa cun 100 nursas ch’i possian vegnir gudagnads radund 200 glivras launa schubra. Ina nursa grischuna dat tranter ¾ e tut il pli 1½ glivras, ma launa bler pli fina. Quella che vegn gudagnada da las nursas ch’èn stadas a l’exteriur serva be – per exempel – sco ponn d’unifurma u per far cuvertas da letg; quests products vegnan elavurads en la val Seriana e vendids per 10 fin 30 flurins il toc.
Sa multiplitgar laschan ins las nursas ed ils tschancs bergamascs d’in onn, e quests ultims fin la vegliadetgna da 4 e 5 onns. Las nursas-mamma fan be ina giada ad onn tschut, 8 fin 10 emnas avant ch’ellas vegnan en las Alps grischunas, e partureschan mintga giada in tschut, darar dus. Per quest motiv n’è la razza ch’è resultada da nursas grischunas e tschancs bergamascs betg fitg dumandada en auters chantuns da la Svizra; er duain quellas dar pauc saiv en relaziun tar lur pais.
Il temp d’arriv e da partenza en e da las alps engiadinaisas na sa lascha betg dir ordavant, mabain dependa da l’aura, da la posiziun da las alps e d’auters facturs. Per ordinari il settember, suenter ch’il tschains d’alp è vegnì pajà punctualmain, ha lieu il marsch da return, e quai, essend las nursas corporalmain pli fermas, bundant pli spert. Da remartgar è anc ch’ils pasturs deponan per ordinari tar lur arriv ina garanzia, sinaquai che la vischnanca na saja periclitada en nagin cas. La tundida ha lieu a Borgosesia en il Piemunt; auters pasturs fan questa lavur er en la val Seriana ed en auters lieus. La lavur vegn fatga bundant pli svelt e tuttina pli precis che dals Grischuns.
L’enviern passentan las nursas en las planiras miaivlas dal Piemunt ubain sper Brescia, Crema ed en la part inferiura da Milaun, a las rivas dal Ticino. Qua vegnan prendidas a fit vastas tendas da prads e las nursas repartidas danovamain sco en las alps. La notg vegnan ellas però unidas a trieps e protegidas tras chauns, perquai ch’ellas èn exponidas qua bler dapli a ladernitschs che en las alps dal chantun Grischun. Be notgs fitg crivas vegnan ellas sut tetg, en stallas spaziusas, schubras e fitg ariusas. Da la grascha da nursas che vegn laschada enavos, sa serva la regenza per la producziun da salpeter, la quala ella dat a fittanza per in tschains considerabel. Persuenter lubescha ella a las scossas da pascular tscherts champs da stubla, plazzas da pascular e la feglia da tschertas plantas. Quai fan er tscherts proprietaris da bains, ils quals retschaivan persuenter dals nursers tschigruns.
Igl è pelvaira remartgabel, co che quests fittadins èn buns da chattar per lur nursas il nutriment tant da stad sco er d’enviern a moda uschè bunmartgada, e quai quasi senza metter pe en lur patria per propi. Èsi pia da smirvegliar, en vista ad in tschains da fittanza uschè favuraivel ed ad ina spaisa e moda da viver talmain frugala, ch’els daventan uschè ritgs?
Mintg’emna survegnan las nursas bergamascas duas fin trais giadas in pau sal. Las nursas ch’han la rugna vegnan curadas cun il suc buglì da las ragischs da giansaunas. En l’Italia, nua ch’ins na chatta betg questas ragischs, sa servan ins per la cura da feglia da tubac. Cunter la fevra lian els a la nursa in’ureglia stretg cunter il chau! Plajas e ruttadiras surlaschan els a las forzas curativas da la natira. L’animal litga sasez e la plaja u la ruttadira guareschan per ordinari svelt.
Quests rapports dattan apparentamain l’impressiun ch’il niz che quests pasturs tirian da lur nursas en furma da latg, launa, charn etc. stoppia esser grond e multifar. I vala perquai la paina da guardar in pau pli profund co ch’i stat propi cun lur avantatgs.
Sco gia menziunà survart, arrivan questas scossas suenter in viadi lung e strapatschant vaira smagridas en las alps engiadinaisas. Ma il pastg grass e frestg che spetga qua sin ellas, las fa bainbaud prender tiers en charn ed en forza.
Pli baud vegnivan mazlers turitgais e glarunais en las alps dal lieu e cumpravan da quests Lumbards lur tschancs grass, il pèr dals pli bels per 2 louis d’or; quels èn però stads davent dapi intgins onns.93 Tschuts e nursas chattan lur cumpraders en il pajais sez. In tschut bergamasc da 6 fin 8 emnas vala en l’Engiadina circa 5 flurins.94 La scossa separada dals tschancs da maz vegn manada 4 emnas pli baud giu da l’alp e vendida sin ina fiera bergamasca il toc per 10 fin 16 flurins. Il famegl paja dal gudogn il tschains da fittanza e returna cun quel puspè en las alps.
Considerabel è il gudogn che resulta da la launa. Quella ha quasi ina garanzia da vendita, essend ch’ils fabritgants da la val Seriana spetgan per ordinari gia sin quella. En il pajais na vendan els nagina, ma tar la tundida vegn quella sortida e lavada. Er il purment che vegn gudagnà dals products da latg surpassa per lunschor quel dals pasturs grischuns, perquai ch’ils nursers bergamascs economiseschan quel meglier. Ina fitg buna nursa dat mintga di be 5 fin 6 tschaduns latg, al qual vegn agiuntà ¾ latg-vatga e latg-chaura; malgrà quai survegn il product be il num dal latg-nursa. Per pudair far questa maschaida, prendan ils Bergamascs a fit bleras vatgas grischunas u mainan er cun sai da chasa chauras senza cornas che na pon betg pugnar las nursas, e quai var 10 fin 18 tocs sin 1000 nursas. Curius èsi che las chauras bergamascas na dattan strusch mez tant latg sco las grischunas. Las magnuccas dals Bergamascs èn radundas, han in diameter da 6 fin 8 poleschs, èn plattas sura e sut e paisan ca. 2 fin 2½ glivras. Questa pitschna furma vegn ad accelerar il process da madiraziun, uschia ch’els vegnan er pajads in e mez giadas pli chars ch’il chaschiel d’alp grass da l’Engiadina.
Il niz ch’ils Bergamascs tiran da lur products da latg è da respectar tant pli, essend ch’el deriva per gronda part da las vatgas prendidas en fittanza. Intgins nursers gudognan gia da la rendita da questas vatgas prendidas a fit l’entir tschains da fittanza. Auters laschan, per in tschains d’alpegiaziun, pascular supplementarmain en lur alp in dumber sitgs u chavals.
