L'Amazona svizra

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
L’Amazona svizra  (1821/25) 
by Regula Engel-Egli


1
Derivanza, naschientscha e paupra giuventetgna fin la fugia ord chasa paterna l’onn 1774
[edit]

Mes geniturs eran savrins. Els èn s’entupads a Berlin. Oriunds eran els da Fluntern sper Turitg; là, al Sulserberg en il Vogelsang, sa chatta er lur chasa d’origin. Il tat da vart dal bab era lavurer da fabrica, els giudevan in bun num. A mes bab na plascheva ina tala vita ruassaivla insumma betg. El ha surlaschà tala a ses frar ed è ì viador en il mund tschertgond là sia ventira. El era in bel giuven, grond e bain creschì, ed è dalunga dà en egl als agents prussians. Uschia è el entrà en servetsch da la Prussia ed ha gì la fortuna da vegnir partì en la garda dal prinzi Heinrich, frar dal retg, nua ch’el è avanzà al primsergent.

Ses aug, mes tat da vart da la mamma, era Rudolph Egli, in fravi d’aur versà. El era maridà cun ina Wyssling da Stäfa. A chasa na tanscheva il gudogn betg. Uschia è el sa rendì in temp a Nürnberg, nua che mia mamma è naschida. Davent da là è el ì a Berlin. Là regiva Friedrich il Grond, in grond ami da l’art e dal militar. Ma mes tat e tatta n’han betg pudì giudair ditg lur ventira. Cur che mia mamma aveva set onns, èn els morts. La consorta dal marschal, cont Schwerin, ha manegià che quella mattetta haja bun spiert e bunas qualitads. Ella ha prendì en tgira l’orfna ed ha laschà scolar ella. Ina giada creschida, ha ella acceptà la matta sco camariera ed ella è restada là fin ch’ella ha gì 20 onns.

A Berlin pia han mes chars geniturs Heinrich e Katharina Egli chattà in l’auter, ina sentupada ordvart ventiraivla. Ina patria communabla, parentella en proxima vischinanza e ventiraivlas relaziuns da servetsch per omadus han effectuà grond’amicizia. Els avevan chaschun da pledentar in l’auter bunamain mintga di ed uschia è lur relaziun sa midada bainspert en grond’affecziun e charezza. Uschè spert ch’els han gì la lubientscha dad omaduas varts, èn els vegnids copulads en la baselgia da la curt imperiala a Potsdam.

Intgins onns han els vivì qua bain perina ed en ventira. La mamma ch’aveva giudì ina stupenta educaziun era ina maistra en tut las lavurs femininas. Ella enconuscheva tut las damas e princessas da la curt ed aveva lavur detg avunda e buna fadia. Er il bab steva bain en ses servetsch.

Trais uffants eran gia il fritg da lur lètg ventiraivla: Louise, Friederika e Jakob. Daco che mes frar ha retschet quest num zunt patriarcal, na sai jau betg. El aveva egls mirveglius, n’era oramai betg in figl da Lea.

Quella ventira famigliara è vegnida destruida en in dai tras l’erupziun da la Guerra da set onns. La garda imperiala è marschada sin il champ da guerra. Cun mes bab èsi ì a l’entschatta fitg bain, fin tar l’impurtanta battaglia sper Collin. Qua ha el gì la disgrazia da vegnir blessà grevamain ed è vegnì transportà a l’ospital. Damai che la reconvalescenza ha laschà spetgar in pau, ha el gì temp e peda da reflectar seriusamain davart la miseria da la guerra e la benedicziun da la pasch. Qua è el sa regurdà da sia chara patria, da la Svizra en pasch. Ed el ha cumenzà a laschar encrescher per la patria ed a far plans da desertar. Sa restabilì, avess el gì da returnar tar la garda dal retg. Ina damaun manca el simplamain. El era uschè segir da mitschar ch’el ha scrit il di avant a sia consorta a Berlin: «Jau fugel. Returna cun ils uffants en Svizra. Jau spetg a Turitg.»

La mort da ses um na fiss betg stada per mia mamma ina pli sgarschaivla nova che quella. Tut ses buns aspects eran svanids en in dai. Da ses bun gudogn dueva ella desister per ir vers in avegnir malsegir e sa render tut persula cun trais uffants pitschens da Berlin en Svizra. Tge decisiuns eran qua tut da prender. Ma il duair d’ina mamma e la charezza per il consort han gidà a surmuntar tut. Ella è sa remessa, ha preparà il viadi e bandunà Berlin. Sin viadi è ses segund uffant, Friederika, vegnida malsauna e morta. Tge tristezza!

Ma arrivada finalmain a Turitg cun ses dus uffants, n’ha ella betg chattà l’um ed era totalmain dischorientada. Ella è bain vegnida retschavida da tat e tatta cun tutta charezza, e tut ils parents sa sfadiavan da far ad ella tutt’onur. Ma malgrà quai era ella fitg tribulada. Latiers vegniva il fatg ch’ella na saveva svidar a nagin il cor. La glieud chapiva ella be malamain, ella sezza na chapiva betg pled da quest tudestg lavagà da Turitg.

Uschia ha ella passentà plirs dis. Finalmain han ins purtà ad ella ina brev da l’um da Vienna. In ambassadur da l’imperatur en Svizra ch’era vegnì a Turitg aveva manà quella cun sai. Ella ha avert la brev en prescha e legì. Ma enstagl da legria, è la tristezza anc creschida. Il bab era arrivà ventiraivlamain a Vienna e sperava da retschaiver qua senz’auter in pass per cuntinuar il viadi. Ma ins na deva betg tals pass a deserturs da la Prussia, avant ch’avair fatg tut il pussaivel da carmalar els en servetschs imperials. Magari laschava l’imperatura sa preschentar davant ella, sch’i sa tractava da quels ch’empermettevan insatge. Ella empruvava da carmalar tals en ses servetsch tras umilitanza exagerada e grondas empermischuns.

Quai è er schabegià cun mes bab. Maria Theresia era fitg impressiunada da quest grond e bel um, da sia furmaziun, da sias excellentas manieras ed enconuschientschas militaras. Ella ha envidà il bab d’entrar en ses servetsch ed ha vulì laschar ponderar sias offertas fin l’auter di. Quellas eran las sequentas: L’imperatura offrescha ad el ina plazza en la garda imperiala en il rang da colonel, quai sut la cundiziun ch’el daventia catolic.

El ha retschet il cumond d’annunziar quai a sia consorta e d’envidar ella da vegnir cun ils uffants a Vienna. Ella na duaja betg star mender a Vienna che fin uss a Berlin e.a.v. En cas ch’ella sappia sa decider da far quai, duaja ella sa render a Nossadunnaun. Là vegnia il prinzi-avat a surdar ad ella ina cambiala da milli flurins, per ch’ella possia far il viadi ruassaivlamain. «Tge?», cloma ella. «Jau duess vender il salit da l’olma da mes consort?» Ella ha prendì la brev ed è sa rendida cun quella tar ser antistes Wirz, supplitgond per in bun cussegl. Quel na l’ha betg relaschà senza consolaziun. Sinaquai è ella dalunga sa preparada per far il viadi a Vienna.

Ella è ida ad Ulm ed ha scrit pir davent da là ch’ella saja sin il precint da sa render sin il Danubi a Vienna, nua che l’um da la nav quintia ad arrivar quel e quel temp. I faschessi plaschair ad ella da pudair embratschar el gia tar la sbartgada. Il viadi è ì stupent. La nav è arrivada il di fixà en la citad da s. Leopold. Qua era er il bab immediat a bord per gidar la mamma a sbartgar. Datiers spetgava ina charrotscha cun dus servients. Els han prendì plaz ed èn sa rendids tar in grond hotel, nua ch’igl ha dalunga dà tschaina, essend ch’igl era gia tard.

Curt suenter tschaina èn mes geniturs sa rendids en lur stanza. Amez la baterlada privata è tuttenina s’avert l’isch, ed in vegl spiritual è entrà. El purtava ina chadaina dad aur cun ina gronda staila enturn culiez. El ha exprimì ses cumpliments envers mia mamma ed ha alura dumandà bainspert suenter il prinzi-avat da Nossadunnaun. Mia mamma è s’exculpada, ella n’haja mai gì l’onur d’enconuscher quest signur. Plinavant saja ella gist arrivada, anc adina en vestgadira da viadi e giavischia da pudair esser persula e.a.v. Il spiritual ha chapì il segn, ha savì ch’i na saja betg vegnì surdà ina cambiala a Nossadunnaun, ha fatg ses cumpliments ed è svanì.

Uss avevan ils dus conjugals da sa cussegliar quai e tschai suenter uschè lung temp ch’i n’avevan betg vis in l’auter. Mia mamma vuleva absolutamain sa bittar sezza davant ils pes a l’imperatura. Il bab ha laschà plaschair quai. Gia il segund di suenter si’arrivada ha la mamma laschà annunziar sia voluntad a sia Maiestad l’imperatura ed è vegnida retschavida dalunga.

Apaina entrada, vuleva ella sa bittar en schanuglias davant sia Maiestad; l’imperatura ha dentant ordinà graziusamain da levar si e da preschentar senza tema ses giavischs. Ella ha pia rugà per la grazia ch’ella possia returnar cun ses consort en Svizra, sia patria. Els sajan omadus commuventads da l’offerta plain grondezza che sia Maiestad imperiala haja gì la buntad da far ad els. Ma las cundiziuns che sia Maiestad roiala ed imperiala haja fatg, na sappian els nunpussaivel ademplir. Quai als scumondia la conscienza e.a.v.

L’imperatura ha bain tadlà els graziusamain, n’ha dentant betg pudì sa decider per in gea. A la fin hai gì num: ins vegnia alura a laschar clamar els. A chaschun d’ina segunda audienza ha ella retschet la decisiun graziusa da sia Maiestad, da dastgar returnar cun ses um en Svizra. Ils pass necessaris èn vegnids instradads ed a mes bab è vegnida surdada ina bell’indemnisaziun. Avend retschet quella, èn els partids uschè spert che mia mamma n’è betg stada da muventar da restar mo ina giada sur notg fin ch’els n’èn betg arrivads ad Augsburg. Ella temeva cuntinuadamain ch’ils Austriacs pudessan suatar els. Finalmain han els cuntanschì lur finamira ed èn arrivads a Turitg.

Il di suenter lur arrivada, gia la damaun, ha il bun bab laschà star la mamma cumadaivlamain a chasa ed è viagià tras las novas cuntradas viasi vers sia chasa paterna. Passond per las vias era el plain mirveglias sch’insatgi al enconuschia anc. Ma nagin n’al ha enconuschì, era el gea stà absent durant 28 onns.

Schizunt a chasa nagin che n’ha enconuschì el. I spetgavan il figl en ina bella mondura prussiana, el dentant aveva tratg en in auter vestgì. La veglia mamma era persula. Ella è vegnida en discurs cun il signur ester, ed els han discurrì dal figl che duai vegnir. Quai ha cuzzà in pulit mument. Ma alura n’ha il bab betg pli pudì sa retegnair. El ha piglià enturn culiez a la mamma cun ils pleds: «Jau sun quel, chara mamma! Jau sun Voss figl!»

Uss era la chara tatta prest or dal moni dal plaschair. Gronda legria è sa derasada tar ils geniturs e l’entira vasta parentella. Dapertut hai dà perdunanza. Ins fascheva concurrenza, tgi che dastgia vesair ils arrivads, vuleva laschar raquintar davart il grond Friedrich, davart il vegl marschal Schwerin e davart Maria Theresia e milli autras chaussas.

Bain eran els uss en la patria; la dumonda era mo, co ch’i duain sa nutrir. Mia mamma è bainspert stada enconuschenta en las pli noblas famiglias da Turitg ed ha dalunga gì lavur. Il bab, ch’è s’annunzià tar la regenza per ina plazza militara, ha survegnì ina scharscha sco adjutant. Ils signurs giuvens da Turitg han emprendì tar el da far exercizis militars; els furmavan in bel corp da cadets: unifurma blau grischa cun culier e revers cotschens, libroc e chautschas melnas ed in bel chapè da grenadier. Plinavant aveva il bab da far la mustra ora sin la terra. Ils purs temevan el, pertge ch’el era magari rubiesti e fitg sever durant il servetsch. E cur ch’el cumandava, eri sco sche la terra tremblass.

Mes geniturs avessan uss pudì esser ventiraivels, ma la ventira n’ha betg durà ditg. La mamma ha parturì l’onn 1759 in figl ch’ha legrà ils geniturs zunt fitg ed els al han dà il num Heinrich sco il bab. El ha dentant vivì mo in onn e nov mais. La dolur davart sia mort stueva esser anc pli gronda, damai ch’il figl vegl aveva gia gì la disfortuna da daventar dal tuttafatg tschorv.

Finalmain l’onn 1761 sun jau vegnida sin il mund sco davos fritg sventiraivel da lur lètg. Ins ha dà a mai il num Regula tenor il num da mia madritscha Regula Tauenstein, nata Nüscheler. Padrin era signur chapitani da chavallaria Rudolf Schultheiss. Jau na sun franc betg daventada ina bler pli pitschna martira che la devoziusa sora da s. Felix, er sche jau port anc oz il chau sin ils givels. Jau era in uman malsanitsch e flaivel che pativa savens da mal las giugadiras.

Strusch che jau aveva cumenzà ad avair la sauna raschun, sun jau daventada perditga da las terriblas dispitas da mes geniturs. La finala ha mia mamma bandunà il bab; scadin viveva dapersai. Ins po s’imaginar tge consequenzas sventiraivlas che talas relaziuns han gì per mes frar e per mai! Mes frar ha stuì laschar operar l’onn 1764. El era tschorv – ed è restà tschorv. Jau hai survegnì la virola ed hai latiers anc gì la sventira da perder padrin e madritscha. Tar els avess jau pudì spluntar per agid e cussegl.

E per finir il pli trist: Mes geniturs èn vegnids separads tras la dretgira. Paupers uffants che ston far tras in tal destin! Tge èsi che maina per ordinari a tala sort? Mes geniturs avevan omadus buna fadia ed avessan pudì esser ventiraivels sco quai ch’els eran a l’entschatta. Ma mes bab baveva senza mesira, visitava nauschas chasas ch’ins duess guntgir e spendeva là ses daners e.a.v. Quai porta dispita en il tegnairchasa sco quai ch’igl ha er purtà disgraziadamain a nus.

Dentant hai – Dieu saja ludà – tuttina er purtà a mai, almain per in temp, in pau glisch en quella trista stgiradetgna. Tenor cussegl d’in aut benefactur, dal statalter Escher, ha mes bab mess mai en ina chasa burgaisa dad orfens, nua che jau hai gì la ventira da pudair restar fin l’onn 1772. I n’era dentant betg la bella chasa nova dad uss. Ma jau hai anc gì la ventira da pudair midar chasa en la nova.

Igl era l’avust 1771, cur ch’il statalter sez a la testa ha manà il ludaivel directori da la chasa veglia e malsanadaivla (nua che nus paupers uffants avevan gì da patir fitg dal virustgel e d’autras malsognas) en in til pumpus en la nova. A quels signurs èn suandads ils dus preditgants, alura il signur bab dals orfens e la dunna mamma, lura ils uffants dus a dus e finalmain la servitid da l’entira chasa. En ses pled ha il signur statalter, l’onuraivel benefactur e protectur da la miseria e, sper il diacon Lavater, fundatur da quest nov edifizi, per il qual el ha pajà or da ses agen satg 40 000 flurins e merita perquai, grazia a ses senn patriotic e ses nobel patratg, da traglischar en l’istorgia da Turitg sco in David Pury e Pourtalès, manegià: «Quai è il pli bel di da mia vita, il di che jau hai giavischà gia daditg!» Quels pleds n’hai jau mai emblidà.

Ma jau hai gì da star mo anc in onn en questa chasa. Alura hani returnà mai a mes bab. Per l’ina n’era el betg burgais da la citad e per l’autra era uss terminà il reglament da guerra, en rom dal qual ses salari è vegnì augmentà generusamain, uschia ch’el pudeva uss sez avair tgunschamain quità da ses uffants. Co ch’el ha fatg quai, vi jau gist tradir.

Durant che jau era anc en la chasa dad orfens, era il bab maridà per la segunda giada: Ina dunna cun ina mascra da pietusadad (ch’era malgrà sia pietusadad vegnida bittada or da l’Uniun dals pietus che sa chattava da quel temp en la giassa dad Oetenbach), en sasez ina furia d’ina madrigna. Fin uss aveva il bab, malgrà sias flaivlezzas, gì gugent nus uffants. Dad uss davent èsi vegnì di per di mender. La nauscha dunna chapiva da tschorventar il bun bab uschia ch’el ha retratg cuntinuadamain sia charezza. Finalmain èsi vegnì uschia che nus na dastgavan betg seser pli a maisa cun ils geniturs. Ed ella cuschinava per nus mender che per ils portgs. Pli ch’ina giada èsi capità che nus avessan pudì mangiar crappa e laina da la fom, ma sias spaisas n’avain nus betg pudì mangiar ed avain pli gugent bittà ellas da fanestra ora.

Igl era glindesdi da Tschuncaisma 1774 (mes bab era ì a Baden en ils bogns) che jau avess duì recitar en l’ura da ductrina. Curt avant aveva jau survegnì in bel vestgì nov e ma legrava gia da purtar quel quest di. Qua ha la madrigna laschà dar en il chau da ma lavagar il plaschair. Ella m’ha dà da trair en in vestgì vegl ed isà. L’emprim hai jau supplitgà per il nov, alura al hai jau pretendì. Ella è vegnida vilada ed jau hai fatg il chaubotsch. «Vus essas ina nauscha dunna», hai jau ditg, «Vus n’essas betg mia mamma, jau na renconusch betg Vus.» Alura èsi stà finì. Ella m’ha tschiffà sco ina furia per in bratsch, m’ha runà en ina stanza e serrà en. Jau era ina praschuniera.

La saira proxima spetgavan ins il return dal bab, e mes frar aveva gronda tema per mai. Cur che la madrigna n’era betg gist d’enturn, ha el avert l’isch, ha dà a mai dus bluztgers da Turitg ed ina mitga e ditg: «Fui, per l’amur da Dieu, fui! Cur ch’il bab vegn a chasa – vegns ti patangada!» Jau hai prendì mes pitschen proviant da viadi e mias pantoflas verdas enta maun, sun ma schluitada, uschia sco che jau era, bufatget da stgala giu e currida tant sco che jau hai pudì vers la punt da sbartgar. Qua hai jau tschertgà il navigatur da Stäfa ed al hai rugà per l’amur da Dieu da po prender mai fin Stäfa.

Quella miserabla mamma m’ha persequità talmain. Ed anc oz che jau na sun betg pli in uffant, na pudess jau strusch dir ad ella mamma. Jau aveva alura diesch onns, sun vegnida stuschada da chasa e patria. Qua avess jau franc chattà lavur e pli tard mia ventira. Tge trists onns che mudregian e martiran en la memoria mes onns avanzads. Tant fiss stà spargnà a mai! Dentant: ina buna cardientscha ed ina providientscha buntadaivla e chara che maina nus sco in bab, è il sulet che consolescha mai. Ella ha tegnì mai sidretg en tut ils mals e privels, en tuttas midadas da la vita. Ella duai esser mia channa fin mia davos’ura e tschentar mai bufatg en fossa fin che Dieu cloma nus tuts or da quella davant sia dretgira. Igl è stà la voluntad dal destin, igl è stà la veglia da Dieu. El ha duvrà quella madrigna nauscha per metter mai sin la via, sin la quala jau dueva ir tenor sia voluntad sabia, schebain nunchapibla. Ses num saja benedì.

Jau return dentant a mia raquintaziun. Il char lectur perstgisia en quels lieu la pitschna expressiun da mes sentir. Ed el vegn uss franc a sa dumandar, nua che jau vuleva pomai er fugir? Betg en l’Egipta – vi da gliez na pensava jau betg. Tuttina en ina terra, nua ch’i dat autas piramidas, betg erigidas d’umans – numnadamain en il Grischun. Pertge tschertgar protecziun gist en quella terra selvadia? Il motiv è che mia mamma era, suenter ch’ella era spartida, sa rendida en il Grischun. Maridada là ina segunda giada, era ella separada a moda inumana da ses chars uffants. Ella na sa sentiva betg bain a Turitg, ha vulì midar lieu e bainspert prendì dimora a Cuira.

Da quest center anora ha ella dalunga chattà renconuschientscha da las bleras famiglias noblas da questa terra ed è entaifer curt temp vegnida appreziada e charezzada. Jau hai cret da betg commetter in malfatg tras la fugia tar ella. Quants milli uffants n’èn betg mitschads d’in bab en furia tar ina mamma chara e miaivla?

Uss era jau a Stäfa, ma co cuntinuar? Jau saveva ch’il scrivant da Stäfa era parent insaco cun mia tatta da buna memoria ed hai spluntà tar el. Lez vuleva renviar bufatgamain mai vers Turitg, ma jau hai expressivamain vulì ir tar mia mamma. Il bun um era da l’opiniun ch’i na saja betg opportun da viagiar senza cumpagnia. Ed uschia ha el recumandà mai a l’um da la nav ch’aveva prendì mai fin qua. Jau sun restada quatter dis tar quella glieud ed hai fatg chaltschiel ad els per la dunsena.

Finalmain ha il scrivant chattà in enconuschent da Meilen che gieva cun ina nav fin Walenstadt per laina. El supplitgescha quel da prender mai ed agiunscha insatge per mes da viver. Uschia sun jau arrivada fin a Walenstadt. Mes manader è stà là trais dis ed jau cun el. El ha discurrì dal return e dumandà mai, sche jau na veglia betg vegnir cun el. Jau hai raquintà da mia chara mamma e che jau veglia ir tar lezza. La buna glieud da l’ustaria aveva survegnì gugent mai ed ha envidà mai da star cun els. Qua hai jau piglià tema ed anguscha. Durant il temp che nus eran stads a Walenstadt aveva jau duvrà strusch trais bazs per il da mangiar. Dapi che jau saveva che jau saja en ina terra catolica, serrava ina starmentusa tema mia gula ed jau temeva terriblamain per mia vita. Mo pudair davent uschè spert sco pussaivel!

Mes manader è partì e m’ha dà en num dal scrivant ina munaida da 4 bazs. Per quels daners n’avess jau betg pudì prender ina charrotscha fin Cuira. Pia sun jau – surlaschada per l’emprima giada a mamezza – ida a pe fin Sargans. Qua sun jau arrivada en ina miserabla cundiziun: Mias pantoflas eran isadas tras, jau gieva a pe blut, en in pauper tschop, ina rassa curta ed ina chamischa betg il pli schubra. Uschia sun jau muntada al chastè dal podestat.

Per fortuna era il podestat quel mument in da Turitg. Sia consorta era ina dama fitg buntadaivla. Ma er ella ha – suenter ch’ella aveva udì mi’istorgia – admonì mai da returnar a Turitg. Qua hai jau bragì senza retegnientscha – mes bab ma vegnia a sturnir... Jau veglia ir tar la mamma. La chastellana aveva sper ella ina figlia da pressapauc la medema vegliadetgna sco jau. Er quella ha bragì cun mai. La finala hani dà a mai insatge da mangiar ed han regalà a mai ina chamischa, ina bella rassa ed in pèr chalzers. E per finir ina pitschna bursetta da pender enturn cun duas munaidas da 4 bazs enzugliadas lien. Lura ha la chastellana ditg: «Ti na dastgas betg ir uss a Cuira. Tia mamma è da preschent a Malans tar il chastellan S. da Turitg. Là vegns ti a chattar ella.» Jau hai engrazià cordialmain per tut il bun, e la giuvna demoiselle E. ha anc gì la buntad d’accumpagnar mai in toc.

Cur che jau sun arrivada en la planira tranter Sargans e Ragaz giascheva il plaun palidus dal tuttafatg sut l’aua. Jau stueva passar tras l’aua che tanscheva fin schanugl. Ina tema senza paregl m’ha tschiffà, ed ella è creschida a la davosa anguscha, vesend da lunsch a s’approximond ina figura ch’ins na pudeva betg tegnair per in uman. Jau carteva ch’i saja in animal da rapina, sco quai che jau aveva udì ch’i dettia tals en muntogna. Jau hai cumenzà a far ferventamain uraziun ch’il bun Dieu ma libereschia e ma tramettia ses agid. In suaditsch fraid culava da mes entir corp ed jau sun vegnida uschè bletscha sur l’aua sco en l’aua. Finalmain hai jau udì insatge davos mai; jau hai guardà enturn plain tema e chattà in um a chaval ch’era gia damanaivel. Immediat sun jau ma fermada ed al hai clamà anc sin distanza: «Per l’amur da Dieu, signur, liberai mai! Vesais Vus tge che vegn encunter a nus.»

Il signur ha guardà tge ch’i saja che ma fetschia ina tala tema, lura ha el surris: «Igl è gea il signur pader chaputschin», di el, «ti na dovras betg avair tema!» Ma jau na pudeva betg ma quietar ed hai rugà vinavant: «Tegni po mai!» Entant era er il chaputschin arrivà tar nus ed ha baterlà amiaivlamain cun il signur. Alura ha quel er vulì mussar a mai ch’el na saja tuttavia betg in uman da sgarschur. El m’ha purschì in matg flurs artifizialas, il qual jau n’hai però betg vulì prender. Qua ha ditg il signur a chaval: «Prenda ellas e di engrazia, uschiglio lasch jau enavos tai e chavaltgesch vinavant!» Husch, hai jau acceptà mo cun dus dets il matg sco sch’el fiss in spinatsch ed hai fatg ina reverenza vers il chaputschin.

Ins è ì in ord l’auter. Il bun chavalier ha prendì mai sin ses chaval, e cur ch’el è vegnì a savair, nua che jau veglia ir, ha el dumandà: «Es ti lura forsa la pitschna Regula Egli che la mamma spetga cun brama? Jau n’avess mai cret che ti sajas uschè temelitga.» Igl era il signur apotecher Pauli da Malans che m’aveva liberà. Pertge che senza si’intervenziun fiss jau ma snuida da la tema. El ha mess mai, ch’aveva entant februna, en l’ustaria da l’Um salvadi a Ragaz, ha laschà metter mai en in letg chaud e m’ha surdà a la tgira da quella brava glieud fin ch’ins vegnia per mai da Malans.

Il quità dal bun signur Pauli, il letg chaud ed il cordial tractament dals ustiers han bainspert recuperà mes corp, entant che mes generus liberatur ch’aveva anc da liquidar ina fatschenta, ha fatg prescha dad ir a chasa e da purtar la nova a mia mamma che jau saja arrivada fin Ragaz. Dalunga ha la chastellana S. laschà metter sut la charrotscha ed è vegnida sezza cun mia mamma a Ragaz per mai. O Dieu, tge sa revair che quai è stà! Nus eran omaduas plain larmas. E cur che jau hai raquintà l’entira istorgia dal viadi ed hai anc prendì or da mia tastgetta ils trais da 4 bazs entirs che jau aveva retschet a Walenstadt ed a Sargans, eran omaduas dunnas plain smirvegl. Jau hai ditg ad ellas co ch’igl era; sche jau avess gì anc pli gronda fom ni said, jau n’avess betg rabitschà sur il cor da cumprar er mo ina buccada paun d’in pasterner.

Jau era uss sut la rassa da la chara mamma e sun bainspert vegnida enconuschenta en tuttas famiglias grondas da Cuira e ses conturn. Dapertut vulevan ins vesair mai. Tschintg emnas èn passadas fin ch’il laschar encrescher per il bab è sa fatg valair e m’ha fatg malsauna. La moda da viver dals nobels Grischuns na ma vuleva betg propi plaschair. Per mai sco uffant era quella vita memia liada ed a mai mancava er la cumpagnia d’uffants. La chara mamma ha empruvà da persvader mai ch’ins na possia betg adina viagiar vi e nà. Jau duaja mo star tar ella. Ella veglia laschar far per mai in bel chapè nov e prender mai lura cun ella en ils bogns da Faveras. Tals zutgerins fan effect sin ils uffants ed jau sun puspè ma remessa.

Pauc pli tard è er mes char frar Jakob vegnì a Cuira. Er el aveva bainspert survegnì avunda da la madrigna suenter che jau era ida. El aveva suandà mai a Cuira, er sch’el era tschorv, gea el aveva chattà la via pli tgunsch che jau. Ma el era bundant pli vegl. Quest schabetg aveva stgatschà mes laschar encrescher. Da la fiera da s. Andriu èn dus martgadants da Turitg vegnids a Cuira. In dad els m’ha surdà mia vestgadira per giavisch dal bab. Uss hai jau savì che jau stoppia star a Cuira.

Mia mamma aveva uss d’avair quità per dus uffants. Ella ha fatg quai onurificamain per noss bun da corp ed olma. Uschia ha ella tramess mes frar a scola privata tar il plevon da la citad. Quel aveva da rinforzar el en la religiun e d’al preparar per retschaiver la sontga Tschaina. E per che jau na vegnia betg disturbada en mia scolaziun, ha ella surdà mai a sar plevon Grass a Zezras en dunsena. Da lez temp sun jau er vegnida confirmada. Uschia èn vargads trais onns e mez, senza ch’insatge pli impurtant capitia.

Ma la stad 1777 ans ha cuntanschì la nova che Küssnacht al Lai da Turitg saja vegnì inundà. Quai ha mess in spiert malruassaivel sco il mes en revoluziun. Jau hai exnum vulì vesair la devastaziun e cun quella chaschun er visitar mes bab. E quella giada n’han tuttas insinuaziuns gidà nagut. La buna mamma ha stuì suttacumber. Ella ha pachetà mia vestgadira en in satgados ed ha surdà mai per in marenghin al currier da Turitg.

Sin mes viadi hai jau ponderà cuntinuadamain tar tgi che jau veglia spluntar l’emprim. D’ir directamain tar mes bab n’hai jau betg ristgà. Jau sun ma decidida dad ir si Blatten tar il signur cusrin sutchastellan Notz. Apaina che nus essan sbartgads a Turitg, hai jau laschà purtar mia valisch tar lez. Cun cor palpitant sun jau arrivà in mument pli tard ed hai rabitschà or il «Bun di!» mo schenadamain. Il venerabel pèr vuleva gist sa metter davos maisa per il café. I han retschet mai sitgatsch ed jau steva qua en turpetg e tema. «Ve», ha il signur chastellan ditg en in tun in pau pli amiaivel, «ta tschenta qua e baiva café cun nus. Suenter vi jau discurrer dus pleds cun tai.»

Il discurs è bainspert vegnì en moviment ed è ì vi en in predi rigurus davart ils duairs dals uffants envers lur geniturs. Jau hai stuì recitar il tschintgavel dals diesch sontgs cumandaments e respunder tenor noss catechissem la dumonda: Tge pretenda Dieu en il tschintgavel cumandament? E damai che jau sun stada buna da respunder las duas dumondas senza bregia, hai parì al signur cusrin che jau na stoppia tuttina betg esser ina matta lavagada. Per ina tala tegnevan ins mai, sco ch’i para, dapi mia fugia.

Lura han ins tramess in mess tar mes bab cun il giavisch che lez vegnia si Blatten. L’emprima hurscha era vargada ed jau stueva temair main la segunda. Mes bab è cumparì vers las 10. «Es ti er puspè qua, ti...?», ed ha mess vitiers in trid pled. Jau hai vis dalunga ch’i n’era betg manegià uschè mal. Bain hai dà anc intginas admoniziuns vaira severas e gì num da tadlar inqual chaussa. Finalmain ha el ditg: «Sta qua fin saira. Lura vegn jau per tai.» Sa chapescha ch’el stueva l’emprim fullar via e preparar mes bainvegni. Che quel na dueva betg gist esser fitg cordial, pon ins cumprender. Il sforz che la madrigna vuleva far, n’è betg reussì. «Essas Vus er puspè en il pajais?», ha ella ditg sin mes salid. Quai è lura er stà tut. Sia gritta era uschè gronda ch’ella n’ha betg pudì tschanar.

Il bab ha lura cumenzà ad occupar mai, ha tramess mai tar il mazler ed a la fiera da legums e.a.v. Qua n’era nagut endretg, quai che jau fascheva. Dumandava il bab ella insatge, vegniva la resposta: «Dumandai la giunfra figlia.» Ed en quest tun gievi vinavant. Lura ha ella cumenzà a sa dispitar cun il bab. El haja empermess ad ella da far in testament en sia favur; en cas ch’el moria, crodia la facultad ad ella. Uss veglia ella finalmain quest testament e.a.v. A talas chaussas respundeva mes bab en in tun eroic ed uschia creschiva la canera ed il dispitiez.

Durant ils dus mais che jau sun stada là, n’hai mai dà in di en pasch. Qua hai jau ditg al bab: «Char bab, jau vi procurar per ruaus a Vus. Jau return tar mia mamma.» El n’ha betg propi savì tge dir. Jau hai fatg la valisch e prendì cumià. Mes bab hai jau vis per la davosa giada, quai ch’ha fatg mal a mai, pertge che jau aveva gugent mes bab sco mia mamma. Ma per consequenza nuschaivla da talas separaziuns da lètg era jau necessitada d’avair in cor en duas parts.


2
Dimora en il Grischun – enconuschientscha cun Florian Engel – maridaglia – viadi tar il regiment Diesbach – eveniments da tuttas sorts e gronda benedicziun cun uffants fin il 1792
[edit]

Jau era puspè arrivada a Cuira tar mia mamma. «Ti es svelt stada unfisa», ha lezza manegià. «Quests custs avessas ti pudì spargnar. Tge has ti profità? Vus giuvens, glieud stinada, vulais adina avair raschun. Na fissi betg stà meglier sche ti fissas stada qua tar mai?» Jau hai bragì. «O chara mamma, jau na vi franc betg bandunar Vus pli.» Quai è stada mia resposta seriusa.

E per franc, jau hai cumenzà a mussar dapli diligenza tar la lavur. Damai che jau aveva in chau capavel, sun jau bainspert stada a pèr a mia mamma, er en la pli fina lavur da moda. Jau n’era er betg pauc loscha e na laschava betg sa maschadar en gugent. Ma er mia mamma era vaira testarda. E perquai ch’ella vuleva savair cun tutta raschun pli bler che jau, la figlietta, devi mintgatant in pau canera tranter il chau vegl ed il giuven. Ma quai na cuzzava betg ditg. Pertge che la mamma era spert en furia e gist uschè spert puspè pacifitgada. Deplorablamain era jau savens da levsenn ni stinada, na fascheva betg quai che jau avess duì far e guardava savens a sanestra cur che jau avess duì guardar a dretga.

Mia mamma ha gì pauc plaschair cun tut ses uffants. Mia sora Louise ha bandunà fitg baud la chasa paterna, e nus n’avain gì naginas novas dad ella. Uss era er mes frar ì davent, senza che nus sappian, nua ch’el saja. Cun in tschorv pon ins magari specular. Mes frar era però scort avunda per betg sa laschar duvrar per l’agen interess. Pia aveva la mamma mo pli ses uffant il pli giuven. E lez aveva empermess ad ella sontgamain da mai vulair bandunar ella. In stupent sustegn! Sch’il levsenn na fiss betg stà che vegniva anc rinforzà tras in quità exagerà da mia mamma che vuleva mo il meglier, sco quai che jau veseva uss. Ina matta giuvna vuless ir a spass la dumengia e sa mussar in pau, cur ch’ella ha lavurà l’entir’emna. Quai era scumandà totalmain. La mamma era ina pietista ed jau avess manglà far nagut auter che urar. Quai n’era dentant nagut per in uman plain regl da viver e giudair.

Uschia èsi ì fin la primavaira 1778 – jau aveva 17 onns ed era da l’avis che jau haja pers in bun tant da mia bella giuventetgna en quella retratgadad. – Qua era jau ina giada a Zezras, nua che nus avevan lavur tar differentas damas. E qua hai jau gì chaschun da far in’enconuschientscha che dueva daventar pli definitiva che quella tar la chara mamma.

Florian Engel da Langwies, primsergent en il regiment svizzer da Diesbach en servetsch franzos, era en il pajais; a Zezras aveva el da far la mustra. Nus al avain emprendì a conuscher tar la colonella Jost. E sche jau di a mes lecturs ch’el era in bel e grond um che sa preschentava bain en si’unifurma, sche vegnis vus a crair tgunschamain che questa cumparsa na m’era tuttavia betg uschè sgarschaivla sco quella dal chaputschin a Ragaz. Ma tranter la rassa d’in chaputschin ed in’unifurma franzosa èsi pelvaira er ina detga differenza. E tge che sa chatta en omaduas, na po betg interessar ina mattetta da 17 onns. Ella decida tenor la parita, il cuntegn emprenda ella d’enconuscher pli tard. – Ah, quantas paupras mattauns èn gia s’inamuradas per atgna sventira en ina bella unifurma!

Florian ha mantegnì il contact cun nus e bainspert ha el fatg a mai offertas che n’eran a mai betg dischagreablas. El era or d’ina buna famiglia e bainvis en la terra. Jau hai cret da betg dastgar perder temp, e mes levsenn giuvenil n’ha betg laschà dar en il chau che jau stoppia midar mia bella patria cun in trist vitget davos la glina sco Langwies. Anc main che la consorta d’in schuldà saja exponida a tut ils privels da l’um. Dota n’aveva jau nagina. Pia stueva jau esser leda sch’el era cuntent cun mia persunetta. Jau al hai renvià a mia mamma. Lezza è cun ina giada stada cuntenta. Ella ha probablamain pensà: mo va ti pulschain. Er ti vegns anc a far la scola sco quai che er jau hai stuì far. – Ma jau hai vairamain gì chaschun da far dapli classas ch’ella!

Il settember 1778 avain nus gì nozzas ed essan ans rendids tar il regiment ch’era a Strassburg en garnischun. Mes cumià da la chara mamma n’è betg succedì senza sponder larmas, e la ricla d’avair bandunà ella, ha custà durant mi’entira vita anc bleras. Militars chattan tgunsch cumpagnia. Mes um era fitg bainvis ed ha chapì da gudagnar bainspert auts fauturs. Be in exempel: Ils 27 da fanadur 1779 hai jau parturì noss emprim pop. Nus avain giudì la grazia da dastgar supplitgar Sia Sabientscha, il prinzi Max, pli tard prinzi electoral e da preschent retg da la Baviera, cun ina princessa da Zweibrücken e ses consort, colonel dal regiment Hessen-Darmstadt, per padrins e madritscha. Il primnaschì ha retschet il num Johann Bapstist Wilhelm.

Betg ditg suenter essan nus vegnids en garnischun a Schlettstadt. Qua hai jau regalà a mes consort in segund figl che nus avain numnà Rudolf. Bunamain a medem temp avain nus intervegnì che mes bab saja mort a Turitg e vegnì sepulì per chalanda avust 1780. Jau hai spons larmas per el en tutta charezza uffantila, malgrà che sia segunda dunna ha dominà el, uschia ch’el ha zavrà nus da ses cor e sclaus nus da la pli modesta part da sia facultad. Paus e pasch a sia tschendra èn bain da cuir ad el. Quests dus gronds bains n’ha el giudì ni en servetsch ni a chasa.

L’onn 1781 avain nus puspè midà dimora. Il regiment è vegnì cumandà a Corsica. L’emprim essan nus vegnids en garnischun a Calvi, silsuenter a S. Sebastian. Quai n’era alura betg pli Strassburg; ma nua ch’ins ama in l’auter, sa gidan ins adina insaco. Il viadi tras la gronda e bella Frantscha fin la mar aveva per mai insatge captivant. Arrivads sur mar, hai jau cun ina giada sentì ina gronda midada da l’aria ed hai survegnì fevra. Ma nus avain per fortuna dumagnà bainspert quella visita betg giavischada. La primavaira 1781 hai jau surdà a mes char consort il terz figl, Kasper; da mez avrigl 1782 in quart cun num Florian sco il bab.

Per ordinari steva in regiment per pli lung temp a Corsica; igl è stà ina surpraisa che nus essan vegnids dischlocads suenter uschè curt temp. Gia il 1783 avain nus stuì ir en Flandra. Nus essan vegnids repartids sin duas fortezzas: Arras e Lille. Nus hai tutgà dad ir ad Arras, nua che jau hai parturì ina figlia, Anna Sofia Luisa. Dentant avevan il viadi da Corsica en Flandra e la naschientscha smesà in pau mias forzas. Fiss jau stada ina princessa, avess mes medi franc prescrit ina cura da reconvalescenza. Ma nus na disponivan betg d’in medi, mes um ed jau che na chapivan nagut dal tut da medischina, ed essan ans laschads en – schebain ch’i deva bogns ad Aachen, pia bler pli damanaivel – da far in viadi en nossa patria.

Ins pensia be, il primsergent cun sia consorta da 22 onns e tschintg uffants, lura anc en speranza, en quartier a Cuira tar ina mamma spargnusa e lavurusa! Ins vegn bainspert a chapir ch’ils motivs da tala excursiun n’eran betg en las ervas pli fermas da las muntognas ed er betg en il laschar encrescher per la chara patria. Nus essan arrivads ventiraivlamain a Cuira ed avain chattà la mamma tar dunna colonella de Salis en cumplaina sanadad. Ella giudeva en vegliadetgna ils fritgs da sia ventiraivla educaziun en la chasa Gräflich-Schwerin ed era bainvisa ed acceptada en las meglras famiglias dal Grischun, las qualas n’eran tenor la constituziun da la terra atgnamain er nagut dapli che libers Grischuns.

Uschè grond ch’il plaschair da vesair puspè mia chara mamma era stà ed uschè char sco ch’ella ans aveva er retschet, n’è la legria dad omaduas varts betg stada da lunga durada. Las vias miserablas – ni sch’ellas n’eran betg gist uschè nauschas, sch’ils strapatschs dal viadi – avevan gì per consequenza ina spersa. Quests fatgs han tratg a la lunga nossa dimora a Cuira. Jau hai scrit en chaussa a mes um ch’era en garnischun, ed el ha arranschà ch’el ha pudì vegnir il 1785 a la mustra en nossa terra.

La primavaira 1786 essan nus finalmain ans rendids a Lille, nua che sa chattava ses battagliun. E gist sco sche jau fiss stada culpanta da restituir ad el l’uffant che jau aveva pers, hai jau parturì ad el schumellins – Simon e Heinrich. Lez onn ha la revoluziun cumenzà en Ollanda. Uss hai dà marschs envi ed ennà da vart da las armadas franzosas. Jau sun restada a Lille. L’atun èn ils regiments puspè turnads en lur quartiers ed jau hai pudì legrar mes um il 1787 cun nova giuventetgna. Quella giada eri dentant mo ina mattatscha, la quala è er morta da baret, sco sch’ella fiss stada schenada da cumparair d’in temp che tut pudeva prevesair ch’i dovria prest 20 mattatschs sin ina mattatscha.

L’onn 1788 hai cumenzà a far striegn bunamain en l’entira Frantscha. Quels da Flandra n’èn betg stads ils davos ch’èn vegnids tschiffads da la fevra da la libertad. Perquai han ils ministers tramess oravant tut tala truppa, da la quala els cartevan da pudair sa fidar. Lez atun èn quatter regiments svizzers vegnids tratgs ensemen ad Arras e Lille. Tut quellas preparativas per las scenas tragicas da pli tard n’han betg pudì impedir mes um e mai da far noss’obligaziun. Ed ils 16 da november hai jau parturì in mattet che nus avain numnà Jakob.

L’atun 1789 ha cumenzà a far tema, er ad in u l’auter giuven signur dals valurus regiments svizzers – ni forsa er a lur geniturs aristocrats a chasa, uschia che baininqual plazza d’uffizier è vegnida libra. Ed uschia ha mes um pudì s’avanzar. El ha retschet l’october il brevet da litinent. A quella promoziun è lura er suandà ils 27 da schaner 1790 in figl che nus avain numnà Konrad.

Suenter quella pagliola sun jau returnada puspè en la patria, dentant betg senza prender cun mai la chaparra da sia charezza. Jau sun stada a bogns a Fadrein, hai passentà là la stad e parturì in figl, numnà Simon Heinrich. Quella giada han er noss aristocrats indigens e parents che n’eran betg vegnids resguardads fin uss gì chaschun da sa far da cumpars. Signur mistral Alexander e giunfra figlia da signur mistral Engel a Fadrein èn stads ils emprims cumpar e cumar. En il Grischun dovri plirs per mussar legalmain ch’ins saja battegià.

Gugent fiss jau stada pli ditg en il Grischun, pertge che gia tar mia partenza da Lille n’eri betg pli bun da viver en Flandra. Dentant hai jau retschet il settember ina brev da mes consort che jau duaja returnar uschè spert sco pussaivel a Lille tar il regiment. Jau hai fatg la valisch ed hai dà cun larmas pietigot a mia mamma, gia sminond che nus na vegnian mai pli ad ans vesair. Uschia sun jau partida en num da Dieu vers mes destin lontan.

Gia sin viadi hai jau gì in accident. Mes pitschen Simon Heinrich m’è mort al pèz tranter Andernach e Bingen. Jau vuleva laschar sepulir el en il davos vitg. Ma in plevon intolerant m’ha refusà la sepultura en terra benedida. Pia hai jau laschà sepulir el a Neuwied en ina plaiv evangelic-pietistica. Il preditgant ha tegnì in funeral ch’è ì zunt a cor, uschia che jau sun partida rinforzada e consolada.

Cur che jau sun arrivada a Lille, eran ils Svizzers gia en gronda charplina cun ils burgais. Quels tentavan, ingiuriavan e smanatschavan da tuttas varts nossa truppa ed empruvavan cun da tuts meds d’instigar els, per lura pudair attatgar. Dapli ch’ins s’approximava a la fin dal process cunter il retg – il resultat era gia enconuschent a la massa sanguinara –, pli sturna vegniva er la fulla en Flandra. Ins aveva cumenzà ad assassinar ils Svizzers en chasas privatas, nua ch’i entravan fin uss sco buns amis. Lura bittavan els ils cadavers da notg or en il liber, nua ch’ins als chattava da marvegl. Dus colonels svizzers eran gia daventads las unfrendas da quella biestga, cur ch’ins ha finalmain publitgà la demissiun dals Svizzers.

Dus dis avant avevan nus, mes um ed jau, fatg nossas valischs, prendì ina charrotscha ed ina chaise e viagiads cun noss chars pitschens da Lille vers Paris, mo duas uras avant ch’il regiment marschia. Il pievel era grittentà fin sin la crusta ch’ils Svizzers odiads possian marschar armads e cun tuttas onurs militaras. Igl ha duvrà ina seriusa tenuta militara da nossa truppa sco er tutta attenziun e cooperaziun da las autoritads civilas e militaras da vart franzosa per tegnair a mastrin in pievel ravgià.