Da mintga chaussetta che vegn savens sbittada dals blers, èn els anc buns da trair in niz bain ponderà. Dal scrotum (satget dals testiculs) dals tschancs entirs che vegnan per la vita preparan els bursas u satgets da tubac empizzids alv che vegnan vendids per 6 bazs. Croda ina nursa a mort, rumpani a quella l’ossa e la pendan si plat vi da fists da laina. Tala charn setgentada a l’aria sin ils tetgs da las tegias u vi dad autas pitgas vegn cumprada en l’Italia, uschia ch’els cumpran er en il Grischun animals crudads, tractan quels en medema moda ed als vendan en lur patria cun gudogn. Per transportar lur effects persunals e products da latg, sa servani d’ina vaira gronda spezia da milets ch’els mainan cun sai or da lur patria, ed ils quals èn buns da purtar chargias tuttina grevas sco ils chavals da sauma grischuns. Tras il bun pavel alpin daventan quels fitg ferms e vegnan puspè vendids en l’Italia, sch’els èn vaira bels, per 10 fin 19 louis d’or il toc. Daspera na manchentan els betg da cumprar en il Grischun avant lur partenza vadels e taurs per manar quels sin ils martgads talians. Er en quest reguard fan els in gudogn considerabel.
Per pachetar las magnuccas fan els dals satgs da sal tirolais ch’els cumpran pli pitschens, mettan sura e sut ina rudella da la grondezza d’ina magnucca, mantunan tranteren il chaschiel e circumdeschan l’entira rolla cun schlondas. Lur sellas da sauma consistan da dus lungs satgs da tgirom en furma triangulara ch’èn nuads ensemen d’ina vart e pulstrads; sin quels vegnan chargiadas 3 fin 5 rollas da chaschiel da medema lunghezza, alura vegn messa suravi ina cuverta da letg u la pel d’ina nursa ch’è ida a la malura, lià ensemen tut e tschentà sisur l’avnaun da pulenta cun la palutta. Al lieu da tschintas da tgirom èn en diever be sughets sco cumet; quel vegn fermà davosvart vi da l’animal cun agid d’in fist che serva sco tschinta da la cua.
A questas infurmaziuns che m’èn vegnidas communitgadas, vi jau anc agiuntar intginas notizias areguard il gudogn che quests esters tiran or da las alps da qua. Quel n’è betg be grond, mabain als vegnan intginas alps apparentamain surlaschadas anc memia bunmartgà. Sco che mussan calculaziuns fatgas, na porta ina nursa durant ina stad betg dapli che 10 crizers tschains. Sche però in Engiadinais u insumma in Grischun metta en si’alp da vischnanca 1 vatga u 10 nursas dapli che stimà, paja el 3 flurins e 20 crizers, vul dir per mintga nursa 20 crizers u duas giadas uschè bler sco che l’ester paja per la meglra cuntrada d’alp.95 Uss è gia dapi in pulit temp il pretsch da la launa bergamasca e da las nursas creschida per dapli che ⅓; e las pajas dals pasturs èn medemamain s’augmentadas en il Grischun ed en spezial en l’Engiadina uschè chara. Ma tuttina sa cuntenta la gronda part da las vischnancas cun il vegl tschains da fittanza.
Igl è pelvaira donn ch’ils abitants da qua, sajan quels sesents en l’Engiadina u utrò, n’utiliseschan betg sezs las alps che Dieu als ha gea attribuì, saja quai cun muvel grond u cun nursas. Ma uschè ditg ch’els na fan betg diever da quest avantatg fissi tgutg, da dalunga vulair trametter davent lezs esters; pertge che a la fin finala porschan quests fittadins lumbards in tschains senza difficultads, dal tuttafatg segir ed en daner contant.96 Ma ins duaja guardar che quel na fetschia betg ir en malura l’alp ubain furmia in impediment per l’agricultura indigena.
XVI. Viadi da return en la patria[edit]
Cun gronds pass è s’avischinà il di da partenza; pertge che quant spert è a fin in temp da cura da trais emnas, surtut en empernaivla cumpagnia e da bun’aura? Per il pli sveglia il cumià il sentiment dolurus da stuair sortir da la patria u uschiglio d’in circul da chara, buna glieud. Precis uschia èsi ì cun mai a San Murezzan. Jau aveva fatg durant mes segiurn là l’enconuschientscha d’in pèr persunas detg interessantas, era surtut stà en contact cun in pèr da medemas ideas, uschia che jau hai propi bandunà navidas questa bella vallada e la funtauna ch’aveva puspè fortifitgà mia sanadad balluccanta. Ma l’uffizi e las relaziuns m’han clamà, ed jau hai dà suatientscha!
Ditg sun jau stà indecis, tge viadi da return che jau duaja prender; damai che las vias sur il Güglia, Crap Alv e Malögia tras la Bregaglia sur Clavenna m’eran gia enconuschentas, sun jau vegnì sin l’idea da viagiar da l’Engiadina giuador e sur il Scaletta criv ed in pau crappus tras Tavau e d’emprender a conuscher cun questa chaschun er questa bella cuntrada e l’empernaivel Partenz. Mias valischs hai jau tramess cun il mess da l’Engiadina a l’uffizi da posta a Cuira, hai pajà or a dretga ed a sanestra, prendì cumià da mes amis e ditg in cordial adia al char vitg da San Murezzan!
In bel di d’avust sun jau spassegià patgific fin Bever, nua che jau hai prendì cumià da l’apotecher Bovelin. Ad el aveva jau d’engraziar intgins cussegls salutaivels per mia sanadad, ed en ses cabinet zoologic e botanic aveva jau passentà pliras interessantas uras. Be navidas hai jau dà adia ad el. Strusch ch’ins ha vieut il dies a San Murezzan ed è entrà dal munt giu en il vitget da Cresta, sa sentan ins er translocà en in clima pli miaivel. Qua cumenza, sche er en dimensiun modesta, la cultivaziun da granezza da stad e da seghel, la quala daventa cun ir da la val giu adina pli ampla en il clima miaivel, e qua e là sa mussan a la riva da l’En er intginas chaglias da salesch e d’ogna ch’ins tschertga adumbatten a San Murezzan e plinensi.
Gia da lunsch envidan ils bels vitgs engiadinais amiaivlamain il passant cun lur chasas decorativas e vias schubras. Vuless ins pia applitgar sin ils vitgs da questa vallada l’impressiun ch’ins ha d’in vitg d’in’autra regiun svizra u tudestga, nua ch’ils ladimers sa tiran per ordinari per lung da las chasas e nua che merda e rument da tutta sort blochescha savens l’entrada, sa sbagliass’ins malamain. Anzi ston ins s’imaginar quels tuts sco citadinas avertas, schubras, salaschadas quasi generalmain, las chasas dals quals occupassan en mintga chapitala e citad residenziala cun raschun lur plazza. Er sa vestgeschan ils abitants dad omaduas schlattainas da buna maniera burgaisa e lur bainstanza na sa lascha sconuscher nagliur, sco gia mussà detagliadamain en in chapitel precedent.
I gieva vers saira, il retg dal di aveva quasi terminà ses curs ed era gia sa retratg davos il Güglia; las sumbrivas daventavan pli lungas ed uschia sun jau ma decidì da tschertgar albiert en l’amiaivel vitg da Zuoz. Bainbaud hai jau remartgà che mes ustier enconuscheva las isanzas e linguas estras e ch’el aveva passentà ses onns giuvenils e d’um a l’exteriur. El e sia dunna discurrivan bain tudestg97 e quai m’ha purschì la chaschun bainvisa da ma pudair infurmar tar els davart baininqual interessanta chaussa.
Quai che jau hai però er observà en auters lieus da questa vallada, è sa verifitgà en questa famiglia: Ils Engiadinais che returnan dal lontan puspè en la patria sa servan darar en lur tegnairchasas u sin il funs da las experientschas fatgas a l’exteriur, ni areguard la moda da construcziun da lur chasas per abitar pli cumadaivel, ni areguard il stgaudar lur stivas e cuschinas per viver a moda pli economica, ni sin lur funs ed ers per pudair trair da quels il pli grond niz pussaivel. Pli detagliadamain hai jau gia discurrì davart quai en intgins chapitels precedents. Pertge che tgi che entra per exempel en ina cuschina engiadinaisa – uschia èsi ì cun mai a Zuoz ed en plirs auters vitgs – e vesa il sguaz da laina evident sin las fuainas avertas, quel vuless prest buglir dal fel, essend ch’i na vegn pensà en nagina moda londervi da spargnar laina. Gist tuttina datti en egl er en auters lieus, co ch’els na sa servan en nagina moda da cumadaivladads chasanas ch’èn gia daditg vegnidas introducidas en auters pajais.
En la chasa da mes giast hai jau chattà il chalender appenzellais tudestg ed jau confess, da vesair quel en ina vallada dal tuttafatg rumantscha, nua che jau n’avess betg spetgà d’entupar quest vegl enconuschent, ha sveglià en mai ina tscherta brama suenter la patria. Anc pli remartgabel m’èsi però stà d’udir ch’i n’existia en la lingua dal lieu insumma nagina tala scrittira populara. Jau hai gia remartgà en l’emprim chapitel ch’i dettia be fitg paucas scrittiras en lingua rumantscha e che l’entira litteratura da quella sa restrenschia a tut il pli 30 cudeschs. Essend ch’igl è sa sviluppà dapi intgins onns tranter ils instruids da l’Engiadina in viv senn per la furmaziun dal pievel e da la giuventetgna, e ch’igl è sa sveglià a medem temp il giavisch da pudair dar en maun al pievel intginas scrittiras adattadas e nizzaivlas, sche cartess jau ch’in chalender scrit en lingua rumantscha fiss adattà fitg bain per quest intent. I sa chapescha che tut quai che po nutrir e mantegnair la superstiziun (ins pensia be a l’um zodiac) e surtut spassins marschs ed anecdotas cun dubel senn u schizunt maldeschentas ston vegnir laschadas davent dal tuttafatg.
Jau vom perquai en general d’accord cun quai ch’è vegnì ditg e giavischà avant intgins onns a chaschun d’ina radunanza generala da l’uniun da scola evangelica dal Grischun areguard l’ediziun d’ina gasetta populara.98 Be ma paress il pretsch da 20–25 crizers per 5 artgas memia aut. Suenter dapli che 30 onns experientschas sin la champagna, sun jau vegnì a la conclusiun che la populaziun rurala na sa stgauda per ordinari ni per il leger cudeschs ed anc main per il cumprar cudeschs. Damai che l’Engiadinais n’è, per mancanza da scrittiras, da vegl ennà insumma betg disà da leger, na vegn el strusch a vulair dar or uss persuenter daners. Ins al duaja perquai – quai fiss mes cussegl – dar en maun in fegl ch’ha gia acquistà da vegl ennà tar el il dretg da domicil, numnadamain in chalender adattà. Quel na dastga però betg custar dapli che 6 fin 8 crizers, uschia che er la chasada la pli povra al cumpra e vegn a chattar in pau a la giada plaschair da leger. Na succeda quai a l’entschatta er betg da vart dals vegls, sche fan quai ils uffants, e tras quels vegnan er ils vegls intimads da dar in’egliada en quests chalenders nizzaivels, instructivs e divertents, scrits en lur atgna lingua. Quai che na vegn betg gudagnà l’emprim onn, succeda en il segund ed ils suandants.
Per pudair tegnair il pretsch da vendita numnà uschè bass sco pussaivel, fissi alura bain cunvegnent che l’uniun da scola cirquitala da l’Engiadin’Ota ed Engiadina Bassa u ina persuna privata adattada sa resolvess a procurar l’ediziun e la stampa da quest chalender popular. I sa laschass bain far quint da betg be pudair cuvrir en questa moda las expensas, mabain d’er pudair far tras l’atgna chasa editura in pitschen gudogn per la cassa da l’uniun da scola cirquitala.
Quest’idea vegn er ad avair gì la Societad per promover il bun e nizzaivel a Basilea ch’ha mess en vista avant intgins onns in premi da 4–500 flurins per il meglier chalender popular. Questa societad ha cret da pudair cuntanscher il meglier pussaivel sia bella finamira tras in cudesch popular dal tuttafatg moral, nizzaivel ed adattà en furma d’in chalender. Ed uschia di er jau, ensemen cun l’um onuraivel ch’ha cusseglià en ina radunanza generala da l’uniun da scola grischuna in fegl popular d’enviern, ch’il pievel na s’accorschia gnanc en la moda descritta survart, co ch’ins haja la bell’intenziun per scola e chasa d’al dar insatge enta maun ch’er il pli pover possia s’acquistar.
Ma jau main danovamain, suenter quest excurs, la via enavos a Zuoz. I saja anc remartgà che jau hai puspè scuntrà qua l’allegher e scort pasler che sa trategna uschè gugent enturn nus umans e che fa il pli gugent ses gnieu sut noss tetgs, ma che na sa lascha vesair nagliur en las vischnancas superiuras da l’Engiadina. Il motiv n’è bain nagin auter che quel ch’el chatta qua per sai e sia famiglia dapli sems che en la cuntrada da San Murezzan e plinensi, nua che na vegn – sco gia descrit – cultivà nagina granezza.