Sco quai che amis han scrit a nus, fissi stà nunpussaivel mo duas uras suenter da tegnair enavos il pievel or dal moni, ed uffiziers e schuldada fissan daventads l’unfrenda d’ina ravgia cannibalica. Dieu saja ludà, n’ha quai betg duì esser, e noss regiment è marschà cun bandieras sgulatschantas, tizuns ardents e musica da guerra tras las portas da Lille per la via destinada.


3
Trista situaziun tar la relaschada dals regiments svizzers – la situaziun da la famiglia Engel – si’entrada en servetsch da la republica – la champagna dal 1793 – attribuziun provisorica a l’armada dal Rain
[edit]

En ils chantuns aristocratics da la Svizra eran ins vaira dischillus dals uffiziers ch’eran sa mess en servetsch da la republica suenter ch’ils regiments svizzers avevan capitulà. Ma i deva blers che n’avevan naginas resursas e perquai nagina letga da far insatge auter. Tranter quels sa chattava er mes um. Atgnamain avessan quels calumniaders patriotics tgunschamain pudì modifitgar lur critica. Pertge ch’els avessan pli che gugent tramess sezs lur figls tar prinzis esters ch’avessan purtà ad els ritga distracziun ed avessan empermess da relaschar els cun grassas pensiuns, uschè spert che la guerra avess cumenzà.

En la situaziun mumentana n’aveva mes um betg autras letgas. – Tge avess el er vulì far per l’amur da Dieu cun set uffants nuneducads? El stueva entrar puspè en servetsch, pertge ch’el na saveva nagut auter. El na veseva er, cun tants auters, en il servetsch nagut dal tut ch’avess cuntrafatg a si’onur ni a ses sentiments morals. A tgi han ils Svizzers servì fin qua? Als retgs da la Frantscha. Dentant betg sco hentgers dals despots? Na, per proteger la pussanza e l’intschess cunter ils inimis exteriurs. Tgi ha pajà els? La naziun. Sch’els faschevan amogna a quella naziun lur servetschs, uss che lezza n’aveva betg pli retgs, tge pudeva esser nausch?

Quai tant pli che la chara patria na pudeva betg dar ad els paun. Mes um era, sco gia ditg survart, da Langwies en il Scanvetg, ina da las pli selvadias regiuns dal Grischun. Ses bab era stà in um bainstant. El aveva gì disfortuna tras sbuvadas e bovas ch’avevan devastà ses prads. En l’entira val devi mo trais famiglias d’impurtanza – ils Engel, Pellizari e Schmid. Dapi ch’il bab da mes um aveva gì tala disfortuna, na vegniva el betg pli stimà da ses conburgais pli bainstants. El aveva gì quatter dunnas, da la davosa era mes Florian il sulet figl.

Da sias quatter mesas soras hai jau enconuschì mo ina ed in mez frar ch’era maridà. Ma jau stoss dir che jau avess cret pli tgunsch ch’i sajan Hottentots che fragliuns da mes um. Betg mo uschè nunnatirala, mabain er uschè tschuffa era lur vestgadira e lur cumparsa insumma. Ina giada hai jau er vulì vesair mia patria nova. En tala maina ina via sur la claustra da s. Leci sper Cuira tras in pass stretg tranter autas muntognas e tras trais chavorgias. Cur che jau hai gì traversà ina, hai jau survegnì ina gronda snavur e sin mesa via sun jau returnada. A mia sira na plaschevi er betg en questa val trida. Ella era burgaisa da Seglias sper Tusaun ed aveva servì al signur da Salis-Marschlins. Pli tard aveva ella er abità a Sievgia ensemen cun ses sulet figl per laschar emprender quel da cusunz. Ma il legher figl n’aveva betg tschaffen da questa professiun ed è daventà schuldà.

Nus essan arrivads ventiraivlamain a Paris cun noss set mattatschs – ina recrutaziun betg senza muntada per la nova republica. Gia l’auter di è mes um passà en si’unifurma cotschna or sin via e vuleva far intginas visitas. Giu dal flatg è el vegnì mess a ferm tras giacubins. Ins pensia be tge tema che jau hai gì! Ultra da mes set mattatschs aveva jau anc in auter uffant sut il cor e spetgava mintga mument sia naschientscha.

Dalunga hai jau laschà far ina petiziun e sun currida, in uffant en mintga maun, tar Robespierre. Qua sun jau ma bittada en schanuglias ed hai surdà cun maun tremblant la petiziun a quest monster criv e malvulì. Ah! Qua hai jau cret da stuair far per l’emprima giada davant in um quest gest umilitaivel che tutga a Dieu sulet. Pertge che en ils mauns da tal eran vita e mort da mes consort, nutrider e bab da mes uffants. La petiziun vuleva dir cun curts pleds che mes um cun sia gronda famiglia saja senza paun tras la dissoluziun dals regiments svizzers e ch’el saja vegnì per offrir ses servetschs a la republica.

Cur che jau sun ma bittada davant el, hai jau serrà senza confiert mes dus uffants en mia bratscha e pensond a la guillotina hai jau rabitschà ora nagut auter che: «Citoyen, miséricorde! – burgais, fa misericordia!» «Lève-toi – sta si», ha el respundì. – Lura ha el legì anc intginas lingias, ha fatg sco da ponderar, tschiffà ina carta e scrit sin quella mo paucs pleds cun rispli. «Va», ha el ditg, «porta quai al Club dals giacubins a la via Ste-Madeleine, tes consort è liber.» Uss steva jau mal da stuair dir ad el mo ti – gugent avess jau dà ad el tut ils titels d’onur dal mund. Ma jau n’hai gnanc dastgà dir ad el: «Jau engraziel a Vus». «Mille grâces, citoyen! – grazia fitg burgais», hai jau ditg, faschond ina reverenza uschè profunda sco mo pussaivel e fatg prescha da purtar a mes char consort sia libertad.

El n’ha betg tralaschà da s’annunziar per ina plazza ed ha retschet enstagl da la scharscha da litinent quella d’in chapitani da la garda en il regiment quatter da l’infantaria leva. Jau stoss anc remartgar che anc 25 uffiziers svizzers hajan retschet il medem di la libertad ed ils blers sajan entrads immediat en servetsch da la republica.

L’emprima campagna ch’il regiment ha gì da far è stada il 1793 en Ollanda. Ma nus essan arrivads mo fin a Breda. Qua hai jau gì la ventira da dar la vita a schumellins che n’han dentant betg vivì dapli che 24 uras. Els èn vegnids sin il mund precis ina mes’ura in suenter l’auter; ed en il medem interval èn els er ids vi en la meglra vita. Tals schabetgs èn adina remartgabels per il cor d’ina mamma. Sch’ils uffants che Nossegner cloma fitg baud stattan il meglier, sch’èn savens ils quitads che nus avain gì avant lur naschientscha quels che rendan lur memoria a nus betg main impurtanta che sch’els avessan vivì onns ora cun nus.

Nus n’essan betg restads ditg en l’Ollanda. Il regiment è vegnì incorporà en l’armada dal Rain ed è s’avanzà in pau a la giada fin a Strassburg, nua che nus avain furmà ina part da la garnischun.


4
L’occupaziun da l’Ollanda – marschs dal regiment envi ed ennà fin il return en Frantscha – l’emprima campagna da Napoleun en l’Italia – l’armada da l’Engalterra – destinaziun per l’Egipta
[edit]

L’onn 1794 è daventà memorabel tras l’occupaziun da l’Ollanda. Noss regiment è er stà en arma per quest’expediziun. Nus essan passads sper Gorkum sur la Maas ch’era per fortuna schelada ed uschia avain nus campà a Rotterdam, nua che nus essan restads per pli lung temp. Ils 17 da fanadur hai jau gì la ventira da parturir ina figlia che nus avain numna Catharina. Mes plaschair è stà grond, cur che jau hai vis che jau aveva dà la vita ad ina sauna mattatscha. E vairamain, quest uffant ha fatg a nus bler plaschair, ma er chaschunà senza culpa ils pli gronds quitads da tut noss uffants.

D’in sgarschaivel schabetg na poss jau anc oz betg ma regurdar senza sponder grossas larmas. Igl era l’onn 1798 en il quart onn da sia vita. Nus eran a Sta. Maria, en l’Engiadina Bassa. Là ha in miserabel cugliun, sergent d’in regiment franzos, mazzà la fantschella che spassegiava cun la pitschna, rubà la pitschna e vendì quella a glieud da pauc. Per quest’ovra turpegiusa ha el retschet pli tard a Colmar la paja meritada. Durant quatter mais essan nus stads senza novas da la pitschna. Pir entras inserats en las gasettas avain nus chattà fastizs e, tras la buntad divina, retschet l’uffant per la segunda giada.

Uss chaschuna ella puspè a mai dolur e fastidi damai che jau n’hai udì nagut pli dad ella dapi il 1813, uschia che jau stoss tschertgar la sparida tras la pressa. Da giuven ensi è ella stada ina figlia deschenta ch’emprendeva tgunsch ed era da ses fatg. Ella è maridada cun il colonel Perrier dal 7avel regiment dals husars ch’è daventà general e crudà en la battaglia sper Lipsia il 1813. Els avevan lura trais uffants. Pli tard era ella en l’escorta da madame Murat, la sora da Napoleun.

I n’è betg mia chaussa da scriver in’istorgia da guerra, mabain da raquintar mias atgnas experientschas. Perquai tanschi d’allegar che nus avain visità ils onns 1794 e 1795 bunamain tut las citads da l’Ollanda, Zeeland e Frislanda. Quest ultim onn essan nus arrivads a Bliessingen e la finala a Bergopzoom, nua che nus avain bandunà l’Ollanda ed essan vegnids sur Brüssel a Paris.

Da Paris essan nus marschads tar l’armada taliana. Napoleun era daventà generalissim da quella. El ha dà l’entschatta a sia carriera militara en moda gloriusa, ma in pau chara per ils pievels da l’Italia. Avant sia partenza da Paris era el maridà civil cun la vaiva dal general Beauharnois. Ceremonias religiusas eran ni necessarias ni en moda da quel temp. Pir uss tar la truppa ha el festivà sias nozzas. Ils generals eran bain leghers, en il cor avessani però giavischà ch’il giuven signur fiss vegnì mess a pantun e tramess a chasa. Ma els han bainspert emprendì a conuscher el en in’autra glisch e grondezza.

Gia sias duas emprimas campagnas han purtà ses num lunsch enturn. El ha cumandà en l’Italia sco vair maister ed ha sfurzà l’Austria ad ina pasch plitost vargugnusa. Cur ch’el dueva segnar definitivamain la pasch a Rastadt, uschia hai jau sentì e deplorà, è el passà tras la Svizra e n’è betg sa depurtà bain envers mes cumpatriots. Forsa ch’il tubac da rolla svizzer al mancava anc – pertge che pli tard è el daventà in bun ami dad els, e cur ch’els han gì dispita, è el schizunt daventà lur – mediatur generus.

A chaschun da sia visita a Paris è il grond manader militar vegnì retschet sco in mez Dieu e schizunt al Directori è el daventà suspectus. Ins ha furmà in’uschenumnada armada englaisa ed ha rimnà quella a Toulon e surdà il commando a Napoleun. La sbartgada planisada en l’Engalterra na dueva la finala però betg avair lieu. D’ina vart n’era Bonaparte sez betg fitg stgaudà da far quai, da l’autra vart din ins ch’il Directori avess gì gugent el anc pli lunsch or dals egls. Perquai hajan ins persequità in auter plan.

Tar quell’armada englaisa aveva er il quart regiment d’infantaria leva da marschar. Mes um vuleva sia chara dunnetta damanaivel dad el, schegea che jau dueva daventar in pau in incap ed obedir ad el uschè mal ch’el ha stuì siglir e sautar savens suenter mia fiffa. Il bun um era dentant adina spir pazienza, quai ch’al rendeva a mai adina puspè uschè char. Tenor mes manegiar duessi però esser en tuttas lètgs uschia: Sche la dunna giavischa ni fa insatge, na dastgass l’um mai cuntradir, alura regiss benedicziun en il tegnairchasa e pasch en la terra.

Ma jau realisesch gist che jau na sun betg ma rendida tar l’armada, mabain m’allontanada da quella. – Malgrà ch’ins aveva desistì da sbartgar en l’Engalterra, han ins rinforzà pli e pli l’armada. Adina novas truppas vegnivan rimnadas. Pli tard èsi sa resultà che la finamira da quest cunfar zuglià en misteris – era la terra miraculusa e fabulusa da l’Egipta.

Bain nagin na spetga che jau dettia ina descripziun extendida da las preparaziuns fatgas per l’expediziun. Per gliez na bastan las paucas enconuschientschas ed invistas d’ina simpla dunna d’in uffizier subaltern betg. Nus vesevan dentant starmentusas preparativas, lavurs senza fin, augmentaziuns nundescriviblas, ina flotta bain equipada e betg main che 45 000 umens pronts da s’embartgar. Schebain tuts faschevan quai cun il medem curaschi e cun il medem plaschair – gliez è in’autra dumonda. Nus vesevan bain ch’i vegniva preparà insatge monstrus. Ma tge? E nua? Quai na saveva betg olma.

Ins vegn bain a crair a mai, sche jau di che jau era en vista a questas preparativas ina perditga mitta e sa remessa. Tge aveva jau bain da spetgar? U la separaziun da mes char consort ch’era stà dapi nossa cuminanza la ventira da mia vita e ch’aveva er garantì quai, cur ch’el era stà pront da dar sia vita per mai – ni il sa sparter dad otg uffants minorens, dal char pegn da nossa stabla charezza matrimoniala. Tgi ch’è stà ina giada en sia vita davant ina tala decisiun, lez ma duaja dir co ch’el sa sentiva. – Mes lecturs vegnan dentant a sa dumandar, schebain jau haja adina gì tut mes uffants cun mai. – Na! Jau hai adina gì cun mai mo il pli giuven. Ils auters eran tar buns amis, per ordinari famiglias svizras. Uschè prest che jau aveva in ulteriur, mettevan nus l’antecessur puspè en il segir.

Uss n’aveva jau betg in’autra letga che da laschar tut mes uffants en Frantscha, nua che jau dastgava sperar ch’i fissan bain provedids e ch’i stessan er en cas da basegn sut la protecziun dal stadi. N’erani gea betg main che set mattatschs che vegnivan probablamain ad eleger la carriera militara. – Ni dueva jau restar enavos cun els e laschar exponì mes consort als privels d’in’expediziun militara sur mar? Quant ditg e quant lunsch davent nagin che na saveva. Ed igl era da temair che jau n’audi nagut dad el dis ed onns, na vegnia forsa mai a vesair el pli.

Ins sto vairamain esser consorta e mamma, avair amà sco quai che jau amava, per pudair far in’idea da la dolur che tala decisiun ha chaschunà. Uschè gronda sco che mia charezza era per mes um e schegea ch’er jau era gia viagiada sur mar, era jau tuttina plain tema. Pertge che las preparativas eran da tal gener ch’i deva er da pensar als umens. Mia decisiun è dentant vegnida levgiada tras il fatg che mes consort na pensava betg in mument che jau dastgass bandunar el. «Curaschi!», scheva el, «ti vegns er, e nus partin plaschair e dolur. Mo la mort ans po sparter. Nagut auter!»

Las consortas dals uffiziers che vulevan far part, han stuì s’inscriver ed èn vegnidas preschentadas al general. Jau era l’emprima. «N’è ella betg en speranza?», ha il general dumandà mes consort. «Jau na sai betg», è stada sia resposta. «Dumandai ella», respunda il general. Mes um è vegnì ed ha dumandà mai sut vusch. Jau hai respundì dad aut: «Quoi faire, qu’est ce que cela le regarde? – Tge emporti? Tge va quai tiers ad el?» Il general fitga si’egliada sin mai e tascha.

Jau n’hai betg pudì m’embartgar senza rugar instantamain per la benedicziun dal tschiel, e mes um ha partì da cor cun mai quests sentiments. I n’è betg da dubitar che anc blers buns cors èn s’unids cun nus. Ma da pronunziar tals patratgs na vuless jau betg avair cusseglià ad insatgi; mintga sentiment religius era da supprimer, sch’ins vuleva esser segir da la vita.

Cur che jau sun arrivada sin la nav, eran là anc tredesch camaratas che vulevan accumpagnar lur umens. Ina da quellas era er ina Svizra. Ses um era il maister da quartier Schmid da Vevey. Las dudesch autras eran Franzosas. Che nossa sort n’è betg stada la medema, vegn l’istorgia a mussar.


5
Partenza da Toulon l’avrigl 1798 – Malta – Alexandria – Grond-Cairo – la flotta englaisa – Battaglia sper Abukir – revolta a Cairo – expediziun en Siria – marsch tras il desert da Gaza – St-Jean d’Acre – Bonaparte parta per la Frantscha – Kleber, generalissim – sia mort – Desaix – return cun el en Frantscha – sbartgada a Nizza – el gida a gudagnar la Battaglia sper Marengo – gronda sperdita da famiglia
[edit]

Igl è stà in spectacul magnific, cur che nus, bunamain 200 navs, avain bandunà Toulon. In squadrun circa tuttina grond or da las auas talianas è s’accordà cun nus. Tge starmentusa flotta! Mes um ed jau eran sin la medema nav sco Bonaparte e la generalitad. Bonaparte era ordvart bainvulent cun nus ed aveva er per disa da far mintgatant in spass cun mai. El tirava gugent tubac ed appreziava il café. Sch’el entupava magari mai, tirava el sia tubachera ed offriva per spass: «Vul Ella er ina presa, mia pitschna Svizra?» Ni sch’el fascheva sez il café sin la galaria, quai ch’el fascheva cun plaschair, lura dumandava el: «Vul Ella er in cuppin?» E lura stueva jau baiver cun el. Tras tala bainvulientscha ha el lià nus a sia persuna per vita duranta en fidaivladad ed engraziaivladad.

Entant essan nus arrivads davant Malta. Quest’insla è vegnida attatgada ed occupada suenter intgina resistenza tras ina partiziun da nossa truppa. Diesch dis pli tard avain nus cuntinuà il viadi senza savair nua. Mai n’è in viadi stà pli ventiraivel ch’il noss. Nagin n’ha persequità nus e mo paucs dis avant noss’arrivada ad Alexandria essan nus finalmain vegnids a savair nua che nus giajan. Noss inimis spetgavan nus pli baud. La flotta englaisa sut Nelson ans ha tschertgà qua, ma ella è vegnida curt temp memia baud e n’ha betg chattà nus. Dieu po savair, tge che fiss stà il meglier, sch’ella ans avess chattà pli baud ni pli tard?

Arrivads davant Alexandria ils 17 da fanadur 1798, n’ha Napoleun betg gì pli ruaus. Ils eveniments che suondan, èn pir memia enconuschents che quai che jau duess repeter els lung e lad. La truppa è vegnida sbartgada anc da notg, e gia la damaun marvegl èn citad e port vegnids attatgads da differentas varts. Ma els èn sa defendids cun tutta forza. A blers dals noss è il return or da l’Egipta vegnì spargnà gia ils dus emprims dis. Igl ha duvrà l’entir’influenza dal generalissim e da ses collegas che la truppa n’ha betg pers il curaschi, e mo l’artigliaria franzosa ha decidì la victoria. Ella ha sajettà ina gronda fora en il rempar, ils Tircs èn marschads nauadora ed èn sa surdads. En in dals cumbats ha er mes um survegnì ina leva blessura ch’ha bittà el per otg dis or da servetsch.

Durant nossa dimora ad Alexandria è probablamain l’emprima giada ina Svizra vegnida en pagliola. Dunna Schmid ha parturì ina bella figlia. Nus avain sentì zunt fitg la mancanza d’in’assistenza spirituala. Ils buns geniturs avessan gugent battegià il char uffant. Ma in plevon cristian n’era betg da chattar. Quai ha fatg fitg mal a nus. Pertge che er jau era en speranza, ed uschia avain mes um ed jau prendì viva art e part da la chaussa. Nus avain pia fatg cussegl, tge che fiss d’interprender ed avain chattà che oraziun ferventa possia plaschair al char Dieu uschè bain sco la benedicziun d’in spiritual. Nus essan ans cunvegnids da sezs battegiar noss uffants provisoricamain. E sche nus turnian ventiraivlamain cun els, da laschar battegiar els lura d’in maun benedì d’in substitut da Cristus. Ed uschia èsi er daventà. Nus avain tschertgà in lieu ruassaivel ed avain fatg uraziun, lura hai jau preschentà l’uffant per il batten ed il bab ha derschì aua en num da la s. Trinitad. Questa scena ha gì per nus, resguardond la situaziun, insatge fitg solen e nus avain resentì fitg ferm che gist la mancanza da la libertad religiusa po render la religiun dublamain chara.

Napoleun n’ha betg tralaschà da s’avanzar vers la chapitala da l’Egipta, quai en trais colonnas, ina manada da Desaix, ina da Kleber ed ina dad el sez. Pliras giadas hai dà cumbats. Noss art da guerra e nossa tactica han victorisà dapertut, senza che nus hajan grondas sperditas. In’autra malempernaivladad ans ha dà gronds fastidis. Nus avevan gronda mancanza dad aua e sal. Dentant eran nus en trais emnas gia en possess da la gronda citad da Cairo. Tals success extraordinaris avessan gia persuls evocà il num che las truppas franzosas sajan da victoria permanenta, sch’ils Englais n’ans avessan betg dà ina sgarschaivla schleppa. Nossa bella flotta, equipada excellentamain per far respect a mintga inimi, sa chattava en il port dad Abukir. Nelson ha chattà adagur quella, ha attatgà e battì ella, malgrà ina defensiun desperada. Set grondas navs ha l’um nausch brischà ed ha laschà sa legrar quel di tut ils pievels che contemplavan tut stut la carschen da la grondezza franzosa.

Ma jau na scriv betg in’istorgia da guerra e dastg allegar mo eveniments che pertutgan particularmain mia persuna. Perquai vi jau raquintar uss inqual chaussa davart nossa dimora a Cairo. Questa citad n’è betg be vegnida elegida per quartier general da l’armada; qua han ins er fundà ina nova regenza. Qua sa chattavan en pli tut ils deposits da l’amada; tranter auter aveva il nov Institut naziunal qua sia sedia, dotà cun in’immensa provisiun d’instruments, cudeschs, chartas e.a. Quai è descrit en auters lieus bler meglier che quai che jau savess.

Noss regiment sa chattava adina sper il quartier general e tutgava tar la divisiun che Kleber aveva surdà a Napoleun. Perquai avevan nus mintgatant intgins muments ruassaivels. En noss regiment sa chattavan plirs uffiziers, surtut da Friburg. Er en ils regiments dals Englais avevi tals, uschia che Svizzers stuevan batter savens cunter Svizzers en l’Egipta. En l’armada franzosa n’avevan nus betg entirs corps svizzers sco en la flotta englaisa. Medemamain en la Guerra da set onns eran blers Svizzers en l’armada prussiana e hannoveriana ch’ha battì cunter ils regiments franzos ch’han capitulà. La Spagna e la Svizra mussan a nus pli tard exempels sumegliants. Preziada patria! Cura vegnan tes frars a chalar da stranglar in l’auter?

Ma prest vegn jau totalmain giud via cun mi’istorgia, vulend exprimer quant simpatic ch’i saja da sentir cumpatriots enturn ins, cur ch’ins è lontan da la patria. Ins emblida inqual malempernaivladad, raquinta inqual istorgia or da giuvens onns, ha dapli confidenza ed è pli amicabel in cun l’auter. Uschia han ils noss prendì spezialmain art e part cur che jau hai parturì dus sauns mattets en la gronda e fitg populada chapitala da l’Egipta. Igl era ina gronda legria e gia la terza giada che jau hai gì schumellins. Schizunt Bonaparte e Kleber m’han gratulà, e l’emprim ha, per mancanza da spirituals benedids, battegià ils dus mattets tras acclamaziun dals trais sontgs nums ed è stà padrin als dus. Sch’el n’ha er betg battegià els a cristians, essend el betg ordinà, sche ha el battegià els a ses pli fidaivels amis fin la mort. Omadus èn sa rendids cun el pli tard a St. Helena ed han uschia partì cun el ventira e sventira.

Cun questa chaschun na poss jau betg tralaschar da defender in pau il bun Napoleun, il qual ins inculpescha da tantas chaussas ch’el n’ha betg commess. Uschia schevan ins ch’el venereschia Mohammed. Ma igl era per franc nagut auter ch’ina mascra politica necessaria, cur ch’el tschantscherlava als Tircs naivs ch’el venereschia Mohammed, il profet dal sulet Dieu, ed il Coran sco sia lescha. En quel senn aveva el er dà da crair ch’el saja vegnì sco ami e confederà da l’Auta porta per liberar l’Egipta da l’oppressiun dals statalters crudaivels (Beys) e per suttametter quels a l’obedientscha e remetter els a lur signurs legals. Uschia tutgava bain er l’emprima objecziun dad el tar ina moda e maniera orientala ed era pauc auter che quai ch’ils generals europeics annunziavan cun gronda pumpa, cur ch’els marschavan en terras da l’inimi: Religiun e possess duain esser protegids! Segir èsi ch’el na fiss mai avanzà uschè spert senza quella finta e na fiss er betg stà en il cas da stgaffir ils indrizs ch’empermettevan uschè bler e dals quals il mund scolà spetgava tant ed ha er profità.

Per revegnir al mohammedissem, stoss jau dir che jau hai studegià quel in pau. Mia conburgaisa ed jau avevan l’onur dad esser bain en mongia cun la consorta dal pascha. Quella dama era plain buntad envers nus, schebain che nus na savevan betg stgamiar in pled cun ella e stuevan ans far chapir mo tras smanis e gests. Malgrà quai avevan nus plaunsieu ina relaziun zunt amicabla che las damas franzosas na giudevan betg, perquai che lezzas avevan ina moda da viver bler pli libra che las dunnas mohammedanas. Ina giada aveva jau mirveglias d’emprender d’enconuscher il servetsch divin tirc. Ella m’ha dà da chapir ch’ella avess plaschair, sche jau la vuless accumpagnar.

Il Tirc che vegn clamà da tschertas uras da la moschea, sia baselgia, a l’uraziun, visita quella diligentamain. Las moscheas èn per ordinari bajetgs admirabels, sco quai ch’i s’auda per purtar onur a la divinitad. Ins entra, la fatscha dirigida vers la levada dal sulegl, sa bitta en schanuglias, storscha il corp enavant, uschia che la fatscha s’avischina al plaun, il chau tranter la bratscha, e tegna mauns a Dieu per l’uraziun. Questa posiziun n’è franc betg la pli cumadaivla, dentant la pli venerabla che l’uman, furmà da terratsch e tschendra, po prender avant ses Creatur. Uschia fan ins en tut silenzi si’uraziun. Nagin na disturba l’auter, e damai che la fatscha è dirigida vers il plaun, na pon ils egls betg crudar sin chaussas estras che pudessan disturbar el en sia devoziun. Questa furma quieta e festiva e, malgrà tut, moda e maniera communabla da venerar Dieu m’ha plaschì bler meglier che quest sbarbuttar da caneras en las sinagogas giudaicas, malgrà che jau stoss confessar cun turpetg che betg devoziun, mabain mirveglias m’han manà en quest tempel da ruaus e che jau hai tschegnà quellas giadas che jau sun stada – en tut var tschuncanta giadas – tras la detta, schebain mia cumpogna devoziusa levass bainbaud en pe. Ma jau hai adina stuì spetgar in quart d’ura.

Jau na stuess betg esser stada en l’Egipta, sche jau na schess betg intgins pleds davart las piramidas. Deplorablamain stoss jau confessar che jau na sai betg bler dad ellas. Da dador hai jau bain vis ellas, ins vesa quellas venerablas perditgas dal mund antic or da gronda distanza. Ma jau aveva sgarschur d’entrar cun mes um ni da raiver sin ellas, pertge che jau era gist puspè en speranza. Dentant n’ha il ruaus betg cuzzà ditg a Cairo. Cur ch’ins è vegnì a savair a Constantinopel, tge giast malvis che saja sa tschentà en l’Egipta per – sut il pretext da prender vendetga per in en auta posiziun – sez esser grond, èn ins sa semtgà per la guerra.

Ils Beys giravan cuntinuadamain per la terra e tegnevan nossas truppas en moviment permanent. Ils abitants, enstagl da sentir in levgiament, cumenzavan a realisar tge che nus vulevan; ed uschia è prorutta a Cairo ina terribla revoluziun. Ils cumbats han cuzzà intgins dis ed èn stads sgarschaivels. Ils Tircs han transfurmà lur moscheas en bastiuns ed èn sa defendids sco vairs liuns. Sch’ins carteva d’avair dumagnà ina partida, steva gia in’autra sin il post; igl ha duvrà noss’entira forza e pussanza militara per survegnir suramaun. Adina puspè hai dà donns nundescrivibels. Bleras provisiuns èn vegnidas devastadas ed il bel Institut naziunal medemamain.

Entant ch’ils Tircs sa preparavan per in dir cumbat, aveva er nossa truppa da far ils mauns plains. En il conturn da Cairo èn vegnidas erigids pliras fortezzas, tant per leventar respect als abitants indigens sco er per prevegnir ad in’eventuala attatga dals Mamelucs che giravan per la terra enturn. Andreossi era partì il settember cun ina partiziun vers l’Arabia. Tranter quels sa chattava er mes consort. Pervi da mes dus pitschens n’hai jau betg pudì accumpagnar el quella giada.

Finalmain è in’armada tirca sbartgada la primavaira 1799 ad Abukir. Probablamain crajevan ils signurs che quai saja in lieu da disfortuna per nus, perquai che nus eran vegnids battids là e ch’els vegnian a dumagnar nus qua. Ma els avevan fatg il quint senza l’ustier. Napoleun è ì bainspert encunter ad els, ha attatgà e battì els cumplettamain. Il pascha che cumandava è sez crudà en noss mauns cun in grond dumber da sia glieud e l’entira artigliaria e bagascha è daventada noss butin.

Il 1799 è stà in onn ritg d’impurtants eveniments per nus. Nus essan ans rendids vers la Siria, ed ils 25 da favrer essan nus entrads a Gaza. Silsuenter essan nus arrivads ils 3 da mars a Jaffa ch’è vegnì prendì en assagl. La gronda garnischun che consistiva da Mamelucs è vegnida fisilada. A questa mesira severa è il general vegnì sfurzà tras ses duair da segirar sasez. Nus n’avevan betg victualias avunda per er nutrir els, e lur dumber avess pudì daventar in privel per nus. Uschia pretenda la guerra savens crudaivladads ch’il sentiment uman dischapprovescha.

Mes um è restà qua in tempet en garnischun, entant che la guerra vegniva pli e pli rigurusa. Ils vitgs enturn nus eran bunamain tuts en revolta; curts en la vischinanza stuevan nus segirar cun pichets da 50, 60 e 100 umens. Il servetsch era ordvart stanclentus, oravant tut per ils uffiziers. Qua sun jau ma messa en unifurma ed hai cumandà sco litinent in post da guardia. Damai che jau na saveva betg scriver franzos, fascheva jau diever d’in sutuffizier or da la cumpagnia da mes um, oriund da l’Alsazia. A quel dictava jau mes rapports per tudestg ed el als scriveva per franzos. Nus avevan anc 17 umens d’in auter regiment che faschevan lur servetsch mo malamain ed eran adina aivers. Jau als hai laschà discharmar e serrar en arrest per dus dis. Ils uffiziers da noss regiment ludavan fitg mia tenuta militara e mes ventrigls svizzers radunds. Bonaparte e Kleber sezs duain avair ris e giavischà ch’els avessan vis mai. L’emprim ha giudì quest plaschair anc pliras giadas.

Entant aveva cumenzà la bloccada da St-Jean d’Acre, ed er nus avain gì da prender part da quella. Ella è renumada tras la defensiun valurusa da l’Englais Sidney Smith. Suenter ina durada da 8 emnas ha quella stuì vegnir schliada. Dentant ans ha rebattì ni la defensiun versada da Smith ni la valurusadad tirca, mabain in pussant inimi tranter nus. Ultra da blers morts e blessads che la bloccada ha custà, dominavan malsognas privlusas noss’armada. Oravant tut avevan grevs marschs tras sablun buglient dals deserts da la Siria attatgà ina gronda part da nossa glieud cun malsognas dals egls dolurusas ch’engrevgiavan il servetsch senza fin. La situaziun da l’armada era tut autra che traglischanta, ed ils lazarets rendevan in aspect da sgarschur, co ch’ins po s’imaginar.

Qua giaschevan anc blers sventirads, struptgads e per part cun malsognas venericas e mez smarschids ch’avevan da spetgar nagut auter ch’ina mort dolurusa e che rugavan adina puspè ch’ins als mazzia. Manar davent els na pudevan ins betg, e gist uschè sgarschaivel eri da surlaschar els a la gritta dals inimis ch’eran sin ils chaltgogns. Lur vendetga avessan els anc laschà or vi da quels disgraziads en moda starmentusa. Ins fascheva pia diever dal meglier e pli buntadaivel med, deva ad els opium fin ch’els sa durmentavan. Jau sai ch’ins ha taxà quest proceder per ina barbaria inumana, ma ins sto esser stà perditga da quai per savair giuditgar. Jau da mia vart sun da l’avis ch’i saja main barbaric da durmentar in dumber d’umans ch’èn d’ina mort segira e dolurusa ed uschia liberar els da las painas, che d’arsentar cun sang fraid entiras citads e da sventirar millis famiglias en bainstanza e qua tras lur uffants e generaziuns futuras, quai ch’ins ha exculpà mo cun intgins pleds gia en la Guerra da set onns.

Per finir han er ils vitgs revoluziunars en il conturn da Jaffa survegnì da nus la torta. Nus avain rubà lur muvel e disfatg per gronda part ils vitgs. A Gaza avain nus occupà la garnischun e siglientà la fortezza. Ed uschia essan nus turnads a la fin, dentant betg tuts, a Cairo tar noss deposits.

Jau na vuleva betg interrumper ils eveniments guerrils, mabain raquintar quels en lur connex. Ma uss stoss jau er dir a mes lecturs che mes sentiment è vegnì tschiffà pli fitg dals lieus sontgs che da tut questas scenas guerrilas. Auter che Jerusalem, nua che mo il stab general è stà, hai jau visità en la vischinanza la s. Fossa e Golgata; Betlehem, la citad nativa da Nossegner, Nazaret, la citad da Giusep, nua che noss Salvader ha vivì en ses giuvens onns; Samaria (ma betg pli il grond e vegl) e pliras autras citads en l’istorgia sontga ed auters lieus da reputaziun en l’istorgia da la cristianadad, nua che Dieu-uman ha vivì sco glisch per tut ils tschientaners futurs, ha operà, patì ed è mort. La contemplaziun da quests lieus sontgs e perpetens è daventada ina ferma pitga da mia cardientscha.

Entant eran ils nauschs Tircs puspè sa patrunads da la fortezza Abukir, e Bonaparte ha dà ordra da reconquistar quel. El ha survegnì surura quaidas da bandunar nus ed è viagià enavos en Frantscha senza ch’insatgi sminass.

Kleber era daventà uss generalissim. Essend che la paupra situaziun da l’armada steva a cor ad el, ha el retratg general Desaix che sa chattava lura en l’Egipta Superiura. I fascheva nair basegn da sa concentrar. Il bun Kleber è dentant vegnì assassinà en ses curtin d’in Tirc fanatic durant ch’el era occupà cun questas mesiras da precauziun. Sia mort ha bittà l’entira armada en gronda tristezza, oravant tut avain mes consort ed jau pers en el in sincer e bun ami. Nus abitavan damanaivel da ses curtin ed eran savens ensemen.

Qua stoss jau tuttina anc allegar nossas dudesch cumpognas da viadi franzosas. Da quellas n’hai jau anc ditg nagut. La mesadad dad ellas ha chattà la fossa en l’Egipta. Ellas èn daventadas l’unfrenda da lur vita schlaschada. Oravant tut ina Parisiana ch’era, en il vast senn dal pled, ina vaira filantropa che sbittava ni Copts ni Tircs, Mamelucs ni Franzos, ha gì ina mort tragica. Cur che sias galantarias èn vegnidas a la glisch, è ella vegnida stilettada. Ses corp è vegnì staglià en lungas curregias e bittà en l’aua. Ina buna maniera d’avertir las dunnas da betg provocar la schalusia da lur umens!

Desaix era daventà uss generalissim. E damai ch’i pareva che Paris haja emblidà ch’i dettia anc l’Egipta en il mund, è il galantum sa decidì da liberar almain il rest saun e duvrabel da l’armada, anc avant che tuts giajan a la malura tras epidemias ni la surpussanza dals inimis. El ha surlaschà a ses successur, general Menou, ch’era daventà muslim en l’Egipta, il rest da l’armada, la gronda part malsauns, mez ni dal tut tschorvs, cun il cumond da liberar almain la vita da quest miserabel rest tras ina capitulaziun uschè favuraivla sco pussaivel.

Nus essan partids cun Desaix ed arrivads suenter in viadi bravamain stentus a Nizza, nua che mes viadi en l’Egipta dueva prender sia fin. Damai che gist ils emprims dis suenter noss’arrivada èn daventads uschè impurtants per noss manaders sco er per nus, sche vi jau concluder cun la mort da quest valurus erox. Cur che nus essan arrivads a Nizza, n’eri gnanc da discurrer betg che jau possia suandar l’armada. Jau era puspè en speranza sin il pli aut grad ed hai stuì restar a Nizza.

Desaix sa deva bregia da s’avanzar ed era gia sa confruntà ad Alexandria cun ils Austriacs che vegnivan sustegnids dals indigens e ch’avevan acceptà nossa glieud nuncurtaschaivlamain. La Battaglia a Marengo aveva cumenzà e Desaix è currì en agid a Bonaparte. La battaglia era bunamain persa. Qua arriva Desaix, sa bitta cunter l’inimi ed ha dà la decisiun en favur e gloria dals Franzos. El dentant è mort sco victur ed erox. Muret, in da ses adjutants, noss schender e noss dus figls vegls ch’eran arrivads nà da la Frantscha en agid a l’armada èn restads cun el sin il champ da guerra.

Mes um è stà uschè precaut da betg far palais a mai questas sgarschaivlas novas tut en ina. Ma cur che nossa figlia ch’era da quel temp a Milaun è vegnida a savair da la mort da ses consort e da ses dus frars, ha ella piglià tala tema ch’ella ha survegnì in culp ed è morta en consequenza da quel suenter quindesch dis. Uschia ha la Battaglia da Marengo custà a nus quatter chars uffants.


6
Ulteriurs eveniments dals onns 1801 e 1802 fin la pasch cun l’Engalterra ad Amiens
[edit]

Il quità per mes dus pitschens Egipzians che jau aveva rabitschà ventiraivlamain fin Nizza e mi’atgna stancladad han tegnì mai qua pli ditg che quai che jau quintava. Ma uschè prest che jau hai pudì surdar mes dus mattets ad ina cumpatriota, ina pastiziera da l’Engiadina, sun jau ma rendida al renumà champ da guerra da Marengo per purtar en mes cor in’unfrenda en memoria da mes dus figls e per silsuenter tschertgar mes um tar l’armada.

Tut quests strapatschs han chaschunà damanaivel da Mantua ina naschientscha prematura. Il char uffant è mort il quart di. Jau n’era anc betg ma restabilida dal tut che mes um ha stuì suandar l’Emprim Consul a Paris. Jau mezza hai survegnì veglia da visitar anc ina giada mia mamma. Ed uschia sun jau ma rendida sur Milaun ed il Spleia a Cuira. Arrivada là, era mia mamma gia sis emnas en fossa. Ins po cumprender mia dolur, retschavend quest’annunzia da mort! In pèr dis hai jau pudì ni baiver ni mangiar, ed ins fascheva quitads che jau pudess vegnir malsauna. Ma insumma, bun Dieu, co hai jau chattà midà il char Grischun! Ils stemprads da la revoluziun avevan gì sgarschaivlas consequenzas tras la malperinadad dals abitants. Las famiglias noblas avevan purtà grevas consequenzas e lur bels chastels eran vegnids spogliads. Las differentas partidas avevan tradì ils agens tant als Austriacs sco er als Franzos; ed a moda nunpartischanta avevan ils Russ prendì a chaschun da lur retirada dad omaduas partidas quai ch’i n’eran betg stads buns da parter.

Trista hai jau bandunà mia patria e sun returnada en l’Italia. Jau hai chattà mes dus mattatschs a Nizza sauns e viscals. Sinaquai hai jau spetgà ina buna chaschun da m’embartgar e da ma render cun els a Marseille, nua che nus essan arrivads saunamain. Da là essan nus ans rendids a Paris e vegnids retschavids cordialmain dal char consort e bab.

Quant fitg hai jau stuì ma smirvegliar da las grondas midadas dapi che Napoleun era returnà da l’Egipta – tranter auter per nus oravant tut la libertad dal servetsch divin refurmà e la reintroducziun da la dumengia cristiana, surtut er perquai ch’il batten da noss dus mattets fatg entras nus pareva nunsuffizient fin ch’el n’era betg vegnì repetì tras in spiritual. Nus essan ans decidids da laschar far l’act sontg uschè spert sco pussaivel. L’Emprim Consul ch’aveva fatg padrin tar il batten provisoric en l’Egipta vuleva er surprender qua questa scharscha. Cun quella chaschun sa chattavan en sia suita er sia consorta, ses frar Joseph e ses minister, marschal Kellermann. Plinavant avevan nus anc supplitgà per padrin in cumpatriot refurmà, signur Courtin da l’Engiadin’Ota, in um fitg bainvis che viveva a Paris gia dapi blers onns sco apprezià pastizier da la citad.

En questa nobla societad essan nus ans rendids en quatter charrotschas tras la citad en la baselgia da St. Honoré en la via che porta il medem num. La baselgia era vegnida messa a disposiziun als refurmads per lur servetsch divin. Qua ha ser Rabault da Nîmes, plevon da questa plaiv, exequì cun gronda dignitad e devoziun il sontg servetsch ed ils uffants han survegnì qua ils nums: Napoleon Johann Baptist e Napoleon Heinrich. Il nunusità da quest batten e la preschientscha da l’Emprim Consul avevan carmalà natiers ina gronda fulla da mirveglius che vulevan vesair ils dus mattets da trais onns. Quest’ura è stada per mes um sco er per mai ina da las pli impurtantas en la vita e nus essan ans dads fadia da surdar quest’impurtanza er a noss figls cun regurdar els adina puspè vidlonder.

Silsuenter è mes um bainspert puspè sa rendì en l’Italia tar l’armada. L’armistizi cun l’Austria era ì a fin ed ils cumbats avevan puspè cumenzà. En ina da quellas lutgas ha mes um gì la disfortuna ch’el è vegnì piglià dals Austriacs. Ins n’era betg segir en il regiment, sch’el saja crudà ni piglià. En questa situaziun intscherta hai jau fatg in viadi a Turitg, accumpagnada mo da mia pitschna Katharina, damai ch’ils dus mattets èn vegnids pertgirads stupent dapi lur segund batten da la generusa consorta da l’emprim padrin.

Arrivada a Turitg, hai jau ponderà, tge che jau veglia far, sche mes um saja mort. A mai è dà en il chau da far da negozianta. Quest plan ha plaschì a la famiglia ch’era mia benefactura. Jau hai dalunga retschet tala rauba en cumissiun ed hai cumenzà a commerziar ch’igl era in plaschair. Emna per emna vendeva jau mia part e survegniva nova rauba. Ins ha smirveglià da la gronda svieuta e giavischà a mai buna fortuna per il futur. Uschia èsi ì in mais. Lura hai jau stuì vegnir la sonda cun mia rauba vanzada, sun vegnida envidada a gentar e suenter tschavera hai jau gì da render quint. Il rest da la rauba è vegnì mesirà e stimà e cun ils daners ensemen dueva sa mussar il niz da mes negozi.

Oh ti bun Dieu! Ins ha pudì mesirar e quintar co ch’ins ha vulì, enstagl d’in gudogn è sa resultà in donn considerabel. La finala èsi sa mussà che jau vendeva d’in cuntin tut la rauba sut mes agens custs, manegiond che sch’ins mo retschaivi raps, saja quai suffizient. Sche jau fiss stada a Cairo ni ad Jaffa mo in mais a scola tar in martgadant tirc ni grec, na ma fiss quai franc mai capità. La generusa famiglia stueva surrir da mia naivadad, malgrà lur sperdita che jau na pudeva betg restituir e ch’els han er surpiglià generusamain ed er vulì emblidar. Mai ha quest’interpresa vilentà talmain che jau sun immediat m’auzada e ma fatg or da la pulvra. Adia martganzia!

Jau sun turnada a Paris e curt suenter è er mes char consort arrivà cun anc intgins uffiziers franzos, essend stgamiads cun in nobel Tudestg. Nus avain giudì puspè intgin ruaus. Durant quest temp avain nus gì il plaschair da vesair accumplida la ventiraivla mediaziun da nossa patria en embrugls.


7
Nova guerra cunter l’Engalterra – suenter puspè cun l’Austria e la Russia, quai ils onns 1803 fin la fin dal 1805 – en quest termin ha Napoleun prendì il 1804 il titel d’imperatur da la Frantscha e curt suenter è el vegnì proclamà retg da l’Italia
[edit]

La pasch cun l’Engalterra ha cuzzà, sco quai ch’il proverbi di, da las indesch fin mezdi. Gia ils 18 da matg 1803 ha l’Engalterra declerà danovamain la guerra a la Frantscha, quai ch’ha bainbaud dà la chaschun per cumbats serius. Entant aveva l’Emprim Consul dà a mes um in nov mussament da sia confidenza e promovì el al cumandant dal quart regiment da l’infantaria, il colonel dal qual era ses frar Joseph. Quest regiment era a Nancy en garnischun. L’emprima mesira da la Frantscha cunter l’Engalterra è stà d’occupar ils stadis tudestgs dal retg da l’Engalterra. Per quest intent è Mortier sa mess en moviment da l’Ollanda anora. Alura èn suandadas giu dal flatg las preparativas per sa tschentar en l’Engalterra.

Il center latiers sa chattava a Boulogne, nua ch’è sa concentrada ina grond’armada ed ha furmà in champ che dueva far respect a l’inimi. Qua essan nus fruntads sin l’emprim dals quatter novs regiments svizzers ed avain emprendì a conuscher baininqual cumpatriot ch’era pront da batter cun nus per ils medems interess. Franc spetgan mes lecturs puspè ina giada novas d’ina nova pagliola. Da gliez n’hai jau gia daditg betg pli fatg a savair. Uss dentant ha la bun’aria da la mar purtà puspè ina giada ina stupenta mattatscha che nus avain numnà Nanette.