Sutvart S-chanf, medemamain in vitg da grondezza e parita respectabla, hai jau bandunà la via principala e l’En giuvenil che m’aveva accumpagnà fin qua fidaivlamain, per ma volver successivamain vers l’aut Pass dal Scaletta. Ina veglia baselgia situada da la vart, numnada Chapella, cun in ospital ch’è uss però transfurmà en in’abitaziun privata, m’ha mussà la graschla senda che maina vers il vitget Susauna. Cun questa baselgia, uss abandunada, èn colliadas intginas remartgabladads istoricas che jau vi gugent communitgar qua. Enconuschentamain sa trategnan durant l’onn en l’Engiadina plirs tschients lavurants tirolais dad omaduas schlattainas, ils quals chattan qua lur ritg gudogn, ma na pon (cun excepziun da Tarasp e Samignun) frequentar nagliur in servetsch divin catolic. Quels han perquai drizzà avant intgins onns a la dretgir’auta la dumonda sch’ins n’als pudess betg conceder il dretg da tegnair en ina baselgia il servetsch divin. Gugent han ins vulì aderir a lur dumonda ed ha decidì d’als surlaschar Chapella. Ma il magistrat ha a medem temp exprimì il giavisch che la regenza lumbarda concedia il medem dretg als evangelics a Clavenna. Sin quai han els retschet ina resposta negativa, ed uschia è la chaussa ida ad aua.
A Susauna, in vitget insignifitgant che dat pauc en egl ed en il qual na sa mussa nagut da la bainstanza e nettezza dals ulteriurs vitgs da la vallada, fa il viandant bain d’anc baiver e mangiar insatge, da sa revegnir in pau e da tschertgar in guid; pertge che da qua davent fin la proxima ustaria a Dürrboden sa tira in trutg stentus sur il dies stip dal Scaletta en direcziun da Tavau. Ma tut quai dueva sa mussar sco vaira difficil; pertge che arrivà amez il vitg da bel cler di, n’hai jau ditg e bain remartgà nagin’olma sin via ed udì nagliur in tun uman. Gea, n’avess jau betg vis qua e là in giattel che durmiva sin fanestra u remartgà ina giaglina sper via, avess jau franc stuì crair ch’il vitg saja mort or! – La finala hai jau tuttina chattà adagur ina creatira umana, a la quala jau hai però be pudì dar da chapir cun stenta e fadia, ma servind da mimica e gests, tge che jau veglia ed intervegnir nua che sa chattia l’ustaria. Plaun a plaun è er cumparida l’ustiera, e quai m’ha gia quietà in pau. Ma mes giavisch da ma vulair rinforzar cun spaisa e bavronda dueva vegnir trumpà malamain, essend ch’i sa laschava obtegnair nagut auter ch’in pau vin cumin e paun nair dir sco in crap; ad in tal nutriment n’era mes magun, pupragnà cun buna spaisa a San Murezzan, insumma betg disà. La finala han ins mess sin maisa ina schuppa spartanica, ed uss èsi ì in pau meglier.
Quest abitadi, en ina distanza d’in’ura da S-chanf e baselgia filiala da Cinuos-chel, è pover en tuts reguards, tant areguard abitants sco possess, pertge che lur prads ed alps èn tuts impegnads als ritgs vischins a S-chanf ed ils abitants èn quasi be ils vasals da quels. La stad 1830 dumbravan ins en quest vitg betg tant pitschen mo 8 umens creschids, ed er quels sa chattavan tar mes passadi quasi cun tut las dunnas ed uffants en las alps a far fain. Perquai eran bunamain tut las chasas serradas ed hai jau gì bregia da chattar in guid sur la muntogna. Suenter insister ditg e bunas empermischuns, è la finala in giuven um stà pront da m’accumpagnar fin sin l’autezza, en ina distanza da 3 uras.
Nus avevan bandunà la povra ustaria da bell’aura e chaminavan uss plain curaschi da la criva muntogna siadora. Bainbaud è il sulegl però sa midà; il tschiel è sa cuvert, nivels ch’annunziavan plievgia èn sa sbassads pli e pli ed ans han enzuglià en ina tschajera fraida, accumpagnada adina dapli da plievgia e naiv. Quai ha engrevgià anc dapli il passagi sur l’autezza oramai stentusa, uschia che jau na dastgava strusch ristgar d’avrir ils egls. Adina pli ferm e selvadi curriva l’aua giu dad omaduas varts da l’autezza, furmond in pau a la giada in aual vaira furius. Jau hai gì fortuna che mes guid enconuscheva bain la via ch’era zuppada dal tuttafatg sut la naiv, essend ch’i fascheva uss l’impressiun sco sche tschiel e terra vulessan svanir ed ans zugliar en tschajera e naiv perpetna.
En tals cas pari da sa pajar sch’ins ha s’acquistà en giuvens onns in pau inschign en far gimnastica e fatg tras quai la membra in pau pli movibla; pertge che la via manava sur l’aua da muntogna ch’era sa rimnada baud a dretga e baud a sanestra, ma faschond en vista al dutg che creschiva ad in crescher betg pauc quità areguard la cuntinuaziun da mes viadi. Pliras giadas sun jau stà sfurzà da siglir cun tutta forza sur l’aua furiusa che daventava da minuta tar minuta pli selvadia e che vegniva rinforzada tras dutgs laterals. Senz’esser segir sche nus ans vegnian puspè a s’unir, hai jau bittà vi pliras giadas paraplievgia e bagascha e sun siglì suenter plain curaschi.
Finalmain m’èsi reussì da cuntanscher la tegia da nursers che sa chatta sin l’autezza, e la quala Heinrich Keller ha nudà correctamain sin sia charta da viadi cumparida il 1830, ma ha laschà davent en las proximas ediziuns.
Ma qua m’ha mes guid bandunà, suenter avair introducì mai, tut bletsch e tremblond dal fraid, en la tegia averta, exponida a l’aria currenta. Nagina supplica, naginas ulteriuras empermischuns da ma tuttina anc vulair accumpagnar fin las proximas chasas – che sa chattavan gea be anc en ina distanza da mes’ura – n’al han pudì muventar da restar tar mai e da ma manar vinavant. Cun la flaivla consolaziun che jau na possia betg pli sbagliar e che jau vegnia alura er, apaina ch’il tschiel sa sclereschia, a vesair profund sut mai la chasa dal Dürrboden, m’ha el vieut senza remischun il dies ed è svanì! –
Jau na sai betg descriver la tema che m’ha surprendì sin quest’autezza selvadia, bandunà da tut il mund, sesend qua senza cussegl ed agid en questa stalla averta, umida, e drizzond cun egliada sombra mi’egliada vers il tschiel grisch. Ma ins na duaja be betg perder il curaschi en tala tribulaziun! Baud ni tard vegn l’agid! Ed el è er arrivà tar mai! Suenter avair mangià in pèr buccadas paun dir e m’esser rinforzà cun in pau tschigulatta, hai jau gì il plaschair da vesair co ch’il tschiel ravgentà è plaunsieu puspè sa reconcilià cun la terra e m’ha laschà glischar ses sulegl da grazia. Jau hai dalunga fatg las preparativas per cuntinuar mes viadi, e cun plaschair hai jau pelvaira chattà adagur, schebain en gronda distanza sut mai, l’ustaria numnada, situada en la regiun da Tavau a 6150 pes sur mar. En ina mes’ura l’hai jau gì cuntanschì e pudì ma ruassar sper la pigna chauda, ospità d’ina famiglia servetschaivla envers viandants spussads e tut giuts. Uschia sun jau svelt ma revegnì ed hai, accumpagnà d’in auter viandant che gieva la medema via, cuntanschì la saira a bun’ura il Dörfli, sco che sa numnava il vitg situà en vischinanza da Tavau.
Ma ruassond jau qua en l’ustaria dals strapatschs, cun in excellent magiel vin vuclina e buna servitid, tranter – sco che jau crai – brava glieud cristiana, giond suenter en tutta calma a mes patratgas e mias observaziuns ed ordinond mes diari, vi jau anc manar ina giada il lectur en il spiert enavos sin la criva Scaletta.
Betg senza raschun porta quest pass che maina sur la chadaina da muntognas retica tranter l’Engiadin’Ota e Tavau il num Scaletta, vul dir pitschna stgala; han ins numnadamain surmuntà davent da Susauna radund dus terzs da la muntogna, arriv’ins tar ina sort stgala, la quala la natira sezza para d’avair stgalprà per levgiar il passadi. I vegn bain a parair pauc probabel, sche jau remartgesch ch’il transport da rauba sur sia furcla è l’enviern pli grond che la stad; ma igl è uschia: pertge ch’il vin ed ils auters artitgels da commerzi sa laschan manar bler pli tgunsch e pli bunmartgà sin schlieusas sur la muntogna. Mainan ils chavals da sauma granezza, alura succeda quai sur il Flüela. Jau vi profitar da la chaschun da nudar qua ina u l’autra chaussa davart ils berniers e lur professiun, infurmaziuns che jau hai d’engraziar d’in stimà ami qua en il Dörfli a Tavau.
Cunter bun pajament s’obligheschan ils abitants da Susauna da tegnair liber per in enviern il pass, e perquai sa preschentan d’atun ils berniers da l’Engiadina Bassa a contractar cun els davart quai. Ils abitants sa decleran pronts da tegnair a disposiziun in tschert dumber da chavals, sinaquai ch’els possian, cur ch’ils berniers arrivan en il vitg cun rauba destinada sur il pass, spedir vinavant quella. Adina cur ch’è crudada naiv nova, èsi lur obligaziun da sa metter sin via cun squadra suffizienta e munids cun ferms chavals ad avrir puspè il pass, quai ch’als vegn pajà en accord. Talas persunas numnan ins rutnaders e lur occupaziun rutnar. I sa tracta be da glieud engaschada per quest intent, la quala na dastga betg vegnir scumbigliada cun ils berniers sezs.
Mintga animal, numnà chaval da sauma, porta ina sella fatga da sparuns da lain, la quala penda dad omaduas varts lunsch giuador e cuvra il chaval dal culiez fin las costas davos; la part loma da quellas fin ils chaluns resta libra. Questas sellas vegnan be duvradas durant la stad e l’atun. Sin e vi da quellas vegnan las ballas da rauba, las qualas ston avair ina furma vaira regulara, repartidas e fixadas uschia che l’entir pais da 300 fin 400 glivras è equilibrà. Tut ils chavals da sauma portan in buccarè, per part per betg pudair tschiffar durant il marsch sper via erva u frastgas, quai che pudess tgunschamain retegnair in’entira colonna, per part per evitar ch’els tschitschian en durant strapatschs memia blera naiv. Il chaval che va ordavant porta ina gronda stgella u ina gronda brunsina. Ils ulteriurs sis fin set rollas da mesch sur il pez, las qualas tunan vaira dad aut. La chargia è per ordinari cuverta cun ina blatga da tscharada. In bernier maina normalmain ina colonna da 6 fin 12 animals, ed in bun chaval da sauma custa en media 15 louis d’or, è però darar en servetsch dapli che 8 onns.99
Questa professiun è bain lucrativa, ma savens er fitg privlusa. Mes guid ch’aveva gia fatg blers da quests viadis sur il Scaletta e ch’enconuscheva las difficultads ch’eran colliadas cun quels, m’ha sincerà che la squadra saja mintga giada sa rendida sin via cun il patratg: Nus giain vers l’atgna mort! Gea schizunt sch’ils berniers sa mettan sin via sut las meglras cundiziuns, cumenza savens gia a suflar suenter paucas uras in chaud vent dal sid (favugn) ch’als metta dalunga en privel da vita. Da las stremblidas en l’aria che derivan da la canera da la glieud, da las stgellas dals chavals u da stemprads en ils guauds, sa distatgan cun immensa forza lavinas, stiran suenter crappa, plantas, terra e tut quai che sa metta ad ellas en via e mettan uschia en privel da vita ils povers berniers, exposts al destin, cun chavals, rauba e schlittas.
Jau hai vis tar mes passagi cun agens egls las tristas restanzas d’ina tala destrucziun ch’aveva gì lieu qua avant in onn; e tuttina ha mes guid discurrì da quai cun in’indifferenza e quietezza sco da la chaussa la pli nunimpurtanta. Quai vegn bain a sa laschar attribuir a la disa ed al fatg che questas persunas èn savens necessitadas da cumbatter mintga di cunter stemprà, burasca e disgrazias e s’endireschan uschia, gea daventan bunamain indifferentas. Ossa da chavals e tocca da schlittas sfratgadas, butschins etc. sa chattavan anc en la profunditad; plirs umans da Susauna avevan pers lur vita ed auters avevan anc pudì vegnir chavads or da la naiv e spendrads cun stenta e fadia. Va il viadi però bain e na succedan naginas disgrazias tras lavinas, po vegnir manada d’enviern sin schlittas bundant dapli chargia che la stad sin ils chavals da sauma e gudagnà uschia meglier. Per 1 sauma vin, consistenta da 2 barigls, vegnan pajads fin sin l’autezza dal Scaletta u fin la tegia 2 flurins, fin giu en il Dörfli a Tavau anc 1 flurin supplementar. La stad percunter custa il transport anc ina giada tant, perquai ch’il viadi è pli stentus, il transport ha lieu sin chavals da sauma e mintgin na po betg purtar dapli che 2 barigls.