Qua stevan nus dal reminent vaira bain. Mintga di e mintg’ura vegnivan nus cutizzads dals Englais. Ina giada èn els stads uschè maltratgs ch’els han arsentà duas navs, quai che na pudeva tuttavia betg esser a nus tuttina. Alura han noss marinars raquintà ch’ils Englais hajan sajettà sin els biscuits per mussar quant bain ch’ins vivia anc oz en l’Engalterra. Ils biscuits sajan dentant stads tissientads, quai che nagin n’ha pudì cumprovar, essend che nagin n’als ha sagià. Tge che disfidanza po tut effectuar!

Ils 4 da november era l’Emprim Consul entant arrivà sez en il champ ed aveva tschentà sia tenda sper Etoples, fitg datiers da la mar. Las truppas per lung da la riva faschevan exercizis di per di, s’embartgavan e sbartgavan e.a.v. Ils Englais empruvavan adina puspè da disturbar nus cun pitschnas chanunadas, quai che nus avevan per disa da respunder a moda tuttina amicabla. Dentant eran vents disfavuraivels sa fatgs valair e l’invasiun n’ha betg gì lieu.

Plinavant han impurtants eveniments pretendì la preschientscha da l’Emprim Consul a Paris. Ins aveva scuvert differentas conspiraziuns che pretendevan disposiziuns rigurusas per segirar il ruaus en Frantscha. La pli gronda sensaziun ha fatg la conspiraziun che cumpigliava Moreau, Georges e Pichegru. Nagin na vuleva crair en la culpa da l’emprim. L’entir pievel da Paris s’interessava per quest um ch’aveva rendì uschè gronds servetschs a sia patria. Sia sentenza ha er fatg l’impressiun da cumprovar ch’ins n’haja betg pudì adossar ad el gronda culpa. El è vegnì bandischà per dus onns; Pichegru, quest valurus Pichegru ch’era stà a la testa da l’armada, n’ha betg gì il curaschi da muntar la guillotina ed è sa pendì en praschun; Georges cun ses auters congiurads hai jau vis a manond sin in char a la plazza d’execuziun. Sco tscherta distincziun avev’ins cuvert lur fatschas e lià ensemen lur mauns davanttiers.

Suenter che l’urden e ruaus eran restabilids dal tuttafatg, è l’Emprim Consul Bonaparte vegnì elegì ils 18 da matg 1804 sco imperatur ereditar dals Franzos e vegnì unschì ed encurunà festivamain a Paris ils 2 da december tras papa Pius VII sez. A quellas festivitads è blera truppa vegnida ordinada a Paris, tranter auter er il regiment da Joseph ch’era uss prinzi imperial. Cun quella chaschun avain nus entupà tranter ils deputads da tut ils regiments baininqual brav Svizzer che nus enconuschevan gia ni che nus avain emprendì a conuscher cun questa chaschun. Pertge che adina ans sentivan nus attratgs amicablamain da cumpatriots.

L’onn 1805 ha anc engrondì la glischur da la chasa imperiala. Ils 15 da mars dal medem onn è Napoleun vegnì proclamà da la republica taliana retg da l’Italia e gia encurunà sco tal ils 26 da mars a Milaun. A quellas festivitads solennas ha er mes um gì l’onur d’accumpagnar Sia Maiestad roiala ed imperiala.

Mo dus dis avant sia proclamaziun sco retg da l’Italia, è Napoleun sa lubì en ses sentiment da pussanza totala in’acziun ch’ha instigà l’entira Europa cunter el. Jau manegel il mazzament dal duca dad Enghien. Quest fatg è stà tant pli crudaivel, avend schizunt sia mamma Laetitia prendì partida en favur dal prinzi cun ils pleds: «Sire, perdunai ad el, sinaquai ch’il Segner perdunia er a Vus!» Napoleun ha decidì cun ils pleds: «Sia mort è engirada!» e la mamma ha respundì: «Jau rog Vus, regalai al prinzi la vita. Sche Vus na faschais betg quai, na sai jau betg star pli qua. Vus vegnis a surdar a mai il pass da viadi.» L’imperatur vuleva bain che sia mamma stettia tar el. «Ma questa supplica na poss jau betg ademplir. Tut ils Bourbons che crodan en mes mauns èn da la mort. Sche Vus vulais partir, vegn jau a tschentar or a Vus il pass.» Ella ha pretendi e retschet el, è sa rendida a Lyon e da là a Roma.

Ina nova e pussanta coaliziun cunter la Frantscha è sa fatga tras l’entrada da l’Austria da vart da l’Engalterra e curt suenter er da la Russia. L’emprima da las pussanzas ha vulì sa far valair tras in’emprima frida cun occupar la Baviera. Sin in segn da lur imperatur èn ils Franzos sa tratgs en spertadad nundescrivibla davent dal Chanal e da l’intern da la Frantscha vers il Rain, èn s’unids cun las truppas da l’Uniun dal Rain e stadas en in batterdegl sin ils chaltgogns al general austriac.

Lez era ì en posiziun ad Ulm, è vegnì attatgà da tuttas varts ils 14 d’october, oravant tut sper Elchingen tras il marschal Ney, e maltarschinà en tala moda ch’el ha stuì sa deliberar cun scappar en la fortezza dad Ulm. A chaschun da quest’acziun è noss figl Jakob sco maister da quartier en il 9avel regiment dals husars vegnì blessà grevamain. Apaina che Mak ha gì capitulà, èn els marschads en prescha vers Vienna. Nossa colonna è passada tras Minca, nua che mes um ed jau avain deplorà l’absenza da sia Sabientscha, il prinzi electoral. Dentant aveva la fortuna purschì a mes um la pussaivladad da pertgirar il chastè dal prinzi electur durant si’absenza. En il medem temp che Mak ha surdà Ulm, eran ils Russ s’unids a Braunau cun ils Austriacs. Ma quai n’aveva betg impedì nossas armadas victoriusas da s’avanzar. Quatter emnas suenter la surdada dad Ulm è prinzi Murat gia entrà a Vienna a la testa da sia truppa. L’imperatur ha prendì ses quartier a Schönbrunn.

Ma qua na pudev’ins betg star pli ditg. Pertge ch’ils Austriacs e Russ avevan gia puspè rimnà ina grond’armada en la Moravia. Quella dentant dueva vegnir battida avant ch’ella creschia memia fitg. Quai è capità ad Austerlitz, nua che l’armada franzosa ha gudagnà ina victoria sanguinusa, ma decisiva. Lez di hai jau giugà puspè ina giada ina rolla che n’era atgnamain betg adossada a mai, ch’è dentant vegnida pajada a mai tras ina detga frida da sabel sur mes chau. Quella hai jau curà mezza. Ma ella è anc oz vesaivla e vala sco memoria stabla da la Battaglia sper Austerlitz.

Quatter dis suenter questa battaglia memorabla, è vegnì concludì l’armistizi tranter l’Austria e la Frantscha. L’emprima cundiziun era la retirada da tuttas truppas russas or dals stadis austriacs. Durant ch’ins elavurava la pasch, avain nus puspè pudì trair flad in pau. Quai m’è stà bainvegnì.

Noss regiment è vegnì dischlocà fin Josephsstadt, pli baud Theresienstadt, en la Boemia. Qua hai jau gì temp e peda da ma stgargiar urgentamain d’in burdi, er sche jau era disada vidlonder. Quella giada eri in mattet che nus avain numnà Joseph. Sco engraziament ha mes um fatg a mai il plaschair da far in viadi a Pressburg, essend che nus eran returnads a Vienna. Uschia hai jau gì la chaschun da vesair la chapitala da l’Ungaria.

La pasch ch’era vegnida fatga entant, ha laschà far nus cumadaivlamain il viadi da return. Dapertut en Germania essan nus ans pajads pulitamain per las painas e stentas che nus avevan gì tras la guerra; nua che nus passavan, devan las restanzas ruinusas numnadamain perditga ch’ils Franzos eran stads qua.


8
Prinzi Joseph daventa retg da Napoli – dimora a Roma – guerra cun la Prussia e la Russia fin la pasch da Tilsit
[edit]

Avant che noss regiment vegnia bittà en la guerra cun la Prussia, la quala vegn tangada en questa part, avain nus stuì traversar mez l’Europa. Ina gronda part da l’armada franzosa è restada qua e là en Germania, nua ch’i eran giasts malvis tar ils novs retgs, gronducas e prinzis suverans e.a.v. Nus essan marschads en Frantscha.

Per che la truppa na survegnia betg la gutta vi dals pes, avain nus però dalunga stuì ans render da là a Napoli. Là era sbartgada in’armada englais-russa, entant che nus eran engaschads en la davosa guerra. Quai bastava per che Napoleun decleria: la dinastia napolitana ha chalà da reger, perquai che sia neutralitad è vegnida vulnerada. Damai che quai era vegnì ditg ina giada, stueva quest imperi senza patrun survegnir puspè in regent. In tal ha l’imperatur franzos procurà ad els en la persuna da ses frar Joseph ch’era entrà gia ils 15 da favrer a Napoli ed è vegnì proclamà uss ils 30 da mars retg da Napoli e Sicilia. Tala midada n’è betg sa fatga uschè levamain sco sperà. Igl ha dà cumbats sanguinus oravant tut en la Calabria, uschia che jau na sun betg stada vilada da pudair guntgir quest champ per in tempet, quai en la residenza dal statalter da Cristus.

Da quella na sai jau betg dar ina descripziun scientifica als lecturs, vi dentant raquintar per passatemp insatge sur da mia dimora paschaivla. Jau hai gì la fortuna da vegnir en quartier tar ina signura tudestga. En tala moda vivevan ins il meglier, pertge che l’entira Europa saveva gia ch’ils Franzos na van betg mo gugent sin pelegrinadis, mabain vulan er esser giasts sin terra. Nus essan dentant arrivads savens avunda tar ospitants ordvart nuncurtaschaivels che na vesevan tuttavia betg in’onur da dastgar dar suttetg a nus. Quai era glieud in pau tuppa che sa fascheva qua tras malempernaivladads e cun la quala er nus na pudevan betg avair plaschair.

Quella giada aveva jau dentant chattà ina meglra sort. Signur cont H. e sia consorta eran dus umans vegls e respectabels. El, la meglra olma dal mund, ella ina dama pietusa ch’aveva adina vegls cudeschs d’uraziun en gronda variaziun e per ordinari mintga quindesch dis nova servitid, quai che po bain esser pli empernaivel che da vesair adina las medemas fatschas da mintgadi davant egl. Da mai ha la dunna contessa, uschè spert ch’ella è vegnida a savair che jau saja ina Svizra tudestga, gì ina fitg bun’opiniun. Ella n’ha betg dumandà mai da tge chantun che jau saja. Probablamain ha ella cret, perquai ch’il papa haja ina garda svizra, stoppia l’entira Svizra esser catolica. L’emprima saira ha ella pia ditg a mai: «Madame vegn bain a far a mai il plaschair d’accumpagnar mai durant sia dimora a la messa. Jau vom mintga di a las indesch en charrotscha al servetsch divin, sch’ella vul prender la chaschun.»

Jau hai dalunga savì cun tgi che jau haja da far ed hai acceptà l’invitaziun cun il pli grond engraziament. Jau hai pensà a la moschea a Cairo, hai dentant chattà ch’il star en schanuglias saja qua main mulestus e ch’ins possia cuchegiar pli bain vi e nà che nua che la fatscha sto sa storscher fin giun plaun. Jau sun pia ida mintga di cun la dunna contessa a messa en la baselgia da s. Pieder, e malgrà che jau na saveva betg propi tge che jau duaja far, sche ha tuttina la maiestusadad dal tempel e la musica zunt festiva leventà en mai patratgs devozius. Mo donn che quels vegnivan adina puspè interruts tras las ceremonias dal servetsch divin. Pertge che mintga giada che la contessa sa metteva en schanuglias, fascheva jau il medem, e cur ch’ella s’auzava, s’auzava er jau; cur ch’ella fascheva la s. crusch fascheva jau suenter. Ed uschia era jau la pli gronda schimgia da si’Excellenza, la contessa.

Cun quest simular religius hai jau gudagnà blers avantatgs che jau n’avess mai gì en la chasa da la contessa. Jau era la cumpogna permanenta da la dunna contessa e sco tutgava adina tar la famiglia. Avess ella savì che jau n’era betg catolica, fiss ella s’alterada, e gliez na vuleva jau betg. Nus adurain gea il medem Dieu e Salvader, e perquai pudeva jau plitost acceptar las ceremonias, a las qualas jau saveva tuttina dar in senn religius.

Ad in act zunt pompus en la baselgia da s. Pieder sun jau stada preschenta. Igl era ina messa d’anniversari en memoria da papa Pius VI ch’era mort avant in onn. Quai na sai jau dentant betg descriver. I tanscha sche jau di che 24 cardinals hajan assistì e tut haja fatg in’impressiun ordvart festiva. Lez di han ins raquintà fitg bler da quest papa zunt pietus e bainvis. Tranter auter han ins ditg a mai: El sa trategniva en la chasa da champagna, ventg miglias davent da Roma, cur che saja arrivà il cumond da sia deportaziun. Qua haja el rugà cun larmas en ils egls ch’ins duaja laschar murir el en quest lieu, el sentia che sia fin saja damanaivel. Sias chommas eran fitg unfladas. Ma tut rugar e supplitgar n’ha gidà nagut. Il venerabel vegl è vegnì manà davent.

Mia partenza da Roma s’approximava e mia buna glieud deplorava quai zunt fitg. La dunna contessa m’ha regalà per cumià in pitschen stilet d’ivur cun moni da tartaruga, ornà sisum e giudim cun aur. Quest bufatg utensil da mazzar pendeva vi d’ina chadainetta cun in scalin anc pli bufatg che vegniva purtà sco arma vi dal pèz virginal. Paupra quel ch’avess ristgà da sa far vitiers quella guardia! – Il cont ha gì la gentilezza da dir a mai per cumià: «Navidas perd jau Vus, pertge che dapi blers onns n’è la pasch da nossa chasa mai vegnida disturbada pli pauc che en quel temp che nus avain gì il plaschair d’avair Vus tar nus. Mia profunda reverenza.»

In fatg na sai jau betg tralaschar d’allegar, numnadamain che jau hai chattà en la garda papala in Egli ch’era nev da mes geniturs. El aveva lavurà a Roma sco chalger ed era vegnì catolic per daventar chalger da regiment tar la garda. Ina raschun bain chapaivla! El è mort e ses figl è uss en la medema plazza. Jau hai visità el a chaschun da mia dimora e discurrì cun el. Quests dus cusrins han emprendì metodicamain quai che jau hai pratitgà intgins mais da tschavatta. Mo el che giuditgescha sur da dir e rar, El sa tgenin ch’è il vair cult. Igl è d’adurar Dieu il bab cun cor ed olma! En tge confessiun che jau sun alura vegnida educada, n’è betg mia culpa. Perquai hai jau er mantegnì Jesus Cristus en mes cor durant la terrur en Frantscha, nua che mintga pled sur da Dieu e la religiun avess manà a la guillotina. L’intern da l’uman vegn giuditgà da Dieu e baininqual che sa quinta tranter ils emprims vegn lura ad esser in dals davos.

Jau dueva turnar puspè sin il champ da guerra che sa derasava ed inundava ils stadis da la Prussia sco in flum. Che Napoleun aveva previs questa guerra, pudevan ins concluder dal fatg ch’el aveva cuntinuadamain laschà truppa franzosa en las terras tudestgas. Schebain el ha lura vairamain vulì questa guerra e preparà ella diligentamain, gliez na tutga betg a mai d’intercurir, e sche jau refutass quai, vegnissan blers betg a crair a mai.

Suenter che Joseph era vegnì intronisà sco retg da Napoli, è mess um puspè vegnì tramess sco cumandant dal quart regiment da chatschaders en Germania, nua che tut era en moviment cur che nus essan arrivads. Las armas franzosas èn sa preschentadas nunspetgadamain als Prussians. Lur bun retg ha intervegnì memia tard che per declerar la guerra stoppian ins esser preparà ad uras ed en urden. Lez renumà di da la Battaglia da Jena ed Auerstädt ha noss regiment battì en l’ultim lieu sut Davoust. La vulneraziun mortala dal duca da Braunschweig n’ha probablamain levgià betg pauc nossa victoria. Las divergenzas dals manaders da la Prussia e lur opiniuns cuntraversas, unì cun in inimi pussant e rutinà, han ruinà la bella armada prussiana en in temp nunditg curt.

Gia indesch dis suenter la battaglia èn ils Franzos entrads a Berlin. Da vesair questa citad e Potsdam, nua che mes geniturs han vivì en lur giuventetgna, era gia daditg mes giavisch intim ch’è uss vegnì ademplì nunspetgadamain e dal tuttafatg. Bainspert hai jau gì la ventira da vegnir da Berlin a Potsdam ed hai cuntentà là cumplainamain mias mirveglias. En la chasa dals Schwerins, nua che mia mamma è vegnida educada, vivevan anc las duas giunfras e figlias dal marschal. Quella che la mamma barmiera aveva adina puspè numnà, ha gì la buntad e graziusadad da manar cun mai in bun discurs. Jau hai enconuschì ella bainspert tenor la descripziun da mia mamma, pertge ch’ella aveva chavels dal tuttafatg cotschens.

Ils signurs uffiziers da la garda persunala han gì la buntad d’avrir a mai tut ils cudeschs, nua ch’i steva insatge sur da mes bab. Ses engaschament sa clamava sco suonda: «Joh. Heinrich Egli da Fluntern sper Turitg, urer, vegliadetgna 18 onns, engaschà a Cleve». El dueva numnadamain far in viadi da professiun, è dentant sa decidì dad ir a Den Haag e da s’engaschar en la garda svizra en Ollanda. A Cleve ha el dentant bavì cun ils agents prussians, ed els al han spedì ventiraivlamain a Potsdam.

Qua hai jau er anc chattà sias promoziuns, sia maridaglia e nudà il di ch’el era sparì. Il venerabel uffizier vegl ch’accumpagnava mai ha ditg cun in surrir: «En ils cudeschs da la guardia principala pudessas Vus forsa er anc chattar novitads da Voss bab barmier.» Pia sun jau ida là e sun fruntada repetidamain sin ses num, hai dentant cun ina giada stuì constatar che, sch’il grond Friederich avess gì ina legiun d’onur, n’avess mes bab franc e segir betg appartegnì a quella. Il sulegl na sto el betg avair apprezià memia fitg, pertge ch’ins ha adina puspè stuì metter el per in ni dus dis en la sumbriva per ch’el possia sa recuvrir. Er quest lieu da cura (ch’ins numna en il linguatg da Potsdam ‹Prison›) hai jau visità e chattà el anc gnanc uschè mal betg. Dentant hajan ils medis gì per disa da prescriver ina dieta magari rigurusa, uschia che jau sun ma smirvegliada che quai avess plaschì a mes bab. Ma sch’ins è ina giada malsaun, baivan ins té sco vin da la Burgogna.

Anc hai jau gì d’intervegnir pliras perditgas mortas da mes chars geniturs. Uschia hai jau er laschà avrir ils cudeschs da copulaziun e batten da la garda dal retg. E qua hai jau chattà quant grev ch’igl è ì als gardists da maridar. Mes buns geniturs han stuì spetgar entirs set mais fin ch’els han retschet la lubientscha da maridar. Quai ha er gì per consequenza che mia sora Louise è naschida fitg baud ed era tuttina ina bella mattatscha sauna. Talas chaussas han ins er vis en terras pli chaudas. Lura hai jau er scuvert en il register da batten pertge che mes frar Jakob ha gì num Jakob e betg auter. Ses padrin era signur Jakob Kembli, in Turitgais sesent a Berlin. Il frar ha perquai gì da purtar ses num.

Ma jau avess er giavischà da chattar intgins contemporans da mes bab. Ed er quest giavisch m’è vegnì ademplì. L’anteriur preditgant da la curt ch’aveva copulà a sias uras mes geniturs, in venerabel vegl da 100 onns, e sia consorta da 95 onns vivevan anc omadus ed han gì la buntad da retschaiver mai. Il pietus vegl ha ludà il senn d’uffant cristianaivel, cun il qual jau onureschia mes geniturs da pia memoria. Jau sun ma pertgirada da far a savair ad els che jau saja stada tar la guardia principala e quai che jau aveva vis là.

La chasa dals invalids ha furmà la fin da mias retschertgas. Qua avain nus vairamain anc chattà in cumpogn da guerra da mes bab e schizunt da la medema cumpagnia dal prinzi Heinrich. Udind el il num Egli, ha el fatg in sigl e dà in sbratg: «Ha, quai era in char e legher camarat», ha el ditg – «il favurì dal prinzi!» Lura ha el raquintà in’entira rotscha da cattavegnas e pertge ch’el haja adina puspè stuì ir en arrest. Cur ch’il prinzi intervegniva quai, haja el per ordinari ditg: «Sesa mes favurì gia puspè en la sumbriva?» Adina haja el numnà el «mes char», «mes char Heinrich» ni «mes bun Heinrich». Quellas legras istorgias or da la giuventetgna da mes bab han laschà reconciliar mai cun el e perdunar las pitschnas errurs da pli tard. Mes um ed jau avain gì grond plaschair da quest vegl invalid, sco ch’er el vegn bain ad esser stà cuntent da quai che nus al avain regalà per ch’el possia giudair dapli ch’ina cria biera en onur e memoria dal bun Heinrich.

Dentant n’ha l’imperatur betg laschà ruassar nus memia ditg. Da seser vegn ins gugent steri, ed el saveva bain avunda che moviment saja saun. Perquai ha el adina puspè mess nus en arma. El sez è ì ordavant cun il bun exempel ed ha fatg l’emprim ina visita amicabla als Polonais, per render ad els lur independenza. Durant sia preschientscha han els vairamain giugà in bel toc; el sez als aveva dà in sufflader perquai che lur acturs vegls avevan bandunà la tribuna avant plirs onns; ina generaziun totalmain nova stueva vegnir messa en pe. Per la fin da l’emprim toc è il prinzi electoral da la Saxonia daventà retg.

Quai fissan uss stads vairs sulazs d’enviern, sche mo la nauscha glieud da quest mund avess vulì avair la pasch. Ma gia da mez enviern, ils davos dis da december, han ins cumenzà a bastunar in l’auter barbaricamain. Ils Russ ch’eran vegnids en agid al retg da la Prussia han forsa quintà che nus flaivels dal sid na supportian betg las fradaglias. Ma nus avain mussà ad els insatge tut auter gia ils 26 da december a Pultusk ed ils 8 da schaner sper Preussisch Eylau.

Il remartgabel vi da la chaussa è dentant stà che omaduas partidas vulevan mintgamai avair victorisà. Ins di uschiglio da nus dunnas, sche nus ans chattain ina giada en dispita ina cun l’autra – quai che daventa però fitg darar en terra da l’inimi – che mintgina veglia avair il davos pled. Qua han ils umens dentant anc fatg pir, ed els avessan vairamain gì tutta raschun da sa turpegiar davant nus. Els pregian er adina a sasezs, quant bella e meritaivla che la mort per la patria saja. E malgrà quai, sche 2000 crodan en ina battaglia la bella mort, dian ins ch’i saja stà mo 500 e privescha qua tras 1500 da lur gloria meritada. N’è quai betg zunt malgist? U vus umens nauschs? Cun las 11 000 purschellas n’era quai betg anc il cas. Ins sa smirveglia anc adina danunder ch’ins ha rabitschà ensemen tantas purschellas.

Entant aveva la Battaglia sper Eylau frestgentà bravamain la fevra da batter. Pertge che ultra dals morts sin il champ giaschevan anc da mintga vart gist tants en ils ospitals. E millis han emblidà da vegnir en pe. Novas recrutaziuns faschevan da basegn per emplenir las luccas. Fin che quellas ed il material necessari èn stads rabitschads natiers, èn vargads quatter mais.

Ils emprims dis da zercladur ha il cumbat sanguinus alura cumenzà danovamain sin l’entira lingia. Ils 5, 10 e 12 hai dà differentas botschas e battaglias. Ils 14 finalmain ha gì lieu la gronda Battaglia sper Friedland. La consequenza è stada che Königsberg è sa surdà als Franzos e che l’imperatur Alexander ha concludì in armistizi a Tilsit. La sentupada remartgabla dals dus imperaturs sin ina puntera amez il flum Niemen è enconuschenta. L’allià dals Russ ha stuì spetgar fin ch’ins era a la fin ed er el ha survegnì in armistizi.

Uss eran tuts trais monarcs a Tilsit ed han lavurà vi da la pasch. La stupenta regina da la Prussia ch’aveva accumpagnà ses consort durant l’entira guerra e mai bandunà el, ha acquistà qua grazia a sia maiestusadad e miaivladad tut ils cors. Curtisans franzos vulevan schizunt dir che gist Napoleun haja guardà sin ella betg mo cun sentiments da gronda veneraziun. Miserabel baterlim! Sch’igl avess dependì mo da la favur da la regina, avess Friedrich Wilhelm III cuntanschì ina meglra pasch che quai ch’ins ha sfurzà si ad el. Er la Pologna n’ha betg retschet quai ch’ella avess sperà. Ma il retg da la Prussia ha stuì restituir ina part da la terra ch’el aveva prendì dad els pli baud per furmar ordlonder il ducadi da Varsovia. Quel n’è dentant betg vegnì surdà ad in magnat polonais, mabain al retg da la Saxonia.

Suenter la pasch da Tilsit è noss’armada puspè sa retratga. Nus essan marschads tras la Prussia vers la Silesia, essan vargads Passau, ina part da la Saxonia e la Franconia, passads sur il Rain ed arrivads, Dieu saja ludà, puspè en in clima pli chaud e miaivel.


9
Insatge or dals champs en Spagna e Portugal – nova lutga cun l’Austria l’onn 1809 – pasch – spartida da lètg da Napoleun cun Josephine – sia maridaglia cun l’archiducessa Maria Louise d’Austria fin la naschientscha dal retg da Roma
[edit]

La grond’influenza da l’Engalterra sin il reginavel dal Portugal era enconuschenta gia daditg ennà. Ma co impedir quai, gliez era in grond lign per blers umens da la politica, in lign che mo Napoleun è stà bun da schliar.

Ils Englais na dastgavan per cumond da Napoleun betg far commerzi cun umans sin il continent. Pertge alura cun il Portugal? Quai na dastgav’ins betg pli tolerar ed als dueva vegnir scumandà.

Jau supplitgesch da perstgisar, sche jau cumenz qua a politisar in zichel. Jau empermet da raquintar la chaussa mo sco quai che jau hai udì. Damai che jau aveva sco cumar anc nà da l’Egipta l’onur da cumparair inqual giada a la curt, hai jau udì quai e tschai dals ministers, marschals e generals che jau dastg bain raquintar a mes chars cumpatriots, uss che tut è vargà cun quella societad. Pli baud n’avess jau mai e pli mai raquintà quai, er sch’ins avess empermess a mai mez il mund.

Pia co far per disfar als Englais la pussaivladad da martgadar cun il Portugal? Prender davent il Portugal? Quai fiss stà mal fatg per la Frantscha. La Spagna ch’era amia avess prendì quai en mal. Damai che lezza aveva er da sa lamentar dal nausch vischin, na pareva nagut pli perdert che da trair da cuminanza la pel sur il chau giu. Ed uschia èn ins sa cunvegnids da parter il Portugal tranter la Frantscha e la Spagna. Che la Frantscha na vegnia betg a la curta, aveva Napoleun d’avair quità. Il ministeri da la Spagna avess stuì esser tschorv per betg stuair temair ch’els tirian la curta enten parter il Portugal. Da la giustia en chaussa n’hai gnanc dà da perder pleds, suenter che las trais grondas pussanzas da l’Europa, da las qualas è sortida pli tard l’Allianza sontga, avevan partì amicablamain tranter ellas la Pologna malruassaivla.

En consequenza è il marschal franzos Junot marschà cun ina ferma armada da Franzos e Spagnols directamain cunter Lissabon, sco sch’ins als spetgass là. Ma damai che betg tut la glieud è buna da tegnair la bucca sco jau, n’hai betg dà il plaschair da la surpraisa. Els èn vegnids tradids ed il prinzi regent cun si’entira famiglia e sias custaivladads era sgulà ora gist il di avant. Igl è magari bun sch’ins ha dapli ch’ina patria. Uschia vi er jau far in di: Sche la terra na vul betg pli mai, scap jau a tschiel.

L’entrada da nossa truppa a Lissabon è sa fatga la fin da november 1807 e cun chalonda schaner 1808 ha il Portugal retschet ina regenza franzosa ad interim cun Junot sco general-guvernatur. Uschia raquinta la cronica e na di betg pled davart la partiziun prevedida. Quai aveva ses motivs clandestins. Nus mortals avain ina memia curt’egliada per enconuscher ils motivs dals eveniments da noss temp. Pli tard sa preschentan els tut da sasez. La famiglia roiala en Spagna era malperina; ma in reginavel che cumbatta sasez, na po betg exister.

Curt suenter quest tractat da partiziun disfamà, ha il retg Carlos IV inculpà ses prinzi ereditar tar l’imperatur Napoleun sco in revoluzer ch’haja vulì rubar dal bab curuna e vita. En vardad eri però uschia ch’il retg aveva in favurit che steva ad el pli datiers che ses agen figl e ch’ins numnava bain prinzi da la pasch, ma ch’era dapi ch’el sa chattava a la curt nagut auter ch’in intrigant. A quel aveva il retg dà la figlia sco dunna. Da quai stueva il prinzi ereditar concluder ch’il bab veglia privar el da la curuna e surdar lezza a ses favurit.

Talas pitschnas malchapientschas han savens stgaffì disgrazias sin il mund. Er quella giada avess quai pudì daventar, sche la sabientscha da Napoleun na fiss betg vegnida en agid. El ha laschà clamar las duas partidas a Bayonne ed è sez sa rendì là per las pacifitgar. Suenter ch’el ha gì interpellà ellas, ha el discurrì cun quellas uschè pateticamain ch’ellas èn stadas surprendidas da sia sabientscha, han realisà l’atgna flaivlezza e malvengianza e cartì ch’els na possian betg far a lur pievels in meglier servetsch che da rabitschar els sut il scepter da Napoleun. Ellas han suttascrit cun anc dus auters prinzis roials in act da renunzia formala ed han surdà la regenza cunter ina summa annuala fixa a l’imperatur Napoleun ed a ses successurs per temp perpeten!

Quai è vegnì numnà en l’Europa mal infurmada in rapiment da la curuna, uschè innocent che Napoleun era en chaussa. Uschia hai jau almain udì, na vi dentant betg ma lubir da giuditgar sco dunna incumpetenta. Dentant èsi trist che tals gronds eveniments dal mund han er lur grevas consequenzas per glieud privata senza culpa. Quai è er stà qua il cas sco quai che mi’istorgia vegn a mussar.

Sco che uffants maltratgs na san betg appreziar ils regals ils pli nizzaivels da lur geniturs – saja perquai ch’els na vesan betg en lur niz ni ch’els avessan preferì insatge auter –, uschia vulevan ils Spagnols er betg renconuscher lur ventira ed han cumenzà a revoltar cun las armas enta maun cunter las truppas franzosas.

In nausch cumbat ha cumenzà ed er mes um ha gì da prender part. Quella giada na sun er jau betg stada a chasa. Ma jau sun bainspert returnada, sfurzada per part tras la fevra ch’aveva chargià mai, per part tras la moda e maniera barbarica co che questa guerra è vegnida fatga. Ils Spagnols che na vulevan betg sa suttametter, giravan en pitschnas rotschas per la terra enturn e mazzavan en sgarschaivla moda mintgin dals noss ch’als crudava en ils mauns.

Questa trista sort ha er tutgà in da noss figls ch’è vegnì marterisà cun al laschar perfurar d’ina planta. El era in mat spir speranza da mo 17 onns ch’era gia litinent en la 27avla mesa brigada. L’imperatur al appreziava fitg ed al ha ditg sez avant ch’el partia per la Spagna: «Ch’el sa deportia bain, Engel, el duai prest daventar chapitani!» Questa sperdita sut circumstanzas uschè tristas e sgarschaivlas ed ils privels per mes um han attatgà mai talmain – mintga mamma e consorta vegn a chapir quai – che jau sun stada leda cur che jau era puspè en terra franzosa.

Entant era jau marschada tras l’entira Spagna davent da Bayonne fin a Cadix ed aveva fatg ina giada ina pitschna tura en il Portugal fin sis uras da Lissabon. Là fiss jau ma rendida pli che mo gugent, sch’ils signurs Englais e Portugais avessan be lubì. Els han dentant fatg valair ch’els sajan stads qua avant nus e quai avain nus stuì renconuscher ed essan returnads. Nagut pli empernaivla è er stada ina spassegiada che nus avain fatg da Madrid anora sur Valencia, Tarragona e Villafranca a Barcelona. Jau vuless cussegliar a mintga dunna ch’avess gust da viagiar tras quest pajais magnific, d’eleger in meglier mument che quel che jau hai elegì per resguard da mes um. En cumpagnia da tants umens han ins pauc plaschair, ed jau sun stada leda, cur che jau era davent dad els.

In auter cussegl da precauziun vegnan las damas ad acceptar da mai. Jau sun viagiada en Spagna adina en mondura d’uffizier – jau ma snuesch bunamain d’inditgar il motiv –, per guntgir las quaidas dals muntgs spagnols che giaudan pli pauc che tut ils auters d’esser amis da la castiadad. Percunter hai jau gì ina giada sezza il plaschair da ma dar per galantum e sun ma laschada en a Madrid cun ina zunt chara matta cun num Carolinca, cun la quala jau hai franc gì dapli plaschair ch’ella cun mai. Pertge che ultra da la spassegiada e dal teater, d’ina struclada da la manutta e d’ina buna chauda, sun jau stada in marus maladester per ina matta spagnola.

Ma uss er in pled davart mes bun um ch’ha gì chaschun da far bler dal bun en questa guerra senza sa far valair da num, ma er baininqual chaussa ch’ha chaschunà donns restants ad el e consequentamain er a mai. Jau vi cumenzar davostiers. Engel aveva il cumond da visitar ils ospitals e lur indrizs, l’emprim a Bayonne e lura a Barcelona, e da procurar che las autoritads fetschian remedura, là nua ch’i mancava. El è vegnì ed ha vis che tut mancava. El ha bain pretendì pled e fatg da las autoritads – ma tgi steva pli mal che lezzas, essend che scadin agid e sustegn mancava. En talas chaussas sumeglia la guerra l’erecziun da la tur da Babel. La glieud na chapescha betg in l’auter e damai ch’i na san betg scuntrar quint in cun l’auter, chatscha mintgin ses daners cun quels da l’autra part en satg.

Uschia na san ins natiralmain betg procurar per material. En quels lazarets mancavan letgs, lampas, lenziels, medischina e bun nutriment. La dieta dictada da tala miseria era la suletta medischina dals medis. Qua ha Engel fatg dapli che quai ch’el era obligà. El n’ha betg tralaschà da procurar per il pli necessari or d’agen satg ed ha laschà dar las autoritads persuenter scrits da consegna. El sez na dueva betg pli vesair che quels vegnian rembursads; e quai bainchapì bons d’ina valur ch’avess pudì proteger el e mai da tutta stgarsezza. Lasura pli tard dapli.

Er autras bunas ovras ha el bainduras gì la chaschun da far, quai ch’al fascheva grond plaschair. Blers uffiziers tudestgs e svizzers ch’han emprendì a conuscher el uschia, al vegnan a stuair dar anc oz in bun attestat per sia prontezza e servetschaivladad amicabla. Oravant tut a las truppas tudestgas ch’eran per ordinari nutridas il mender e che stuevan patir gronda mancanza e miseria ha el servì cun buns cussegls. Quella stupenta glieud aveva per il pli la disfortuna d’avair cumissaris plain engurdientscha che defraudavan ils fonds per il mantegniment da la truppa e che mo beffegiavan la miseria da lur cumpatriots. La schuldada da la divisiun tudestga discurriva publicamain da quels ladernitschs, ed oravant tut quels da Baden raquintavan da summas considerablas che vegnivan tramessas a chasa.

Talas chaussas en in’armada na mitschan per ordinari betg a l’attenziun da las dunnas, ed ellas prendan art e part dal destin da la buna schuldada. Ellas san er giuditgar meglier talas chaussas che las bravuras ed ils rampigns da lur umens, nua ch’ellas vesan pauc auter ch’il success. I saja ina remartga da dunnas ch’igl è bunamain nunchapibel che uffiziers d’in corp grond ni pitschen na vegnan betg sin ils fastizs da talas cugliunarias e pon scurlar in pau la cassacca a questa schenta.

Mia fevra era puspè tschessada, cur che mes um è turnà da la Spagna ed ha stuì ir tar l’armada dal Danubi. Jau tut ma vargugnava davant el che jau al aveva bandunà en Spagna e sun ida cun el tant pli gugent en la chara Germania. Ils privels da questa campagna uschè gloriusa per la Frantscha èn però bainprest stads passads per nus, pertge che nus essan vegnids pigliads dals Austriacs a Regensburg. Ina pitschna excursiun vers Semlin è uss stada nossa sort. Er sch’igl è uschiglio vaira empernaivel da viagiar da quels bels dis da primavaira, sche avain nus sezs tuttina gì ni sin il viadi ni al lieu destinà bler plaschair. Igl è ina simpla vita da lungurella en praschunia da guerra. Ins duess scursanir in pau il temp e na sa savens betg co e cun tge.

Per fortuna aveva jau insatge cun mai che pudeva far in pau plaschair. Nov entirs mais aveva jau purtà quai cun mai e na saveva betg propi tge ch’i saja. Ma cur ch’igl è vegnì a la glisch – guarda qua in stupent bel mattet! Tals regals fascheva jau per ordinari a mes um, cur che nus eran en viadi. Uschia eri er gia stà il cas en Belgia, Ollanda, Germania, Boemia, Frantscha, sin l’insla Corsica, en Svizra ed en l’Egipta. Baininqual um, al qual ins porta insatge uschia, fa ina tschera ascha. Ma tranter tala fegliascha na tutgava mes char consort betg. El veseva gugent talas plantas perennas, er sche quellas al chaschunavan qua e là transports da viadi.

Anc adina han ins fatg pasch insacura, cur ch’i regiva guerra, uschia er l’onn 1809. Ils pievels giudevan puspè ina giada ina pasch ruassaivla, numnadamain en Germania ed en l’Italia. Ed er nus essan vegnids libers. Noss return ha manà nus sur Peterwardein, Essek, Fünfkirchen, Grosskanischa e Klagenfurt en l’Italia, nua che nus essan ans embartgads e navigads en Frantscha. A Semlin avevan nus dal reminent buna cumpagnia tar il cumandant da la fortezza e ses uffiziers. Nus faschevan empernaivlas ed interessantas spassegiadas, uschia che nossa praschunia era stada per finir detg supportabla.

L’imperatur Napoleun aveva entant surdà la guerra en Spagna a ses marschals e s’occupava uss dal bainstar intern dal grond imperi. Ma insatge mancava anc adina per segirar en ruaus il futur. Quai era in ertavel dal tron. Per el eri dolurus da pretender da sia charezzada Josephine in’unfrenda che lez quità fascheva necessari. Ma uschè vess sco sch’igl è er ì a Josephine, sche ha ella tuttina purtà quai cun ina calma ch’ha gudagnà per ella tut ils cors, sch’ella n’avess betg gia possedì quels dapi lung temp. Napoleun n’ha er betg laschà mancar tutt’attenziun per mussar ad ella sia veneraziun e levgiar la dolur da la separaziun. Lezza è vegnida declerada ils 15 da december 1809.

Anc avant quest mument ha il grond imperatur gì la grazia da dar a mes um in nov mussament da sia bainvulientscha cun promover el dal cumandant al colonel effectiv dal quart regiment d’infantaria leva. Silsuenter al ha el duvrà per differentas ordras che devan perditga da sia fidanza imperiala absoluta, er sch’ellas n’eran betg uschè traglischantas, dentant pretendevan exactadad ed enconuschientschas extraordinarias ch’avessan mancà a blers.

Gia ils 7 da favrer 1810 han ins proclamà a Paris il spusalizi da l’imperatur cun l’archiduchessa Marie Louise d’Austria e surdà quel al Senat sco messadi imperial ils 27 dal medem mais. Mes lecturs sa smirveglian forsa da l’exactadad, cun la quala jau numnel quels dis. Ma la chaussa pertutga er in pau mamezza. Pertge che jau hai gì la fortuna nunspetgada dad ir a prender la spusa imperiala e d’esser gidaivla d’installar ella en la citad mundiala sco imperatura.

Quai è sa dà sco suonda: Ins sa ch’il prinzi da Neuchâtel, Berthier, è vegnì elegì ensemen cun l’archiduchessa von Berg, la sora da Napoleun, da sa render a Vienna per Marie Louise. Sco servitid e cumpagnia è vegnida elegida ina dama da la curt. La dunna archiduchessa ha dentant giavischà in’ulteriura dunna sper ella che sappia tudestg e che la stettia a disposiziun per tuts cas giavischaivels. L’elecziun è crudada sin mia paucadad. E damai che l’imperatur aveva dà ses consentiment, sun jau vegnida en la suita dal prinzi. Er lez è sa legrà da sia legra accumpagnadra, pertge che buna luna, curaschi e pronta resolutadad en tuts grads eran mias qualitads. Attenziun totala per mintga gest da mes superiurs aveva jau prendì a cor. E tge cumonds ch’i devan er a mai, jau exequiva quels punctualmain senza la minima tschera da malaveglia. Quell’obedientscha senza mucs aveva jau emprendì da mes bab gia en mia giuventetgna, mussada a la militara. E sco ch’i sa mussa a mai, dastgass il temp dad uss bain avair puspè da basegn da tals maisters d’exercizi.

A mai faschevi in plaschair tut spezial da dastgar far quest viadi, damai che jau pudeva sperar d’avair qua e là chaschun da ma recumandar en ina moda ni l’autra a la nova regenta. Quai è er reussì nunspetgadamain. Gia a chaschun dal bainvegni ha si’Autezza imperiala exprimì la cuntentientscha d’emprender d’enconuscher ina dama da sia futura suita che discurria tudestg, ed jau hai gia chattà consolaziun e speranza en questa situaziun.

Quant fitg stoi avair legrà mai, cur che la fortuna m’ha alura dà la chaschun da porscher in servetsch a l’auta spusa che lezza n’avess betg siemià. En sia stanza aveva ella dus preferids, in pitschen utschellin ed in chagniel ch’ella pavlava e tgirava. Per questas duas creatiras aveva l’archiduchessa in’affecziun tut speziala, ed ella deplorava zunt da las stuair laschar enavos. I leventava er cumpassiun da vesair co che quellas duas pitschnas creatiras pendevan vi da lur benefactura e co ch’i pareva ch’ellas demussian ad ella lur engraziaivladad.

Cur che jau hai vis questa scena commuventa, hai jau ponderà suenter ina pussaivladad da mantegnair a mia futura signura questas duas creatirettas. Uschè spert che jau sun stada libra da l’archiduchessa, sun jau currida vers las stanzas da l’imperatur Franz ed hai rugà l’uffizier da la guardia da vulair annunziar mai tar sia Maiestad. Il buntadaivel monarc ha cumandà dalunga da laschar vegnir mai. «Tge vulais Vus pomai tar mai, mia chara Svizra?», ha l’imperatur dumandà. «Sia Maiestad imperiala veglian po perdunar graziusamain. Jau avess a si’Autezza ina supplitgà zunt subdita.» – «En tge consista lura quella?» – «Jau hai vis che si’Autezza imperiala, l’archiduchessa, sto sa separar en gronda tristezza da sias duas creatiras ch’ella ha sezza tgirà cun tut quità. Sia Maiestad imperiala faschessan franc a si’elevada princessa figlia in grond plaschair, sch’Els procurassan che si’Autezza imperiala chattas, cur ch’ella arriva en ses appartament a Paris, ses dus favurits senza savair dad els.» L’imperatur ha surris, è ì cun in maun sur ses frunt ed ha dumandà: «Co far insatge uschia? Quai n’è betg lev.» «Jau na dovr nagut auter ch’in gea da sia graziusa Maiestad imperiala», hai jau ditg.

L’imperatur ch’aveva gì plaschair da quell’idea, è dalunga stà d’accord, ha dentant vulì savair co che jau veglia far quai. Jau hai respundì ch’in currier giaja ina mes’ura avant nossa partenza. A quel veglian nus surdar las duas creatiras e latiers in servient ch’haja d’avair quità dad ellas. Ed uschia duain ellas porscher ina surpraisa a nossa nova imperatura, cur ch’ella entria en ses appartaments. L’imperatur è stà d’accord, e cur che jau hai engrazià ad el per la grazia imperiala ed hai vulì m’allontanar, ha el ditg graziusamain: «Èn tut las Svizras uschè bravas sco ella?» Jau hai fatg ina profunda reverenza ed hai ditg: «Sia Maiestad imperiala – jau sun la pli pitschna dad ellas.»

Las bleras festivitads da lezs dis a Vienna na descriv jau betg. Ellas èn succedidas en stretga successiun ed èn vegnidas palesadas da lez temp en la pressa. Ils 11 da mars ha gì lieu la ceremonia da nozzas, tar la quala l’archiduca Karl ha substituì il spus. Ils 13 da mars è l’auta spusa partida da Vienna, accumpagnada da la benedicziun da l’entir pievel e dal char bab. Fin a Braunau è ella vegnida accumpagnada da si’anteriura suita. Là ha la suita franzosa spetga ella. La bun’olma era zunt commuventada, prendend cumià da sia famiglia sco er da ses fidaivels da fin qua. E la cumpagnia franzosa ha pudì pertschaiver en las larmas da la fidaivla servitid la chaparra da sia ventira futura.

Sin il viadi vi e nà hai jau gì la ventira da vesair mes emprim cumpar, sia Maiestad, il retg da la Baviera. Avant trent’onns general franzos e duca da Zweibrücken, è el daventà duca electoral da Palatinat-Baviera e finalmain retg. Jau era lura dunna premsergent e sun vegnida promovida tras tuttas scharschas fin dunna colonella. Quai serva sco exempel che nus dunnas n’essan nagut senza ils umens; perquai als duessan nus tegnair bain en onur.