A Tavau sa chattan impurtants magasins da vin ed intgins commerziants da vin bainstants che fan en il Partenz, en il Montafun ed en il Scanvetg in commerzi da vin extendì, e quai cun ir a prender il vin a Susauna cun agens chavals, ubain laschond manar quel sco descrit. Dapi ch’è però vegnida construida la via da Cuira en l’Italia, è quest commerzi sur il Scaletta vers Tavau etc. sa reducì considerablamain.
En il Grischun sa chattan ils berniers ord vista morala sin in stgalim bass, essend che lur professiun ha in’influenza negativa sin lur entira moda da viver, da pensar e d’agir. Jau als hai inscuntrà sin via sur l’Alvra a Bravuogn, a Beiva al Güglia e, sco gia remartgà pli baud, a Parpan. Il consumar sur mesira vin e vinars als fa daventar apatics e mazza il sentiment per tut quai ch’è undraivel, endretg e bun. L’oziusitad ils dis ch’els ston restar a chasa per mancanza da transports da rauba, als surmaina al gieu e sveglia il regl da baiver, ed il fatg ch’els sa trategnan d’in cuntin sin via ed en contact cun glieud tuttina criva sco els, il cumbat nuninterrut cunter stemprà e naiv, fa resortir en els ina rubiestiadad dal caracter che s’exprima en blastemmar ed engirar, en maltractar lur animals, en dispita e baruffas tranter pèr. – Uschia stoss jau constatar en general suenter las experientschas fatgas; ma en onur dals berniers da Tavau stoss jau er remartgar che questa descripziun betg fitg favuraivla correspunda be a paucs dad els. Ils berniers da qua han bain er gugent il suc d’ivas ch’els transportan, ma sin aivrezza na fruntan ins betg pli uschè savens e baruffas datti be darar.
Agiunta: Il vin vuclina[edit]
Il vin vuclina, al qual jau stoss anc deditgar intgins pleds a la fin da mia descripziun davart l’Engiadina e ses abitants, è da considerar quasi sco suletta bavronda, da la quala sa servan ils giasts da cura e las famiglias bainstantas en la vallada. I renda onur als ustiers ed a las tavernas dal lieu ch’els – per ordinari e tant sco che jau sun vegnì a savair – desistan da vulair maschadar e lavagar questa grondiusa bavronda. Tuttina chattan ins quella be circa fin Cuira en furma pura e genuina, ed apaina ch’ella ha bandunà ils cunfins dal Chantun gia betg pli, per culpa dals commerziants e navigaturs sin il Rain.
Questa buntad oriunda dal vin, il gustus cumbinà cun il vigurus, surmaina però betg darar er il giast da cura da surbaiver, quai che po schizunt contribuir al malreussir da la cura. E n’è betg gia baininqual sa mess en viadi vers chasa senza avair chattà a la funtauna l’agid spetgà? Gea, na fiss alura betg forsa da chattar il motiv persuenter gist en il consum da questa ferma e viva bavronda? Jau crai che gist qua haja baininqual fadia d’observar il ‹ne quid nimis›!
Franc n’intervegn ins betg navidas inqual observaziun areguard la cultivaziun e distribuziun da questa bavronda nobla, stimada generalmain, che vegn schizunt messa a pèr al vin da Bordeaux, e che porta ses num tenor la provinza nua ch’el crescha. Ma avant che descriver curtamain quest product, duain vegnir dadas intginas notizias davart la constituziun fisica e morala da ses abitants e davart la bellezza da questa val.
La Vuclina d’ina lunghezza da 17 ubain 20 uras – tut tenor autur –, appartegna ozendi al Reginavel lombardo-venezian ed è attribui al guvernament milanais. Senza dubi tutga questa vallada tar ina da las pli bellas ed è, senza cuntradicziun, la pli fritgaivla en tut l’Europa, essend ch’ella dispona dals products da la Sicilia e da las Alps e cumbinescha il scharm da la natira taliana ed alpina. Lehmann100 ch’è sa trategnì là intgins onns, pretenda che quella furmia in pitschen paradis u possia almain cun raschun dar in’idea da l’Italia paradisica. Tant è segir che l’egl, che mida qua d’in cuntin tranter smirvegl e daletg, po tschiffar cun paucas egliadas in territori da bleras miglias. Pertge che la Vuclina furma in amfiteater pli grond u pli pitschen, tut tenor co che s’avra u sa serra la vallada, la bellezza da la quala na sa lascha betg descriver.
La riva dal flum Adda, vaira grond e ritg da peschs, las collinas, las valladas, las spundas, ils pizs da las muntognas èn cuverts cun baselgias, vitgs, bains, chamonas e palazs che paran quasi da crescher or da las vignas e guauds da chastognas. Sin las collinas las pli pompusas tronan ils represchentants grossatschs da la divinitad, pronts da bittar lur chametgs devastants tranter la muntanera superstiziusa. L’entira vart settentriunala da la vallada è in bain da viticultura nuninterrut, en il qual fighers, mandlers, chastagners, mailers da granats e murers dattan sumbriva. Reflectads milli giadas da l’auta grippa, nutreschan ils radis dal sulegl er sin la vart meridiunala champs semnads, vignas e ritgas pastgiras. La vallada sumeglia ina grond’era da violas che derasa sin tuttas varts sia bun’odur, cumplettada da la savur dal losch mail granat, dal rosmarin modest, da la magnifica rosa, dal mandel tempriv, da la feglia-buc semperverda che cuntanscha qua in’autezza da 25–30 pes e la laina da la quala vegn savens elavurada a flautas ed auters instruments.
En las planiras vegn cultivà furment, seghel, ierdi, avaina, arveglia, fava, tirc, panitscha, tartuffels e furmental. Las collinas èn cuvertas da sisum fin giudim cun vignas, fighers, mailers da granats, mandlers ed in grond dumber da la pli nobla pumera. Mintga er e mintga prada porta mintg’onn almain dus, savens trais, e magari schizunt quatter giadas fritg. Il murer nutrescha milliuns rasulaunas da saida, ed èn las vals lateralas vegn tgirà l’allevament da vatgas e sa chattan ritgas chavas da crappa e fundarias. L’apicultura è considerabla e giaglinom selvadi e domestic datti en grondas quantitads. A la vallada na mancan nagins dals products da la natira necessaris danor sal, e quel sa lascha procurar senza gronds custs.