Cur che nus avain passà il Rain a Strassburg ed essan arrivads sin territori franzos, regiva dapertut nua che nus vegnivan gronda legria. Chanunadas e tuchiez dals zains annunziavan la benedicziun dal Segner. Punts e vias eran cuvertas cun flurs, e mattatschas flurintas en vestgids alvs purschevan tschupels e flurs e chantavan hosanna. Noss chars na pudevan betg pli prender si la ritga fluriziun. A Strassburg essan nus stads dus dis. In di, da la damaun a las otg fin la saira a las set, è la venerada archiduchessa stada sin il balcun da l’hotel ed ha acceptà ils mussaments da veneraziun da tuttas classas dals abitants. Tuttas corporaziuns, mastergnanzas e societads d’artists e mastergnants marschavan festivamain en processiun ordinada e cun lur insignias e differentas musicas sper l’hotel vi; ed a mintga gruppa rendeva la zunt preziada segns da plaschair.

Tar sia partenza ha ella fatg regals a moda imperiala a tut las chasas pauperilas da la citad ed ha laschà vegnir tiers als predicaturs dad omaduas confessiuns summas considerablas per reparter a paupers meritaivels ed uffants basegnus. Dapertut nua che nus essan passads, n’era nagut auter che festa giubilanta e legria sonora, a Lunéville dentant essan nus vegnids tschinclads d’ina massa da pievel che nus eran bloccads totalmain en via e na vegnivan betg pli vinavant. In immens dumber da supplicas, oranschas, tschupels, e.a. è vegnì surdà a nus cun tutta creanza. Silsuenter, damai che quels ch’eran davostiers na vegnivan betg da sa far vitiers, hani cumenzà a bittar la rauba sur ils chaus or sin ils chars, talmain che nus na pudevan betg pli ans muventar e stuevan avair tut quità da betg vegnir splattergnads en fatscha d’oranschas sgulantas. Uschia essan nus vegnids retegnids per duas uras. Apaina ch’il til sa metteva en moviment, vegniva la via barricadada danovamain.

Uschia essan nus arrivads a Nancy a gentar pir a las trais enstagl a las dudesch sco planisà. Il guvernatur, il prefect dal departament ed il chau da la citad ch’eran vegnids encunter a nus, han fatg reproschas al duca da Neuchâtel pervi da noss retard. Ma cur ch’els han vis nossas trofeas sin ils chars, derivantas da las fullas, èn els stads cuntents ed er da l’avis sco nus ch’i saja bain meglier da vegnir bumbardads cun oranschas e flurs che cun granatas; e che supplicas – preschentadas en tge furma ch’i saja – sajan meglier che lantschas cun pizs.

L’imperatur ch’era vegnì encunter a sia zunt charezzada spusa fin sur Compiègne or, ha retschet ella cun la pli intima charinadad, la quala er la spusa ha demussà vesaivlamain. El ha accumpagnà ella a Saint-Cloud en ils appartaments imperials. Nundescrivibla è stada sia legria, cur ch’ella ha chattà adagur ses pitschens favurits ch’eran arrivads avant ella. Er els han demussà plaschair da chattar lur benefactura enconuschenta. – Davent da Saint-Cloud è vegnì instradà in ingress festiv vers la chapitala. Tschientmillis Franzos ch’avevan engirà avant otg onns smaladicziun e mort a la monarchia, clamavan uss tant sco ch’i pudevan: «Eviva l’imperatur! – Eviva l’imperatura!» Tgi avess pudì crair ch’ins vegnia gia en trais onns puspè a clamar: «Eviva Louis XVIII, eviva ils Bourbons.» O pievel instabel!

Ensinads èn els vegnids cun ina pumpa sco quai ch’ins n’aveva anc mai vis en l’Europa. Il vestgì da nozzas da la spusa imperiala persul duai avair custà 3 milliuns francs ni 1 milliun e 300 000 flurins. Sch’ils Franzos eran sa mussads en lur guerras sco amaturs d’antiquitads – uss na dastgava il vegl cumparair nagliur. Jau mezza n’hai betg dastgà purtar il bel vestgì da nozzas da mia tatta barmiera, schebain che quel era dà bain en egl, cumpareglià cun inqual auter. Jau hai stuì laschar far in nov che jau sai anc oz quant ch’el ha custà, uschia che jau giavischass, sche jau al avess anc adina, da betg purtar el pli per betg vegnir regurdada a las nozzas imperialas.

Las maisas vesevan or sco sche fiss vegnì purtà ensemen tut quai che las quatter parts dal mund han en delicatessas. Ils utschels en l’aria, ils animals da la terra ed ils peschs en tut las auas han stuì purtar tschientdublas unfrendas. Er il vegl e venerabel Bacchus è vegnì mess en requisiziun ed ha stuì furnir tut il bun ch’el aveva or dals tschalers ils pli davos e lontans. El ha mo ris latiers e pensà, vus mo bavì, vus signurs e damas, en in onn vegn jau bain a ma restabilir in pau.

Er al pievel dal bun, uschia di il Franzos, nus Tudestgs schessan dal char. En la citad da Paris hai dà spectaculs e festivitads da tuttas sorts e tut è passà tenor meglier urden, senza la pli pitschna disgrazia. Pir intgins dis pli tard, cur che l’ambassadur austriac ha dà si’enconuschenta festa, han las gardinas da la sala da saut piglià fieu durant il pli legher saut. Il fieu è sa rasà cun spertadad nundescrivibla, uschia che ultra da blers auters è er la giuvna duchessa da Schwarzenberg daventada l’unfrenda deplorabla da las flommas. Apaina che l’imperatur ha realisà ch’i pudess esser privel, ha el prendì la consorta per in maun ed ha manà ella tras la fulla viador en il segir. Quest trist schabetg ha dà ina retegnida als sulazs dals da Paris. Glieud che para da savair tut e che vul dapertut avair ina clav, ha inculpà ils Englais da l’incendi. O vus paupers Englais! Sche tut quai ch’ins inculpescha vus sa mussa il giuvenessendi sco vair, sto vegnir sur da vus ina sentenza nunmisericordaivla!

Uss aveva il mund e cun el er nus puspè ina giada ruaus a Paris. L’entira Frantscha spetgava cun malpazienza la legraivla nova che l’imperatura saja en speranza. Ma ils Franzos malpazients n’èn betg vegnids saziads uschè spert sco quai ch’els han cartì. Ina buna chaussa lascha spetgar – avevi num, e sch’ils da marveglias tiravan gia la bucca, hani tuttina stuì avair pazienza trais mais avant che la legraivla nova vegnia enconuschenta. Finalmain ha l’imperatur fatg palais al Senat la nova giavischada. Ed en l’entira Frantscha resuna la novitad sco or d’ina bucca: Marie-Louise vegn a parturir in figl, ed el vegn a vegnir numnà cun ses num: retg da Roma.

A medem temp ha er signur colonel Engel retschet da sia dunna la nova ch’ella saja en speranza. Ma malgrà ina pulita experientscha, na saveva jau betg dir, sch’i dettia in mat ni ina matta. En tutta cas pudeva Engel esser in pau losch che sia vit portia fritgs anc en il tschuncantavel onn; e pauc avess mancà che questa novitad fiss cumparida en schurnals e gasettas. Ma mes um na vuleva betg pajar inserats per tals renums ed uschia avain nus stuì laschar esser. La chaussa è però vegnida enconuschenta; e cur ch’il retg da Roma è naschì ils 20 da mars 1811 n’èn betg sabis cumparids or da l’Orient per al salidar, ma in bel anghelin è naschì ils 26 e questa mattetta ha survegnì il num privilegià da la naziun, numnadamain Marie-Louise.

Nus avain gì la grazia da dastgar giavischar per la segunda giada las duas maiestads per padrin e madritscha. L’imperatur ha sa laschà substituir tras signur Brunot de Languedoc, uffizier dal stab da la garda imperiala, e l’imperatura da dunna da Rougemont da Neuchâtel, omadus da confessiun refurmada. D’ina tala onur n’avess jau mai dastgà siemiar en mia giuventetgna!


10
Eveniments durant las campagnas dal 1811, 1812 e 1813 fin che Napoleun ha desistì dal tron ed è vegnì translocà sin l’insla Elba
[edit]

La pli bella stad da mia vita ha cumenzà uss, mo deplorablamain hai duì esser la suletta da questa sort. Nagut n’è da cumparegliar cun la ventira e la cuntentientscha che jau hai giudì l’onn 1811. Nus avevan nossa stupenta abitaziun a Paris, in’autra a Saint-Cloud ed abitavan per ordinari là, nua che la curt sa chattava. A Malmaison avevan nus cumprà ina pitschna chasa da champagna. Ditg curt, nagut na mancava per nossa ventira auter che la durada d’ina pasch.

Quant lontana che quella era en ils plans da Napoleun, ha l’istorgia mussà a nus; ed uschia hai jau pudì ma legrar mo d’in sulet onn en ventira, er sch’ils auters n’èn betg stads dal tut senza plaschair. L’imperatura ha gì la buntad da prender mai cun ella sin sias chavaltgadas. A Vienna aveva la curt per moda da sortir en charrotscha, l’imperatura vuleva dentant s’adattar al gust da la naziun franzosa. Ella veseva en questas chavaltgadas atgnamain exercizis ed ha prendì mai cun ella sco vegl husar che pudeva porscher ad ella intgins avantatgs. Ins vegn bain a chapir che la magistra è stada in pau davos la scolara.

Sch’i fiss stà pussaivel a la monarca d’influenzar il consort ad in pensar paschaivel, sco che quel viveva en si’olma celestiala, alura avess l’Europa giudì da qua davent ina pasch segira e franca. Ma quai na vuleva il destin betg. Ella dueva sagiar l’entira pitradad da la sort che po tutgar in’uschè gronda princessa. Sch’igl avess dependì dad ella, ella avess derasà benedicziun e ventira sur l’entira Frantscha, quai che tut sperava da si’influenza sin l’imperatur. Ma ses regl da dominar n’aveva betg cunfins e l’umiliaziun da l’Engalterra è restà ses emprim e davos patratg. Uschia è la guerra en Spagna vegnida cuntinuada cun adina pli gronda direzza e n’ha betg be custà summas orrentas, mabain er bler sang custaivel. Er a questa guerra avess la buna imperatura gugent fatg ina fin. Ma ella pudeva bain sminar ch’i giess pli tgunsch da laschar rumper or in ulteriur fieu da guerra che da stizzar quest terribel.

Tranter la Russia e la Frantscha gievan d’in cuntin vi e nà curriers, e gia la primavaira 1812 steva Napoleun cun in’armada da 350 000 umens a las rivas da la Vistula. Ed uss cumenza ina sgarschaivla campagna ch’ins na chatta betg ina sumeglianta. Ins raquinta che l’imperatura haja exnum vulì suandar ses consort cun il giuven prinzi. El haja dentant dà il cumond dascus da laschar passar ella, sch’ella veglia, dentant da retegnair en Frantscha il prinzi, quai che dueva impedir l’imperatura da viagiar. Quai è er natiral. Per fortuna n’era mes um betg da la partida questa giada. L’imperatur aveva tramess el en Spagna. Qua era el segir da betg schelentar nas ed ureglias, ma pativa bravamain da la chalira, quai ch’era il medem durant la stad en la campagna en Russia.

Durant quest temp era jau adina a chasa ed occupada cun mia pitschna Marie-Louise. Plaun a plaun arrivan las sgarschaivlas novas da l’armada en Russia. Ellas eran chaschunadas ni da Napoleun ni da ses generals, mabain d’attribuir a l’enviern e sias fradaglias sco er a las barbarias dals Russ. Han ins udì insacura tranter umans civilisads talas barbarias sco l’arsentar e destruir ils agens vitgs, citads e magasins. Quels èn terribels barbars, avevi num en las novas franzosas. Las consequenzas aveva la naziun davant egl, ed ins cumenzava a vegnir malidi.

Ma quai n’ha gidà nagut dal tut. Schebain che l’imperatur era turnà vers la fin da l’onn, ha el clamà sut las armas 300 000 umens, ed il Senat ha anc dà 50 000 vitiers. Uss stuevan er pliras truppas or da la Spagna e Germania marschar; ed ins trametteva truppas novas gist or da la mustra en quels lieus. Ma cun truppa giuvna na pudevan ins betg far guerra cunter la Russia e Prussia. Uschia è er mes char consort returnà da las truppas spagnolas ed è vegnì tramess sin il champ da guerra dal nord. Sia chara consorta è marschada cun el.

Gia en viadi avain nus pudì constatar ch’il protectur da la Confederaziun dal Rain aveva pers sia stima, er sch’ils prinzis al demussavan anc adina lur obedientscha. Ma i gieva la tuna ch’ils subdits marmugnian pervi dal cuntinuà clom a las armas da glieud giuvna per guerras che n’als concernian nagut dal tut. Ils contingents tramess l’onn passà en Russia eran bunamain vegnids eliminads dal tuttafatg. La campagna russa aveva purtà ina sfradur en l’Austria e dà curaschi a la Prussia da s’alliar danovamain cun il zar Alexander.

L’entusiassem che s’exprimiva generalmain en quest reginavel e l’ardiment, cun il qual tut ils stans s’armavan per liberar la patria avess tgunsch pudì tschiffar las terras da la Confederaziun dal Rain, uschia ch’ils Franzos ristgavan dapli che mo in pau. Sch’ins legia l’istorgia da quella campagna decisiva, vesan ins cun ina giada che Napoleun sez sentiva quai, pertge che la rimnada da questa nova armada era unida cun immensas difficultads. Principalmain èsi stà in grev pensum da rabitschar ensemen ina chavallaria, creschida a quella da l’inimi. Suenter ch’el aveva mess en arma tut quai ch’era stà pussaivel, è el partì da Paris ils 11 d’avrigl.

Quella giada n’ha el betg surprendì l’inimi, anzi, el ha chattà quel preparà per al retschaiver. Malgrà ch’el ha cuntanschì a l’entschatta intgins avantatgs sur dals Alliads, ha el tuttina stuì vesair ch’i n’eran betg pli ils Prussians dal 1806, ed el è gugent ì d’accord da far in armistizi, entant ch’i dueva vegnir contractà a Prag davart la pasch tras intermediaziun da l’Austria. Tras a tras han ins dentant rinfatschà ad el ch’el n’haja mai gì en egl la pasch, mabain adina mo vulì gudagnar temp. En quest’opiniun èn els vegnids rinforzads anc qua tras ch’el ha a la fin da l’armistizi fatg la proposta da prolungar quel. Ma quella giada n’è sia politica betg reussida. El aveva schizunt grittentà ses sir bainmanegiant, essend che quel stueva crair ch’il schender veglia mo tegnair el per il nar. Perquai è el s’allià cun ses chars vischins Alexander e Friedrich Wilhelm ch’han anc clamà da scuntrar quint cun ils Franzos.

La situaziun era uss zunt seriusa. Ils dis decisivs tranter ils 16 ed ils 19 d’october era jau a Lipsia cun mia pitschna Marie-Louise. Ins po cumprender en tge situaziun. Anc avant che la fugia generala da noss’armada vegnia enconuschenta en questa citad, sun jau vegnida scurlada d’in’uschè sgarschaivla nova ch’ha terrà mai e bunamain privà mai dal saun giudizi. Il general Perrier, noss schender, è crudà en la battaglia ed ha laschà enavos nossa chara Catrina sco mamma da trais uffants pitschens. Da lur sort na sai jau nagut fin oz.

La fugia da Lipsia è sa splegada bunamain or da tut urden. Qua tras han ins pudì fitgar pe nagliur, sco quai ch’igl è sa mussà en dus lieus. Tras la deserziun da las truppas tudestgas da la Confederaziun dal Rain eran nus adina pli paucs, entant ch’ils inimis creschivan. Uschia pari a mai anc oz in mez miracul co che jau sun arrivada da Lipsia a Francfurt, nua che jau hai pudì ruassar intgins dis cun mia pitschna, fin che nus avain pudì passar il Rain a Magonza ed jau hai puspè prendì dimora a Strassburg.

Suenter ch’ils Alliads eran marschads sur il Rain, circumdavan els mo las fortezzas ch’eran ad els en via e cuntinuavan cun la gronda part da l’armada uschè spert sco pussaivel lur marsch tras la Frantscha. Ma quai n’è betg ì uschè tgunsch sco quai ch’els han cartì. Durant quest temp era jau serrada en a Strassburg ed hai gì la tristezza da perder tras la mort mes uffant giuven Marie-Louise. Ella è vegnida sepulida ensemen cun madame Rapp, la mamma dal general.

Pliras charrotschas han accumpagnà las baras al santeri ch’è situà dador la citad, damanaivel da las avantguardias da Baden. Qua han las battarias cumenzà a bumbardar. Ina giada infurmadas, han ellas chalà anc avant ch’insatgi pateschia donn. Uss poss jau ludar la fortuna da l’uffant ch’è mitschà la miseria che spetgava anc la mamma. Cur che jau pens a mia sort da mamma, serri a mai il cor che jau na dumogn betg las larmas. Il buntadaivel lectur vegn forsa a parter cun mai quest sentiment, cur ch’el passa la tabella a la fin da mia raquintaziun cun la survista da la naschientscha, sort e fin da bunamain tut mes uffants. Talas regurdientschas èn zunt dolurusas!

La tristezza davart la sperdita da mia charezzada Marie-Louise e la malsegirezza pervi da la sort da mes char consort han engrevgià zunt fitg mia dimora a Strassburg. Latiers è anc vegnida la chareschia da las victualias ch’ha sblundregià mes daners.

Cun malpazienza han ins spetgà la fin da la lutga. Finalmain arriva la novitad che Paris saja sa surdà, e quai nunspetgadamain. Pertge ch’ins na carteva betg ch’ils Alliads cuntanschian questa finamira uschè bunmartgà. Tut era surstà dals eveniments che suandavan in sin l’auter. E damai che la pasch era il sulet giavisch dals Franzos, eri ad els tuttina da tge e tras tgi che questa pasch vegnia. Ed els han unfrì cun il medem levsenn quai um ch’els avevan adurà avant diesch onns.

A Napoleun han ins surlaschà l’insla Elba, in pitschen toc terra damanaivel da sia patria, cun tut ils dretgs da suveranitad ed ina pussanza militara relativamain pitschna. L’um ch’aveva cumandà ils davos onns dapli che 600 000 umens stueva uss esser cuntent cun 600. El n’avess betg duvrà generals per quai. Ma Bertrand e Drouot èn ids cun el sco amis e na vulevan betg bandunar el.

Nagin na fiss stà pli malengraziaivel che mes um, sch’el al avess bandunà. Avant si’auzada, avant che nus mo sminian quai, aveva el fatg a nus dal bun. Tge è pli vargugnus che da bandunar il benefactur en sia disfortuna? Noss’entira famiglia è pia ida cun el, meglier ditg, sin noss giavisch ha el elegì er nus sco sia cumpagnia.

Tge motivs avessan pudì motivar nus, sche betg duair ed engraziaivladad? Ch’i reusseschia anc ad el da s’auzar, gliez fiss stà lura ina miserabla speranza, malgrà ch’ina tala emprova era tuttina da spetgar da ses curaschi. Tge che nus avessan gì da sperder en in tal ristg, sche quel avess gì da fallar, gliez n’avess segir betg pudì stimular nus d’al suandar. Er na pudevan nus betg nutrir speranzas ch’il retard d’entradas da mes um vegniss restituì insacura, sch’el restava sin l’insla Elba. Pia, mo engraziaivladad ed attaschadadad envers in benefactur che n’aveva durant 16 onns mai tralaschà da far a nus bunas ovras, eran ils motivs da nossa fidaivladad. Tgi che vuless crititgar quels motivs, lez è anc lunsch enavos en ses princips morals.

Uschè spert che las portas da Strassburg èn s’avertas, sun jau ma rendida a Paris, ma jau hai chattà gnanc fastiz da Napoleun. Senza perder temp sun jau ida suenter a si’escorta sur Lyon ed hai cuntanschì quella anc avant ch’ella arrivia a Fréjus per pudair m’embartgar cun ella. Quant different è quel stà da l’embartgament al port da Toulon l’onn 1798. Tge temp da pussanza, stima e forza ha quest um percurrì durant quests onns. El ch’ha decidì davart la sort da milliuns umans, duess sa perder en la sumbriva d’ina suveranitad da 6000 olmas senz’impurtanza! Tge distanza! Igl ha duvrà ina grond’olma per pudair supportar quest patratg.

Nus essan ans embartgads ils 28 d’avrigl en il port da Saint-Raphaël sin ina fregatta englaisa. Quella steva semtgada per quest intent sper ina nav da guerra franzosa. L’imperatur ha elegì dalunga l’emprima ed è stà fitg curtaschaivel cun ils Englais, ses capoinimis da fin qua. Ils 3 da matg avain nus cuntanschì Porto Ferraio ed essan vegnids beneventads cun gronda legria. La citad era illuminada ed il pievel demussava immens plaschair d’avair retschet sco signur e patrun da l’insla il pli grond manader militar da l’Europa ch’aveva cumplenì uschè grondas ovras. Ils 4 è la bandiera da Napoleun vegnida accumpagnada en in til festiv en la citad e plantada sin il fort. Uss è Napoleun sbartgà cun si’entira gronda suita ed è vegnì salidà da la fortezza cun 101 chanunadas, las qualas ins ha repetì da la fregatta anora cun 24 culps. Il chau da la citad a la testa dals magistrats al ha fatg bainvegni e purschì la clav da la citad. Il militar ha fatg parada, e l’imperatur è sa rendì en in til pompus en la baselgia principala tar in Te Deum laudamus.

Uschia ha il grond Napoleun, ch’aveva fatg frunt anc avant paucs mais a tut las pussanzas da l’Europa, prendì possess da la pli pitschna insletta da ses anteriur reginavel. Tgi ch’ha vis el qua, al stueva admirar. Cun la pli gronda nunschenadadad e sco sch’el n’avess mai fatg insatge pli grond, ha el ordinà sia pitschna suita tenor il model dal traglischant Saint-Cloud en pitschna relaziun regiuvinada. El survegliava sia truppa e la laschava far exercizis. El ordinava edifizis, laschava meglierar ils forts ed eriger novs; ditg curt, el agiva uschia sco sch’el pensass da restar qua per adina. Ina miglia e mesa dador la citad ha el laschà eriger ina fitg bella villa che purscheva ina da las pli grondiusas vistas, construida en uschè curt temp sco sch’ella fiss vegnida striunada nà qua.

Gist ils emprims dis ha el drizzà si’egliada sin il meglierament da la polizia. Tut ils avdants da l’insla betg indigens han stuì mussar lur certificat d’origin. Quels che n’avevan betg in tal, han survegnì l’ordra da procurar per quel entaifer temp limità, cas cuntrari vegnian els renviads da l’insla. Da quai èn er stads pertutgads plirs Svizzers, tranter ils quals jau hai emprendì a conuscher in brav chapeller dad Unterhallau en il chantun Schaffusa. Talas mesiras eran necessarias perquai ch’il dumber d’abitants creschiva d’in di a l’auter. Oravant tut blers militars vegnivan natiers che vulevan parter la sort cun lur cumandant. Napoleun na dastgava dentant betg engrondir si’armada. Tgi che vuleva restar qua, stueva emprender in mastergn. Tals eran bainvegnids per reparar ils forts, sco sch’ins stuess quintar cun ina bloccada. En la muntogna Magnet ha el laschà tagliar battarias en il grip. Da qua anora pudevan ins metter sut fieu gronds tocs da la mar.

Sin questa muntogna vesevan ins savens Napoleun a spassegiond persul, approfundà en grevs patratgs. Schebain el ponderava sia sort ni fascheva plans per ses avegnir, gliez na saveva nagin. El era qua sco pli baud adina ses agen cussegliader confidenzial. Pelvaira avessi strusch dà in meglier lieu per el che l’insla Elba per al lubir da sa render quint e reflectar seriusamain sur da sasez. Qua aveva el davant si’egliada l’Italia, il lieu da sias emprimas grondas ovras, che purscheva ad el la pussaivladad da cumparegliar sia rolla da pli baud cun la situaziun stringenta e stretga dad oz. La muntogna surmenziunada duai er cuntegnair bleras raritads natiralas. Davart quai na sai jau dir nagut. Napoleun sez cun ils generals ed intgins perscrutaders da la natira èn sa rendids savens en quest reguard sin la muntogna ed èn returnads cuntents da talas excursiuns.

Insumma è questa pitschn’insla in dals pli bels lieus sin il mund e porta tut quai che po far empernaivla la vita umana. Mo il mailer na crescha betg qua. L’insla ha pauc guaud, dentant surabundanza da charvun. Ils avdants èn fitg simpatics e per part glieud scolada. Els sa legran da la gronda populaziun nova ed èn loschs da lur suveran ch’ha rendì cun ina giada a lur pitschna patria in tschert renum. Ma igl era da smirvegliar co che la populaziun era creschida en curt temp. Ins dumbrava cur che nus essan arrivads circa 6000 olmas; suenter trais mais pudevan ins gia quintar 20 000, malgrà ch’il prender qua dimora n’era tuttavia betg simpel, sco quai che jau hai gia raquintà. Pli tard hai jau giavischà baininqual giada che jau avess pudì passentar il rest da mia vita en ruaus qua sin quest’insla. Qua hai jau giudì durant diesch mais la pli ruassaivla e vaira ventira da mia vita.

A l’imperatur pareva la vita en quest pitschen reginavel da plaschair ordvart. El era adina da buna veglia, mangiava e baveva, survegliava sia pitschna truppa sco sch’el avess ina grond’armada e lavurava las uras usitadas sco quai ch’el era disà a Saint-Cloud ni a Paris. Damai ch’el n’aveva betg da dar audienzas ad ambassadurs esters e n’aveva betg da manar correspundenzas diplomaticas, aveva el tant pli bler peda per autras occupaziuns nizzaivlas. El era il suveran, minister da l’exteriur, redactur, ditg curt – tut en tut. A quest minister lavurus avevan nus d’engraziar sin l’insla Elba tut las novitads politicas, tut las gasettas, ils schurnals e rapports e.a.v. Tge ch’i deva da nov sin il Congress a Vienna, en ils cabinets da St. James, Petersburg, Berlin e Versailles e.a.v., gea tge che capitava en l’America dal Nord e dal Sid – nus savevan tut uschè spert ed endretg sco las pussanzas grondas che na s’occupavan gnanc zic da la curt sin l’insla Elba.

Nus avevan er caricaturas englaisas or d’emprim maun, cun las qualas quests nauschs insulans laschavan or lur sgnoccas e na schanegiavan ni ils retgs ni ministers. Napoleun sez ha stuì rir da cor, cur ch’el ha vis sasez sin in da quels fegls ina giada sco in grond doc che durmiva, lià vi d’ina greva chadaina, sin il suandant dentant preschentà, co ch’il doc è sa dasdà, ha siglientà la chadaina ed è sa bittà cun sgarschaivla gritta sin ses inimis ed ha terrà tut quai ch’era ad el enta pes. El n’era betg encunter talas fantasias.

El ha fatg diever da ses dretgs, da sia suveranitad ed ha laschà batter ina munaida d’aur. Sin ina vart era da vesair ina curuna che giascheva giun plaun e vegniva gist tschiffada e tegnida d’in’evla. L’utschè pareva dentant dad esser stanchel tras la crudada, aveva tratg en las alas e durmiva. Enturn l’ur era engravà il num da Napoleun e sin il revers pudev’ins leger ils pleds: «Ne l’éveillez pas.» Nus Tudestgs avevan mess quai en in verset: «Nehmt euch wohl in acht, / Dass der Adler nicht erwacht.» Sa chapescha valeva la munaida mo a la curt. Fiss ella vegnida derasada, l’avessan las pussanzas regentas franc mess ord funcziun, malgrà ses bun cuntegn.

Il pli savens s’occupava Napoleun d’ina tscherta taila ch’era dal tuttafatg si’invenziun e ch’el aveva destinà oravant tut per las grondas pussanzas da l’Europa. Igl era ina taila fina, numnada tschajera, e fatga or da fintas e legra indifferenza, alura surcusida minuziusamain cun corrupziun. Questa tschajera aveva ina tut atgna vigur. Quels che la purtavan, crajevan da vesair e na vesevan nagut dal tut. Ma ses reflex crudava enavos fin tar il palaz da Napoleun ed illuminava quel. El ha empruvà or questa taila l’emprim tar il cumissari englais che dueva controllar e survegliar el, sco quai ch’ins carteva. E la taila aveva in grondius effect. Il cumissari è stà fitg engraziaivel per quest regal ed ha prendì vacanzas per intgins dis, gist quel temp ch’er l’imperatur vuleva far ina spassegiada.


11
Return da l’insla Elba ed eveniments da l’onn 1815
[edit]

Tgi che crajeva da vesair en il ruaus ed en la cuntentientscha apparenta da Napoleun sia resignaziun en la sort, lez sa cugliunava grondamain. Nus savevan quai a la curt. Nus eran qua uschè paucs che jau dastg er quintar mia paucadad latiers.

Ses vegls grenadiers schevan dad aut ch’el vegnia bainspert a midar tschera e cumparair puspè sin il grond champ da guerra. Il cura, co e nua, na saveva nagin lignar. E sch’il general Bertrand na saveva betg da la chaussa, alura vegn el ad avair cua or l’entir plan en sia chavazza. Co fissi uschiglio stà pussaivel da far in’invasiun en Frantscha mo cun circa 1100 umens! Quant extendidas las relaziuns secretas eran, è sa mussà pir cur che nus avain gì da far las preparativas per partir. La pli gronda valisch da viadi che nus avain chattà è vegnida fullanada pli che plain cun brevs arrivadas sin l’insla Elba.

Quellas preparativas han cuzzà circa diesch dis e n’han betg pudì vegnir fatgas tut a la mitta. La medema tschajera che jau hai descrit a la fin dal chapitel precedent cuvriva er qua tuts. Ils Englais faschevan la s. crusch davant las alas da l’evla ch’era vegnida alerta e che vuleva s’auzar. Pertge che entant che lur navs cursavan anc davant l’insla, n’avevani mai scuvert insatge uschia ed er mai sminà. Vus tgutgs Englais!

En quest lieu sa preschenta a mintgin ch’è stà perditga da quest eveniment da pais l’impurtanta dumonda: N’è l’evla betg sa dasdada memia baud? Fissan las consequenzas stadas las medemas, sch’il Concil da Vienna fiss gia stà a fin e las pussanzas reunidas avessan stuì sa cunvegnir tras curriers ed ambassadurs tge mesiras prender? Che Napoleun n’ha betg laschà dar en il chau quai, na chapesch jau betg. Ma jau n’avess er betg ristgà da dir ad el insatge uschia, pertge ch’el dumandava darar suenter l’opiniun dad auters e suandava quel anc pli darar.

Ils 26 da favrer 1815, pia 11 mais suenter ch’el era arrivà, ha Napoleun bandunà l’insla Elba. El era amez l’erecziun d’ina retscha d’edifizis ed implants che parevan dad esser disponids per ina dimora per vita duranta. Cun in pugn plain glieud ha el ristgà da returnar en ses vegl domini, dal qual el aveva desistì per semper. En plirs lieus han ins raquintà la paraula che Napoleun saja sa vestgì da chaputschin per vegnir davent da l’insla Elba senza vegnir enconuschì. Be ina tgutga nauschadad po s’imaginar talas chaussas. Tar sia partenza era el vestgì en il medem tschop verd ch’el aveva purtà cur ch’el è arrivà da la Frantscha, sco er il medem mantè ch’el aveva purtà durant la Battaglia da Marengo, ed il qual ins duai avair dà ad el en fossa.

L’emprim da mars essan nus sbartgads a Cannes, da manaivel da Fréjus, ed essan marschads senza incaps fin a Grenoble. Dapertut nua che nus essan passads, sa mussava la veglia schuldada, a la quala Napoleun era in’appariziun legraivla, ed els sa rimnavan voluntarmain davos sias bandieras. A Grenoble han ins fatg intginas demonstraziuns sco sch’ins vuless serrar ad el la porta. Ma uschè spert che la schuldada ha chattà adagur l’imperatur, èn els sa declerads avertamain per el. Enconuschent èsi ch’il colonel Labadoyere è l’emprim chau ch’è passà cun ses entir regiment vi tar el.

Uschia ha Napoleun occupà senza in sulet sajet in’impurtanta fortezza. Ed uss èn ils Franzos vegnids natiers en massas ed han rinforzà di per di la pitschna rotscha ch’era vegnida cun el nà da l’insla Elba. Che quai saja succedì mo ord charezza per l’imperatur na dovra nagin crair. L’ambiziun franzosa ha gì gronda art e part. Quella naziun na pudeva betg supportar che truppa estra era arrivada sin territori franzos ed aveva schizunt conquistà la chapitala. La luschezza naziunala stridada bugliva per vendetga, e Napoleun ha chapì fitg bain da far diever da quest sentir. Diesch dis suenter ch’el era sbartgà, ha Napoleun gia pudì entrar en la citad da Lyon, malgrà ch’ils dus prinzis da la chasa roiala eran sa rendids natiers en prescha per retegnair el. Ma cur ch’els han sentì il pensar da l’armada sco er dals burgais, han els stuì avair quità da l’atgna pel e sa far or da la pulvra.

Jau n’hai betg vis quest til da triumf davent da Cannes a Lyon. Jau era ma rendida cun madame Bertrand en nav fin Marseille, nus ch’ins ha giuditgà nus per dubiusas e surveglià nus 24 uras. Mai han ins tegnì qua e pli tard a Nîmes per madame Laetitia, la mamma da Napoleun, in mussament che jau veseva or pli veglia en vestgadira da dunnas che en la mondura d’uffizier che jau purtava savens. Uschè lunsch che quels da Marseille tegnevan seriusamain cun il retg, avevani raschun da taxar nus per dubiusas. Ma er els n’avevan betg veglia da laschar stranglar per l’arroganza dals emigrads e la prepotenza dal clerus catolic. Els han perquai guardà tiers senza pled il spectacul ed ans han laschà ir en pasch. Ed uschia avain nus cuntanschì saunas e ventiraivlas noss’armada rinforzada a Lyon.

Gist arrivà a Lyon, ha l’imperatur laschà vegnir intgins martgadants svizzers tar el ed ha pretendì dad els in pitschen pajament anticipà fin ch’el saja arrivà a Paris. Ils martgadants èn immediat sa rimnads per vegnir encunter als giavischs. Napoleun è stà fitg cuntent cun els. Uss eran gia trais generals e plirs auts uffiziers s’unids cun el, da quels ch’ins crajeva a Paris ch’els vegnian a cumbatter el. Quels signurs eran dentant fitg malcuntents cun la noblezza returnada ch’aveva mess enavos els. Er la schuldada n’aveva ni respect ni fidanza en quests uffiziers giuvens senza barba che n’eran anc mai stads en il fieu. Uschia èsi daventà che la truppa vegniva dapertut encunter a l’imperatur e bandunava las bandieras dal retg. El n’era impressiunà gnanc zic dals decrets ch’ins relaschava encunter el a Paris. «Quels na decidan betg la guerra», scheva el. «Lain guardar tge ch’i dian cur che nus essan pli datiers.»

Nagut n’ha fatg ad el pli grond plaschair che cur ch’el ha udì ch’ins haja surdà a Ney il commando sur da la truppa che marschia encunter el. El ha ditg lasura: «Jau enconusch quest erox buglialatg. Avant in onn ha el tradì mai, quest onn vegn el a tradir Louis XVIII.» Uschia èsi er daventà. Ney è passà nà tar nus. Ma el fiss er sa dà bregia senza success da defender la chaussa dal retg. Pertge ch’in entusiassem general per Napoleun aveva tschiffà l’armada; ed uschia è Napoleun arrivà a Paris senza avair fatg in sajet.

El è sa dà tutta bregia mo pussaivla per gudagnar danovamain la confidenza da la naziun. El ha empermess sontgamain da desister da tut ils plans da conquista e da s’occupar mo da la ventira dals Franzos. Entant ch’el era impegnà cun ils novs indrizs e cun in’avischinaziun paschaivla a las pussanzas alliadas, èsi reussì al duca d’Angoulême ed a sia consorta da gudagnar ina partida per il retg en il sid da la Frantscha e da trair da sia vart intginas citads. Quests fatgs parevan d’esser d’ina tschert’impurtanza ed igl ha dà intgins cumbats. En ina lutga damanaivel da Toulouse è crudà noss figl Jakob, maister da quartier dal 7avel regiment dals husars. Ins sa che quests cumbats èn ids a finir a favur da Napoleun.

In’autra sullevaziun ha Napoleun chattà tar la truppa svizra che na vuleva exnum betg star sut ad el. El ha laschà clamar il cont d’Affri, lur colonel-general, ed ha cret d’al pudair persvader en sia favur. Quel ha declerà ad el che la fidaivladad ch’ils Svizzers hajan engirà a lur patria n’als lubeschia betg da servir ad in auter signur che a quel ch’els hajan engirà tenor capitulaziun. Sin quai ha l’imperatur laschà serrar els en lur casernas e survegliar els sco praschuniers. Il signur d’Affri ha sinaquai stuì rimnar ils uffiziers e preschentar ad els ils giavischs da l’imperatur. Els han engirà tuts da spetgar sin cumonds da lur superiurs e d’obedir a lezs. L’imperatur ha onurà questa stataivladad, ha cumandà d’avrir las casernas, ha laschà dir a sia truppa da betg far insatge dal mal ad in Svizzer ed ha tramess els a chasa.

Avant è mintga sutuffizier e schuldà vegnì dumandà persunalmain, sch’el na veglia betg prender servetsch tar l’imperatur. Ed uschia è sa furmà in battagliun da 5–600 umens en servetsch da Napoleun. Quel ha gì l’onur da sa laschar sajettar giu a Waterloo, uschia ch’el ha existì mo curt temp. Il chau da quest battagliun era in uffizier svizzer. A quel n’ha la patria betg savì bun grà, essend ch’el aveva sa laschà pladir cunter il conclus dal corp d’uffiziers.

Jau vuleva anc vesair co ch’i stettia cun nossa chasa da champagna a Malmaison. Ma ti bun Dieu, co avevan quests barbars d’Englais tegnì chasa qua avant in onn! Jau era bloccada lezza giada a Strassburg e mes um era en l’armada principala a Châlons. La chasa è vegnida arsentada. Ina dunna da chombras, in famegl e trais chavals han stuì laschar la vita a moda rubiestia. Il stupent curtin era devastà totalmain. Las bustas da marmel da Napoleun e da si’entira famiglia, ch’avevan forsa envidà la gritta e fevra da vendetga dals vandals, eran pitgadas en tocca e tut ruinadas.

Pitras larmas m’èn siglidas, vesend che quest pitschen paradis d’onur era devastà. Ils signurs e las damas da Paris visitavan nus qua gugent pli baud per baiver scharun ed eran fitg amicabels. Malgrà quai hai jau stuì constatar a chaschun da mia davosa visita a Paris che plirs parevan da strusch enconuscher mai pli. Glieud che jau avess cret d’avair sco amis en perpeten. Uschia che jau avess pudì crair che jau saja vegnida veglia durant quests paucs onns ch’ins n’enconuschia betg pli mai. Atgnamain avess jau duì patratgar ch’i giaja cun mai sco cun millis auters: en ventira han ins blers amis, en sventira paucs.

Suenter che tut las pussaivlas emprovas da sa cunvegnir cun ils alliads èn stadas senza success, è l’imperatur puspè sa preparà en tutta seriusadad per la guerra. Nagut n’ha fatg ad el pli grond mal che da stuair constatar che tut sias emprovas da survegnir puspè sia consorta e ses figl èn stadas vanas. Suenter ch’el è vegnì a savair che perfin las brevs a l’imperatura na vegnivan betg surdadas, ha el prendì refugi tar ina malizia – ma senza success. Quai è stà per el fitg dolurus. L’istorgia da sia davosa campagna, curta e sanguinusa, è memia enconuschenta che jau possia raquintar insatge surlonder.

Quella giada na sun jau betg ida gia a l’entschatta cun mes um. Pir pli tard hai jau fatg il viadi en Belgia e sun arrivada curt avant la Battaglia a Waterloo per pudair parter cun el ils privels. Lez di è stà ina sgarschur ed ha decidì mia sort per tut mes dis futurs. Mes quart figl Florian, maister da quartier en il 12avel regiment dals chatschaders a chaval, era probablamain gia mort, cur che jau hai vis a crudond mes char um. A la chavallaria englaisa eri reussì da rumper en noss battagliuns serrads ed uschia d’avrir ina via a lur grenadiers fin en noss mez. Mes figl giuven da diesch onns batteva sper mai. Ses chau è vegnì smardeglià d’ina balla. Jau hai vis co ch’in egl e ses tscharvè èn sprizzads gist davant mai.

Ord mamezza da la desperaziun, hai jau gist vis co ch’in chavalier englais ha vulì mazzar mai. Jau al hai tschiffà e sajettà davent cun mia pistola ses lev sura davant il nas vi. Lura hai jau prendì la segunda pistola; ma avant che jau vegnia da sajettar, ha el sdrappà ella a mai or da maun e m’ha sajettà cun mes agen guaffen tras il culiez. Jau n’hai betg pudì batter pli e sun ma surdada. En il medem mument hai jau anc retschet d’in grenadier ina furada cun la baionetta da la vart en ch’il sang è siglì a dretg or.

Malgrà ch’il grenadier è vegnì pendì dalunga per cumond da ses general, n’ha quai gidà mai nagut dal tut. Vulnerada dublamain e sturnida da las sgarschurs dal di, sun jau vegnida transportada en l’ospital a Brüssel. Jau hai retschet bun agid da dus bravs Svizzers ch’eran er blessads ed avevan fatg servetsch en il medem battagliun Stoffel.

Uschè spert ch’els èn vegnids a savair che jau saja ina Svizra, è il patriotissem sa mussà en si’entira intensitad. Cur ch’ils medis han vulì liar si mias plajas han els – per lur gronda surpraisa – chattà adagur mia schlattaina. Mia plaja enta culiez n’era betg uschè privlusa. La balla era entrada d’ina vart enta culiez e sortida da l’autra, sco quai che las nattas mussan anc oz.

Pli privlusa era la plaja da la vart pervi da la gronda sperdita da sang. I na vuleva betg reussir da stenschentar quel, uschia ch’ils medis èn vegnids sin il patratg da stuppar la fora cun in stapun da corc. Uschia hai durà sis lungas emnas, avant ch’ins ristgia da transportar mai a Paris. Cur che jau sun arrivada en unifurma, han ins mess mai en l’Hôtel-Dieu – in lieu nua ch’ins na dastga betg acceptar dunnas. Ins ha dà a mai ina bufatga stivetta en la segunda auzada cun la vista vers il curtin. Quai m’ha purtà inqual empernaivladad ch’è sa mussada pir pli tard. Pertge che uss ha cumenzà la pli severa cura ch’ina dunna ha insacura gì da supportar.

Ma l’emprim stoss jau anc raquintar, co che jau sun vegnida retschavida. La damaun suenter mi’arrivada è cumparì il spiritual da la chasa ed ha dumandà mai: «Essas Vus catolica?» Jau hai dumandà il pertge, ed el ha respundì ch’el saja incumbensà d’avair quità per il salid da l’olma. «Jau sun catolic-apostolica ed hai mes agen confessur. Vus na dastgais betg As dar bregias cun mai.» Il signur m’ha chapì ed ha ditg: «Adia e stai bain.» Prest è vegnida l’abadessa da las soras misericordaivlas che mainan l’Hôtel-Dieu ed ha demussà blera cumpassiun per mia sort. Lura ha ella discurrì fitg bain da la resignaziun en la voluntad divina e da la recumandaziun a la protecziun e l’intercessiun da Nossadunna. «Madame», hai jau ditg, «sco che Vus vesais, sun jau fitg malsauna e dovr ruaus.» Ella è ida e mai pli turnada senza che jau giavischia.

Entant hai jau laschà savair intgins amis che jau saja arrivada. Els han er orientà il consistori refurmà e lez ha procurà per ina tgirunza refurmada. Cun quella sun jau stada fitg cuntenta. Ed uss anc insatge davart la cura sezza. Ils signurs medis en l’Hôtel-Dieu a Paris san er che opium fa durmir, ed els han laschà prender mai ina bufatga purziun. Cur che la chara sien ha gì serrà a mai ils egls, han els prendì fil e guglia e cusì ensemen a mai senza far istorgias la plaja sco quai che gnanc in cusunz avess savì far meglier.

Pelvaira, cur che jau sun ma dasdada, na sun jau tuttavia betg stada mal che jau n’aveva sentì nagut dal tut. Ma igl è tuttina ina chaussa miraculusa ch’ils signurs medis pon sa lubir talas libertads envers nus dunnas che pudessan tgunschamain vegnir surduvradas, entant che nus creatiras che na pudain betg ans defender na dastgain gnanc far diever d’in med uschè approvà envers noss agen consort, e sch’i fiss anc tant d’engrà. Quai n’è dentant betg stà la suletta crudaivladad ch’ins è sa lubì vers mai en l’Hôtel-Dieu. Cur che jau sun ma dasdada, m’èsi vegnì ordinà da vart dal medi che jau na dastgia dir betg pled durant quatter emnas! Segir vegnan ils sabis umens a vulair pretender che quai na saja betg pussaivel ad ina dunna, e po esser ch’intginas flaivlas consoras vegnan er a sentir sezzas ch’i fiss stà per ellas zunt grev; ma jau hai survivì da star 28 dis ni 784 uras uschè mitta sco a sias uras Zaccarias avant la surtagliada da Gion, schebain che jau na vi betg pretender che mia chara buchetta na saja betg sa revantschada dapi lura ina giada ni l’autra per quest curt taschair.

Igl era per mai il temp dals suspirs tgeus; mes lecturs ma vegnan bain a crair che jau aveva pli ch’in motiv da far quai. La sperdita da mes char consort era raschun suffizienta per patratgar en tutta quietezza a mamezza ed a mia sort. E damai che mia vita futura dependeva dal dabun da mes um envers la regenza per sold retardà e per bons, sch’eran ils aspects tut auter che buns e mes sa sentir vairamain adattà per taschair.

Ina suletta giada avess jau gugent interrut quest taschair, numnadamain cur ch’ils dus imperaturs da l’Austria e da la Russia ed il retg da la Prussia han visità l’Hôtel-Dieu ed èn passads tras tut las stanzas, er la mia. Ma els stuevan esser orientads tge pazient che giaschia qua ed han tegnì sontgamain il taschair ordinà. Suenter ch’els han guardà in mumentin sin mai e sin mi’unifurma che pendeva sper il letg, èn els sortids senza pleds. Ma l’imperatur Alexander m’ha dà cun il maun in segn da condolientscha graziusa. Co sun jau stada surstada l’auter di, cur ch’il pli grazius monarc ch’ha fatg bunas ovras nua ch’el è passà, ha demussà ses sentir envers mai cun ma regalar traitschient rubels en aur e 25 buttiglias vin da l’Ungaria, in confiert che m’ha fatg fitg bain. El ha mussà qua tras ch’il buntadaivel imperatur n’è betg mo s’orientà davart la sventira d’auters, mabain er co ch’el pudess gidar il meglier.

Mes entir mantegniment consistiva d’ina schuppa da ris, d’ina sort schelatina da citrona e d’ina pitschna purziun vin. Tut en tut hai custà 40 sols a di durant ils sis mais che jau sun stada en questa chasa. Il monarc n’avess pia betg pudì sa gidar cun mai meglier che uschia. In ulteriur confiert che n’ha betg gì il medem effect sin mai, è stada l’art e part che la curt da las Tuilarias pareva da prender da mia sort. Mintga di hani dumandà suenter mes stadi da sanadad. Ma questa nobla cumpassiun che forsa il retg sez e las princessas roialas han gì cun mai, steva en cuntradicziun cun quai che jau udiva uschiglio da la curt.

Cur ch’i gieva in pau meglier cun mai ed jau dastgava puspè discurrer, hai jau laschà scriver in da mes amis in memorial respectus e surdar quel a las autoritads, faschond mias pretensiuns. Damai che la legitimitad na pudeva esser suttamessa a nagins dubis, hai jau cret da dastgar sperar ch’almain ina part da mes dabun vegnia pajà e per l’autra vegnia tschentà termins. Nagut da quai! Jau hai retschet la medema resposta ch’ins ha dà a tuts precedents: «Las cassas èn vidas e fonds n’existan betg.»

In dals birolists ni secretaris dal minister vuleva cumprar mia pretensiun da 136 000 francs per 6000. Na fiss il miserabel betg stà persvas da mia pretensiun, el n’avess betg offert in centim. Ma il scroc vuleva s’enritgir sin las costas d’ina vaiva sventirada. Tge miserablas creatiras ch’i dat pelvaira sin il mund! Jau hai renvià il cumprader cun spretsch ed hai ditg en bun franzos: «Sch’ils 136 000 francs duain ir a perder, duai il d... er avair il rest.»

L’imperatur da la Russia m’ha anc fatg ultra dal regal la sequenta offerta graziusa: Sche jau veglia vegnir a Petersburg, vegnissan ins a pajar a mai 15 francs pretsch da viadi a di e surdar a mai ina pensiun annuala. Da questa generusadad avess jau gugent fatg diever, ma mia sanadad na lubiva da quel temp betg in tal viadi. E lura sperava jau anc adina da pudair passentar mes vegls dis en il ravugl d’in da mes uffants.

Deplorablamain hai jau en il fratemp bunamain stuì desister da quella speranza. E damai che jau hai gea pir sessanta onns e sche mias forzas creschan ils proxims ventg onns sco l’ultim temp – pudess jau franc anc survegnir quaidas da far quest viadi. Ma jau stuess anc supplitgar per in’unifurma d’uffizier da quatter pes en bun stan ed or da la stgaffa d’in arsenal in detg sarrass per pudair ma preschentar a Petersburg sco vaira amazona.


12
Situaziun critica – partenza da Paris e sort multifara fin l’embartgada per l’America a Havre de Grace
[edit]

Pli trista na po strusch ina sort esser che la mia, cur che jau hai bandunà l’Hôtel-Dieu. Jau n’aveva betg il minim agid e stueva ma tegnair vi da la speranza da retschaiver bainspert insatge da la regenza franzosa. Per il mument hai jau stuì viver da la generusadad da mes crediturs. Da mes tschintg uffants ch’eran anc restads da 21, viveva in sulet en Frantscha e quel, sco ch’ins vegn dalunga ad udir, sa chattava en ina situaziun desperada. In da mes trais figls ch’avevan servì pli baud en la suita dal retg Joseph, era sa rendì en l’America per tschertgar là sia ventira. Ils dus da l’Egipta avevan accumpagnà lur padrin Napoleun sin l’insla St. Helena.

Uschia steva jau qua persula e senza in minim agid. En questa fatalitad è vegnida en agid la generusadad da trais cumpatriots. Ils signurs frars G. da Turitg e Hr. Brupbacher da Fluntern m’han sustegnì a moda ordvart bainvulenta ed han prendì gronda art e part da mia sort. Quant bain fa in tal cumpatriotissem a l’ester, cunzunt cur ch’ins è a la fin! Er ils dus preditgants Momet da Genevra e Poissard da Strassburg han fatg a mai fitg bler dal bun. Ma jau hai stuì bandunar Paris. Mes plan era da returnar en Svizra e d’appellar a la generusadad da mia regenza.

Arrivada sun jau però mo fin Genevra. Da là sun jau, per cussegl d’intgins amis, ida a Besançon, nua che sa furmava in dals quatter novs regiments svizzers (von Steiger). Ils uffiziers da quest corp han demussà gronda commiseraziun envers mai e m’han gidà generusamain, uschia che jau hai pudì ma render a Lyon. Signur von Steiger m’ha dumandà tranter auter a chaschun d’ina lunga audienza, pertge che mes um saja sa tegnì uschè ferm vi da Napoleun ed al haja anc accumpagnà suenter ils eveniments dal 1814 sin l’insla Elba. «Sia grazia», hai jau respundì, «mes um aveva engirà fidaivladad a l’imperatur Napoleun, ed in uffizier na banduna betg la bandiera, sin la quala el ha engirà.»

A Lyon hai jau entupà mia figlia giuvna Nanette en il pli grond malruaus. Ses um, secretari dal general Mouton, ch’era vegnì sajettà avant curt temp, era gia dapi tschintg mais en praschun, ed ella temeva ch’el haja la medema sort sco ses general. Immediat hai jau laschà concepir ina petiziun e surdar quella l’auter di sin la plazza da parada a si’Autezza roiala, il duca d’Angoulême. Il prinzi era a chaval, ha repassà la petiziun e ditg graziusamain: «Giai Vus mo a chasa e stai ruassaivla. Anc oz duais Vus avair Voss schender.» Plain engraziaivladad hai jau bitschà l’ur da la schabracca da ses chaval.

E vairamain, quella saira è il bun schender returnà a chasa, ma maltractà talmain che nus n’al avain strusch enconuschì. Il raquint davart sias painas ha anc engrondì las anguschas ed il malruaus da sia consorta, uschia ch’ella ha anc gì quella notg ina naschientscha prematura. Ella ha parturì in uffant mort ed è sezza morta curt suenter. Uschè sgarschaivlas consequenzas han guerras internas, regls da partida e gritta tschorva ch’ellas pon stuschar ils pli innocents en la ruina.

Suenter ina sperdita uschè dolurusa n’hai jau betg pudì star pli ditg a Lyon, quai tant pli ch’er mes schender laschava sentir ch’el veglia bandunar la Frantscha per sa render en l’America. Jau sun ida a Toulouse, nua che jau aveva diversas enconuschientschas amicablas e sun vegnida retschavida fitg bain.

Trista materia per la conversaziun purschevan da quel temp ils paupers eveniments da las charplinas tranter ils burgais e las scenas sgarschaivlas da la guerra civila. Tgi vegniva tutgà durant tals discurs pli fitg che jau che viveva anc adina damanaivel d’in lieu, nua ch’in da mes chars figls era crudà ed aveva ultra da quai pers dacurt, sper dus da ses frars, er anc il meglier consort ed ina figlia charina ed engraziaivla. Quai ed il fatg che jau saja uss er anc separada da mes sulets trais uffants ch’eran restads da 21, essend quels sternids per l’entir mund e separads lunsch da mai, uschia che jau na dastgava spetgar da nagin in agid – quest patratg surprendeva mi’olma, e mes senns eran tut in tranter l’auter.

Mes amis han sentì la nauscha impressiun che lur raquintaziuns faschevan sin mai e m’han cusseglià dad ir a Saint-Montauban per esser in pau pli lontana da questa cuntrada ch’aveva in’uschè nausch’influenza sin mai. Jau n’era betg daditg a Montauban ch’er questa cuntrada fascheva sgarschur a mai. Er qua han ins, en num da la charezza per la patria, cumenzà a serrar als refurmads las baselgias ed a laschar sentir la gritta da l’intoleranza. In trist fanatissem regiva dapertut, ed ins pudeva esser il pli ruassaivel burgais dal mund – sch’ins era refurmà, vegnivan ins franc e segir persequità.

Ins m’ha cusseglià da ma render a Nîmes. Là saja tut ruassaivel e regia er la pli gronda segirtad. Jau sun pia viagiada vers Nîmes. Cur che jau era en vischinanza da la citad, hai jau gì la malprecauziun da dir a mes charrotschier ch’el ma duaja inditgar, nua che sa chattia ina chasa refurmada e betg manar mai en in’ustaria catolica. Quel ha respundì: «Fitg bun, madame, sco che Vus giavischais.» Il canagl ha manà mai gist en direcziun cuntraria ed en l’Hôtel du Louvre, nua che la polizia aveva ses biro ed ils ustiers eran catolics fin la crusta. Il traditur d’in charrotschier n’aveva anc betg gì temp e peda da palesar a l’ustiera che jau saja ina refurmada che jau hai fatg ina tuppadad envers la dunna che m’aveva retschet e sun ma tradida. «Madame», hai jau ditg ad ella, «jau sun uschè leda d’esser en ina chasa refurmada en mauns uschè segirs.» «I ma legra zunt fitg», ha ditg la glisnera, «che Vus essas vegnida tar nus. Vus vegnis a chattar qua tutta segirezza.»

Lura è ella ida ladinamain cun il charrotschier ad annunziar a la polizia ch’ella haja fatg in pigliasis. Il charrotschier ha deponì che jau haja cumandà ad el gia davant la citad da sa render en in’ustaria refurmada. E qua saja dà ad el en il chau che quai stoppia avair ina tscherta impurtanza e.a.v. L’ustiera ha raquintà, tge grond’impurtanza che jau dettia dad esser tar refurmads. Quai na saja franc e segir betg senz’impurtanza. Ins na manglava dir a quests signurs gnanc la mesadad per ch’els sajan persvas dal mender. In dals birolists, en cumpagnia da dus policists, ha laschà vegnir mai en mia naivadad tar mamezza: Ins ha sigillà mias chaussas, ha privà mai da las scrittiras e manà mai sin il biro per in’emprima inquisiziun e lura accumpagnà tar il prefect. Casualmain sa chattava tranter mias scrittiras in toc palpiri stgarpà d’ina brev ni d’in cumond cun il num Napoleun. Quai è stà suffizient per quels signurs da vesair en mai in spiun privlus.

«Qua avain nus tschiffà il detg utschè», ha in dad els ditg. «A quel vulain nus mussar da tschivlar.» In auter che guardava sin mia fatscha segnada da dolur e fastidis e mia tschaira stgira che tradiva ina gritta interna, crajeva da bunamain avair il dretg da vesair en mai la Laetitia, la mamma da l’anteriur imperatur e.a.v. Per finir ha il prefect ditg, faschond giomias: «Nus vulain metter ella en in hotel refurmà en buna segirezza. Là vegn madame a sa chattar ruassaivla dal tuttafatg.» Ins m’ha manà en praschun, en ina stanza en la quarta auzada, 152 stgalims, ina stanza cun ina fanestra vers la curt interna, l’autra cun vista sin la promenada maiestusa la Reine. Ina stanza grond’avunda, dentant armada cun giatters da fier uschè ferms che nagin n’avess pudì rumper en. Uschè lunsch era jau messa en il segir.

Mia dimora en quest nov albiert, che jau aveva retratg senza contract, ha cuzzà ditg avunda che jau poss raquintar insatge lasura. Betg che jau vuless cussegliar a mes lecturs da sa render en in tal hotel, n’emporta betg nua ch’i saja. Ils ustiers n’èn betg il pli pulits, savens nunamicabels e distanziads. Uschia era il camarier, ch’ins numna en quest cas geolier – quai che vul dir survegliader da praschun ni tgirader da las clavs –, s’avischinà a mai e sa lubiva da ma numnar mintgatant canaglia protestanta ni nums sumegliants, sche betg anc menders. Quai m’ha dà in’idea da la curtaschia da tala glieud.

Malgrà lur maltscheccadad avevan els da lez temp 300 giasts en chasa. – Betg propi cumadaivla era la stanza da visita ch’ins m’aveva offert. Per retschaiver visita aveva jau da far 152 stgalims engiu. E cur ch’ins vegniva en la stanza, veseva quell’ora sco ina sala da teater. Qua na dastgavan ins betg baterlar da bass, mabain stueva discurrer sco glieud ch’ha ina buna conscienza. Uschia na laventav’ins er betg suspects.

Malgrà quella pitschna malcumadaivladad han ils quatter preditgants visità mai: Olivier, Bessart e Taschard cun il vicari giuven, curtaschaivel. Els fissan stads anc pli bainvegnids, sche jau mo n’avess betg stuì far tants stgalims. Quests pasturs da las olmas meritaivels m’han tractà sco ina nursa persa e fatg a mai bler dal bun. Els han leventà la bainvulientscha da lur plaivs per mai. Tranter ils parochians sa chattavan pliras famiglias svizras. E quels han procurà per mai uschè bain che jau pudeva anc sustegnair tals che stevan mender che jau. Els han er pensà a mes bainstar spirtal, han organisà cudeschs ch’han sustegnì mia morala e fatg curturella.

Quai han er mes conpraschuniers fatg a mai, sapientivamain ni er betg. Tranter quels sa chattava in colonel d’in regiment da chavallaria leva ch’aveva ses quartier visavi mai. Nus na manchentavan betg da dir mintgamai bun di e buna notg e discurrivan er da la bell’aura ni d’autras chaussas d’impurtanza sumeglianta. Trais auzadas sut mai era in musicant en praschun che duai avair clamà in di da tut cor: «Eviva Napoleun! Eviva l’imperatur!» Per talas tiradas era il pauper diavel vegnì mess per quindesch mais en il deposit. El aveva in bun instrument e sunava mintga damaun marvegl sia ‹Reveille›, la saira la ‹Retraite› e las uras da parada intgins bels marschs. Ditg e lung hai jau ponderà co che jau pudess ma mussar renconuschaivla per sia bella musica. In di hai jau gì in’idea. Jau hai prendì cordas e fil tant sco che jau aveva, hai lià tut ensemen e fatg londeror in sughet. Vi da quel hai jau lià quai che jau pudeva e vuleva dar ad el. Lura hai jau laschà ir giu quai avant sia fanestra e turnà a trair ensi il sughet, cur ch’el aveva stgargià quel. Uschia hai jau pudì engraziar al musicant.

Igl era in trist maletg da vesair co che quella paupra glieud smagregiada e pallida sa ruschnava or da lur foras, nua ch’i giaschevan sin strom marsch e vegnivan bunamain magliads da la vermaniglia. Tranter quels sa distingueva in venerabel chaputschin che na disponiva betg da scrittiras, na pudeva betg sa legitimar e vegniva taxà sco spiun e tegnì en praschun. Sia tschera era da temair. Gia aveva in ratun laschà en ses dents en la fatscha magra; ses cumpogns praschuniers sa devan, senza success, bregia da liberar el da quels animalets perfids che vulevan magliar ses corp ed avevan fatg che la colur da sia rassa n’era strusch pli d’enconuscher. Er cun quest pover dianter parteva jau gistamain mia part da vaiva. Jau na saveva betg giudair en surabundanza e guardar co che auters pativan. Persuenter clamavan ils paupers, cur ch’i vesevan mai tras il giatter, in engraziaivel: «Eviva la vaiva dal colonel!»

Uschia sun jau stada bunamain trais mais en praschun senza che la chara giustia fiss s’occupada da mai. Finalmain hai jau constatà ch’i vegniva fatg preparativas en mia chombra. Quellas annunziavan bainspert ina visita pli impurtanta. Il procuratur dal retg ed il prefect èn vegnids per interrogar mai. I n’era betg grev da dar pled e fatg. Ma igl era anc dubitaivel, schebain la vardad vegnia a persvader ed ir cun la plima. A la dumonda dal procuratur dal retg, sche jau saja senza culpa, sche pertge che jau haja alura dà tanta paisa da ma render en in’ustaria refurmada, hai jau respundì: «Monseigneur, jau sun ina protestanta ed hai deplorablamain vis savens avunda co che mes confrars èn vegnids persequitads dals catolics, sche quai duess gudagnar Vossa simpatia. Dal reminent, dapi che jau hai pers mes um ed ils eveniments dal temp èn daventads disfavuraivels, tgi ha sustegnì mai? Ils consistoris refurmads e las loschas dals framassuns! Tar tgi duai jau pia ma chasar – tar ils ultims ni forsa tar ils catolics plain ravgia da persecuziun?» Il procuratur ha surris, m’ha pitgà sin il givè e ditg: «Vus essas ina dunna, ins sto bain tegnair quint da quai.» Igl era in um giuven da ventgadus onns, fitg grond e bel, sco fatg per gudagnar fidanza. El ha terminà si’interrogaziun e ditg fitg cordialmain: «Jau sper d’As pudair annunziar en curt la libertad.»

Igl ha dentant anc cuzzà intginas emnas fin che jau hai retschet mia libertad. Finalmain è cumparì il di da la liberaziun ed jau hai engrazià a Dieu da cor. Il consistori refurmà che vegn sustegnì en sia charitad oravant tut tras martgadants svizzers ch’èn sa chasads en Frantscha, n’è betg vegnì unfis d’avair quità da mai e m’ha surdà ad in magister refurmà dad Yverdon fin che mia sanadad saja sa restabilida in pau. Là sun jau anc stada trais emnas.

Ma in pau a la giada sun jau puspè vegnida inquietada en Frantscha, damai che las guerras e las persecuziuns ma parevan d’avair nagina fin. Jau sun ma decidida d’emigrar en l’America. Ma in tal plan è pli spert fatg ch’exequì. Igl ha pia anc duvrà in temp da ponderaziun co che jau veglia m’inschignar. Jau sun ma rendida a Havre de Grace, pelvaira betg senza spluntar qua e là tenor il Segner ch’ha ditg: Rugai e vus vegnis a retschaiver; tschertgai e vus vegnis a chattar; spluntai ed i vegn avert. Quai era daventà per mai ina regla necessaria. Dieu saja ludà, è quella devisa er ida en vigur tar mai. Nua che jau sun arrivada, hai jau chattà cors cristians ch’eran commuventads da mia sort e ch’empruvavan da mitigiar quella.

Veglian er guardar ina gida enavos sin mai quels da bun senn che na levgeschan betg be mia sort, mabain vegnan da midar quella dal tuttafatg! Quant gugent vuless jau lura raquintar ad auters, tge che jau haja retschet. Pertge che jau hai er gia experimentà mezza la vardad consolanta: Dar è pli cuntentaivel che prender.

Jau sun arrivada a Havre de Grace ed hai er chattà qua ina dimora vairamain cristiana. Suenter che jau hai gì exprimì mes giavisch da ma render en l’America, èn mes amis sa dads nà en concurrenza da far pussaivel quai a mai. Er qua m’han per gronda part gidà ils Svizzers ch’eran sa chasads a Havre, ensemen cun signur Hottinger da Turitg, a Paris, che m’aveva recumandà a Havre. Igl è sco sch’il Segner avess destinà quella naziun da derasar benedicziun sin il mund entir. Dapertut sa distinguan els tras far ovras da misericordia. Uschia è mes viadi en l’America daventà realitad. El ha gì lieu sin la nav Favri sut commando dal chapitani Lemberger da New York ed ha custà 800 francs.


13
Viadi a New York e da là a Philadelphia – Joseph, anteriur retg da la Spagna
[edit]

Betg senza intims sentiments d’engraziaivladad vers mes benefacturs e suenter in resentì cumià da lur intimaders, ils preditgants refurmads englais e franzos, sun jau ida sin la nav, anc adina mez malsauna. Ils dus venerabels predicaturs da la charezza cristiana m’han mussà quella cumplainamain. Els han fatg las preparativas per mes viadi sul sulets. Els m’han procurà in letg en urden e tut las cumadaivladads, uschia ch’i ma mancava be anc la sanadad. Er na dastg jau betg emblidar la generusadad dal consul da l’Ollanda, sgr. Merian, che m’ha accumpagnà ensemen cun in ami sin la nav, e cur che nus avain vulì partir ha el anc surdà intginas glivras dal meglier café e trais gronds chaus zutger. Qua tras m’ha el dà la pussaivladad da far intginas giadas regals durant il viadi.

Ils 13 da settember essan nus partids da Havre ed avain gì adina stupent’aura. In sulet di hai dà in detg uradi cun tun e chametg. Ma la mar era vaira ruassaivla sco durant l’entir viadi. Nossa societad da viadi dumbrava var 30 persunas, da quai 13 dunnas. Ils blers eran uffiziers emigrants cun lur dunnauns, tranter quels er il general Lefebre ed in figl dal general Ney. Trais damas americanas ch’avevan fatg ina curta visita tar lur parents en l’Europa turnavan a chasa. Quai èn visitas che custan dapli ch’in cuppin té ed ina pischutta!

Mia sanadad n’ha betg fatg progress durant il viadi, ella m’ha rendì pli malsauna che avant. Jau hai stuì star cuntinuadamain en letg ed ins m’ha transportà en quel sin la punt da la nav. Jau era vegnida flaivla che duas persunas stuevan tegnair mai, sche jau vuleva star sidretg. Quella flaivlezza era però dal tuttafatg natirala, essend che jau stueva render suenter mintga tschavera. Uschia èsi stà bunamain fin la fin dal viadi. Jau steva mal, pertge che jau avess gì quaidas dal da mangiar; nus vivevan bain ed il chapitani na laschava mancar nagut dal tut.

Nus avevan sin la nav nursas e portgs, differentas sorts giaglinom e charn fimentada en abundanza, uschia che nus n’avain betg gì mancanza da buna charn, er sch’il viadi ha cuzzà in bun tant pli ditg pervi dal vent. Il chapitani aveva plinavant prendì ina chaura da latg cun el. Da quella avain nus gì latg durant quatter emnas. Ma lura han ins stuì mazzar la chaura, pertge che quels uffants da la libertad na sa laschan betg serrar gugent en praschun. Igl era in stupent mais d’october e chaud sco da mesa stad.

Er avain nus giudì ina giada il legher spectacul d’ina rotscha peschs che sautavan sin la surfatscha da la mar. Quellas creatiras parevan da vulair giudair il sulegl, chatschavan il chau e la cua or da l’aua, entant ch’il corp s’avanzava sco en sigls. Perquai vesevi or sco sch’els sautassan sin la mar. La mar era uschè quieta ch’ins avess pudì pestgar. Noss marinars tschiffavan er mintgatant in. Igl era ina sort che na saja betg buna da mangiar, e perquai als bittavani puspè en l’aua.

Durant l’entir viadi avain nus entupà mo trais fregattas englaisas che navigavan en las colonias e ch’ans èn vargadas en prescha. Differents da noss passagiers han empruvà da discurrer cun els tras in megafon. Il giuven Ney ha er envidà mai da far in’emprova. Jau hai clamà per tudestg: «Tgi essas vus? Danunder vegnis? Nua giais?» Da la resposta n’hai jau chapì betg pled.

Sin in viadi sur mar datti chaussas legras e tristas. Damai ch’il bun Dieu ha preservà nus da stemprà, ha el vulì dar a nus insatge auter per dar chaschun da far in’uretta noss patratgs. Sin la nav devi in vegl e renumà marinar, in Ungarais da naschientscha. Il chapitani Lemberger era protestant e prendeva mo marinars protestants en ses servetsch. Quest vegl marinar aveva ina pitschna martganzia cun liquors, vinars etc. Mintga damaun fascheva el sia tura tar ils passagiers ed offriva sia rauba. In di è el vegnì malsaun e mort il segund di. Il chapitani ha dà in serius cumond da betg dir a mai insatge, essend jau la pli veglia persuna sin la nav e latiers anc malsauna. El aveva tema che sche jau intervegnia insatge, pudess jau survegnir temas e vegnir anc pli malsauna. Il bun um!

Il terz di che l’Ungarais aveva mancà, hai jau dumandà in giuven marinar, nua ch’il vegl saja. Quests giuvens ston far sin las navs tut quai che nagin na vul far e vegnan numnads dals marinars ‹chauns da nav›. Quest giuven era il sulet che na saveva nagut dal scumond e m’ha ditg avertamain ch’il vegl saja mort e che las ceremonias hajan lieu oz. Igl era l’ura ch’ins vegniva a ma transportar sin la punt. Oz n’è vegnì nagin. Jau hai clamà ch’ins vegnia per mai. Alura hai gì num ch’il chapitani haja scumandà da purtar mai oz sin la punt. Jau sun vegnida vilada ed hai laschà clamar il chapitani. «Pertge scumandais Vus, signur chapitani, da dir a mai ch’il vegl Ungarais saja mort? E pertge na vulais Vus betg laschar purtar mai oz sin la punt?» – El ha ditg ch’el haja fatg quai per schanegiar mai. El haja temì da far donn a mai. – «Crajais Vus che jau temia la mort? Jau hai vis ella en tuttas variantas e na tem betg ella, er betg sin la mar. Ch’ils peschs mangian mai ni ils verms, gliez è tuttina.» – «Bravo», ha el ditg, «Vus vegnis sin la punt.»

Cur che jau sun arrivada, era tut zuglià en nair. Davant il plaz dal chapitani steva in pult auzà, ina sort pitschna scantschala. Denturn stevan tut ils passagiers cun ils marinars che n’eran betg en servetsch. A l’ura fixada han els purtà natiers lur confrar mort sin ina grat e tschentà quella amez la punt. El era zuglià en in lenziel alv e sia fatscha lavada cun vinars. Uss è arrivà il chapitani, è ì sin il pitschen cateder ed ha tegnì in pled funeral ch’è ì a cor. L’emprim ha el allegà il fidaivel servetsch dal trapassà, alura ha el discurrì co ch’in mort sin ina nav vegnia surlaschà a l’aua, entant ch’in mort sin la terra vegnia surdà a lezza. Per il Segner vegnia quai or sin il medem: tant la mar sco er la terra restitueschian in di lur morts.

Lura han ins fatg in’uraziun e silsuenter laschà ir la bara sin aissas satiglias bufatgamain sur la punt, en num dal Segner e cun in’uraziun tgeua dals d’enturn. Uschia han ins prendì cumià d’in marinar ora sin la mar. Igl è vairamain stà pli pumpus che la sepultura che jau hai vis da baininqual grond da la terra. Ina chaussa stoss jau anc agiunscher. Ins ha numnadamain raquintà ch’in uschenumnà pesch dals morts (squagl) saja suandà la nav durant quaranta dis, fin l’ura ch’ins ha surdà il marinar a la mar. Il terz di suenter quest eveniment avain nus finalmain vis terra.

Jau hai dà in givel en mes letg, cur che jau hai udì quest pled ed hai adina puspè clamà: «New York, New York!» Ins ha rabitschà mai bainspert sin la punt che er jau vesia quest maletg. Ins na po betg descriver il plaschair ch’in tal aspect porscha a l’olma suenter in uschè lung viadi. La riva verda ha intgantà mai nunditg. L’emprim vesan ins mo las curunas da las plantas sco sch’ellas creschissan or da la mar. Alura vegnan las plantas adina pli grondas, ils spitgs da las chasas sa mussan e finalmain l’entira riva en ina glisch bengala d’ina bellezza narra per l’egl che brama per terra.

Nus essan arrivads en il chanal ed avain finalmain bittà l’ancra ils 28 da november 1816, trais uras davent da New York, suenter in viadi da 76 dis. Strusch che nus avevan bittà l’ancra, èn mes cumpogns da viadi ch’eran sauns e viscals sa mess en navettas ed èn sa rendids a terra. Mai na vuleva il chapitani betg stgargiar, fin che jau na saja betg ma revegnida. El ha salvà mai perquai anc trais dis sin la nav. Dentant aveva el fatg a savair a New York da mi’arrivada signur Iselin, in banchier e martgadant ritg da Basilea, il qual era vegnì recumandà da mes Svizzers a Havre. Sin l’ura fixada ha quel tramess per mai cun ina charrotscha in da ses cumiss, signur Frey da Nidau. A chaschun dal cumià dal bun chapitani sun jau stada betg mal surstada, cur che quel m’ha surdà 200 francs, daners ch’el aveva retschet a Havre per consegnar a mai, cur che jau arrivia a New York e veglia cuntinuar mes viadi fin l’emprima finamira, numnadamain Philadelphia.

Cur che jau hai bandunà la charrotscha, na saveva jau betg pli star en pe. Jau hai fatg in sigl e fiss senz’auter dada dal plaun vi, n’avess signur Frey betg tegnì mai. Ina tscherta tensiun aveva schirentà mia membra, ed igl ha durà bunamain trais emnas fin che jau hai pudì passar sin terra franca. Signur Iseli ha retschet mai cun tut la curtaschia e cordialitad d’in cumpatriot galant. El aveva gia segirà qua ina stanza en il Hotel dad Elisabetha Bahrt, quest alloschi grond e renconuschì generalmain, nua che sa chasan tut ils martgadants. Las emprimas notgs hai jau durmì fitg malruassaivel. Anc parevi a mai che la nav fetschia balla, ed jau udiva il sbragir dals marinars e carteva da crudar en la mar e.a.v. Ma jau n’aveva er nagin ruaus ils emprims dis e vegniva adina surprendida da visitas. Mes cumpogns da viadi e tut ils martgadants svizzers, quels da Genevra, Losanna e Neuchâtel ch’eran s’etablids là, er il venerabel preditgant Huber da Neuchâtel, m’han onurà cun visitas. D’intgins auters vi jau raquintar pli tard e dir l’emprim dus pleds sur da mia sanadad.

Il segund di en l’hotel da dunna Bahrt hai jau survegnì ina fom sco anc mai en mia vita. Jau hai mess a quint quella a l’aria da champagna e sun ma legrada zunt fitg giudlonder. Jau hai ditg a dunna Bahrt che jau haja ina grondiusa fom e veglia mangiar ina giada da gust en mia stanza. Ed jau hai envidà ella da ma tegnair cumpagnia e da gea tegnair quint da mia fomaz. La buna dunna ha ris e ditg che fin uss na saja mai ì insatgi dad els cun fom, e mai vegnian ins bain er da saziar. Ella veglia avair quità da quai, tant pli che jau haja gì la buntad d’envidar ella sco giast. Nus avain vairamain giudì ina stupenta tschavera ed jau hai fatg sco sche jau vuless mangiar tut suletta. Principalmain cutizzava ina sort peschs fitg grass ed il paun alv frestg mes appetit. E dal davos hai jau mangià 1½ glivra.

Ch’igl era malsogna e betg in bun appetit, vegnan mes lecturs bainbaud a vesair. La consequenza è stada in render senza fin ch’ins avess pudì crair che jau na vegnia betg a surviver. Suandada è ina februna e per finir in trubistgim en il chau ch’ins avess pudì temair che jau vegnia or dal moni. 21 dis hai duvrà fin che jau sun stada restabilida. Ina sentupada nunspetgada è stada l’instrument da mia reconvalescenza. Il medi privat da Napoleun sin l’insla Elba era casualmain a New York. Quel han ins clamà, ed el ha dà ina schubregiada totala a mia chamona. Cun rabarber cotschen ha el schubregià tuttas stanzas, da l’auzada sura e sut, uschè da rudent ch’i na deva betg insanua in chantun cun pulvra veglia. Dentant n’è il signur fabricant betg mo sa dà sez gronda bregia, mabain ha er spetgà da mia vart servetsch da manual. Jau hai gì ruaus ni da di ni da notg ed era il davos a la fin cun mias forzas. Alura m’ha il signur docter ordinà ina buna tschigulatta cun in ov sbattì lien e probatum est! Quai ha gidà. Jau hai puspè survegnì in bun mors, n’hai dentant anc ditg e lung betg pudì mangiar peschs e paun.

Duas sentupadas tut spezialas hai jau er anc gì a New York cun dus da mes conburgais da Fluntern. In cun il num Brupbacher, sche jau na sbagl betg, è vegnì annunzià da signur Iselin sco ses cusunz. Cur ch’el è cumparì davant mai, hai jau cret da vesair en el in nobel martgadant englais. El aveva fatg qua sia ventira tras diligenza e lavurusadad, aveva blers lavurers e furniva or da ses magasin tut quai ch’i dovra per sa vestgir.

El dastga sa mesirar cun ils pli gronds marchands tailleurs a Paris ni en autras citads da la Frantscha. El posseda er ina fitg bella chasa da champagna. Quest um ventiraivel na pensa betg pli a sia patria veglia, e ses parents na san probablamain gnanc ch’el viva ed è bainstant. Franc èsi, nua che nus chattain paun, là è nossa patria. Dapi la soluziun da la constituziun da Moses n’ha il bun Dieu betg restrenschì pli in pievel ch’el na dastgass betg sa maschadar cun auters e sia charezza paterna avess franc plaschair sch’ils umans supportassan meglier in l’auter.

L’auter vegl conburgais m’era main empernaivel, schebain ch’el era mes cusrin. Caspar Egli, in figl d’in frar da mes bab barmier. El era sa rendì sco chalger viadora en il mund, aveva dentant gia sco emprendist gì nagliur ruaus e stueva vegnir sfurzà cuntinuadamain a la lavur. El è vegnì tar mai cun in grond chapè radund sin il chau ch’era almain uschè grond ch’ins avess pudì far ordlonder dus ni trais sco quai che nossas bellas portan ozendi. In tschop blau, taglià guliv, cun ina lunga retscha da crutschs gieva fitg bain a prà cun il famus chapellun ed annunziava dalunga il quecher.

Jau al hai retschet betg main cordialmain e dumandà co ch’el saja atgnamain vegnì fin qua. Ed el m’ha raquintà ch’el saja ì sin viadi sco giuven mastergnant e saja vegnì fin en Russia, saja maridà là. Ma damai ch’i n’haja betg plaschì, saja el arrivà cun sia dunna ed in uffant fin qua e vegnì recepì dals quechers. Ma er qua na plaschia betg ad el. El giessi pli lunsch, sch’el mo avessi daners. «Da quella malsogna sun er jau en fevra», hai jau ditg. «Sche ti fissas stà in dretg schani, sesessas ti uss en tia patria e faschessas chalzers e ti stessas bain. A chaschun da l’ierta han ins surdà a vus tut e nus essan vegnids a la curta.» Il cusrin quecher n’era tuttavia betg d’accord cun mai. Ed er sche las perscripziuns da la secta al avessan lubì d’auzar il chapè, el n’avess betg prendì giu quel davant mai. Uschia ha el pudì bandunar mai libramain sco quai ch’el era vegnì. El na duvrava tuttavia betg sa schenar e quai valeva pelvaira er insatge.

Suenter mia reconvalescenza na sun jau betg stada pli ditg a New York e sun ma rendida sin ina nav a vapur a Philadelphia. Jau sun arrivada là ils 6 da schaner 1817. Ina parita tut atgna fan quests vehichels inventads da nov, cur ch’ins als vesa l’emprima giada. Jau hai pensà l’emprim che jau sesia sin in mulin da resgim e na saveva betg m’imaginar tge che duess capitar. Il moviment da quella maschina è er sumegliant ad ina maschina da resgiar. Ella sa mova adina si e giu. Quest’invenziun è fitg nizzaivla per passagiers, perquai ch’ins vegn transportà fitg svelt e spargna daners.

Mia dunsaina hai jau prendì en la Lombardstreet tar signur Wälli ch’era stà gardist persunal, era sa chasà qua cun sia dunna ed aveva erigì in nov hotel. Là hai jau laschà mussar dalunga la villa da l’anteriur retg Joseph. Jau sun ida immediat vers la magnifica villa, ma sun vegnida a savair là che mes figl na saja betg pli tar l’anteriur retg. Jau hai dumandà il retg sez suenter ils motivs e lez m’ha raquintà: Ils dus secretaris sut mes figl sajan omadus da la Corsica ed eran adina schiglius sin mes figl. Uschia haja quai adina dà dispita. Mes figl saja semper sa grittentà da quai. Cur ch’el haja udì che plirs giuvens Franzos veglian sa render en l’America dal Sid e che ses ami, il figl dal marschal Grouchi, haja anc stimulà el latiers, saja el vegnì ed haja dumandà la lubientscha dad er dastgar ir. El n’haja betg pudì disdir ad el quai. Tenor sias ultimas brevs saja el returnà, essend ch’igl aveva dà ina guerra che vegniva manada barbaricamain. Ils praschuniers vegnian mazzads en moda inumana. Grouchi ed el sajan mitschads d’ina tala mazzacra e sajan stads ventiraivels da chattar ina nav ch’als haja manà a New Orleans.

Tge nova per ina mamma che quintava da pudair serrar en quest mument il figl en sia bratscha, da stuair constatar che quel sa chattava sin intginas tschient uras distanza! Jau hai ditg dalunga al retg che jau veglia ir tar mes figl. «Gea! Quai vegnis Vus bain a stuair laschar star», ha Joseph ditg. «En l’America na fan ins betg viadi sco en Frantscha ni Germania dal temp da las grondas armadas. Avais Vus daners?» – Precipità ed in pau en furia davart questa remartga hai jau ditg: «Anc 50 francs, monsignur.» – «Quai na vul dir nagut ed jau na dun er nagut!»

Pia hai jau stuì restar a Philadelphia. Jau ma sentiva vaira bain en l’hotel. Mintga saira avevi gronda societad. Qua cumparevan er plirs secretaris ed uffizials dal retg Joseph. Schegea che quel era qua mo sco persuna privata, aveva el tuttina anc 20 persunas en sia suita. Quai era stà il motiv che jau aveva vulì ir tar mes figl. Il bun retg, hai jau pensà per mai, ha gia glieud avunda a maisa. Sch’el mo ma sustegness, uschia che jau pudess ir tar mes figl, sche vegniss quel bain a pudair gidar mai.

Pelvaira aveva jau grond fastidi a Philadelphia, damai ch’il maun dal retg na vuleva betg s’avrir ed el na ma vuleva betg dar daners. Co dueva jau pajar signur Wälli? Mia dunsaina custava nov talers per emna. I tanscheva pia gist anc per in’emna. L’ustier retschaveva ses nov talers per emna directamain da Joseph, na dastgava dentant betg dir quai a mai. El ma cutizzava magari cun la remartga, sche jau veglia forsa far il plaschair e dar almain in aquint. El saja in principiant e n’haja betg chapital suffizient. Qua hai jau stuì consolar il bun ustier cun mias cambialas. El saveva bain avunda, nua ch’ils daners sajan, numnadamain gia en ses satg. Il carnaval era qua ed in grond bal è vegnì preparà. La glieud dal retg m’ha ditg che jau stoppia er far part. Jau haja da ma vestgir tut en alv ed in pau sco s’auda. Ditg e lung na vuleva jau betg. Ma ins m’ha ditg ch’il retg giavischia quai, ed uschia hai jau gì da suandar. Tgi ch’ha daners, è il maister, quai è usit tant en l’America sco er en Svizra.

Er il retg era preschent al bal ed ha fatg intgins sauts. Tranter auter duevi vegnir sautà valzer. Ma las dunnas na savevan betg quai. Jau era la suletta. Ma tar l’emprim saut hai jau sentì che jau n’aveva betg pli mias chommas giuvnas ed il chau cumenzava er a far turnigls. Jau hai perquai guntgì curtaschaivlamain il saut e sun ma tschentada sin la sutga da las dunnas veglias per guardar co ch’ils giuvens dumognian.

La primavaira era puspè qua e mia sanadad era uss sa restabilida vaira bain. Qua è il desideri suenter mes figl sa dasdà danovamain. Jau hai perquai supplitgà il bun retg ch’el relaschia mai per ir a New Orleans tar mes figl e ch’el ma dettia sustegniment. «Tut il bun che Vus ma faschais qua n’è nagut encunter la bun’ovra che Vus demussassas, sche jau pudess ir tar mes figl.» Il generus ha finalmain consentì e m’ha surdà il necessari per mes viadi.


14
Viadi a New Orleans tar il figl – martgadants svizzers – laschar encrescher
[edit]

Uss che jau sun sin il precint da raquintar da mes grond viadi tras il continent da l’America dal Nord, stoss jau far attents ils lecturs che jau na sun betg in perscrutader da la natira, er betg in um dal stadi ed er betg speculant mercantil. Ins na spetgia betg da mai dissertaziuns scientificas sur da tala materia che surpassassan mias pussaivladads. Sche jau discurriss da talas chaussas, dess jau forsa orientaziuns totalmain faussas; schebain che quai para tuttavia d’esser tuttina a blers scripturs che pensan d’esser sappia Dieu tge, sch’els pon mo servir al mund lur grondiusas opiniuns. Dentant quai che jau hai vis davart la moda da viver ed ils usits dals abitants da questas terras vi jau raquintar en mia naivadad, sco quai che jau hai vis.

L’entschatta vi jau gist far cun las duas citads New York e Philadelphia. Da quellas vegn jau gist, ed jau pudess prest dir ch’i saja là sco tar nus: «C’est tout comme chez nous!» Moda da viver sco en l’Europa, dentant pli bler luxus perquai che la fadia è meglra, principalmain tar il pievel da servetsch ch’ins paja endretg, sch’i na sa tracta betg da sclavs nairs cumprads. Tar ils alvs èsi sco a Paris ed en auters lieus; sche la dama porta oz in chapè a la moda, porta la dunna da chombras damaun in meglier; lascha l’emprima ornar ses vestgì cun duas retschas da pizs, sche sto l’autra avair quatter retschas e.a.v. Ins ha bleras dunnas nairas, oravant tut per mendras lavurs. Questas paupras creatiras che giaudan pitschna libertad persunala che dess ad ellas plaschair da lavurar, ellas ston sentir per regla ina giada per emna la carbatscha, sch’ellas duain ademplir lur duair. Na daventa quai betg, crain ellas che la signuria n’observia betg ellas e vegnan anc pli marschas.

Josef m’ha dà a Philadelphia ina da quellas per servienta, ina persuna indifferenta da vegnir balurd. Damai che jau aveva servì en il militar franzos, n’enconuscheva jau betg il fist da corporal prussian e na vuleva er ditg e lung betg far diever d’in tal med educativ. Ma finalmain hai jau pers la pazienza ed hai patangà la naira ch’ella fascheva turnigls sco sch’ella sautass dal plaschair che la graziusa signura haja finalmain ina giada demussà ad ella l’attenziun bainvulenta.

Ils abitants dals Stadis Unids sa distinguan en las grondas citads avantagiusamain da nus da l’Europa tras ina bler pli gronda religiusadad e devoziusadad. Ils mandats da la dumengia n’èn qua betg mo sin il palpiri, mabain vegnan er observads punctualmain d’in e scadin senza resistenza. Betg mo la dumengia vegn festivada en tutta ruassaivladad, na ins ha anc mess ordavant uras da preparaziun sin quella che vegnan medemamain tegnidas conscienziusamain. La sonda a las quatter vegnan serradas tuttas ustarias, fatschentas e staziuns. Mintgin sto avair procurà sin quest temp per ses paun, sia charn, sia bavronda e tge ch’el basegna tut per la dumengia. Il tubaccader tschertga invanamain ses tubac ni sia pipa, l’ami dal café sto desister da sia bavronda preferida. Schizunt las cuschinas ston procurar ad uras per l’aua, e las funtaunas han il ruaus dal sabat. Ni chauns ni auters animals da chasa dastgan sa laschar traplar sin via. Curtamain – ins dastga dir quai en il pli vair senn dal pled – il di da ruaus dal Segner ha cumenzà. La dumengia vegn fatg tschintg giadas servetsch divin, la davosa giada la saira da las otg fin las nov. Cun lez finescha er il servetsch da la dumengia e las ovras da la stgiradetgna cumenzan. Scadin fa tge ch’al plascha, e tut il spiritual sa retira fin ch’igl è puspè sonda a las quatter.

Cun in char da posta hai jau bandunà Philadelphia. Nus eran diesch persunas. Da quellas era jau la suletta Svizra, quai ch’è darar en questa cuntrada. Cumpatriots chatt’ins bunamain en tut ils stabiliments ed ins na vegn betg a sa smirvegliar ch’il Svizzer ch’è naschì per la libertad sa chatta qua bain da chasa. La libertad burgaisa n’è nagliur uschè libra e largia sco en ils Stadis Unids. Mintgin po far tge ch’el vul, sch’el respecta las leschas. Ma jau vuless cussegliar a mes chars conburgais da star il meglier a chasa, sch’els na vulan betg lavurar, uschiglio pudessi ir cun els sco cun mes cusrin chalger. Davairas avessi anc plaz da cultivaziun per millis abitants. Ma ils guauds na vegnan betg urbarisads da sasez, las chasas na creschan betg or da la terra e sch’ins vul racoltar, ston ins arar l’emprim e semnar. Tgi ch’ha ureglias per udir, lez audia!

L’emprim lieu ch’ins cuntanscha cur ch’ins vegn da Philadelphia, è Lancester, ina citad respectabla, situada en ina planira fritgaivla. Da sia grondezza e da ses dumber d’abitants na di jau nagut. Pertge che las citads da l’America dal Nord creschan cuntinuadamain. Tgi che vegniss quest onn, chattass dapli chasas e dapli abitants che quai che jau hai constatà. Uschia èsi er cun auters lieus en tut ils stadis federativs. Els creschan er senza ulteriura immigraziun. Commerzi, diligenza e lavurusadad dals cultivaturs augmentan la populaziun. Pir cur ch’ins ha lavurà da forza sin il di, cumpleneschan ins da notg cun tant pli grond success il cumond dal Creatur: Sajas fritgaivels ed as multiplitgai! Ils abitants da Lancaster èn bunamain tuts Tudestgs da mintga sort religiun, ils pli paucs però catolics. Mintga confessiun ha sia baselgia e tuts vivan en perinadad in cun l’auter. Qua na datti betg in regl da persecuziun, betg ina religiun intoleranta, sco quai ch’ins auda anc en l’Europa illuminada. Ils Americans han chapì quai che Dieu ha dà d’encleger a l’apostel Paulus en sia visiun: Scadin pievel che fa endretg e tema Dieu è ad el bainvegnì.