In poet betg numnà, forsa Thiele, anteriur magister al filantropin a Haldenstein, dechanta la vallada en suandanta moda:
Ina tala cuntrada meritass d’er vegnir abitada d’in pievel nobel e lavurus. Ma quai n’è betg il cas. L’abitant da la champagna è pover e cultivescha, sa fundond sin la fritgaivladad natirala dal pajais, l’er a moda fitg negligenta. Ins al vuless numnar in animal da sauma obedaivel e disà a tuts strapatschs che lavura be per ses gentilum e per la preraglia en las claustras, il qual sto bunamain dar ensemen sut il pais da sia lavur e na dispona tuttina quasi da nagin agen possess. Anc oz, sco avant 100 onns, cultivescha il pur, zuglià en povras lumpas, sper sia chamona d’arschiglia cun fanestras da palpiri, ses funs fritgaivel, en furma d’er, prà e vigna; ma la racolta dal qual n’al fa nagin plaschair, perquai ch’al manca il sentiment dal possess segir che sveglia sco sulet en ils umans las forzas productivas.
Indifferentamain vesa el a daventar palidusas las pli bellas pradas, entant che ses er na tanscha betg da saziar ses uffants cun paun nair. Na disà fin qua da nagin meglierament, n’è ses tscharvè apatic er avert per naginas ideas innovativas. Sia suletta passiun è sia religiun, pertge che la smanatscha cun il diavel e l’enfiern, ch’èn stads uschè ditg en servetsch da la preraglia, e l’empermischun impertinenta da ses plevons d’al reconciliar cun il dieu, or da la misericordia dal qual ils pli gronds putgants fan in commerzi exclusiv, al mantegnan en in stretg circul da tema e rumper il chau areguard ses povers giudiments. Sias divinitads viventas sin terra èn – il patrun da ses bain, ses confessur ed il salter dal magistrat!
Avess il Vuclinais ina religiun purifitgada da la superstiziun, al prendess ins la mesadad da ses plevons opulents, sfranads, surmagliads, suttamettess ins quests veneraturs da Bacchus a la pussanza da las leschas e betg ad in uvestg ester a Como, ils ministers dal qual sa laschan tgunschamain corrumper, scleriss ins ses intelletg da Hottentot e stuessan ils mattatschs e las mattatschas emprender da leger e scriver. Mettess ins rempars a la luschezza dals gentilums cun lur ritgezza exorbitanta, mettess ins cunfins a la schicana dals advocats, franass ins si’inclinaziun natirala a da tuttas sorts excess – alura na dessi nagina glieud pli bainstanta e pli ventiraivla ch’ils abitants da quest pajais benedì uschè ritgamain da la natira.
Questa vallada magnifica dumbra uss ina populaziun da strusch 70 000 olmas ed igl è cumprovà suffizientamain che quella pudess nutrir cun ses products abundantamain almain 150 000 abitants. Cur ch’il Grischun era en possess da quest pajais, muntava la populaziun a var 100 000 olmas.
Il vin cotschen exquisit furma il product principal da la vallada, il qual vegn exportà per var 60 000 ducatas e consumà en il pajais en la valur d’almain 40 000 ducatas. Gia Lemnius, l’enconuschent poet d’epigrams e satiricher murdent, in Grischun, contemporan e grond adversari da Luther, ha chantà davart quest suc dad ivas squisit:
Quest vin, las ivas dal qual cuvran la vart settentriunala da la vallada fin ad in’autezza considerabla, pudess esser in dals megliers da l’Europa, sch’ins n’al suttamettess betg ad in tractament remartgabel dal tuttafatg fallà. Al Vuclinais va ina colur cotschen stgira sur tut, e per mantegnair quella, unfrescha el tut las autras caracteristicas. Dal reminent stat quel a pèr al meglier vin talian areguard ses fieu, sche er betg areguard sia dultschezza.
Si’excellenza cuntanscha el però pir tras l’emigraziun, numnadamain cur ch’el vegn tramess en regiuns fraidas e muntagnardas e conservà là, quai ch’al fa daventar in pau pli sblatg, ma er pli ferm. Da quai derivi ch’el sorta dals magazins da vin en l’Engiadina, a Tavau ed a Parpan a moda uschè squisita. En Svizra, ma oravant tut en il Grischun, al chatt’ins e baiv’ins en sia vaira qualitad e perfecziun.
Antruras tramettevan perquai ritgs aristocrats lur provisiuns en l’Engiadina, emplenivan ils tschalers da grip dal lieu e laschavan puspè manar enavos da temp en temp lur diever da chasa. Avant las revoluziuns franzosas dals onns 1790 al chattav’ins a Cuira ed en auters chastels aristocrats dal Grischun d’ina vegliadetgna da 100 onns e dapli, quai che n’è però betg pli il cas, dapi che questa bella cuntrada è vegnida prendida davent al Chantun.101 Pli vegl ch’el è, e dapli ch’el perda sia colur cotschen stgira e daventa cotschen brin.
Ins po s’imaginar tgunschamain che las vignas situadas en las meglras parts dal pajais han in pretsch tant pli aut. Propi custa ina tschuncaisma quadratica da 6 chalzers 4 fin 5 flurins, e tuttina porta il funs in tschains da 5 procent. Questa planta vegn cultivada en tut autra moda che en regiuns da vin tudestgas, e qua e là vegnan las vignas schizunt tratgas da las plantas siador e d’ina a l’autra, quai ch’augmenta considerablamain il dumber da las barloccas. Ils viticulturs che guardan dapli sin la quantitad che sin la qualitad, cultiveschan quellas però vi da pitgas bassas. Ma en questa moda s’accumuleschan las parts da terra, entant ch’ils sucs, dals quals vegn tratg il vin, ston sa sublimar tras chanals pli auts; uschia è quel, tratg da vits pli bassas, bler pli asch e schavi.
Ins chatta en Vuclina var 30 differentas sorts d’ivas. La meglra e pli exquisita vegn numnada Clavennasca e deriva probablamain da Clavenna. Ella dat il meglier vin, sch’ella vegn cumbinada cun in’autra spezia, rossola, la quala contribuescha a conservar e nobilisar il vin. Ma la meglra iva destinada per mangiar sa numna muscatellon d’Espagne e vegn be plantada en furma da spaliers bain situads. La barlocca cuntanscha la lunghezza d’in bratsch, las singulas ivas quella d’ina primbla ed èn dal tuttafatg ovalas; il suc è charnus, fitg dultsch e cun tempra da mustgat, la paletscha è satiglia, ils monis vi da las ivas fitg lungs, la feglia sisum verd stgira, giudim verd clera; igl è quai l’iva dal parvis ch’enconuscha be paucas da ses pèr. Be en l’Ungaria duai quella er anc vegnir chattada.