Davent da Lancaster arrivan ins a Columbia, ina citad en cumplain svilup a las rivas dal Susquehanna. Sur quel vegnan ins cun ina nav da traversada, e da là a York, in lieu respectabel, dal tuttafatg tudestg. Davent da là essan nus charrads a Dover, nua ch’i dat anc paucas chasas. La cuntrada cumenza ad esser malguliva, cun collinas e muntognas, ed è perquai pauc abitada. I suondan Carlisle e Sippenburg, alura Strassburg, ina colonia da l’Alsazia, en la quala ils blers èn quechers. Questa glieud è pelvaira fitg devoziusa. Tgi che vul avair contact cun els sto esser devozius ni almain far sco sche, pudair gizzar la bucca e revolver ils egls. La glieud è fitg pallida. Sche quai è la consequenza da lur devoziusadad e da las meditaziuns spiritualas na sai jau betg. Tant hai jau pudì constatar ch’els na sa laschan betg surmanar a smarschuns religius sco noss separatists en l’Europa, mabain uran e lavuran armonicamain.

L’ustier nua che nus ans essan embartgads, m’ha dà la chaparra. Cur che jau al hai salidà per tudestg, ha el ditg en dialect bernais: «Danunder es ti?» Jau hai respundì: «Pertge ma dumondas ti quai? Jau sun ina Svizra.» – Sche jau saja ina Svizra, sche pertge che jau saja lura vegnida fin qua. Tge che jau haja commess. – Nagut n’haja jau sin la conscienza! – Quai ch’el n’ha betg propi pudì crair. El saja oriund da Thun ed haja gì da sa far cun ils signurs da Berna e lura saja el ì. Ma tge che jau veglia en quest pajais? – Jau veglia ir a New Orleans tar mes figl. – Sche jau veglia star qua ed acceptar ils usits da lur terra, possia jau star, els veglian avair quità da mai. Nus avain baterlà ina lung’urella. Igl era in um grond cun ina barba curta che deva ad el ina cumparsa patriarcala. Lura m’ha el mussà sia chasa ed in grond uigl plain stupentas vatgas. – «Sche nus avain said, avain nus latg ed ovs. Da vin na savain nus nagut.»

Cun nus eran anc trais Franzos da New York. A quels hai jau stuì translatar noss discurs. Els avevan in grond gaudi da la naivadad e da l’entir sa depurtar da quest um. Ma el viva uss en sia terra per franc pli ventiraivlamain che quai ch’el pudess en ses lieu nativ. Cun quel ha Nossegner er pledà: Banduna tia chasa paterna e va en in’autra terra che jau ta vi mussar! Cur che nus avain dumandà suenter il quint, ha il bun Svizzer ditg ch’el n’haja betg in’ustaria. Ina tala resposta survegn ins dapertut en lieus pitschens. Ins vegn acceptà da mintga colonist e chatta adina suffizientamain per dustar fom e said, in chalun-nursa, schambun, giaglinom ni uschiglio insatge. Latiers latg ni almain aua. Damai ch’ins na survegn betg in quint, engrazian ins e metta sin maisa quai ch’ins crai da debitar. Uschia na vegn ins betg engianà dals ustiers.

Da Strassburg avain nus anc pudì charrar cun la posta mo fin a Pittsburg. Avant che bandunar quest char da posta, stoss jau però remartgar ch’ins giess en èr, sch’ins s’imaginass sut char da posta in tal sco en Germania ni en Frantscha. Igl è in char circa sco quel da purs ch’ins numna per tudestg da Turitg ‹Bännen› (bena). Sin quel hai sezs per dudesch persunas e spazi per la bagascha. Pittsburg è in dals lieus principals da l’America dal Nord. Pli baud duai quai esser stà in lieu da cunfin cunter ils selvadis, quai che n’è betg pli il cas. Tant pli impurtant è quel uss pervi dal commerzi. La citad giascha là, nua che s’uneschan dus flums, il Monangahale e l’Alleghani, che furman da qua davent l’Ohio. Igl è in lieu da commerzi per tutta rauba ch’arriva or da l’intern dal pajais sin ils flums e nà da Philadelphia e che vegn lura transportada vinavant a Philadelphia, New York, Baltimore e fin a New Orleans.

Qua è tut plain vita, e perquai èn er ils abitants ch’èn daventads ritgs tras quest traffic d’in caracter spir gentilezza. Avant paucs onns duain bunamain tut ils commerziants dal lieu anc esser stads mo contabilists da las grondas chasas da commerzi da Philadelphia e New York. Tschert è baininqual dad els anc oz commanditari da lezs, dentant blers han acquistà tant ch’els èn independents. Els han per il solit lur cumissiunaris a New Orleans ed en auters lieus en il vest che fan per els da lezzas varts las fatschentas. E quellas creschan ad in crescher sco la populaziun da l’America. Sche l’Ohio prendess sia cursa a dretg or, fiss il viadi fitg cumadaivel da far. Ma damai ch’el fa grondas stortas, prendan schizunt ils commerziants la via sur terra, suenter ch’i han chargià lur rauba. Ins po far quest viadi a pe ni, sch’ins vul ed ha daners, er cumprar in chaval e chavaltgar quest toc. I na fiss betg uschè stanclentus sche las muntognas na fissan betg. En betg grondas distanzas hai adina puspè ustarias, nua ch’ins chatta in dormitori, sch’ins vul guntgir hotels ed è cuntent cun spaisas simplas.

Bler pli malempernaivels e privlus èn embartgaments ch’ins sto far sur ils lais. Ils nums hai jau emblidà. Ma ins als pudess numnar ‹lais dals vents›, pertge che quels tiran da di e da notg da tuttas varts. E sch’i na vegnan betg perina tranter els, sto il viagiatur mangiar or e vegn retardà per otg fin quindesch dis avant ch’el possia ir sin l’aua. Ed è el gia sin il lai cur ch’ils vents cumenzan a sa dispitar, ristga el sia vita. Disgrazias n’èn qua nagina raritad. Ed er da bun’aura ballantschan las navs uschè fitg ch’ins sto esser curaschus per betg temair. Jau per exempel ch’era vegnida sur il grond Ocean, temeva che la nav sa volvia mintga mument ed hai urà ferventamain: Spendra mai, o Segner! Nus na vegnin struschamain ad esser vegnids liberads pervi da mi’uraziun. I mancava la speranza e la ferma cardientscha, senza la quala ins na dastga betg spetgar che l’uraziun vegnia exaudida. Jau tremblava sco ina chaglia e na saveva betg guntgir la tema fin che nus n’eran betg puspè sin terra franca. Jau na sai propi betg danunder che la tema era vegnida, era jau gea stada savens sin l’aua. Ils avdants a la riva malegian il privel uschè stravagant grond e fan qua tras temunas als viandants. Sch’i fan quai per sa far da grond ni sch’i teman talmain il privel, na sai jau betg. Ma igl è adina tup da sa far gia ordavant in maletg da tema dal privel, il qual ins na po betg evitar. Quellas temas avevan ina nausch’influenza sin mia sanadad, danovamain in pau flaivlentada.

Avant ch’ins arrivia tar quests lais nauschs, entaupan ins sin via blers vitgs, gia intginas tschient uras avant. Intgins da quels han lur impurtanza, auters dentant betg – consistan els gea mo da 8, 10 ni 12 chasas. Uschè spert ch’els dumbran tantas chasas, als numnan ins citad, probablamain tenor la veglia regla: Quai che n’è betg, po anc daventar. Da las citads pli veglias e gia flurintas che jau hai passà, ma regord jau anc da las sequentas: Wherling a l’Ohio, Mariette al flum Mukingum, là nua che quel sbucca en l’Ohio. Qua hai in chantier, nua ch’èn vegnidas construidas las emprimas navs pli grondas dals Americans. Plinavant Gallipolis, Alexandrie, Linenstone, nua che sa spartan las vias vers il sid e vest. Jau hai prendì quest’ultima.

Bunamain dapertut entaupan ins colonias novas che portan per il solit il num dal lieu, danunder ch’ils colonists derivan. Uschia hai jau er entupà ina citad cun il num Bern. Ma quel basegna anc intgins onns avant ch’el saja sco la veglia citad da Berna. Tge olmas devoziusas ch’han fundà ils lieus Nazareth e Bethlehem na sai jau betg. Segiramain n’èn quels lieus betg vegnids purtads dad anghels or da la Siria sco la chaplutta da Nossadunna da Loreto, pertge ch’els èn construids tras e tras a l’americana.

Il pli impurtant domicil dals ultims temps è bain New Vivis a l’Ohio. Quest lieu vegn en curt temp a sa sviluppar ad in dals principals lieus da commerzi da l’America. Questa colonia, fundada da famiglias noblas dal chantun Vad il 1817, dumbrava gia suenter paucs onns trenta chasas massivas, tschentadas tenor plan per la fundaziun d’ina citad che vegn ad esser ina da las bellas dal Nov Mund. L’entir plan era gia stajà e stupentas promenadas en construcziun, là nua ch’ins aveva ina vista incumparegliabla sin gronds tocs dal flum e da la citad.

Las chasas èn tuttas autas tuttina cun tetgs plats ch’eran gia uss ornads cun las pli bellas flurs. Davent da la promenada che giascha davos la citad sin ina bella collina han ins in aspect magnific. Quel vegn ad esser anc bler meglier, cur ch’il project è engrondì. Gia uss giascha in starmentus quantum crappa e laina a disposiziun sco che jau hai mezza vis. Ed i bajegian tant sco ch’i mo pon. Intgins onns pli tard hai jau intervegnì en Svizra ch’ins haja plantà en quella bella cuntrada ina vigna da vin svizzer, Lacôte, e che quel prospereschia stupent e surpassia areguard la qualitad schizunt il vin dal Cap.

Mia sanadad era bravamain strapatschada tras il viadi, ed jau sun stada propi leda da pudair ruassar e ma revegnir in pau. Jau sun restada trais emnas en quest lieu empernaivel ed hai giudì bler dal bun. Bain aveva jau recumandaziuns. Ma jau sun segira che, er sche jau n’avess betg gì talas, jau fiss vegnida retschavida da quella buna glieud cun la medema generusadad e charezza. Quests abitants ventiraivels èn bunamain tuts pietists ni framassuns. Tuts dus fan propi onur a l’evangeli. Lur lavurusadad e lur vastas enconuschientschas mettan els en ina situaziun ch’els pon esser nizzaivels als conumans e derasar bler benedicziun enturn sasezs.

Lur plevons èn stupents umens e sa dattan gronda bregia per la furmaziun da la giuventetgna. Intgins usits in pau singulars hai jau bain er observà. Uschia han els per exempel bandischà absolutamain il pled ‹signur›. Els numnan in l’auter simplamain ‹maister› e lur plevons mai auter che ‹minister›. Tranter els dian els adina ti in a l’auter. Betg ch’i na savessan betg co ch’ins duaja sa depurtar envers glieud d’autras naziuns – quai emprendan els gia da pitschen. Tgi che splunta tar els betg per fatschentas da commerzi e s’adattescha a lur usits, è ad els anc pli bainvegnì. Tenor mes manegiar in pau simpel, hai jau vis qua in muster perfetg d’ina vischnanca cristian-republicana.

I m’ha fatg mal da stuair prender cumià d’uschè buna glieud. Ed er els m’avessan anc salvà gugent. Ma ina nav era pronta per partir vers New Orleans. E cun quellas n’èsi betg sco cun las charrotschas a Paris ni en autras citads; ins na po betg prender ellas, cur ch’ins vul. Cur ch’ins sto ir cun la nav, vala il verset: Cumprai la chaschun!

Jau sun pia m’embartgada en num da Dieu e nus essan partids. I n’è dentant betg ì quella giada uschè bufatg sco sin il viadi da Havre a New York. Nus avain gì in grond stemprà che m’ha fatg in pau tema. Ma la tema che jau hai gì sin ils lais numnads, n’hai jau betg gì quella giada. Per l’ina era la nav construida meglier, per l’autra eran il chapitani sco er ils marinars senza tema e preparads e disads per talas surpraisas. Nus essan mitschads senza donns ed avain cuntanschì il lieu destinà en diesch dis.

Damai che jau era anc fitg flaivla, ha il chapitani laschà purtar mai en il proxim hotel e m’ha sez accumpagnà. L’ustiera era ina creola. En quest hotel vegnivan tut ils uffiziers e commerziants che gievan a New Orleans. Jau hai propi chattà qua il general Lallemand cun fitg blers uffiziers. Cur che jau hai dumandà suenter mes figl, hai jau stuì udir cun grond’anguscha ch’el saja grev malsaun da la fevra melna. Jau hai ladinamain laschà manar mai tar el. La surpraisa è stada ordvart gronda. Cur che jau sun entrada en sia stanza, ha el dalunga enconuschì mai ed ha sbragì: «Ah, ma chère mère, ma chère mère!» Jau sun crudada sur el en, nus essan ans embratschads plain dolur. Il bun mat era gia mez malsaun cur ch’el è arrivà qua a New Orleans. Per part era quai d’attribuir a la gronda speranza ch’era ida ad aua cur ch’el ha bandunà il bun prinzi, per part als strapatschs e la ricla d’avair fatg questa tuppadad. La davosa frida ha dà il clima, la chalur ed umiditad, uschia ch’el è daventà l’unfrenda da la fevra melna.

Nus speravan, ed er il medi era da l’avis la saira che jau sun arrivada, che gist questa visita nunspetgada e surpraisa vegnia ad effectuar ina midada. Ma nossa speranza è stada vana. Igl è sa mussà ch’igl era sia davosa emprova da dumagnar la malsogna. Sias forzas èn svanidas d’ura tar ura, ed il terz di dapi che jau era qua, è el mort per mia pli gronda dolur. Er ils auters ch’al avevan enconuschì stevan mal. Surtut il giuven Grouchi n’era betg da consolar. Els eran amis intims. E gist la sperdita da l’ami duai avair spussà betg mal sia sanadad ed avair attribuì a sia mort prematura, curt temp pli tard.

La sepultura militara è stada festiva, ma a la mamma ha ella perfurà il cor. Ella era ida sur mar, sur muntognas, sur lais en grond privel da vita per visitar quest figl che dueva esser ses sulet sustegn en sia vegliadetgna. Ed ella al aveva chattà, cur che la mort al aveva gia embratschà cun sia bratscha fraida e mess el senza perdun en fossa. Quai era uss il 18avel uffant che jau aveva rendì al Segner ch’al aveva gì dà a mai. Jau sper da chattar els tuts puspè en la perpetnadad. Schebain igl è lubì a mai da vesair anc ina giada sin terra in da mes trais uffants en vita, gliez sa mo quel che maina nossas sorts. Sut questa protecziun sun er jau arrivada miraculusamain fin qua.

I na m’era betg pussaivel da bandunar uschè spert New Orleans. Jau sun restada qua diesch mais. Uschia dastg jau bain raquintar insatge da quest lieu. Tgi ch’arriva a New Orleans craja d’esser en Frantscha – maniera, moda da viver ed usits, tut è franzos. Ils Franzos han la moda da purtar vita franzosa dapertut nua ch’els sa chasan. Schizunt las nairas na mitschan betg da lur egliadas. I vulan er qua, tenor in vegl proverbi, avair insatge variaziun e midada. Perquai èn las dunnas alvas tuttas schigliusas da las bellas nairas. E bleras èn sa lamentadas si per mai che cur ch’ina nav arrivia or da l’Europa, currian ils umens mo suenter a las nairas. Ma jau hai respundì ad ellas: «Quai è fitg natiral. Vus avais gea voss agens umens, e las dunnas nairas èn bandunadas, uschia ch’els ston avair cumpassiun cun ellas.» Ed ins sto dir che la maschaida dad alv e nair dat vairamain ina bella razza. Las creolas èn per il solit bellas mattauns, e la maschaida da l’indifferenza da la naira cun la vivacitad dal bab franzos è fitg attractiva. – Er qua hai jau entupà intginas famiglias svizras tar las qualas jau era da chasa. Quellas vivevan tenor ils usits dals antenats e quai ha puspè leventà en mai il laschar encrescher.

Ils bels curtins e parcs da New Vivis n’avevan betg pudì tschiffar mai. Qua però sun jau vegnida surprendida totalmain: La Svizra ed oravant Turitg, mia citad nativa cun ses conturn magnific e variant vegniva adina endament a mai, uschia che jau n’aveva betg veglia da restar en l’America. Pelvaira era il clima da quest lieu malsanadaivel, e la tema ch’er jau pudess m’infectar cun la fevra melna che spluntava mintga stad, n’è betg il davos stada la culpa che jau hai fatg prescha da partir. Plinavant faschevan er ils terratrembels sgarschur. En quels diesch mais avevan nus gì betg main che set. Ils indigens èn disads e na fan strusch stim, mai dentant tschiffava ina gronda anguscha. Tut quai è stà la culpa che jau sun stada leda cur ch’ins m’ha annunzià la partenza d’ina nav per New York.


15
Return a New York – sbartgada a Charlestown – anc in viadi a Philadelphia tar Joseph e return a New York
[edit]

Jau sun ida sin la nav La Pucelle dal chapitani Dubleau per arrivar a New York. Il vent era a l’entschatta fitg bun, è dentant bainspert daventà mender ed è sa midà en in orcan ch’ha sfurzà nus da tschertgar protecziun en il port da Charlestown. Commerziants èn disads cun talas surpraisas e profitan gugent da talas chaschuns da bandunar la nav per far fatschentas. Jau però n’aveva da far nagut auter che da guardar in pau enturn. Qua è il clima medemamain fitg malsanadaivel. Ma tuttina eran vaira blers Svizzers sa chasads er qua. Nua ch’ins fadia bain, stattan ins bain! Ins sa defenda sco ch’ins po da las malsognas e sa renda durant la stad, cur che la fevra arriva per ordinari, intgins kilometers davent da la riva vers l’intern dal pajais. Là è l’aria meglra. Las fatschentas lubeschan quai, essend ch’ils commerziants da l’Europa èn alura partids cun lur rauba sur mar.

Er a Charlestown hai jau entupà Svizzers or da plirs chantuns, tranter auter il plevon refurmà Mayer da Losanna, in um fitg venerabel. Ina famiglia Siegfried da Turitg è medemamain sa chasada qua. Tut quests cumpatriots m’han scursanì en bella moda e maniera quests otg dis che nus avain stuì star qua. Talmain che jau n’hai betg gì navidas ch’il stemprà ans ha sfurzà d’ir qua a riva. Oravant tut il cumpatriot ed ustier Stähelin (jau crai da Basilea) è sa mussà da la meglra vart. Cur che jau hai dumandà il quint, m’ha el relaschà quel. La moda da viver a Charlestown è sco en l’Engalterra, ed er las chasadas svizras na fan qua nagin’excepziun.

Nus essan puspè ans mess sut las velas ed avain cuntanschì suenter 24 uras ventiraivlamain New York. Arrivada là, hai jau entupà in frar da l’emprim secretari da Joseph, il qual m’ha retschet fitg gentilmain. En ina charrotscha ch’el ha laschà vegnir dalunga, m’ha el accumpagnà en mia veglia dunsaina tar madame Bahrt. Immediat ha el scrit a ses frar che jau saja puspè arrivada. Il prinzi sez ha laschà respunder sco suonda: El vegnia a New York, jau duaja star là per il mument. Quella nova è stada bainvegnida.

Jau aveva vairamain da basegn da ruaus. Uschè spert che jau era persula, oravant tut sin las navs, m’approfundava jau en mia sort; mes chau sa stgaudava ed jau vegniva malsauna. Alura s’annunziava il laschar encrescher danovamain cun tutta forza, ed jau desiderava da ma render enavos en l’Europa. Bain ma purtavan las visitas da mes chars cumpatriots danovamain distracziun. Els vegnivan savens e dumandavan co ch’i saja ì cun mai sin mes grond viadi, uschia che jau aveva bler da far cun raquintar. Ma quest cuntinuà repeter stanclentava talmain mes chau ch’i m’avess danovamain pudì far malsauna. Sche quellas noblas visitas da gronds commerziants, da signur minister Hubert e d’autras impurtantas persunas, tranter auter er da dus generals franzos (jau vegn anc a raquintar dad els), m’han rendì onur, sch’era mes vegl cumpatriot, il cusunz, tuttina il pli char. El ha manà mai en sia bella villa, nua che jau hai giudì durant 15 dis ils pli ruassaivels e liber dis da mia vita.

Pli ditg n’hai jau betg pudì star. Pertge ch’il retg Joseph è vegnì e m’ha clamà enavos en la citad. Quest prinzi generus ha prendì viva art e part da la sperdita da mes figl ed ha er mussà quai betg mo cun pleds. Dalunga ha el fatg in contract cun madame Bahrt areguard mia dimora. Jau hai survegnì là in’atgna stanza ed ina servienta naira per mia cumadaivladad. Ils generals preschents han demussà al retg lur profund respect. Igl eran Bernard, oriund da Strassburg, ch’aveva gia gì la ventira da retschaiver ina plazza da la regenza americana e ch’era sa chasà cun sia famiglia a New York, e Lallemand, il frar da quel che jau aveva entupà a New Orleans. In era general tar l’infantaria, l’auter tar l’artigliaria. In grond dumber d’uffiziers franzos da tuttas scharschas eran arrivads a New York durant mes viadi, auters vegnivan anc adina. Sch’ils stadis federativs americans avessan gì da far ina guerra, avessan els pudì far per lur truppas ina schelta dals megliers manaders.

Tar madame Bahrt eran nus adina 50 fin 60 a maisa. Damai che jau era, sco pensiunaria, ina da las emprimas en chasa, hai jau fatg bleras empernaivlas enconuschientschas. Oravant tut er d’intgins da l’Alsazia e da famiglias tudestgas che vulevan sa chasar en l’America e ch’abitavan a New York fin ch’i avevan chattà in lieu da domicil. Ina dimora d’intgins mais avevan er prendì qua ils signurs Wetter e Fehr da Son Gagl. Sventira en il commerzi als aveva chatschà or da lur patria. Gia avevan els chattà in domicil. Quel era en in territori nua ch’ins discurriva mo englais. Bainspert èn els daventads mes vischins da maisa, quai che m’ha legrà ordvart. Nus essan vivids l’entir temp en bun’amicizia.

Signur Wetter serviva mai a maisa e baterlava gugent, sco jau er. In di ha el constatà che jau n’aveva betg plaschair da baterlar, ed el ha dumandà suenter il motiv. Jau hai inditgà quel. El è levà si da maisa ed ha discurrì cun in medi englais che seseva medemamain a maisa cun nus. Lura è el returnà ed ha ditg ch’el haja discurrì cun il medi; lez ma vegnia a trametter insatge che jau haja da prender la damaun da gigin. Quai vegnia franc a purtar levgiament. La medischina è arrivada, ma jau na l’hai betg prendì immediat. Gia è signur Wetter vegnì ed ha vulì savair sch’ella haja gì effect. Il nausch cumpatriot n’aveva numnadamain betg consultà il medi, mabain dà sez il recept. Igl era in da quels ch’ins duvrava pli baud cur ch’ins chatschava or ils diavels, e ch’i stoppian esser stads nauschaspierts che m’avevan turmentà, è sa mussà bainspert cur che quels èn ids si e da porta sura or. Mes medi zuppà chapiva pelvaira ses art, è stà gidaivel e na m’ha betg bandunà l’entir di. La saira, cur che la cura era vargada, sun jau stada mal per mia naira ch’ha gì tant fastidi cun mai. Sche quella cura po er avair purtà a mai in pau levgiament, mia sanadad è adina mo stada da curta durada en l’America. Il clima ha adina dà fastidis. U ch’igl è memia fraid ni memia chaud. Questas midadas cuntinuadas na dumagnava mes corp, spussà tras gronds strapazs, betg pli.

Sche jau vuleva esser precauta e restava a chasa, sa dasdava il laschar encrescher dalunga ed jau desiderava da pudair turnar en l’Europa. Il meglier era da tschertgar distracziun. Jau fascheva perquai mintgatant pitschnas charrotschadas. Ma damai che quellas ma vegnivan memia charas, fascheva jau spassegiadas viador en il conturn. Ina giada hai jau prendì ina via a mai nunenconuschenta, sun ida suenter la riva ed arrivada tar intginas chasas singulas; cuntinuond il viadi sa mussava adina il medem maletg. Jau era spassegiada bunamain quatter uras, aveva fom e said ed hai tschertgà da repussar in pau. Ina bufatga chasetta pareva d’envidar mai. Cur che jau hai spluntà, èn duas charas mattatschas e lur mamma vegnidas encunter. Igl eran Gidieuas. Il bab era sin viadi. Jau sun m’infurmada da la cuntrada e pertge che las bleras chasas sajan uschè sparpagliadas. Ellas m’han ditg che quai sajan tut colonias ni culegnas novas. Sche jau gieva anc pli lunsch, fiss jau prest arrivada a la fin da la colonia. Quella creschia dentant onn per onn. Fitg amiaivlas m’han ellas purschì in refrestg, ed jau sun silsuenter returnada mez morta da l’excursiun.

Dal rest eran pitschnas spassegiadas fitg saunas ed han purtà a mes chau in pau levgiament. Quai saveva er il buntadaivel Joseph. El na chalava betg da far attenta sia glieud (uschia dastgan ins numnar quels che dependevan da sia grazia) d’avair in egl avert sin mai. Sin ses cumond hai jau er fatg pli grondas turas cun el, essend ch’el viagiava da bell’aura ina giada a New York, lura a Lancaster, Baltimore ed auters lieus. A Baltimore hai jau entupà ina partida Svizzers, Alsazians, Tudestgs or da pliras cuntradas. A mai mancavan mo ils chars Turitgais che parevan d’avair la pli gronda charezza per la patria, quai ch’era en sasez ludaivel. A New York hai jau emprendì d’enconuscher in giuven commerziant, signur Hess, da Turitg, che pareva da supportar vaira bain il clima american. A Philadelphia sun jau vegnida confruntada cun trais frars Spörri. Il bab, Jakob Spörri da Turitg, era vegnì gia avant 84 onns a Philadelphia. L’emprim dals frars è actualmain consul prussian e svizzer. Els han demussà amicizia vers mai ed han supplitgà, sche jau vegnia puspè a Turitg, da dumandar suenter lur famiglias. Jau aveva fatg enconuschientscha cun il consul, mussond mes pass. Durant la lectura ha el clamà plain plaschair: Vus essas gea mia conburgaisa, mes bab era da Turitg. Er a Washington hai jau chattà ina famiglia Näf da Turitg. Gia ses tat era vegnì en l’America. En il medem lieu abitescha er ina famiglia Steiner da Winterthur.

Uss dueva jau perder suenter tschintg mais mes dus buns amis da Son Gagl. Els han midà dimora ed èn sa rendids sin ina culegna, situada in’ura e mesa da New York. Quella tutgava a la vaiva d’in preditgant, oriund da Berna. Questa partenza m’ha fatg mal. A mai mancava oravant tut la cumpagnia zunt empernaivla da signur Wetter a maisa.

Ed jau stoss conceder, el era il sulet uman ch’avess pudì medegiar mai da mi’encreschadetgna per l’Europa. Ma davant mai stevi scrit en grondas letras dad aur: Ti na duais betg avair quaidas. La davosa saira da tschaina hai jau exprimì mes displaschair da sia partenza. El m’ha sinaquai raquintà che ses plaz a maisa saja gia occupà. Oz saja arrivà in nov pensiunari dal prinzi Joseph. Probablamain al vegnia jau a conuscher. El vegnia a prender sia sutga. El veglia gist preschentar quel. Igl era in uffizier da la chavallaria franzosa, il meglier ami da mes consort barmier. Nus essan ans legrads da cor d’ans vesair puspè. Ma el n’era betg in Svizzer, na pudeva betg remplazzar mia sperdita. Alura aveva jau pelvaira anc mias atgnas mustgas. Jau avess pudì desister da mia patria e da l’entira Europa, sche jau avess mo pudì clamar enavos mia giuventetgna flurinta e pestgar in ritg e bel um: Jau avess franc emblidà mes laschar encrescher.

Tals patratgs hai jau gì a chaschun da differentas occasiuns. Vegnind envidada duas giadas ina suenter l’autra a nozzas a Philadelphia ed a New York, nua ch’igl era fitg legher, hai jau survegnì danovamain quaidas. I plascheva er a mai quant levamain ch’ins maridava en l’America. I na duvrava per lunschor betg tantas ceremonias sco tar nus. Sche dus umans han plaschair in da l’auter e sa cunvegnan da maridar, van els tar il preditgant e dattan d’enconuscher lur veglia. Quel dumonda mintgin dapersai, sch’el saja anc liber. Omadus dian natiralmain gea. Sche l’um vegn da l’Europa ed avess en mintga stadi da l’Europa ina dunna, el snegass quai en l’America. Co duessan tut sias dunnas da l’Europa gidar el, sch’ellas n’èn betg vegnidas sur mar? El prenda pia ina nova, là nua ch’el ha da basegn. Igl è er dà en il chau a mai, dapi che jau sun puspè en Svizra, tge midadas che la lètg ha gì da suffrir dapi sia fundaziun. Ils emprims umens stuevan prender dunnas, là nua ch’els chattavan talas. Ils patriarcs èn maridads or da levsenn e senza lescha or da lur famiglias. Lur dunnauns eran uschè da buna fai e mettevan a disposiziun a lur chars consorts las fantschellas, sch’ellas sezzas n’avevan betg uffants. Ozendi percunter fan ins difficultads per laschar maridar. Malgrà ch’ils prinzis mesiran la fermezza da lur stadis tenor la populaziun.

Ma cun talas ponderaziuns vegn jau giud via, malgrà che jau vuleva mo raquintar quant paucas ceremonias ch’i dovra per maridar en l’America. Il predicatur che crai a glieud onesta e vardaivla mintga pled ch’ins fa palais ad el – betg sco ch’igl è il cas en l’Europa, nua ch’ins sto clamar or els giud scantschala –, lez prenda notizia da lur nums e dumonda els, cur ch’i giavischian da vegnir copulads. Ins fixescha l’ura. Spus e spusa prendan mintgin duas perditgas e sa rendan senza esser observads, schizunt magari en négligé, tar il plevon ch’als retschaiva en ornat en sia stanza. El legia la furma d’ensinar en ed als benedescha. El protocollescha la copulaziun cun ils nums da las perditgas e dat al pèr gist ensinà in attest da copulaziun che Dieu haja unì els tras ses maun.

Pir uss van ins a chasa e sa prepara per il past da nozzas cun bler pli gronda premura che tar la ceremonia spirituala. La festa fan ins en l’Europa sco en l’America circa tuttina, schebain ch’i sa di: mintga pajais ha ses agens usits. Durant mia dimora prolungada a New York hai jau anc fatg duas visitas a Philadelphia ed hai gì chaschun tranter auter da far part in’ulteriura giada d’in past da festa, quella giada en onur d’in commerziant dal Danemarc e da sia consorta, vegnids qua pervi d’ina gronda fatschenta. La numerusa societad consistiva da las pli noblas persunalitads da la citad. Philadelphia è, sco enconuschent, la residenza da la regenza da la Pensilvania, uschia ch’i dat er qua famiglias bainstantas e noblas. En questa societad sa chattan tranter auter er dus signurs da provegnientscha tudestga che discurrivan, suenter mes chars Svizzers, adina er cun mai, jau na sai betg pertge.

Igl eran quai signur Signert da Karlsruhe, ch’era stà trais onns president da la Pensilvania e ch’aveva silsuenter resignà quest impurtant uffizi che mida per ordinari mintga sis onns, e signur Fischer da Minca, president d’ina societad tudestga a Philadelphia. Ins po cumprender ch’ina societad che consistiva da tanta glieud or da las pli differentas cuntradas e da differentas linguas, deva chaschun a discurs multifars. Zunt bainvegnidas èn qua novitads or da l’Europa. Igl è natiral ch’ils Americans, da tge naziun ch’i derivan, han mirveglias da lur anteriur pajais d’origin e ch’els audan gugent a pledond da quel.

A moda pli varianta che la societad sa cumpona e pli vivs ed interessants ch’ils discurs èn per ordinari. Ils Svabais, ils Bavarais e.a.v. sa dispitan davart ils avantatgs da lur regenzas; ils Svizzers discurran in cun l’auter davart lur veglia constituziun chantunala e spretschan tut il nov. Per finir s’uneschan els e laudan lur stadi actual, pertge ch’els vivan sut la pli ventiraivla constituziun dal mund e pon mo avair cumpassiun cun ils auters da l’Europa.

Nus avain gì in uschè excellent gentar ch’igl ha dà chaschun da discurrer sur dals avantatgs da las differentas cuschinas. Qua è suandà il dessert ed ans ha manà sin auters discurs. Tranter ils fritgs servids sa chattavan dus fritgs d’ina grondezza tut aparti ch’ils giasts n’avevan anc mai vis insatge uschia. In mail da la sort Leder Reinette che pasava 7 glivras ed in’iva alva da 15 glivras. Sa chapescha ch’ins ha be admirà quests dus fritgs senza als tutgar. Els han dentant dà la chaschun da discurrer da la cultura da vin e d’autras chaussas agriculas. Schegea betg spezialista lasura, sche hai jau pudì dir inqual chaussa sin fundament da mias observaziuns:

En l’America sajan ils fritgs bain pli gronds, ma na possian betg avair in uschè bun gust sco tar nus en Svizra. Er las plantas na portian betg in’uschè gronda racolta sco quai ch’ellas pudessan, sch’ellas vegnissan tractadas meglier. Pertge ch’ina giada che la planta saja enferlada e plantada insanua, dian ins: sta cun Dieu. Ins la laschia crescher e purtar fritg sco ch’ella veglia. Nagin che na pensia da tagliar or e schubregiar ella da temp en temp. Ils chatschs selvadis e nunfritgaivels restian e retirian il nutriment als chatschs ch’avessan da purtar fritg. Ils fritgs che la planta portia mo qua e là, possian bain esser pli gronds, na remplazzian dentant betg quai che la planta pudess purtar. E damai ch’il fritg crescha en plantaziun memia spessa, al manchia il fieu dal sulegl sco er il suc da nutriment da la planta sezza. Il medem vegnia ad esser cun las tschareschas. Anc mai n’haja jau mangià ina buna en l’America. Sch’ella pari anc uschè gronda ed ins la veglia sagiar, sche hajan ins mo il lamezi e la pel enturn enturn. Ma la charn uschè gustusa e savurusa da nossas tschareschas svizra manchia dal tuttafatg.

Quai ch’appartegna la cultivaziun da la vit, sche vul ins far valair che quella na reusseschia betg en l’America. Jau pretend gist il cuntrari. Hai jau gea vis sin mes viadi a New Orleans cuntradas che ma paran fitg adattadas. E sch’ina ni l’autra emprova è forsa fallida mintgatant, na cumprova quai nagut dal tut. Po esser ch’ins n’ha betg elegì la dretga sort per quest clima. Ins sa ch’er en l’Europa ha questa u l’autra cuntrada sia sort dad ivas che prosperescha là il meglier. I dependess pia mo d’eleger en quest pajais sorts adattadas.

Il pli grond incap è il medem sco quel per la cultivaziun da puma: Ils cultivaturs na lavuran betg gugent ed èn memia cumadaivels. La gronda fritgaivladad dal terren e la pli pitschna bregia da pudair vender ils products fa daventar la glieud negligenta. I vegnan memia spert bainstants ed emblidan il lavurar. La vit oravant tut pretenda cultivaziun conscienziusa e diligenta. Da la primavaira fin l’atun na dastga il viticultur betg bandunar la vigna e.a.v. Uschia hai jau filosofà ed jau sun anc oz surstada che la societad per la perscrutaziun da la natira a Philadelphia na m’ha betg elegì sco commembra extraordinaria. Ma ils umens na verteschan betg sch’ina dunna mussa talents, ed jau tem – e betg senza raschun – ch’i pudess ir in di gist tuttina cun mai a Turitg.

Anc insatge stoss jau relatar davart quest past da festa. Cur che nus essan stads si da maisa, m’ha ina dama dal Danemarc mussà dus uffants da Turitg da circa set fin nov onns. Lur geniturs eran emigrads en moda nunponderada e da levsenn. Cur ch’els èn arrivads en l’America, n’hani betg pudì pajar il chapitani ch’aveva manà els nà qua – ed ils uffants èn vegnids vendids. Schebain ils geniturs èn restads ensemen, na m’han ins betg pudì dir. Ils uffants han els stuì laschar enavos senza savair tge che daventia or dad els. Per fortuna han quels pitschens chattà glieud generusa. Els vesevan or sauns e frestgs ed eran da buna luna, avevan num Regula e Jakob Sauter. Jau crai da ma pudair regurdar ch’ins m’haja ditg ch’els sajan da Stäfa. Ils consorts dal Danemarc als han liberà e prendì cun els. Cur ch’els èn arrivads, discurrivan gia omadus tudestg, uss chapeschan els mo pli englais. Jau als hai tschentà pliras dumondas per tudestg ed els mo rievan. Quant bun è il Segner ch’el ha malputgà per questas paupras creatiras innocentas, e tge chargian tals geniturs da levsenn sin sasezs che s’exponan cun lur uffants ad in tal destin intschert!

Avant che bandunar Philadelphia stoss jau anc allegar ina discrepanza ch’è rutta ora l’onn 1819 tranter la veglia e nova cuminanza evangelica tudestga. Sut la veglia chapeschan ins quels ch’èn gia daditg sesents qua ed han lur relaziuns cun las famiglias englaisas, èn acclimatisads totalmain e sa servan mo pli da l’englais. La nova cuminanza ch’è arrivada il davos sa senta anc tudestga. Er sche l’auter plascha, la baselgia englaisa betg. Tuts avevan fin qua lur baselgia luterana e refurmada. Uss pretendan ils vegls ch’ils plevons predegian mintga mais duas giadas per englais. A quest postulat s’opponan ils plevons. Oravant tut il preditgant luteran Heldenmuth da Braunschweig, in venerabel vegliurd da bunamain 80 onns. Ses dus figls possedan ina da las meglras fatschentas da commerzi a Philadelphia. Il preditgant discurra bler da curaschi tudestg e sang tudestg ch’el avess prest cuntanschì che omadus fissan vegnids empruvads en baselgia.

Cur che la cuminanza era sa radunada en baselgia per deliberar il postulat, è in dals preditgants sa mussà pront da vegnir encunter a la veglia cuminanza. Qua levan ils mazlers e pasterners (bunamain tuts dal Württemberg) en pe ed avessan sturnì il plevon en baselgia, sche glieud da sang pli fraid e pli raschunaivel na fiss betg sa dada bregia da pacifitgar quests chaus chalirads. Dentant han ils vegls pers il gieu ed ins ha ditg ad els curt e bain, sch’i veglian tadlar il predi per englais, duain els sa render en la baselgia englaisa. Qua vegnia predegià per tudestg! En la cuminanza refurmada han ins tractà la dumonda a moda pli raschunaivla. Il consistori ha clamà radunanza, ha preschentà la petiziun e laschà decider la pluralitad. Damai ch’ils vegls eran da questa confessiun, è la decisiun crudada en lur favur. Ils aderents da la nova n’èn betg sa lamentads, anc il medem di hani cumenzà cun ina subscripziun per eriger ina nova baselgia refurmada. Cun gronda festivitad han els tschentà il crap da chantun dal temp che jau era anc là. La subscripziun aveva gì in tal success ch’igl è anc vanzà 15 000 dollars, ina summa respectabla per fundar in fond consistorial.

Jau return a mia dimora da New York. Malgrà che jau aveva qua di per di visitas da buns amis, en spezial dals signurs Wetter e Fehr che ma visitavan mintga di alternantamain, n’hai gidà nagut. Mes desideri per l’Europa n’era betg da stenschentar. Jau veseva blers da l’Europa ch’avevan fatg lur ventira en l’America e che vivevan qua fitg cuntents, hai vis a vegnir di per di novs emigrants cun navs che tschertgavan qua lur ventira. Nagut na pudeva rumper mia testa stinada. La stad 1819 sun jau ida ina damaun a spass a la riva ed hai vis che tschintg navs eran gist arrivadas. Prest hai jau chattà intginas dunnas en il plaschaivel costum da Berna ed hai savì ch’i sa tractia da Svizzers.

Jau sun vegnida a savair ch’i saja ina colonia da Bernais, arrivads en cumpagnia dals signurs Steiger, Tavolet e de Witte che veglian sa chasar qua. Quels na vegnivan dentant betg sin chauras alvas e nunpreparads. Els eran dotads abundantamain cun tut quai ch’i avevan da basegn ed avevan gia retschet dal congress tras cumpra in grond toc terra. Igl eran 89 persunas, tuttas saunas e da bun umor. La glieud aveva grond plaschair da la bella riva ed eran entusiasmads da lur manaders e plain confidenza e stima, igl era in vair plaschair da guardar. Signur Steiger era s’embartgà qua per prender in refrestg e per liquidar intginas fatschentas cun ses amis. Jau hai gì duas giadas la chaschun da seser cun el a maisa sin sia nav sco er da gratular e giavischar ad el buna ventira en si’interpresa. Mo talas interpresas bain ponderadas, menadas dad umens raschunaivels e dotads cun meds suffizients, pon reussir ed avair consequenzas ventiraivlas. Singulas chasadas dentant che suondan il carmalar da tals che vendan olmas, sulettamain per far fatschentas tschuffas, ston crudar en miseria e povradad ed ir a frusta.

Jau mezza era emplenida d’in giavisch en direcziun cuntraria, il qual m’occupava d’in cuntin. Igl era il plan da ma render a Londra e da ma procurar là la lubientscha da viagiar tar mes dus figls a St. Helena. A l’entschatta pensava la glieud che jau fetschia sgnoccas, e Joseph, al qual ins aveva raquintà da mes plans, lez ha ris lasura. Per mai eri ina chaussa seriusa. Pli grondas las difficultads e pli ferm mes desideri. Jau sun vegnida malsauna ed ins ha vis che nagut n’aveva tschiffà mai auter che la speranza nunademplida da vesair che mes giavisch vegnia cumplenì. Il medi ha ordinà bogns chauds d’aua da mar che jau hai stuì far trais emnas. L’effect da quels è stà da rinforzar tar mes amis la stimulaziun da sa volver vers il prinzi Joseph. Signur Wetter, ils frars Commanus, urers, ils signurs Kruger e Sauter dad Aarburg ed auters han scrit uss a Joseph ch’i saja da temair che jau vegnia ord senn, sch’el na saja betg gidaivel che jau possia ma render a Londra.

Il buntadaivel prinzi, stuschà da tantas varts, ha bainprest realisà che nagut na vegnia da muventar mia testa quadra, è stà d’accord ed ha scrit enavos ch’ins ma duaja procurar ina pussaivladad da returnar. Quant leda che jau sun stada e tge sentiments d’engraziaivladad che jau hai gì per il generus Joseph na sai jau betg descriver. Gist era ina nav (l’Amadée) arrivada a New York per ina chargia rauba per Londra. Ladinamain han ins fatg in contract cun il chapitani areguard mia traversada. Dentant dovra il stgargiar ina tala nav, controllar la rauba, incassar e chargiar puspè nova rauba e provisiuns pli bler temp ch’il stgargiar ni chargiar in char da vitgira a Turitg, Basilea ni en in’autra citad sin terra franca. Uschia hai jau stuì spetgar anc trais mais a New York. Ma jau aveva la franca speranza da vegnir davent e – la speranza na lascha betg ir a smerscha.


16
Viadi da New York a Londra – instanza al ministeri englais per la lubientscha da dastgar sa render a St. Helena tar ses figls – resposta negativa – viadi sur Dover a Calais
[edit]

Ils 3 da december 1819 ha la nav Amadée auzà a New York l’ancra e tratg si las velas. Malgrà il grond desideri da partir, ha il cumià da mes grond protectur e benefactur e da tants amis respectus che jau hai laschà enavos en l’America custà a mai betg pauc fastidi e larmas. Renconuschientscha zunt engraziaivla meritan oravant tut dunna Bahrt sco er la buna servienta naira per sia gronda premura e la pazienza ch’ella ha savens stuì avair pervi da mia nauscha luna.

Nus eran dudesch passagiers sin la nav, signur Amadee da Neuchâtel, il patrun, cun dus Svizzers romands, in signur Bernoulli da Basilea, set Franzos e mia paucadad. Igl è stà in mussament da gronda supportabilitad dals umens che quels indesch n’èn mai vegnids malperina pervi da mai durant l’entir viadi. Scadin aveva forsa la speranza da chattar a chasa insatge meglier. Quai pudess esser stà il motiv.

Quindesch dis avain nus gì bellezz’aura e bun vent ch’ans fascheva avanzar fitg. Nus giudevan la tschavera adina sin la punt ed avain durant quest temp gì il plaschair da festivar il di da naschientscha da noss patrun da la nav cun in gentar pompus. Nus avevan vairamain buna speranza da bainspert arrivar en l’Engalterra, grazia a quest vent favuraivel.

Dentant è la scena sa midada, e nus avain gì da supportar in grev stemprà da sis dis ed avain stuì temair da far naufragi. La mar furiava starmentusamain, ma il vent gieva a dretg or, uschia che las undas pitgavan davosen sur la nav sco sch’i vulessan sepulir mintga mument quella. Durant quest stemprà faschevan nus en in’ura il spazi da sis fin set uras. Cur che la mar è sa calmada in pau, vesevan nus d’in cuntin peschs nairs che chatschavan lur chaus or da l’aua. Ils marinars eran da l’avis che quai saja ina nausch’ensaina e profetisavan che nus hajan anc da spetgar mender.

Ed i n’è er betg ì ditg che la mar ha danovamain cumenzà a furiar. La nav ha ballantschà mordio, cuppas e plats cun las spaisas èn svelt cupitgads e nus avain stuì rimnar las spaisas si da plaun, sche nus vulevan avair insatge. Ina giada eran nus d’ina vart, in’autra da tschella. En in hui s’auzava la part davos a dretg si; e sco ina frizza vegniva ella puspè bittada en la profunditad. Ils marinars sezs schevan ch’els n’hajan anc mai vis in tal stemprà. Velas e tretschas ha il stemprà scarpa, uschia ch’ins ha stuì bittar ina part da la rauba en la mar. En il decurs d’in’ura essan nus vegnids chatschads pli che diesch uras lunsch ed avain cumenzà ad ans desperar.

Blers purschels che nus avevan sin la nav èn vegnids scurlattads talmain vi e nà ch’els han cumenzà a dar sbratgs insupportabels. Er las andas ch’èn uschiglio disadas a l’aua, faschevan cun lur ga, ga, ga ina tala ruaida che nus n’udivan savens betg pli in l’auter. Nus essan stads gidaivels a quests buns animals d’als liberar da lur temas qua tras che nus als avain mazzà e mangià, almain ina part. Ma quels che nus n’essan betg stads buns da tschiffar cun ils mauns e tegnair, lezs n’èn prest betg pli stads in nutriment per nus.

Finalmain è il stemprà tschessà plaunet, e nus avain cumenzà ad ans revegnir da la tema. Sin l’entir viadi n’avain nus entupà gnanc ina suletta nav, cun excepziun dal vrac da la nav St. Johannes ch’aveva fatg naufragi avant trais onns. Ella era chargiada cun laina e vegniva da l’America. Ella aveva piglià fieu ed ils marinars èn scappads. A l’emprim’egliada avain nus pensà ch’i saja in corsar african mascrà. Nus l’avain clamà tras il megafon – senza resun; alura han intgins marinars prendì ina bartga ed èn s’avischinads ad ella. I han prest vis ch’ella era arsa ora mo per part. Entras undas ch’èn siglidas sur ella en ni tras ina daratga era la nav mitschada da la destrucziun totala. Per betg avair fatg il viadi per nagut, èn els entrads en la nav ed han emplenì la bartga cun laina ch’i aveva anc là en abundanza ed èn turnads.

Quest vrac è vegnì bittà dapi trais onns sin la mar envi ed ennà e quai cuzza forsa anc oz. Dapi lura èn bain bleras navs sfundradas e tuts ensemen èn pirids. Uschia viva baininqual canagl sin il mund, entant ch’in destin senza cumpassiun bitta blers stupents umens amez lur vita or da lur carriera. Suenter 28 dis viadi sur mar avain nus cuntanschì ventiraivlamain ils 31 da december la saira l’Engalterra, 30 miglias da Londra.

Ch’ils stemprads che nus avain gì da supportar n’èn betg stads d’avantatg per mia sanadad indeblida, vegnan mes lecturs bain a crair. Jau era vairamain uschè flaivla che jau saveva ni ir ni star, e mes pèz era attatgà talmain che jau stueva spidar sang. Ins m’ha purtà en il grond Hôtel Lloyd che giascha amez Londra, l’emprim e renconuschì café da la citad. Da tuttas uras s’entaupa qua in cuntinuà smugl da lecturs da gasettas, da tschertganovitads e da pultruns politisants or da tut ils stans. Er grondas scumessas vegnan fatgas, e quasi l’entir mund tschentà sin il plat da la stadaira. Natiralmain na sun jau mezza betg stada perditga da quai, ma a mai è vegnì raquintà da bleras legras scenas.

Gia cur che jau sun entrada en chasa ed anc pir cur che jau era en mia stanza, hai jau cret da stuair stenscher pervi dal tuffien da cotgla. Questa malempernaivladad sto dar en egl a mintga ester ch’arriva per l’emprima giada a Londra. Jau hai laschà clamar in medi. Quel ha constatà che mia situaziun fetschia quitads e m’ha visità mintga di duas giadas. Ma bainspert sun jau ma spruvada da reducir questas visitas, pertge ch’ils medis da Londra èn in pau chars chasegliaders.

La stanza che jau aveva era vaira bella e schubra, na correspundeva dentant betg a l’eleganza che jau spetgava d’ina chasa d’albiert englaisa. Tenor usit dal pajais hai jau fatg in contract da dunsaina cun l’ustier: duas giadas café, paun alv e pischada, da mezdi ina purziun charn mez cotga ni ina pitschna platta peschs en ina sosa alva ch’ins na pudeva betg mangiar, cumprais la stanza per quindesch schillings a di. Quai che ma mancava il pli fitg, era ina buna schuppa ch’ils englais n’enconuschan absolutamain betg. Els bittan davent la schuppa da charn e las sosas gustusas tant appreziadas en Frantscha e Germania, ellas n’èn betg da chasa tar els. Tut vegn mo cotg ni brassà a mesas. Cur che jau era ma restabilida in pauet, hai jau laschà purtar ina buttiglia vin per pudair prender in pitschen magiel per di sco rinforzament. La buttiglia ha custà set schillings, quai che stgatscha a baininqual la tendenza da surbaiver.

Quai che m’ha plaschì il meglier en quest hotel era la legra e chara servienta, in pau loscha, ma plaschaivla. La matta ma mussava blera attaschadadad. Malgrà che jau respundeva a ses curtaschaivel «How do you do?» cun in «very well» vaira sitg, m’ha ella ditg pliras giadas ch’ella giavischass mo da pudair vegnir cun mai en Svizra.

Uschè spert che jau era tant enavant en possa per pudair ma deditgar a la finamira da mia dimora a Londra, hai jau laschà far ina petiziun urgenta e zunt respectusa a si’Autezza, il prinzi regent, nua che jau hai raquintà curtamain mia trista situaziun e rugà da dastgar ma render a St. Helena tar mes figls, ni – sche quai na saja betg pussaivel – da dastgar scriver ad els da qua anora. Questa petiziun ch’avess custà a mai en Svizra strusch dus talers, ha custà a Londra 85 schillings, pia circa quatter ed in mez marenghin – e damai che jau hai purtà ella mezza en il palaz, hai jau stuì pajar per il viadi nov schillings. Quels admirabels Englais! Els fan sco sch’els pudessan mangiar aur cun tschadun. Uschè char è tut tar els. E sch’i vegnan ozendi en Svizra, nua che tut è bler pli bunmartgà, planschan tut ils ustiers ch’i sajan uschè rachers. In agen pievel!

Durant che jau stueva spetgar la zunt graziusa resposta sin mia petiziun, hai jau gì temp e peda da guardar in pau enturn a Londra. Mes emprim quità era sco adina da tschertgar ils chars cumpatriots, sco emprims natiralmain ils dus Turitgais. Signur Füssli, il pictur enconuschent en l’entir mund, il qual è plain vitalitad e d’uschè buna cumparsa ch’ins na lignass mai sia vegliadetgna, alura signur Römer che surpassa tras sia servetschaivladad amicabla tut quai ch’ins dastga spetgar d’in cumpatriot. Zunt deplorà hai jau da betg avair chattà signur Escher, in um apprezià betg mo tranter ils cumpatriots. Jau avess gì in spezial plaschair da render onur al venerabel nev dal grond protectur da mes bab barmier. Er lunsch davent da sia patria ha el prendì cun sai en fossa il num da benefactur sco quai che sia famiglia giudeva.

Per l’auter hai jau deplorà da stuair constatar ch’intginas famiglias svizras ch’èn gia domiciliadas dapi lung temp a Londra han pers bravamain il caracter naziunal en favur da l’englais. Uschia ha in da quests signurs – d’ina schlattaina derasada en dapli ch’in chantun –, dà cur che jau hai dumandà el en in discurs curtaschaivlamain da tge chantun ch’el derivia, la resposta curta e nuncurtaschaivla: «Pertge?»

Per visitar tut las atgnadads da Londra n’hai jau nunpussaivel gì temp, uschè gugent sco che jau avess fatg quai. Per part na vulevan ils daners betg tanscher en quest lieu uschè char, per part surpassavan las enconuschientschas e capacitads da giuditgar davart l’art mes orizont. Ed il lectur vegn a supportar levamain questa mancanza, essend ch’i dat ina quantitad cudeschs che tractan quai, uschia che mia flaivla descripziun fiss danvanz.

Tranter ils edifizis publics ha oravant tut la magnifica baselgia da s. Paul attratg mi’attenziun. A la bursa, la pli gronda che jau hai vis insacura, ha manà mai il figl d’in commerziant svizzer ch’è qua da chasa. Igl è quai ina gronda gallaria cun portas da vaider miraculusas, tras las qualas ins vesa l’um ch’ins tschertga senza stuair entrar. El m’ha er preschentà plirs cumpatriots. Er la banca dal retg è in edifizi imposant da quatter tracts. Da quels era però mo in avert, per demonstrar ch’ins n’haja betg daners danvanz. Quests dus edifizis vegnivan survegliads d’ina garda speziala che fascheva tut starment. Igl èn umens vegls, grischs da forsa tschient onns en lungs tschops cotschens cun mongias alvas. In pitschen chapè cun ina bordura dad aur strusch vesaivla cuvra lur venerabels chaus, lur arma è ina veglia lantscha cun la ruina da blers tschientaners.

Dals trais teaters a Londra poss jau dir mo tant: «J’entendais bien, mais je ne comprenais pas.» (Jau hai bain udì, ma chapì nagut dal tut).

Prendì part hai jau cun sgarschur d’in process criminal, nua ch’ins ha sentenzià in giuvenot al sughet. Quell’onur pon ins gudagnar a Londra per paucs raps. Quai ch’aveva stimulà mai da prender part, era la renumada e per noss temp in pau curiusa mondura dals derschaders. Oravant tut parevan las lungas peruccas sur givels e dies giu da dar als derschaders in’impressiun comic-seriusa. Pertge che quellas grondas peruccas ston vegnir mantegnidas mo qua en las dretgiras, na sai jau betg. Damai ch’ellas cuvran talmain las ureglias, ma pari ch’ellas supprimian tant la vusch da la misericordia sco er da la giustia.

Las baselgias luteranas sco er refurmadas, tudestgas e franzosas hai jau visità e tadlà plirs predis zunt commuventants. Dals plevons da qua hai jau gì l’onur d’emprender d’enconuscher il signur doctur Schwab da Francfurt ed il signur Marechal da Genevra.

Per l’auter stoss jau conceder che ni Londra en cumparaziun cun autras citads ni ses abitants m’hajan plaschì aparti. L’abitant da Londra, cur ch’el passa sur via, para dad esser betg mo losch, mabain mintgatant in pau rubiesti. El lavura per ordinari talmain cun ils cumbels ch’ins sto temair mintga mument da survegnir ina en las costas ni schizunt en fatscha. Er na datti nagut che sumeglia la famusa luna da quella glieud! Els siglian d’in extrem en l’auter. Els èn en il cas da far damaun senza scrupels e levamain insatge ch’els han declerà oz en furia per sturnadad e tuppadad. Nagliur na chattan ins in uschè grond cuntrast tranter il pli grond luxus e ritgezza surfatga e la pli gronda miseria sco a Londra. Jau hai schizunt vis a Londra murdieus ch’eran mo zugliads en ina pel-nursa.

Finalmain è arrivada la resposta graziusa dal prinzi regent sin mia petiziun. Quella tuna tenor ses cuntegn curtamain sco suonda: I n’è betg lubì a la petiziunaria da sa render a St. Helena, percunter ha ella tutta libertad da scriver a ses figls da qua anora. La brev è dentant da suttametter a moda averta al ministeri. Jau hai scrit ina tala e l’hai surdà. Schebain ella è vegnida tramessa ni betg, na sai jau betg. Almain n’hai jau udì nagut da mes figls.

Jau aveva uss mia resposta ed hai fatg mias preparativas per partir. Quai malgrà ch’il famus process dal prinzi regent cun sia consorta e la chaussa irlandaisa avevan mess la naziun en irritaziun. Ma quai m’impurtava zunt pauc – sco sche jau fiss ina nativa Franzosa ed avess prendì si cun il latg-mamma l’antipatia da quella naziun cunter ils Englais. Tut ma vegniva encunter a Londra. Jau aveva er adina nauscha luna quel temp là, betg da supportar, e n’era cuntenta cun nagin.

A la cuschina englaisa n’hai jau mai pudì ma disar ed jau spetgava vess dad esser a Calais per puspè gustar ina giada ina buna schuppa. Pli maldisposta en l’olma che corporalmain, hai jau bandunà Londra. Intgins da mes amis romands m’han regalà per sin viadi differentas bavrondas rinfrestgantas englaisas. Da quellas n’hai jau strusch fatg diever e las hai regalà a Calais als uffants.

Jau aveva dentant laschà currer en quella chapitala mundiala 1500 francs e sun partida cun grev cor e bursa leva la saira a las set da Londra en la posta ed arrivada la damaun a las otg a Dover. Qua è la nav da posta partida da l’ina. Ma damai ch’il dretg vent mancava, avain nus gì enstagl da quatter uras gist il dubel ed avain cuntanschì Calais pir la saira a las nov.


17
Viadi tras la Belgia cun la speranza da chattar truppa svizra – il regiment Sprecher a Löwen – cuntinuaziun dal viadi a Brüssel – pelegrinadi a las fossas a Waterloo – Charlesroi – rut ina chomma e lunga dimora – viadi a Maubeuge, Avennes, Sedan, Nancy e Metz – da là a Lyon
[edit]

Stancla e stracca sco che jau hai bandunà Londra, sun jau er arrivada a Calais. Uschè stupentas sco che las postas englaisas pon esser – gia pervi da lur spertadad n’èn ellas betg da recumandar per ina sanadad in pau scrudada. Il viadi lungurus da Dover m’è ì cunter cor ed ha anc engrondì mes displaschair. Cur che nus essan arrivads, è quest displaschair anc vegnì bler pli grond tras in eveniment. La mar era uschè bassa che las navs na pudevan betg vegnir a riva; gronds e ferms umens eran gist pronts da purtar nus si dies viador sin il sitg. Ina tala chavaltgada na ma plascheva insumma betg. Ma igl era oramai uschia, ed jau hai stuì laschar plaschair.

A Calais aveva jau in vegl enconuschent che jau aveva entupà en il champ a Boulogne, nua ch’el era chalger dal regiment. El è in Svizzer, oriund da Nossadunnaun. El era qua sesent dapi 40 onns, aveva fatg qua sia fortuna e possedeva quatter chasas. Ses num hai jau emblidà. Tant sai jau anc ch’el è parentà cun las emprimas famiglias dal lieu, surtut quellas che mainan las ustarias ‹Zur Blume› ed ‹Adler›. Quest cumpatriot m’ha ospitalisà cun grond’affecziun ed amicabladad. Jau sun restada là otg dis ed hai almain pudì durmir or in pauet mia nauscha luna tar quella buna famiglia svizra.

Cun chaud engraziament e tut ils buns giavischs hai jau bandunà questa famiglia benefizienta e sun viagiada cun la diligence a Dünkirchen. Er qua hai jau chattà in cumpatriot d’anc pli datiers, numnadamain signur Bösch, pastizier da Tavau en il Grischun. Quest um generus e curtaschaivel ha prendì part da mai cun in’amicabladad pli che mo cumpatriotica. Gnanc in frar pudess far dapli per sia sora disgraziada. Damai ch’in moviment pli grond ni lung avess pudì bittar mai a terra suenter tut quests strapatschs che jau hai fatg tras, e che sa preschentavan latiers anc perspectivas spir fastidis, hai jau survegnì cun ina giada il patratg: En il mund vegl senza rap! Tge dis da ruaus avessas ti pudì avair e tge futur inquiet stat davant tai.

Perquai sun jau arrivada a Dünkirchen en in miserabel stadi. Il char signur Bösch m’ha mess en in stupent hotel, m’ha procurà tut las cumadaivladads pussaivlas e m’ha surchargià cun bunas ovras e mussaments amicabels. Uschia hai jau pudì cuntinuar mes viadi suenter in ruaus da quatter emnas. Signur Bösch sez m’ha accumpagnà fin tar la posta. En gronda commoziun hai jau prendì cumià da quest cumpatriot generus.

Mi’intenziun era da ma render en Belgia, damai che jau aveva udì che pliras truppas svizras sa chattian là en las garnischuns. Sin quest viadi aveva jau da passar Lille, ed jau ma legrava da quest lieu, nua che jau aveva passentà intgins bels onns. Jau sperava er d’entupar qua vegls amis. Ma mes char Dieu! Co eran ils princips politics sa midads!

Là nua ch’ins assassinava il 1792 ils Svizzers fidaivels a lur engirament e nua che Louis XVIII n’aveva betg survegnì in asil il 1815, là na valeva uss nagut auter che quai che savurava da Bourbon. Tala midada en il pensar m’è dalunga dada en egl, ed jau na saveva betg ma sentir da chasa. Ina tala midada d’in sistem politic ad in auter dat perditga dal caracter franzos che tschertga adina insatge nov e beneventa las midadas.

Ins m’ha fatg palais ch’il regiment svizzer da von Sprecher sa chattia a Löwen en garnischun. Là vuleva jau ma render. Ma – jau na sai er betg co – avant che jau m’accorschia, era il char da posta ì directamain vers Brüssel. Tge regurdientschas stuevan sa far valair en mai en la chapitala da la Belgia! Qua eri stà nua che jau era vegnida ospitalisada en unifurma suenter la gronda battaglia ch’ha decidì il destin da la Frantscha e quel da mes benefactur Napoleun.

Betg lunsch davent era il terribel champ da battaglia, nua che mes consort e dus da noss figls han fladà or lur olma. Prest èsi stà decidì: jau stueva tschertgar las fossas e murir sper quellas. Quai era mia decisiun definitiva. Suenter che jau era m’occupada l’entira notg da quest patratg, sun jau ma fatga si la damaun, sun ida ed hai chattà damanaivel da la baselgia parochiala a Geerst – che giascha in pau d’ina vart dal vitg, en il conturn dal vast champ da battaglia – in crest-fossa cun las fossas dals guerriers. Plirs dals manaders n’eran betg sepulids en la fossa communabla, mabain giaschevan qua singuls, lur fossas cuvertas cun crappa. Jau na sai betg pli, eran ils nums inditgads ni eri mo menziunà ch’i sajan sepulids qua eroxs ch’ins stoppia onurar spezialmain.

Ins aveva gia ditg a l’ospital a Brüssel che mes um giaschia er sut ina da questas fossas singulas cun crappa. Jau n’hai betg tschertgà ditg, mabain sun ma bittada per lung sur in dals emprims craps en. Igl era a mai sco sch’il spiert da mes consort barmier avess gist clamà cun auta vusch – qua sun jau! «Segner, ma lascha murir qua!» Quai hai jau clamà, hai avert mia bratscha per retschaiver la sumbriva da mes consort barmier ed hai embratschà il crap, dal quai jau crajeva ch’el cuvria si’ossa.

Uschia sun jau giaschida qua, baud bragind, baud urond, lura er ma lamentond che la mort na vegnia anc betg per manar mai tar mes um. Quant ditg che quest terribel malruaus ha durà na sai jau betg. Jau sun ida en svaniment e ma sentiva fitg bain, cartend che jau saja gia tar mes char consort barmier e na sentind nagut pli da mes esser caduc. En questa situaziun sun jau restada l’entir di e la notg sisur. Nagin n’ha vis ni udì mai. I duai avair pluvì l’entira notg. Ma jau n’hai sentì nagut dal tut.

La damaun bain marvegl è arrivà il chavafossas. El aveva da chavar ina fossa sin il santeri che cunfinava ed ha scuvert mai casualmain. El è currì enavos ed ha annunzià quai al plevon. Il bun um aveva cret che jau saja morta, damai che jau na ma muventava betg e na fascheva betg mucs. Uss è il plevon vegnì cun in da ses consistorials ed il chavafossas, per guardar tge far cun mai. Apaina ch’els m’han tutgà, hai jau dà in segn da vita. Sinaquai ha il plevon ditg en in tun bravamain grop: «Tge faschais Vus qua?» – «Tge va quai tiers a Vus», hai jau respundì stinadamain. El ha cumandà da levar en pe. Ma defendend hai jau ditg: «Ma laschai en paus. Quest plaz tutga a mai, qua vi jau murir – quai è mia fossa da famiglia, mes um e mes figls giaschan qua. Er jau vi restar qua. Giai davent e ma laschai cumbain, jau vi murir.»

Il plevon saveva uss co ch’i steva. «Buna dunna», ha el cumenzà, «quai na giascha betg en Voss mauns. Quai bain, sch’ins n’avess betg chattà Vus, fiss Voss giavisch probablamain ì en vigur. Ma lura fissas Vus morta en consequenza da suicidi. L’uman retschaiva la vita da Dieu e lez decida da si’ura da mort. L’uman na dastga betg cuntrafar a sia voluntad. Sco ch’i para, èn grevas tribulaziuns vegnidas sur da Vus. Ma Vus stuais purtar quellas cun pazienza e fidanza en Dieu ch’El vegnia a purtar meglierament. Na faschai uss betg resistenza e ma suandai. Cas cuntrari stuess jau laschar purtar davent Vus. Mes sontg uffizi ma cumonda da sa gidar cun mintga uman en miseria. Nus vulain far quai che nus savain, il rest vegn il Segner a far.»

Pleds uschè commuventants n’èn betg stads senza effect. Jau m’hai laschà gidar en pe, senza agid na fissi betg ì. Chau, mauns e chommas eran scuflads, l’entir corp bunamain airi dal tut e la vestgadira sco tratga or da l’aua. Il caluster ed il chavafossas han piglià a mai sut bratsch e rabitschà mai plitost purtond che manond en chasa-pravenda. Qua ha il plevon uman surdà mai al quità da sia buntadaivla sora nunmaridada. Quella ha cun agid da la cuschiniera tratg or a mai la vestgadira, dà vestgadira sitga e mess mai en letg. La sien è vegnida e cun ella in vair deliri. En quest stadi hai jau vulì mitschar da la buna glieud e ma render a las fossas. I han stuì tegnair pertgirada mai.

La buna glieud era en fatalitad da vegnir a savair tgi che jau saja e danunder che jau vegnia. Els han tschentà a mai dumondas. Ma mes chau era tut in tranter l’auter, jau na chapiva nagut ed jau tschantschava chaussas senza chau u pes. La buna sora dal plevon ha entant sientà mia vestgadira e mess quella cun blera bregia en urden. Ella ha purtà quella per laschar trair en e ditg: «Cur che Vus essas As vestgida, vulain nus far ina spassegiada ensemen, oz è gea bellezz’aura.» Jau hai laschà plaschair tut. Ella ha manà mai l’emprim en il curtin dal plevon, senza dentant laschar libra mai, lura da l’autra vart dal vitg viador sin ils funs e mussà a mai ers, prads e curtins senza far allusiun a mi’istorgia gnanc cun ina suletta silba.

Quest agir prudent era bain vegnì prescrit ad ella da ses frar. Quel vuleva laschar sa recuvrir plaunet mias forzas spiertalas e betg bittar enavos mai tras dumondas prematuras. Jau sun restada tant sco mitta e mo singulas parts da pleds è stà quai che la buna cumpogna ha retschet da mia vart. La bun’olma aveva da far detg avunda per runar suenter mai. Mias chommas eran uschè lassas, mes chau talmain scuflà ch’i duvrava gia ina bufatga part da commiseraziun cristiana mo per manar mai a spass. Il chaud sulegl e l’aria rinfrestganta han dentant gì in empernaivel effect. Jau hai chattà ina sien ruassaivla.

Ins ha observà mai, ha tadlà ora mai e qua han els udì che jau hai clamà pliras giadas cler e bain in num monsieur Michel. Quest monsieur Michel è pastizier da Cuvlignas or dal Partenz. El ha in dals megliers hotels a Brüssel ed è enconuschent là a mintgin. Cur ch’il plevon ha udì mai a clamond quest num, ha el ladinamain tramess insatgi tar quel ed ha laschà dir tge ch’era capità. Quel m’aveva spetgà daditg ed era plain tema. El è vegnì dalunga ed ha chattà mai anc adina en in flaivel stadi. Il plevon ha scrit in rapport uffizial al consistori refurmà a Brüssel e lez ha fatg immediat las preparativas da laschar transportar mai enavos.

Cur che jau sun arrivada tar signur Michel, eran gist preschents plirs uffiziers dal regiment Sprecher da Löwen. Quels han vulì che jau vegnia transportada a Löwen tar lur regiment, quai sa servind d’ina nav da citad che prenda er passagiers tras ils chanals. Jau però hai exnum vulì ir a pe. Igl è bain in viadi da quatter uras, ma las vias èn plattas e gulivas, uschia ch’igl è sco da passar sur in palantschieu.

Ma jau era anc flaivla ed aveva lià si per part ils egls. Perquai han ils uffiziers procurà per ina dunna ollandaisa che dueva accumpagnar mai. Quella dunna dentant ha laschà ir mai mias vias. Ella chattava trasor enconuschents e baterlava, clamava glieud sin las navs dals chanals ed aveva mirveglias da tut danor da mai. Nus eran idas in’ura da Brüssel, suandond la via a l’ur dal chanal. Là avevan ins chavà foras per plantar plantas giuvnas. Cun il chau enfaschà sun jau ida a bun gartetg, sun passada en ina da quellas foras ed hai sturschì malamain la chomma dretga. Jau n’era gnanc pli buna da trair il pe or da la fora ed hai stuì star là.

Mia cumpogna è ida enavos ed ha raquintà la chaussa. Qua è in dals uffiziers sa mess en ina chaise ed è vegnì en agid. I n’è betg stà lev da rabitschar mai or da la fora ed en charrotscha. Finalmain èsi reussì, e l’uffizier m’ha accumpagnà a Löwen. Arrivada là aveva jau starmentusas dolurs ed era la stancladad sezza. Quest accident è stà la consequenza da mia testa quadra. Avess jau suandà il bun cussegl, fiss jau ida cun la nav e n’avess bain strusch tratg ord lieu il pe.

Ins ha laschà clamar in medi dal militar che dueva metter a lieu mes pe. Il signur chirurg aveva franc anc vis pli pes, ma sco ch’i para, adina mo da quels ch’eran a lieu. Co ch’ins tracta auters, chapiva el in quex. El ha dentant exequì la chaussa cun brimbori e fingind grond inschign, ed ha gì l’onur da sincerar a madame che tut saja prest en urden.

Suenter questa procedura avessan las dolurs gì da tschessar e l’unfladira medemamain. Ma gist il cuntrari è capità, omadus èn creschids talmain ch’ins ha danovamain stuì clamar il signur chirurg. Ins ha schlià la fascha, e lura èsi sa mussà che l’illuster signur era pauc cudeschà cun tals exercizis ch’avevan prendì ina curiusa direcziun. Il pe era uss sturschì a dretga enstagl da guardar a dretg or. I na deva pia nagut auter che da prender dapart el e dar ina nova direcziun. Che jau na vuleva betg ma fidar da quest signur, pon ins cumprender. El na vegn er betg a pudair sa gloriar da mia curtaschia. Daspera eri per mai tar tut mias dolurs in pitschen confiert ch’el n’era almain betg in Grischun.

La pitschna canera che jau aveva fatg, aveva tratg natiers tut ils cussedents. Tranter quels er in Gidieu bainstant, in commerziant da l’Alsazia cun num Moses. Quel ha ditg ch’el veglia procurar per agid. Jau duaja mo avair intginas uras pazienza. El è chavaltgà tant sco ch’el ha pudì a Brüssel. Da là è el turnà cun il pli renumà chirurg suprem, enconuschent per ina capacitad en Belgia ed Ollanda.

Cur che quel ha vulì cumenzar cun l’operaziun, sun jau vegnida mez balurda da las dolurs. Mez selvadia, hai jau cumenzà a ma dustar e dar cun pes e mauns ed a far da sturn ch’igl era in plaschair. Englais e Tircs avessan mo duì vegnir a mauns a mai, jau avess smardeglià els a pulvra. Ma tutta resistenza era vana. Quatter fermezza umens tegnevan mia pitschna persuna uschè ferm vi da pes e mauns che jau hai pensà ch’els veglian enguttar mai en tuttas quatter parts dal mund. Il pe dretg è restà en l’Europa. Quai hai jau bain sentì e quels d’enturn han udì che jau hai sentì. Sbratgs hai jau dà che tunavan tras l’entira Ollanda. Il pli grond declamader da l’Europa na fiss betg stà bun da copiar.

Durant quest concert melodius ha l’operatur fatg sia lavur cun ina tala ruassaivladad e nunschenadadad sco sch’el fiss en sia stanza, fimass ina pipa tubac e meditass sur la chirurgia. El ha mess en urden quai ch’ins ha pudì metter a lieu suenter in tal tschavattim; pertge ch’ina restanza vesaivla da quest accident stoss jau runar cun mai uschè ditg che jau viv.

Il corp dals uffiziers dal regiment von Sprecher han prendì viva art e part da mia sort. Il general sez na sa chattava betg a Löwen. Dentant m’han visità signur colonel von Salis e signur maister da quartier dal regiment, chapitani Abyss da Cuira. L’emprim aveva la buntad da s’orientar mintga damaun tras ses uffizier adjutant co ch’i giaja cun mai.

Oravant tut merita il bandierel dal regiment ed adjutant mes pli intim engraziament. Ses num è crudà or da mia memoria malfidaivla. El era burgais da Langwies. Quest char um m’era gidaivel en tut e dapertut. N’aveva jau tranter auter betg appetit ni vuleva betg mangiar per malaveglia, lura è il bun um vegnì sin il patratg da ma preparar sco raritad ina spaisa grischuna. El ha gì grond plaschair, cur ch’el ha vis che jau hai mangià uss cun appetit. Da qua davent m’ha el purtà baud quai e baud l’auter, cuschina a la moda svizra. Tras sias grondas bregias appreziava jau el uschè fitg che jau avess traguttì tut, sch’i vegniva dad el. El m’ha raquintà che ses bab saja uss il pli vegl burgais da nossa vischnanca. Possia er el giudair in di ina vita ventiraivla e lunga.

Er ses servient, in simpel schuldà cun il num Schmid, era in burgais da nossa vischnanca. El sa deva la medema bregia sco ses patrun da far a mai tuttas sorts servetschs. A quels dus umens ed a lur agid hai jau d’engraziar che jau sun ma restabilida, malgrà mia malpazienza da stuair star uschè ditg en letg. Jau era, che Dieu perdunia, adina la suffrinta malpazienta ed avess gì d’emprender anc baininqual chaussa, sche jau avess mo pudì tschiffar.

Ils nobels uffiziers dal stab dal regiment von Sprecher avevan entant fatg ina collecta per lur cumpatriota. Il resultat surpassava tut quai ch’ins avess mo pudì spetgar d’in regiment areguard generusadad. Sche lur modestadad na ma scumandass betg da numnar la summa che lur noblezza aveva rimnà, vegniss ins a smirvegliar da tala impurtanta unfrenda. Senza dubi vulevan els demussar lur stima envers la vaiva da lur cumpatriot ch’era crudà cun sis da ses figls avant ni suenter el sin il champ da guerra. Patria! Tge dastgas ti spetgar da tes figls ch’onureschan uschia la fidaivladad dal schuldà, sche ti ni ils prinzis, als quals els servan, als cloman al servetsch da guerra?

Jau era entant puspè ma restabilida e plain malpazienza da betg vegnir vinavant. Jau laschava encrescher terriblamain per la Svizra. Mes benefacturs e cumpatriots generus na vulevan exnum betg laschar ir davent mai, avant che mes pe saja restabilì ed jau possia viagiar senza privel. Mes nauschaspiert ha er privà mai qua da lur sabi cussegl. Jau hai insistì da vulair viagiar, per bainspert vesair puspè mes char Turitg e pudair respirar aria svizra. Lezza suletta, pretendeva jau, ma possia returnar la sanadad. Jau saveva gea anc strusch ir per mia stanza enturn ed avess gì da basegn da far anc intginas emnas cura per revegnir dal tractament da lez premurà chirurg suprem da Brüssel. Ma a tgi ch’ins na sa betg cussegliar, quel na pon ins er betg gidar. Jau sun partida.

Fin il davos mument na m’han mes chars cumpatriots betg bandunà. Ils dus signurs adjutants han accumpagnà mai fin a la portiere da la diligence, cun la quala jau sun ma rendida a Namür. Quai era uss pelvaira in moviment enavos. Ma ils pli gronds generals fan savens talas chaussas e schizunt mes char consort barmier ha er gia fatg uschia. Jau vuleva anc visitar ina giada Namür, nua che jau aveva intgins vegls enconuschents. Quels m’han beneventà en tutta cordialitad. Dal regiment svizzer da Turitg qua en garnischun ha signur Ott, aide de camp da si’excellenza il general, demussà a mai blera gentilezza e cumpassiun. El m’avess procurà pliras persunas enconuschentas, sche mia chomma dretga n’avess betg ma stimulà da returnar.

Jau hai perquai mo spetgà il char da posta per ma render a Charleroi. Cur che jau sun arrivada là, era jau mender en pe che avant. Jau na pudeva strusch star e strusch ir. L’entir pe era unflà terriblamain, las dolurs han cumenzà danovamain ed jau hai stuì ma metter a letg. A Charleroi aveva jau intgins buns enconuschents anc nà da nossas emprimas campagnas militaras ollandaisas. Quels m’han recumandà in medi militar svizzer, oriund da Schaffusa. Quel hai jau laschà clamar.

Quest cumpatriot abel ha fatg egls gross, cur ch’el ha vis la chaussa, ed jau hai stuì raquintar co che l’accident saja succedì. El ha tugnà che jau na chapeschia betg da ma schanegiar e che jau na saja betg restada a Löwen fin ch’ils medis n’hajan betg ma declerà per restabilida dal tuttafatg. «Engraziai al tschiel», ha el ditg, «che Vus essas dada en ils mauns dal chirurg suprem. Igl è pli lev da cuntschar e curar diesch ruttadiras d’ina chomma che da metter a lieu ossa ch’è sa sturschida. Uss sajas ruassaivla ed hajas pazienza. Tras chaud e cumpressas stuain nus dumagnar l’emprim l’unfladira. Alura vulain nus guardar tge ch’è da far. Quella giada stuais Vus tegnair la dira. Sche Vus na laschais betg curar la chaussa, sche pudess la consequenza da Vossa renitenza manar a l’amputaziun da la chomma.»

Jau hai vis quella giada ch’igl era serius, e sun ma suttamessa gugent ni navidas a la necessitad. Cur che l’unfladira è tschessada suenter intgins dis, ha il medi ditg ch’i na saja atgnamain da far nagut auter che da cuntinuar cun tegnair chaud e far cumpressas pli fermas fin che la chomma vegnia puspè en forza. Quai pretendia davairas bler pazienza e temp. Il davos lubivan mias fatschentas vaira bain, ma l’emprim – la chara pazienza – quant vess stueva quai ir ad ina scolara d’in Bonaparte? Mes signur cumpar Napoleun n’era er betg in professer en quest art. Persuenter mes bun medi. Lez m’ha mussà da far sia veglia.

Uschia ha el tegnì mai trais buns mais a Charleroi. Ma ina giada che las dolurs eran tschessadas, n’aveva jau betg pli lungurella. Darar era jau senza visitas, vegls e novs enconuschents vegnivan di per di. Oravant tut ma legrava jau da la visita emnila dal bun Gidieu da Löwen ch’aveva tramess a sias uras l’abel medi da Brüssel. Damai ch’el vegniva ina giada per emna pervi da fatschentas a Charleroi, na manchentava el mai da far ina visita. Quest Israelit pietus e caritativ, da tge schlattaina ch’el po esser, tutga per franc er tar ils 144 000 ch’il Messias ha elegì, cur ch’el vegn per fundar ses imperi.

Uschespert ch’il char medi da Schaffusa m’aveva puspè mess en pe, hai jau pensà a la partenza. Ma co? Il pe era curà, percunter era la bursa grev malsauna. Lezza era smagregiada malamain. Ils daners ch’il regiment Sprecher aveva rimnà per mes viadi da return eran duvrads tras mia malsogna. Qua ha si’Excellenza, il signur cont de Plye, cumissari dal retg dal district Charleroi, gì la grazia da scriver ina recumandaziun a las autoritads civilas e militaras da ses district ch’ins ma portia agid e sustegn. A la fin scriva il stupent um: «Jau la recumond oravant tut a persunas caritativas, damai ch’ella sa chatta oz en la pli gronda miseria e n’ha nagin sustegn.»

Cun ina tala recumandaziun hai jau cumenzà mes viadi cun la speranza da chattar dapertut buns cors cristians che sajan pronts da sa gidar cun mai. Uschia sun jau arrivada a Maubeuge, nua che jau hai visità vegls enconuschents dal 1793 che m’han acceptà en charitad e m’han dà in’impurtanta recumandaziun, sco quai che jau vegn anc a mussar. A Mézières hai jau stuì prender in pass dal prefect dal departament, tschentà or dal president da la citad cun la destinaziun per la Svizra fin a Hüningen. Quant spert che jau hai però puspè midà opiniun, vegn il prezià lectur ad udir cun smirvegl. Questa variabladad e quest regl constant d’insatge nov, è er in toc da quest levsenn che jau hai copià dals Franzos.

Uss sun jau arrivada ad Avennes. Per là avevan mes amis a Maubeuge dà in’impurtanta recumandaziun al signur colonel cont de Polignac. Il num da questa zunt veglia famiglia franzosa è memia enconuschent che jau dia insatge surlonder. Durant la Revoluziun franzosa èn els arrivads en Russia ed il giuven cont è entrà sco colonel en servetsch russ. Ses regiment è vegnì il 1815 ad Avennes sco part da l’occupaziun. Qua ha el emprendì a conuscher ina zunt charina figlia d’in commerziant bainstant ed ha maridà quella. Damai che sia patria aveva uss ruaus, ha el bandunà il servetsch russ e viva dapi lura ventiraivlamain cun sia consorta en sia patria. El ha il pli grond plaschair da pudair operar per la ventira da ses conumans.

Quest generus cont è secretari da la loscha dals framassuns ad Avennes. Cun plaschair ha el prendì l’occasiun da ma far dal bun e recumandar là. Sin in’uschè pussanta intercessiun na m’ha la loscha betg mo surdà in generus regal, mabain er laschà scriver il signur cont ina chauda recumandaziun a tuttas loschas, uschia che jau hai pudì cuntinuar cumadaivlamain mes viadi.

Omaduas chaussas m’ha il signur cont surdà persunalmain. Nagut mussa pli bain la generusadad e gentilezza da quest nobel benefactur che quai, e fa la pli gronda onur a la loscha da la quala el è commember. Vus olmas stretgas che calumniais l’urden dals framassuns senza als enconuscher, as turpegiai da voss pregiudizis! Quests nobels umens s’uneschan per porscher ventira a lur confrars, gidar ils paupers e sustegnair ils basegnus. Mo quai è la finamira da lur stentas! Questa finamira n’adempleschan els betg mo a lur confrars, na, nua ch’i entaupan miseria, dolan lur cors; nua ch’els vesan povradad, vegnan els en agid; nua ch’els fruntan sin in sventirà, sa fan els natiers per gidar. Sco il buntadaivel samaritan na dumondan els betg l’emprim, tgi es ti? Els vesan ch’igl è in uman, tgi ch’è gliez, è lur frar. – Giai e faschai il medem!

Cun quella recumandaziun enta maun ed il cor plain sentiments d’engraziaivladad sun jau partida d’Avennes. En mintga lieu nua ch’i deva ina loscha, hai jau preschentà la scrittira. Dapertut sun jau vegnida retschavida cun speziala charezza e commiseraziun ed hai retschet regals generus. Er la scrittira da signur de Polignac hai jau preschentà en mintga lieu al minister da la loscha ni a ses secretari. Quels l’han suttascrit a l’ur cun lur recumandaziun. Uschia han signà a Charlesville signur Letrange, a Sedan signur chavalier Wennod, exchapitani, a Nancy signur von Ragnau, emprim schandarm, a Metz signur Malle-Morian, procuratur dal retg.

Enstagl dad ir uss mia via en la chara patria, hai jau tuttenina survegnì autras mustgas. Damai ch’i n’era betg reussì da visitar mes figls, hai jau vulì far ina visita a mia figlia. Jau quintava da chattar ella tar la dunna archiduca a Parma. Persequitond quest nov plan e ma fidond dal sustegn generus dals framassuns, hai jau midà via e prendì a Metz la diligence per Lyon.

Sin via hai jau gì la chaschun da far diever da mia recumandaziun mo a Dôle, er là cun il meglier success. Ils signurs Lacroix e Verdot han suttascrit la scrittira e ma fatg en num da la loscha regals generus. A Lyon han ils signurs Fassier, fabritgant da chapels, e magister Barret dà las adressas dals maisters da las trais loschas a Lyon. Quests trais maisters m’han retschet cun la gronda cordialitad ch’è usitada tar tut ils commembers da quest urden. Tuttas trais loschas èn stadas envers mai fitg generusas e plain commiseraziun.

Jau fatsch tals spagats cun mia raquintaziun che jau avess prest emblidà da ma regurdar da mes chars cumpatriots dal segund regiment svizzer. Jau hai gì la ventira da chattar dus battagliuns a Dijon ed il terz a Châlons. Ils venerabels uffiziers da quest regiment èn sa mussads betg main generus vers lur cumpatriota. In engraziament spezial meritan ils Vallesans ch’èn fitg intgantads da l’uniun cun ils Vegls Confederads sco er ils generus da Soloturn.

Suenter questa remartga vi jau far in paus per ruassar e pudair envidar, uss refrestgentada, mes lecturs ad ina curta spassegiada sur las Alps.


18
Viadi da Lyon vers l’Italia sur Grenoble, Turin, Parma, Livorno – ina visita a Roma – return a Livorno
[edit]

Per quest pitschen viadi avess jau stuì avair in pass. Jau sun m’annunziada tar il litinent general da la polizia ed hai retschet per resposta che jau na vegnia betg ad esser en il cas da preschentar in tal. In pass che mainia or dal pajais custia 10 francs, en pli saja la stagiun vargada per viagiar sur las muntognas e.a.; curt e bun, ins ma vuleva far ir las quaidas da viagiar. Pertge, na sai jau betg. Po esser ch’ils signurs crajevan che jau haja motivs dal stadi da ma render a Parma. Quests buns signurs! Igl era pelvaira insatge ch’è er gia stà in motiv dal stadi, per exempel sch’ins na cumenza betg ina guerra perquai ch’ins n’ha betg ils daners per manar ella. Ni sch’ins fa pasch perquai ch’ils daners mancan per cuntinuar la guerra.

In pau sumegliants eran er mes motivs. Jau vuleva exnum ir a Parma per motivs urgents. Alura na cedan ins betg per mintga pitschna difficultad. Mes amis m’han cusseglià da spluntar tar il consul svizzer. Jau na saveva betg ch’i deva in tal a Lyon. Ma uss sun jau ida spertamain tar lez. Signur Richard m’ha retschet cun la cordialitad d’in undraivel Svizzer, ha dentant, per motivs d’uffizi, stuì dumandar mai suenter ils mussaments d’origin e lieu da dimora.

Ma mias scrittiras eran lavagadas talmain tras mes lungs viadis che jau na pudeva betg ma legitimar. Perquai m’ha il signur consul fatg palais che jau stoppia avair ina segiranza che stettia botta per mai. Jau hai dumandà ina tala, ed ins m’ha visà ad in giuven Turitgais che lavuria sco chapeller a Lyon. Giu dal flatg al hai jau tschertgà e chattà. Igl era il giuven signur Ziegler, figl dal signur Ziegler sin la Plazza ch’era mort avant paucs onns. Jau al hai dumandà, sch’el n’haja mai udì a chasa dal grond Egli che saja stà adjutant. «Bain, bain», ha el ditg. Da quel haja ses bab raquintà legras capriolas. El haja er emprendì da quel d’exercitar. – «Jau sun sia figlia», hai jau ditg, e raquintà curtamain pertge che jau spluntia tar el.

Il giuven plaschaivel è ladinamain sa fatg si ed è vegnì cun mai tar il consul svizzer. Qua ha el en tutta prontezza suttascrit en il grond cudesch il formular da cauziun. El ha gì grond plaschair ch’el ha dastgà far in servetsch ad ina cumpatriota e figlia d’in dals pli vegls amis da ses bab barmier. Quest undraivel descendent da buns geniturs era sa mussà gidaivel, sa regurdond dals buns servetschs retschavids en la bella chasa da tir a Turitg. Quest onn è el returnà da ses viadi ed ha surpiglià ina da las meglras fatschentas da la citad nativa. Veglia Dieu laschar ir bain cun el e curunar sia diligenza cun ritga benedicziun! Signur Richard ha surdà gratuitamain in pass e la chara polizia da Lyon ha stuì metter vitiers in visum senza avair retschet 10 francs!

Jau sun partida cun mes pass e ma rendida, enstagl sin la pli curta via a Parma, sur Genevra a Grenoble. Co fiss jau vegnida vinavant, senza far quest spagat d’ina vart? A Grenoble aveva jau amis – e framassuns. Er aveva jau tema da l’enviern che steva davant porta. Gia s’annunziavan mia gronda plaja ch’aveva fatg natta e mia chomma dretga. Uschia na pudeva jau betg ristgar in viadi d’enviern. Jau hai perquai ponderà, sch’i na fiss betg forsa pussaivel da liquidar la chaussa tras correspundenza. Cun quest intent hai jau scrit per la segunda giada a mia figlia per adressa: Madame Perier, veuve du Général, Dame d’honneur à la cour de Parme. Jau l’hai dà part da mia situaziun e da mes plan da la visitar cun la proxima aura favuraivla per pudair serrar ella en mia bratscha materna e (sco che jau avess pudì metter vitiers) dir cun Jacob: Jau na lasch betg ir tai, i saja che ti benedeschas mai!

A Grenoble sun jau puspè stada malsauna e latiers è er anc s’engaschada la fatala fevra da raps, la quala è anc mendra che la fevra melna en l’America dal Nord che jau hai temì talmain. Quest’ultima è imparziala, tschiffa tut la glieud senza differenza, bainstants e povers. La fevra da manco da daners survegnan dentant mo ils povers. Ella n’è betg mortala, ha dentant per ordinari in effect terriblamain smagregint. I dettia dentant intginas cuntradas ch’ella n’haja mai cuntanschì, ins las numna cuntentientscha e modestadad ni sumegliant. Damai che jau na sun mai arrivada là en tut mes viadis e na las hai er mai chattà sin las chartas, suppon jau ch’ellas n’existian nagliur auter ch’en la fantasia. Sin mia brev a mia figlia n’hai jau deplorablamain mai retschet ina resposta e na dubitesch betg ch’ella haja gì la medema sort sco la brev a mes figls. Uss vi jau tschertgar mezza la figlia.

Suenter che mes amis e benefacturs da Grenoble avevan curà la nauscha malsogna surmenziunada cun in med fortifitgant cumprovà, hai jau prendì dad els in cumià charin ed agiuntà in grond Dieu paja! Lura hai jau laschà suttascriver il prefect mes pass e sun partida da Grenoble ils 20 da schaner 1821. Ser plevon Taschard dad Usèz en il Languedoc ch’è stà mes grond benefactur m’ha accumpagnà en il char da posta. Il signur prefect m’ha cusseglià da prender la via sur Chambéry e da laschar suttascriver là il pass tras il minister austriac. Ils 26 da schaner hai jau bandunà Chambéry e sun arrivada ils 2 da favrer ventiraivlamain a Turin.