Ina buna vit dat in onn da ritga racolta quatter mesiras vin; pertge ch’ins chatta qua barloccas che portan 450 fin 460 ivas. En media quintan ins però cun 340. La vendemia cumenza per ordinari l’entschatta u da mez october. Ins lascha las ivas duas emnas en la tigna, las smatga alura e las torcla pir suenter 5 fin 6 dis. En questa moda perda il vin bain bler da ses fieu, daventa però cotschen stgir, al qual ils cumpraders da vin dattan la preferenza. En la chauda Vuclina na sa mantegna il vin betg ditg; perquai vegn el bainbaud manà en regiuns pli fraidas, sco gia menziunà survart. Tras quai daventa el dad onn tar onn pli sblatg, ma er pli ferm.
Quasi dapertut nua che vegn cultivà vin e fatg commerzi cun quel, datti er fabritgants da vin. Ins giaja a visitar intgins lieus al Lai da Turitg: il vin è là d’in bel tun mellen aurà ch’envida da baiver; ma è il magun flaivel ed in pau lavagà, han ins gia suenter l’emprim magiel mal il chau e mancanza d’appetit. Il motiv è ch’ils vins dal lai vegnan sulfurisads per cuntanscher ina bella colur. Il Vuclinais però n’è nagin fabritgant da vin e lascha sia bavronda – tenor l’expressiun dal lieu – sco che la dattan Dieu e la vigna.
Tuttina vegnan er producids vins artifizials e per part bavids en il pajais, per part spedids per auts pretschs a l’exteriur. Ina da las sorts las pli exquisitas sa numna vino aromatico u er vino dolce. Questa bavronda aromatica vegn fatga da las sorts d’iva malvasia, muscatella e d’ivas spagnolas che vegnan elegidas e racoltadas aposta. In’autra sort da vin sa numna vin da paglia; quel vegn medemamain pressia dad ivas elegidas, las qualas ins lascha siar intginas emnas a l’aria. Areguard fieu duai quel star a pèr a l’ungarais, areguard dultschezza al spagnol, gea anc esser superiur a la gronda part dals talians.
Donn ch’entran er en questa vallada sin questa bavronda gustusa inimis, cunter ils quals la forza umana na vegn betg da far bler. Igl èn quai la prugina, bulieus da ruina e tschertas spezias da baus (giargiagliuns).
Damai che la cuntrada è qua e là fitg spundiva e che las vits tanschan fin lunsch en la muntogna, na po l’um da la champagna betg sa servir dapertut da ses asen per manar la grascha en las vignas, mabain sto purtar quella cun blera fadia amunt si dies en in schierl. Savens sto quest turmentà lavurar a moda smesirada, s’exponind di e notg al sulegl, a la plievgia ed als vents, e pudend giudair be paucs plaschairs. Essend el latiers fitg malnet, sche vegn quai, ensemen cun las difficultads numnadas, ad esser il motiv, daco che la schlattaina masculina è en general fitg trida e posseda pauc captivant. Tranter ils nobels datti però fatschas vaira bellas, surtut sche lur perdavants stevan cun Grischuns en parentella lubida u nunlubida.
Las dunnas han quasi tuttas chavels brin stgirs u nairs che creschan lunsch giu en il frunt, nas aquilins, dals quals il piz penda però savens memia bass, lungs lefs sura, egls brin nairs dads en, ils quals expriman però fitg blera passiun, ina colur mellen brina, in sain combel e pes plats. Er ellas n’èn betg las pli schubras e vesan gia or cun 40 onns sco mammettas mez isadas. Damai ch’ellas ston numnadamain gia purtar d’uffant memia baud il schierl, restan ellas savens pitschnas e da pauca parita, ma darar struptgadas.
Il pur vuclinais sto parter ils fritgs da ses suaditsch e da sia dira lavur cun ses signur, cun il clerus e cun l’aua, vul dir cun auters pleds: Ina part da la racolta retira il stadi, ina ils spirituals, ina ha el sez per sia lavur e l’autra al engola mintg’onn l’aua. Fiss la terra betg uschè enorm fritgaivla, fiss ella populada pli spess – co pudess el supportar quai? Ma malgrà sia povradad n’è el tuttina betg expost tuttina ferm als strapatschs sco il pur polonais u russ. Il fittadin e schurnalier dal clerus en la Vuclina ha però tuttina ina meglra sort che quel dals nobels. Ils muntgs na sbluttan lur vasals betg a moda uschè tirannica, sche betg schizunt metodica, pertge ch’in entir corp è darar uschè infam sco in singul particular ch’incassescha ses tschains senza remischun per als pudair sguazzar; els surlaschan – er sch’i vegn sa lamentà dad aut dad els – lur funs sut cundiziuns fitg favuraivlas, protegian lur lavurants, als visitan en cas da malsogna, e confortan e sustegnan bain er lur famiglias.
Als abitants da la champagna na pon ins tuttavia betg renfatschar d’esser memia pauc diligents e lavurus e da sa dar memia pauc fadia; ma quai ch’els piglian a mauns è senza plan e sia stgerpa è simpla, groppa, manglusa, cun in pled quasi anc adina uschia sco dà en da l’emprim instinct. Schizunt il Vuclinais nobel na sa stenta betg da sa far valair en las scienzas ed en l’art. Entaifer il mund erudit n’ha el cuntanschì quasi nagin num. Ils paucs picturs artists tutgan adina be tar ils mediochers. En general na sa stenta il Vuclinais quasi insumma betg da meglierar sia situaziun e na sa lascha persvader da midar nagut, e fissan ils avantatgs anc pli che evidents.
Festas e gieus naziunals, divertiments ed usits particulars n’enconuscha quest pievel betg. Da festas naziunalas na sa el nagut dal tut. Ils gieus da cumpagnia parta el cun autras naziuns e cun il Talian en spezial boccia, ballon, morra, muetta etc. Dis da festa èsi usità che cumediants da Milaun e Vaniescha trategnan in temp il pievel, e qua e là sa furma er tranter els in u l’auter teater privat, al qual ins na po tuttavia betg snegar ina tscherta valur.
Annotaziuns[edit]
Indicaziuns bibliograficas[edit]
Translaziun integrala da Das Engadin und die Engadiner. Mittheilungen an dem Sauerbrunnen bei St. Moriz im Kanton Bünden aufgefasst, für die welche sich über dieses schöne Thal und seine Bewohner nähere Kenntnisse verschaffen und das dortige Sauerwasser mit Erfolg gebrauchen wollen, Freiburg im Breisgau 1837.
Licenza[edit]
|
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.
|
Transposiziun:[edit]
I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.
Public domainPublic domainfalsefalse