Là hai jau prendì dunsaina tar signur Traxdorf en la pensiun dals Svizzers. Qua hai jau chattà circa quaranta passagiers da nossa naziun che vegnivan e gievan en tuttas direcziuns. Signur Traxdorf è in Saxon ed era maridà cun ina Svizra da Losanna. El ha gì la disfortuna da perder ella en la segunda pagliola. Quest um è fitg gentil ed ha demussà vers mai gronda curtaschia. Uschia ha el laschà manar mai en sia charrotscha tras in da ses pensiunaris, signur Gysi da Basilea, per la citad da Turin enturn per laschar giudair las atgnadads da la citad. Il chastè dal retg magnific, il curtin che cunfinescha cun quel, las citadellas, las bellas claustras dals signurs paders chaputschins e franciscans ch’han er meglier che lur signur e maister che na saveva gnanc nua tschentar ses chau. Anc auter bler ha cutizzà mia mirveglia e meritass da vegnir observà ed admirà da tgi ch’è en viadi.

In’enconuschientscha hai jau fatg qua a Turin che merita, surtut per noss temp, da vegnir numnada en mia biografia. Qua viva numnadamain in tschert signur Fischer da Berna, anteriur uffizier dal regiment Tscharner en servetsch da la Sardegna. Quel aveva fatg inqual cattavegna e per finir era el sa revoltà cunter la subordinaziun. Cur ch’el ha udì ch’ins al veglia metter a ferm, è el scappà en ina claustra da gesuits. Da là anora ha el scrit ina brev da puntili a ses chapitani. El saja uss qua, sch’ins veglia vegnir per el, el spetgia. Ils signurs gesuits avevan grond plaschair ch’ina nursa persa turnia en il ravugl da la suletta vaira baselgia. El è sa convertì, è maridà ed ha gì intgins uffants. Sco ch’ins m’ha raquintà, viva anc in da ses figls. Lura ha el pers sia dunna. Uss na pareva il salvament da si’olma betg segirà avunda. El ha laschà ordinar, ha empermess castiadad e viva uss sco spiritual secular, probablamain ruassaivel e cuntent. Ins vesa bain che sia conversiun è in’ovra dal Segner.

Ditg sun jau stada tar el ed al hai raquintà mi’istorgia. A la fin ha el dumandà mai: «Dunna cumpatriota, schai a mai, Vus essas stada en tants lieus sontgs, n’avais Vus mai sentì l’inclinaziun da turnar en il ravugl da la vaira baselgia romana?» «Noss spendrader», hai jau respundì, «ha ditg, tgi che tegnia or fin la fin, lez daventia salv.» Alura sun jau stada si, sun ma recumandada ed ida. Quest um aveva 66 onns ed era predicatur tar la garda svizra dal retg che dumbrava alura 60 umens.

Jau aveva fatg mias fatschentas a Turin, hai laschà suttascriver mes pass e pajà quatter francs. Signur Traxdorf ha gì la buntad da ma procurar ina buna chaschun da viagiar. Casualmain vulevan gist er dus uffiziers da la chavallaria sa render a Parma. Nus avain prendì ensemen ina charrotscha, mintgin ha pajà 40 francs, cumprais il star sur notg e spaisa. Uschia vegn per ordinari fatg il contract cun ils charrotschiers en l’Italia. La damaun e la saira mangian ins ensemen ed il viturin paja. Tge che mintgin dovra durant il di, paja el or da l’agen satg. Nus avain fatg in viadi da buna luna fin Parma. Là essan nus arrivads a bun’ura la saira dals 4 da mars.

Jau hai prendì albiert en l’hotel dal Giomber ed hai tramess ladinamain in servient tar l’uffizier da la guardia dal chastè cun la supplica da ma render la grazia da vegnir per in pitschen mument tar mai en mes quartier. Igl era la vigilgia da mes 60avel anniversari. Jau sperava da pudair festivar en legria mes anniversari en il ravugl da mia chara figlia. Mia speranza è stada vana. A las otg hai jau retschet la visita dal cumandant da la garda dal duca. Suenter ils emprims cumpliments hai jau dumandà directamain suenter mia figlia e sun vegnida a savair ch’ella saja partida l’onn 1818 cun la duchessa per Vienna. Là saja ella vegnida relaschada ed haja retschet per ella e ses trais uffants ina pensiun sin ina resoluziun imperiala. Nua ch’ella sa chattia uss, na ma sappian ins betg dir. Jau vegnia bain ad intervegnir dapli a Firenza, Roma ni Livorno. En general crajan ins dentant ch’ella saja tar madame Murat, ex-regina da Napoli, sora da Napoleun.

Il signur cumandant era fitg tschantschus ed è restà tar mai bunamain duas uras. Damai ch’igl era gist tschaiver, ha el envidà mai da prender part da las festivitads. Per finir hai gì num ch’el vegnia ad avair l’onur d’annunziar obedaivlamain al post suprem l’arrivada da la dunna colonel. La damaun hai jau retschet ina visita da l’emprima dama da la duchessa ch’ha demussà la gronda cumpassiun cun mia sort da vart da l’auta duchessa. Cur che jau hai ditg ad ella che jau haja la speranza da betg stuair bandunar Parma senza avair la grazia da dastgar far ina vista a la duchessa, ha ella respundì che quai na dependia betg da la voluntad da quella. Areguard quai stoppian ins sa drizzar a si’Excellenza il cumissari cont da Neipperg. Quel decidia quai tenor instrucziun imperiala.

Il signur cumissari general ha gì sinaquai la bainvulientscha d’envidar mai tar el. El è stà fitg curtaschaivel cun mai ed ha deplorà da ma stuair dir che jau stoppia vairamain desister da l’onur da discurrer cun la duchessa. I saja la consequenza da l’instrucziun suprema da la curt imperiala. Per finir ha el anc mess curtaschaivlamain vitiers ch’i al legria da m’offrir durant mia dimora insatge empernaivel. Sche jau veglia forsa visitar las atgnadads dal chastè, veglia el ordinar ch’ins vegnia per mai. Jau al hai supplitgà giu dal flatg persuenter.

Si’Excellenza ha sinaquai laschà clamar il cumandant da la garda dal duca ch’aveva visità mai ier. Quel, accumpagnà d’in commerziant da Son Gagl ed escortà da dus sutuffiziers da la garda, m’ha manà enturn dapertut. Per finir m’ha el ditg, sche jau veglia anc vesair il cabinet da la duchessa stettian els a disposiziun. Ma jau stoppia ascender plirs stgalims, sche quai na saja betg memia stentus per mai. Nagut na m’è da memia che po perpetnisar la memoria da mia benefactura suprema. Ils dus signurs m’han sinaquai prendì entamez e manà da la lunga e magnifica stgala siador fin sisum il chastè.

In servient ha avert l’isch ed jau hai cret che jau passia en in tempel da Dieu. Tut resplendeva dad aur e la traglischur ma fascheva mal ils egls. In sumbrival pompus e grev, da saida verda è vegnì tratg enavos e nus essan entrads en il sanctuari. Qua sa chattava la tgina dal giuven Napoleun, gist sco quai ch’ella era stada a Paris. Als pes da quella era postada l’evla imperiala, il chau manà vers quel dal prinzi, las alas che cuvrivan l’entira tgina. Visavi, d’ina vart da la stanza, avevi in spievel surdorà che tanscheva fin giun plaun, in sco che jau n’hai mai vis. E sur quel in reliev che represchentava a moda uschè exacta las festivitads da las nozzas da Napoleun cun Marie-Louise che jau avess pudì bragir. Nagut sin quest mund na m’avess pudì surprender talmain sco quest maletg, e nagin na vegn ad avair sentì mes plaschair pli ferm ch’il servient ch’ha retschet quella giada in bel bunamaun.

Anc hai jau gì da render visita ad in monument magnific che vegn a perpetnisar en las annalas da Parma la regenza da quest’imperatura adurada. Igl è la bella punt da crap ch’ella ha laschà eriger en la vischinanza da la citad, e per la quala ella sezza ha tschentà il crap da chantun. Ed ins discurriva cun entusiassem co che la duchessa haja vieut cun gronda eleganza il crap e derschì giuaden munaidas da memoria che na sajan dentant betg tuttas vegnidas miradas en, quai che jau crai gugent. Er las damas da la curt duain avair purtà en lur scussals insatge per sustegnair l’uffizi. Baininqual sa laschass eriger chasettas, sch’el avess talas gidantras!

Finalmain hai jau tuttina gì la ventira da vesair almain da lunsch l’imperatura a giond a spass sur la plazza gronda. Ella era en cumpagnia dal signur cont Neipperg. Jau hai fatg ina profunda reverenza e la duchessa, che m’ha enconuschì da lunsch, è sa dada nà da respunder cun ina pitschna reverenza ed in segn cun ses maun grazius.

Betg pauc sun jau stada surstada, cur che jau hai retschet l’emprima saira la visita dal cumandant da la garda. Jau sun vegnida manada en ina stanza imperiala dal hotel Giomber. Là era la maisa cuverta mo per mai ed ina tschavera correspundenta spetgava. Jau n’hai betg savì far auter ch’ina remartga vers il camarier. Lez ha taschì e surris. Quatter chandailas èn vegnidas envidadas. Jau hai stizzà trais cun la stgisa ch’ellas fetschian mal ils egls. Ins las ha danovamain envidà e ditg che quellas tutgian tar questa maisa. Jau n’hai betg durmì bain sur questa gastaria nunspetgada ed hai temì che la dunsaina che jau retschaivia qua na correspundia betg a mai ed a mias pussaivladads. Il legher camarier fascheva sco sch’el na chapiss betg mai, cur che jau hai pretendì dad el categoricamain ina resposta. Discurriva jau cun el franzos, scheva el «non capisco», empruvava jau sco che jau saveva cun il talian, scheva el per franzos «je n’entends rien, madame», ed uschia vulveva el d’in cuntin fin che jau hai laschà far paiver.

A la fin dals quints na m’ha tut quai custà nagut. La dunna regenta aveva dà las ordras, aveva pajà per mai e segirà per mai ina charrotscha per viagiar segiramain tras il pajais. Uschè graziusamain ha la gronda duchessa tractà sia servienta ch’aveva tschertgà tar ella sia figlia ch’ella aveva stuì relaschar cunter veglia. Grazia a la nobla regenta!

Jau sun uss viagiada en cumpagnia servetschaivla d’in commerziant e da sia dunna fin a Modena. Strusch che nus eran arrivads, è er vegnida ina ferma colonna chavallaria austriaca da 3000 umens ch’eran en viadi a Napoli. La chasa d’albiert franzosa, nua che jau ma chattava, è vegnida emplenida fin sut il tetg cun uffiziers da tuttas scharschas. In starmentus train da chars è suandà, uschia ch’igl era nunpussaivel l’auter di da cuntinuar il viadi. Nus avain stuì star a Modena. Il cuntinuà defilé da chars da bagascha, da muniziun e d’auter material na vuleva prender nagina fin. La segunda damaun è la chavallaria sezza sa messa sin via. Nus eran leds da pudair cuntinuar ruassaivlamain. Per gea esser segirs, avain nus anc spetgà quatter uras avant che partir.

Noss quint n’è betg stà da realisar. Nus avain prest suatà la colonna, essan avanzads amez tranter las colonnas fin che nus essan restads fitgads en il smugl da chars ch’avanzavan en retscha da trais e disturbavan in l’auter talmain ch’i na vegnivan betg vinavant. Uss eran nus serrads en e pudevan ni enavant ni enavos. A pèr cun nus è er sa fermada ina chaise cun uffiziers. Quels eran uschè ruassaivels sco sche quai fiss la regla. In dad els cun in chapè cun borduras dad aur guardava trasor vi sin nus. Franc aveva el mirveglias tgi che nus sajan. Jau hai clamà: «Bun di, Vossa grazia, discurris Vus tudestg!» – «Gea», ha el ditg, «E Vus er. Danunder essas?» – «Jau sun mesa Svizra e mesa Franzosa», hai jau ditg. «Jau sun la vaiva d’in colonel franzos, oriund dal Grischun, e vom a Firenza tar mia famiglia. Jau hai in’umilitaivla supplica a Vossa grazia.» Tge, ha el vulì savair. «Cumandai als chars davant nus da guntgir e tegnair liber il vau amez per ch’ils passagiers possian avanzar. Igl è zunt malempernaivel per ils viandants, sch’els vegnan retegnids senza basegn, damai che las vias èn ladas avunda.»

Jau n’aveva anc betg pronunzià il pled Firenza ch’i ha dà moviment. Uss ha cumenzà in sbragir, clamar e cumandar ch’igl era in vair plaschair. «Sergent! Corporal! Tge diavel è quest smugl qua? La via sto restar libra amez per ch’ils passagiers possian passar.» Tuts han chapì. Suenter paucas minutas avevi dà in vau, e nus avain pudì vargar. Nus avain anc demussà nossa reverenza envers il signur cun las borduras d’aur. Mes cumpogns da viadi èn sa smirvegliads zunt fitg che jau haja gì ina tala giagliardia. Els fissan stads en ina situaziun zunt penibla e n’avessan betg ristgà da far mucs. Tar mai valeva il proverbi: Experientscha fa il maister!

Nus essan arrivads a Bologna, nua ch’i mo bugliva da militar. En la chasa d’albiert Evla naira, nua che jau hai prendì albiert, n’hai jau strusch chattà in chantun per mai e stuì ma cuntentar cun ina chombretta senza chamin tranter duas stanzas. En ina era il cumissari suprem da l’imperatur, en l’autra il medi suprem. Igl era fraid ed jau hai supplitgà il servient da quels dus signurs da ma dar in pau burnida or da lur chamin. Enstagl dal servient ha il signur sez purtà la burnida. Nus essan vegnids en discurs e daventads buns amis. A Bologna eran tuttas manadiras sequestradas e ni asens ni mels eran da chattar. Uschia hai jau stuì star qua tschintg dis. Qua hai jau chattà buna recreaziun en cumpagnia da maisa dals uffiziers austriacs. Er n’aveva jau betg tema quella giada da la fevra melna. Jau aveva numnadamain anc ina buna purziun scorsa da China, enconuschentamain in bun med preventiv.

Tranter ils uffiziers che jau hai entupà qua eran plirs or dal regiment Bender e Brecheville ch’avevan anc battì il 1799 en Svizra e che ludavan oravant tut l’ospitalitad dals Turitgais. Avant che partir hai jau dumandà l’ustier il quint. El ha purtà quel pajà e suttascrit en il meglier urden. Jau hai cret ch’el haja vulì far in spass e segnà el gia ordavant per gentilezza. El ha dentant curregì mai. Il signur cumissari da guerra suprem ed ils auters uffiziers sajan stads da l’avis che jau saja vegnida retegnida tras la dischlocaziun da l’armada. I saja perquai gist e duaivel da ma vegnir encunter. Quai na m’è betg stà malempernaivel, jau sun ma recumandada per in’autra giada tar il signur ustier.

In vegl e venerabel pader dominican, oriund da la Frantscha, ed in giuven commerziant Döbler dad Augsburg, in giuven fitg amabel e gentil, èn stads mes cumpogns da viadi. Il vegl spiritual che na supportava betg bler sco jau, era sa zuglià en in mantè sur ses vestgì da pader e seseva en in chantun sper mai sco zuppà. Nus avevan aura clera, dentant fraida, ed ils emprims dus dis essan nus vegnids vinavant stupent.

Il terz di eri vegnì uschè chaud che jau hai survegnì da mezdi quaidas dad ir in toc a pe per uschia pudair giudair il bel di. Signur Döbler è dalunga er stà da la partida e tut a bratsch palandravan nus ordavant. Nus essan marschads passa duas uras ed avain giudì en respiradas profundas las odurs grondiusas da la natira anc giuvna. Ma qua essan nus vegnids surprendids d’in vent da glatsch tagliant che nus eran sco schelads. Ina midada da l’aura uschè andetga n’hai jau anc mai vis ni sentì. «Igl è», ha signur Döbler ditg, «sco sche nus fissan passads en tut in auter clima.» Nus avain spetgà nossa chaise che n’era betg dalunsch ed essan entrads.

Arrivads a la proxima staziun, ha signur Döbler ch’aveva grond quità per mai, empustà ina schuppa da ris. En l’Italia n’enconuschan ins betg noss paintg. Las spaisas vegnan cundidas cun ieli d’uliva. Èn ins in pau disà, è quel fitg gustus. Sappia Dieu tge che quella glieud ha duvrà enstagl dad ieli. Lur bella schuppa aveva in gust da savun. Jau n’aveva strusch sagià ella che jau hai stuì render terriblamain, sco sche tut la beglia vegniss siador. E per finir vegniva spir sang. Uschè miserabel sco che jau ma sentiva, na dastgava jau betg far diever d’ina medischina. Mes disgust era uschè ferm che jau n’avess pudì tragutter nagut dal tut. Nus avain laschà metter sut ed avain cuntinuà il viadi.

Cur che nus essan arrivads la saira a Firenza ed avain prendì quartier en ina pensiun svizra tar dunna Robert, era jau fitg mal en urden. Ins vuleva clamar in medi, ma jau n’hai betg vulì. Jau sun adina stada mezza mes medi, hai curà tras dieta, inqual giadas cun remedis da chasa innocents ch’han gidà pli spert che forsa l’art dal medi. Entant hai jau retschet bleras visitas da pliras chasadas svizras ch’eran sesentas qua. Oravant tut hai jau giudì fitg blera bainvulientscha ed amicizia tras signur banchier Salvetti.

Cur ch’i gieva puspè in pau meglier cun mai, m’han ins manà a spass en la grondiusa citad e ses conturn paradisic. Quant manglusa che mia descripziun fiss, sche jau vuless raquintar mo malamain e suravi tut quai che jau hai vis. Mintgin ch’arriva nà qua, giavischass da pudair viver en quest lieu. Jau sun restada en tut 21 dis. Durant quest temp ha signur Döbler, che pensava da star qua pli lung temp e ch’aveva la stanza sper la mia, betg chalà da far a mai da tuttas sorts servetschs e plaschairs. Possia la carriera da quest giuven e nobel uman esser benedida!

Uss hai jau prendì in’atgna manadira per cuntanscher Livorno. Latiers è sa dada ina societad da viadi vaira singulara. Igl era in commerziant grec che saveva mo tant franzos sco jau grec. El avess discurrì uschè gugent sco jau er, ma igl era nunpussaivel che nus vegnian d’ans far chapir. Mintgatant ma vegnivan endament pleds russ e slavons, sco dal russ l’enconuschent «döbre, döbre». Mintgatant parevi sco sch’el chapiss insatge, e lura stuevan nus rir. Il meglier sa fascheva el chapir cun ma far amogna cuntinuadamain vinars ch’el aveva per tut ils cas.

Pli gugent avess jau vis, sch’el avess partì cun mai ses talers. Ma el carteva probablamain che quels sajan meglier en salv tar el. Uschè lunsch po el avair gì in pau raschun. Pertge che quests diavelets n’han mai vulì star tar mai memia ditg. Jau na sai betg propi danunder che quai deriva. Po esser ch’els na vivan betg gugent en il solitari e sa chattan pli gugent en gronda societad. Lezza datti darar tar mai. En scadin cas avess jau temì pli pauc quests camarats che la barba resch alva da l’um. Quella na ma cunvegniva l’emprim tuttavia betg. Ma damai ch’i gieva mo da la damaun fin la saira, era quai da supportar. I dat bain en Grezia fatschas che fan pli grond’anguscha e sgarschur che quella.

A Livorno hai jau prendì albiert en la pensiun svizra da madame Debout en la via principala. Jau na vuleva betg restar qua pli ditg. Uschè spert che jau hai gì ruassà in pau, vuleva jau tschertgar ina chaschun per ma render a Roma. Jau era mo 24 uras qua ch’ins m’ha annunzià che trais commerziants franzos sajan pronts da sa render cun ina nav a Roma, sche jau veglia far diever da la chaschun. Jau hai acceptà cun plaschair e nus essan partids. Il viadi è stà tut auter che empernaivel. La mar era auta ed il vent cunter nus. Ma nus essan arrivads saunamain.

Er qua avain nus prendì albiert en la pensiun svizra. Nus eran strusch arrivads che nus essan vegnids interrogads rigurusamain d’in sutuffizier e d’in corporal da la garda svizra dal papa. I vulevan savair tgi che nus sajan, danunder che nus vegnian, tge che nus hajan da far qua e nua che nus giajan. «Jau sun ina Svizra», hai jau ditg, «mo betg uschè rigurus, vus signurs cumpatriots. Jau vuless mo vesair il papa.» Els han ris. «E quels qua?» – «Quai èn commerziants franzos che van suenter lur fatschentas. Quels na fan nagut a vus.» Jau hai anc fatg intgins spass cun ils bravs Svizzers ed els èn ids per lur fatg.

Jau sun restada trais dis a Roma a la tschertga da mia figlia. Jau hai visità tut las famiglias da Bonaparte qua preschentas. Els n’han tuts pudì dir nagut dal tut, auter che quai ch’ella saja stada qua ed haja gì l’intenziun da sa render a Livorno per empruvar da far in viadi da là en l’America. Dapi lura na sappian els nagut pli dad ella, pertge ch’els n’hajan dastgà correspunder cun nagin. Il retg Louis ha gì grond plaschair da mia visita, essend che jau hai pudì purtar ad el novas da Joseph, ses frar.

Suenter questas visitas hai jau anc vulì purtar mes cumpliments a la famiglia dal cont H., nua che jau era stada pli baud sur notg. La contessa pietusa era morta ed il signur cont era ì a star suenter la mort da la dunna a Vienna, nua ch’el ha pudì viver pli cuntent che qua a Roma. Jau hai er gì l’onur da discurrer cun intgins uffiziers da la garda papala. Quels han franc e segir il servetsch il pli onuraivel e ruassaivel da tuts ensemen. Pertge che sch’il papa vegn er attatgà ed offendì ed els al vulessan defender, lura di lez sco Cristus a Pieder: Mettai vossas spadas en las tajas!

En cumpagnia da tschintg signurs hai jau prendì la via sur la terra, il pli privlus viadi che jau hai fatg insacura. Igl è ì sur autas muntognas che m’han fatg endament las muntognas da la patria ed han clamà mes laschar encrescher, er sche questas muntognas na sumeglian betg fitg las svizras. Las vias èn miserablas. Ins na chatta bunamain nagliur da mangiar ed ins fa bain da prender in pau cun sasez. Il pievel è il pli rubiesti che jau hai vis insacura. Laders ed enguladitsch datti a sfratg.

Jau mezza hai fatg mias experientschas. Nus avevan in cumpogn da viadi, quai che nus numnain tar nossas charrotschas ni diligences in conductur. Quel aveva ses agen plaz davanttiers. Sut quel en fultschavan ils passagiers differents effect che n’avevan betg bain plaz en la charrotscha. Qua sa chattava er mes chapè en in chartun ch’era emplenì cun da tuttas chaussettas sco chaltschiels e.a. Entamez aveva jau zuppà mes daners. Casualmain ha in da mes cumpogns da viadi vis ch’insatge pendeva giuador ed ha fatg attents nus. Jau hai guardà e clamà en anguscha: «Quai è mes chartun!» Nus avain cumandà immediat da tegnair la charrotscha ed essan sortids. Il funs dal chartun era taglià or e tenor l’idea dal conductur dueva l’intern crudar giuador e la preda era sia.

Mes cumpogns han tschiffà il conductur, tegnì ed intercurì el. Tut è vegnì nanavant. Uss è il canagl vegnì pertgirà da dus passagiers, entant che nus auters essan ans cussegliads tge far. Igl è vegnì concludì da tgisar el e d’al surdar a Firenza a la giustia. Sch’el avess da sa muventar en viadi, al vegnian ins a sajettar giu dal flatg. Il schani tremblava sco ina chaglia, è sa mess en schanuglias ed ha rugà per grazia. Nus essan arrivads ventiraivlamain a Firenza ed avain laschà ir il pauper diavel per sias vias.

Jau hai bandunà mia societad da viadi e sun ma rendida ina mes’ura dador la citad da Firenza en la bella villa dal retg Louis, sco quai ch’ins m’aveva inditgà gia a Roma. Qua è il pli ritg giudiment da la natira unì cun il pli bel edifizi dal parc. Ins na po betg giavischar insatge meglier. Che jau n’hai betg pajà qua sco a Roma ina dunsaina, vegnan ils lecturs a sminar. Ma jau na dastg betg emblidar da remartgar quai.

En la citad aveva jau procurà ch’ins m’annunzia sch’i dettia ina chaschun per ma render a Livorno. Quella è er sa preschentada en curt temp, uschia che jau hai pudì star en questa villa magnifica mo in di e mez. Malgrà ch’ella è situada in pauet d’ina vart, èn mes cumpogns da viadi vegnids per mai ed han er giudì il stupent edifizi da quella dimora magnifica. Lura essan nus ans mess sin via ed avain cuntanschì ventiraivlamain Livorno.

Gia quella saira na ma sentiva jau betg propi bain, hai dentant attribuì quai a mia stancladad. La notg hai jau survegnì dolurs mal il chau, hai gì ina greva colica e steva malischem. Plain tema hai jau supplitgà dunna Debout da trametter insatgi tar il consul cun la supplica ch’el duaja avair la buntad da vegnir tar mai. Quai era signur Gebhard da Neuchâtel, in um fitg amicabel ed amabel. El m’ha consolà. Jau saja qua en fitg buns mauns. Jau haja gea ina partida cumpatriots mo en chasa. E davairas, in grond dumber da pensiunaris svizzers eran qua, ils blers da Neuchâtel ed or dal chantun Vad. Plinavant sajan bleras firmas svizras etablidas qua, uschia che mai na saja in cumpatriot ni ina cumpatriota ì davent senza consolaziun. El m’ha recumandà chaudamain a dunna Debout e m’ha empermess tut sustegn pussaivel. Jau al hai dumandà sch’i n’haja qua betg signurs da Turitg. Sinaquai ha el inditgà signur Ott or da la Engelburg. E cur che jau hai vulì clamar ladinamain dunna Debout, ha el ditg: «Mo spetgai. Jau mez vegn a discurrer cun signur Ott davart Vus e Vus vegnis bainspert a retschaiver sia visita.»

Jau n’hai er betg stuì spetgar ditg. Anc la medema saira è quest curtaschaivel ed amabel signur Ott vegnì tar mai. Jau al hai raquintà mia sgarschaivla situaziun, pertge che jau saja vegnida en l’Italia e las vanas retschertgas da mia figlia. En ses ravugl sperava jau da retschaiver consolaziun en mias grevas painas. Il miaivel signur m’ha consolà, ha rugà da star ruassaivla e m’ha empermess il sustegn pussaivel. «Voss quitads e malempernaivladads As fan mo adina pli malsauna», ha el ditg. «Ins sto sa far si ed acceptar las tribulaziuns ch’il tschiel trametta. Sche jau sun er anc giuven cumpareglià cun Vus, hai jau tuttina emprendì d’enconuscher il mund e sun vegnì confruntà cun bleras adversitads che jau n’avess mai spetgà fin che jau era anc giuven. Ins supporta tut cun pazienza e ferma fidanza en Dieu che maina nossa sort. L’uman na po betg s’opponer a sia voluntad.» Jau al hai dumandà, sch’i haja qua anc auters cumpatriots. El m’ha numnà ils signurs Heidegger, Schinz, Schulthess e.a. Ils Svizzers dal lieu furmian in’uniun en num da la patria. El ma veglia recumandar a quella. Lura m’ha el bandunà cun la speranza da vesair mai bainspert puspè restabilida.

Sin las duas visitas amicablas ed encuraschantas avess jau atgnamain duì pudair esser ruassaivla e ma durmentar. Ma i n’è betg stà pussaivel. L’intschertezza areguard la sort da mia figlia m’ha surprendì cun anguschas, ed il malruaus ha anc rinforzà mia malsogna en moda privlusa. Jau hai retschet di per di da vart da mes cumpatriots mussaments d’amabla art e part. Ils pensiunaris en chasa dumandavan per uschè dir ura per ura suenter mes bainstar. Madame Debout n’ha laschà mancar nagut da quai che m’avess pudì purtar levgiament, rinforz e distracziun. Ma jau era immuna cunter scadin confiert, e quai fascheva mia malsogna anc pli stinada.

Da quel temp hai jau anc survegnì la visita dal venerabel preditgant da la vischnanca tudestga-refurmada, sar Karl Adler, burgais da la Saxonia. Quel merita cun tutta raschun il num d’in pastur da las olmas evangelic. Sia consolaziun è stada grondiusa, ses sustegn è ì a cor, ses pleds han tutgà l’olma. El n’è betg stà cuntent mo cun sia visita. Er sia consorta m’ha visità pliras giadas. Probablamain or da l’experientscha che olmas femininas han pli grond’influenza ina sin l’autra. Quest pèr nobel e venerabel ha prestà fitg bler per mia reconvalescenza ed jau n’als vegn mai ad emblidar.

A Livorno n’èsi betg stà d’eruir insatge da mia famiglia. Signur consul Gebhard ha dentant prendì contact cun da ses amis a Napoli e supplitgà quels da tschertgar là suenter fastizs. Quai è er reussì. Finalmain sun jau vegnida a savair che la figlia saja vairamain stada avant trais onns a Napoli. Persvadida dentant ch’i na dettia betg ina pussaivladad da vegnir davent da quest pajais, saja ella returnada tar l’ex-regina, madame Murat, e saja sa rendida a Prag. Ella sa chattia uss là. Sco enconuschent, è madame vegnida renviada da Vienna. Uss aveva jau la speranza da chattar là mia figlia. Jau aveva pia il giavisch da ma render a Prag. Ma igl aveva num sco en il catechissem pitschen: Qua en il temp n’è quai betg pussaivel, e mes fauturs manegiavan ch’i fiss er ina giada il temp da desister da palandrar d’in pajais a l’auter, mabain da ma render en mia patria.

Mo plaun e plaun èn mias forzas returnadas. Cur che la malsogna era sin il zenit, hai jau ditg ina giada a signur Ott: «Sche mo jau na stoss betg murir qua!» Il bun signur ha respundì cun in surrir: «Tge fiss nausch vi da quai? Nus refurmads avain qua in santeri bel ed en urden. Da curt ha noss char cumpatriot, il signur chapitani Planta, chattà qua ses ruaus. Ins dorma qua franc uschè bain sco en Svizra.» «Vus avais raschun», hai jau respundì. «Jau duess plitost giavischar da murir. En mia patria n’hai jau betg gronds aspects e sun bandunada da tut.» «Vus avais bain anc intgins enconuschents a Turitg, tar ils quals Vus pudais sperar da vegnir retschavida. Turitg è in lieu nua ch’ins sa gida gugent e na lascha star nagin en la miseria. Sche Vus na chattais nagin, giais Vus tar mia mamma en la Engelsburg. Là hai bler plaz. Ins As po senz’auter offrir in pitschen chantun.» Cur che jau era ma restabilida, ha el anc ditg: «Mia dunna è ina stretga cumpatriota da Voss um barmier (ina Salvetti da l’Engiadina) sco che er jau sun Voss cumpatriot pli stretg. Vus la stuais anc emprender d’enconuscher.» Uschia m’han ins envidà duas giadas da vegnir en lur villa.

In grond plaschair ed in’onur nunspetgada m’ha preparà il vegl e venerabel vegliurd, signur Heidegger. Malgrà ch’el pativa d’ina chomma, ha el sa laschà manar en ina chaise en il hotel ed ha beneventà mai cun ils pleds amiaivels sco suonda: «Sche stoss jau anc vesair en mi’auta vegliadetgna qua ina figlia da mes char e grond adjutant Egli?» Il venerabel vegl ha discurrì ditg ed amicablamain cun mai, ha raquintà da mes bab barmier ed ha sa laschà raquintar mia sort. Plinavant ha el anc repetì ina segunda giada sia visita. Ses buntadaivel quità per mes bainesser n’è betg stà senza effect benedì. Dieu al laschia durmentar ruassaivlamain e cuntanscher la dimora dals beads, nua che tantas da sias bunas ovras al vegnan a suandar!

Signur consul Gebhard en contact cun signur Ott han er surpiglià gentilmain las preparativas per mia partenza, damai che mia sanadad era uss restabilida. Mia dimora qua era sa tratga bravamain a la lunga. Il clima da Livorno na para betg d’esser il pli cumportabel. Perquai han ils commerziants er lur villas sin la terra. Uschè spert che la primavaira è qua, sa retiran els or sin la terra e vegnan en la citad mo per las fatschentas las pli urgentas. Tranter ils motivs per l’aria malsauna quint jau er il grond dumber da Gidieus che sa chattan qua. Ins sa ch’els èn qua gia sch’ins vegn en vischinanza da lur abitaziuns, er senza als vesair. Ma i n’è er bunamain betg pussaivel autramain: sch’ins sa co che questa glieud abitescha bunamain in sin l’auter, sto l’aria esser lavagada dal tuttafatg. Jau hai stuì abitar betg main che 24 dis a Livorno, ed i ma vegn ad esser e restar nunemblidaivel, tge che jau hai tut retschet qua en amicizia, cumpassiun e beneficenza. Dieu veglia remunerar ils generus tschientdublamain per lur bunas ovras!

Cur ch’il di da mia partenza è arrivà, m’ha il stupent signur consul surdà il resultat da la collecta ch’el ed il buntadaivel signur Ott avevan fatg per mai, e quai en l’import da betg main che 200 paolis (talers en la valur da circa dus flurins da noss daners). Lura ha el anc surpiglià il pajament dal quint da l’hotel sco er da vestgadira necessaria. El ha er procurà per il pass e pajà mes bigliet sin la nav fin a Genua. Il rest da la collecta m’ha el surdà cun las quittanzas. Pon ins esser pli buntadaivel e generus? Livorno! Uschè ditg ch’in’avaina dat anc en mai, na vegn jau betg ad emblidar tai. Possia il commerzi e la diligenza da mes fidaivels cumpatriots flurir adina meglier e tut tissientà guntgir tias rivas!


19
Return sin l’aua da Livorno a Genua – tura a Milaun – return a Turin e sur il Mont Cenis a Genevra
[edit]

Venderdi saira, ils 23 da matg 1821, essan nus partids da Livorno per Genua. Quest viadi cuzza, sch’il vent è bun, 24 uras. Ma uss era la mar auta ed il vent tirava encunter nus, uschia che nus avevan fatg en dus dis mo la mesadad dal viadi ed avain stuì ir a riva a Venzo, ina pitschna citad tranter Livorno e Genua. En quella vivan bunamain mo marinars che tschertgan lur paun sin la mar. Ina professiun privlusa che ma plascha pli ditg che jau l’enconusch e pli pauc.

Gia quels dus dis burascus e duas lungas notgs m’avevan fatg malsauna, ed jau sun stada fitg leda, cur che jau hai puspè pudì ir a terra. Er il chapitani da la nav, uschiglio in empernaivel cumpogn, n’aveva betg pudì ma scursanir il temp: El discurriva mo ses patois e nus na chapivan in l’auter betg pled. Pli bain sa fascheva chapir l’ustier en la citadina da Venzo. Jau aveva chattà qua ina stupenta chasa d’albiert ch’ins na spetgass betg en in lieu uschè pitschen. L’ustier n’ha betg laschà per bregia da ma raquintar ch’el haja gì avant trais onns l’onur da porscher albiert a la dunna duchessa da Parma, cur ch’ella saja stada a bogns a Pisa. Da quel temp era mia figlia anc tar ella. Jau hai puspè gì charas regurdientschas che m’han mo fatg mal, senza dentant purtar agid.

Damai che nus avain stuì star qua dus dis, avess jau segiramain survegni lungurella, sch’ina festivitad na fiss betg gist crudada sin l’emprim di. Fiss jau stada en gamba, avess quella segiramain purtà buna recreaziun. La buna glieud ha numnadamain festivà il di da la liberaziun ni, sco ch’i sa clamava tar els, da la constituziun. Igl era in grond giubilar. Ins udiva dapertut musica e saut. Nagin uman na lavurava. La saira èn vegnids envidads gronds fieus da legria. Davant nossa chasa d’albiert ardevan betg main che dus. La glieud giuvna chantava, sigliva e givlava.

Er jau, cumbain malsauna en mia stanza, hai stuì prender art e part. Ins m’ha tramess in spiritual che tegneva in satg nair davant sasez, marcà cun ina gronda crusch alva. Quest satg m’ha el preschentà cun bleras reverenzas ed in grond pled festiv per talian. Jau hai dumandà el, tge che quai muntia, ed el m’ha declerà ch’i saja ina collecta per rugar per la benedicziun da la constituziun. Jau al hai dumandà schebain quai nizzegia insatge. El ha manegià che Nossadunna na vegnia betg a tralaschar sia benedicziun ad in’uraziun pietusa. Jau hai er deponì mia part en il satg ed hai retschet dad el tantas benedicziuns che jau hai cartì che sch’el dettia a mintgin tantas, saja da temair ch’i na restia nagut per la constituziun. Sch’ils signurs spirituals da Venzo spetgan fin ch’els han emplenì il satg, lura n’hani franc fin oz anc betg rugà per la constituziun. Domine miserere!

Il di suenter è stà per mai tant pli lungurus, quel di è stà senza festa. Ma gia la notg han ins dasdà mai a bun’ura. Il vent sa midia ed jau duaja ma preparar per cuntinuar il viadi. Quai hai jau fatg gugent e gia sin far di essan nus partids da Venzo ed arrivads la medema saira a Genua. Immediat tar la sbartgada essan nus vegnids manads sin il biro dal cumissari ch’ha gì da controllar noss pass. Jau m’hai laschà manar da dus auters passagiers, essend che jau na pudeva strusch star en pe, nundir ir. Il signur cumissari è stà uschè gentil da m’offrir dalunga in canapé. El ha sinaquai controllà l’emprim mes pass per che jau na stoppia betg spetgar memia ditg e possia ruassar.

Lura hai jau laschà transportar mai en mia dimora. Da mes fauturs a Livorno aveva jau survegnì l’adressa d’ina pensiun svizra tar signur Gebner en la via Lombellina. La veglia pensiun svizra existiva anc, ma l’ustier e sia consorta eran morts e l’economia vegniva manada da servitid ed uffants anc minorens, uschia ch’ella era ida in pau a la malura. Lura ha signur Gebhard, oriund da Nidau, fundà ses nov etablissement, nua ch’il giast aveva tge ch’el mo vuleva. Ensemen cun tut ils auters ha el dentant il num ch’el laschia pajar bravamain per sias bregias. Per dominum clavella na fa nagin l’ustier.

Jau n’hai betg gì da basegn dad ir per Genua enturn cun bleras recumandaziuns. Il chapitani da la nav aveva survegnì cun el a Livorno ina brev a l’enconuschenta chasa Schläpfer da Trogen. Il schef da quella chasa era consul da la Svizra a Genua e schender dal vegl signur Heidegger da Turitg. Quella scrittira è vegnida deponida gist suenter che nus eran arrivads. La damaun sisur ha signur Schläpfer gì la buntad da trametter ses servient tar mai per s’orientar sur da mes bainesser. La casualitad ha vulì ch’el era in da mes parents, signur Heinrich Hotz da Hottingen, ch’ha mussà grond plaschair da vesair a Genua ina da sias savrinas. Quest savrin ha demussà vers mai durant mia dimora in’amicizia extraordinaria. El ha recumandà mai chaudamain a tut ils cumpatriots.

Oravant tut hai jau gì plaschair da far enconuschientscha cun dus Turitgais. In era signur Meyer da Regenbogen. En quella chasa hai jau a sias uras retschet bler dal bun tras ses tat e sia tatta. Ils onns che jau era en la chasa dad orfens hai jau dastgà esser mintga dumengia giast tar il venerabel signur cusseglier Hirzel ch’era tschorv. Sia legra consorta era ina grond’amia dals uffants ed aveva in plaschair nar da far termagls cun ses biadi (in giuven Hirzel) e cun mai. Uss eri in auter biadi che steva davant mai. Dad el giudeva jau bunas ovras en in lieu ester. Il bun signur Meyer m’ha visità mintga di ed è sa mussà sco figl onurific da ses geniturs. La generusadad da lezs e lur charezza per l’uman en basegn valeva schizunt a Turitg per exempel. In cumpatriot betg main venerabel e gidaivel hai jau chattà en signur Waser. El n’è betg stà ditg a Turitg, essend educà a Berlin, nua che ses bab aveva sia dimora durant blers onns. Sia generusadad en il senn caritativ da Turitg era er a l’ester passada sin ses uffants amabels.

Quest exempel generus dal signur consul Schläpfer ed il bun pled da tants buntadaivels cumpatriots han er stimulà la generusadad da pliras fatschentas svizras, uschia ch’ins ha puspè instradà ina collecta. Quella n’ha betg mo cuvert dal tut las spesas da mia dimora da dudesch dis en il bel hotel da signur Gebhard, mabain er segirà mes viadi a Milaun ch’è vegnì empustà e pajà qua. In plaschair spezial m’ha fatg mes savrin, signur Notz, curt avant mia partenza en furma d’egliers custaivels. Jau pertgir quels sco in sontgissim, ed els ma fan endament mintga di il buntadaivel donatur.

Ils 7 d’avrigl hai jau bandunà Genua e sun viagiada vers Milaun en cumpagnia da dus Englais, dals quals in era in lord distinguì. Quels signurs han, sco quai ch’igl è enconuschent, per ordinari lur agen vehichel. Ma il malruaus che regiva gist da quel temp als ha stimulà da midar quella giada la metoda da viagiar. Gist otg dis avant avevan ils Austriacs battì ils insurgents dal Piemont sper Novara e nus stuevan passar l’armada da l’imperatur. Quai avevan tementà noss charrotschier, e durant che nus avain gentà a Borgo Cicino, è el sa fatg or da la pulvra ed ha laschà nus enavos cun nossa bagascha.

Als Englais pudeva quai esser tuttina. Els avevan numnadamain bain empustà il viadi fin Milaun, dentant anc betg pajà quel. Jau dentant era en las stretgas. Quai han ils signurs er vis en e prendì mai cun els fin Milaun. Il giuven lord che pudeva avair 24 onns, aveva anc battì il 1815 en in regiment da Scots e m’ha dumandà, co ch’els m’hajan plaschì. Jau hai respundì: «Detg bain, cun lur schanuglia alva vesevani or stupent.» Insumma sajan els pli bels ch’ils Englais cun lur fatschas lev melnas da las qualas il fim da la cotgla haja spaventà lur cotschen da la fatscha. Il lord amiaivel ha ris. El era stà avant in onn en Svizra. Da là era el ì en l’Italia. El ha ludà la plaschaivla situaziun da Turitg e glorifitgà la chasa d’albiert ‹Zum Schwert›. La servitid saja excellenta, dentant chara. «Quai dian mo ils Englais», hai jau manegià sin quai, «quai ch’è bun, sto er vegnir pajà bain.»

Cur che nus essan vegnids pli lunsch dal flum siador, era la punt sur il flum brischada sper Bumio. Ils Austriacs avevan erigì ina punt da navettas. In sutuffizier imperial steva qua sco avantguardia ed ans ha retegnì. El ha fatg attent che nagin na possia passar senza lubientscha speziala. Jau al hai dumandà sch’i n’haja betg in uffizier en la vischinanza. Bain! Gist uss sa chattia l’adjutant general sin la punt. Quel haja il commando. «Vulais avair la buntad da ma manar tar el», hai jau ditg. In’ordonanza m’ha manà vi. L’adjutant general m’ha salidà curtaschaivlamain ed jau hai ditg tgi che nus sajan e nua che nus giajan. Immediat ha el cumandà da laschar passar nus. Ina pitschna duana avevi custà. Ma Milord ha manegià che quai saja anc pli char che la consumaziun en la chasa d’albiert a Turitg, probablamain perquai ch’els na pudevan betg martgadar qua.

Questa cumpagnia da viadi è stada ina da las pli empernaivlas che jau hai gì en mia vita. Il giuven lord era adina spir sgnoccas. Dapertut nua che nus mangiavan, ha el adina dumandà mai l’emprim tge che jau giavischia. Damai che jau vuleva adina schuppa per cumenzar, quai ch’ils Englais n’apprezieschan tuttavia betg, scheva el mintgamai: «Puspè schuppa, adina schuppa! Sco che Vus giavischias!» Ma i dat petta pajada. Sin tut las fermadas che nus faschevan, hai jau stuì baiver té cun els. «Quai è la meglra schuppa», scheva il legher lord, ed aveva ses plaschair da pudair sfurzar mai da baiver té.

Cur che nus essan arrivads a Milaun, han els mess mai directamain en la pensiun svizra da signur Maulaz, en la via da s. Gion dal Lateran sper la chasa d’albiert dals Trais s. Retgs. Qua hai jau prendì cumià dals dus generus e simpatics Englais. Jau als vegn a tegnair en buna memoria. Signur e signura Maulaz m’han retschet cun tutta curtaschia. Quest pèr è sco fatg per gudagnar a l’emprim’egliada la confidenza. Damai che jau era anc adina zunt flaivla, m’han els tgirà cun grond quità.

Plinavant m’han els intermedià l’enconuschientscha cun plirs Svizzers, oravant tut cun dus giuvens da Turitg, ils signurs Pestaluz e Schulthess. Els m’han visità cun ina giada, han demussà gronda cumpassiun cun mia sort e m’han dà consolaziun ed animaziun. Signur Pestaluz è sa mess en dalunga ed ha spluntà tar plirs da noss cumpatriots, entant ch’il giuven Schulthess al ha sustegnì. Lez abitava pli dalunsch da la pensiun e na pudeva betg vegnir uschè savens tar mai. Dentant m’ha el scrit ch’ins saja sa mess en contact cun l’incaricà d’affars svizzers tar la regenza a Milaun, cun signur de Marcacis. Per pudair sa gidar, saja dentant necessari da far ina visita persunala a si’Excellenza.

Ins ma vegn a crair che jau n’hai betg laschà dir quai duas giadas. Signur de Marcacis m’ha retschet cun ina sinceradad vairamain svizra ed ha plinavant gì la buntad da ma preschentar a sia sora. Lezza aveva a Milaun in magnific hotel ed ha gì la gentilezza d’envidar mai duas giadas a gentar. L’incaricà d’affars è er stà preschent al gentar. Ins po s’imaginar ch’i n’ha betg mancà la conversaziun. Ma cumbain che discurs a maisa van per ordinari bainspert si en fim, ma vegn la gentilezza da quests dus fragliuns a restar nunemblidaivla. En mia memoria vegnan er lur bunas ovras a restar sco sentiment d’engraziaivladad.

Per legrar mai e rinforzar in pau mia sanadad, han signur e signura Maulaz gì la buntad da m’accumpagnar sin il bain d’in da lur amis. In bel di da primavaira avain nus giudì il bel di e la bella vista, uschia che jau sun returnada la saira da la meglra luna, dentant betg zunt rinforzada.

Plinavant hai jau pudì contemplar ina festivitad religiusa. Ella ha valì la paina da vegnir vesida plitost tras la gronda massada da glieud ch’è sa radunada. Signur Maulaz ed in da ses pensiunaris, signur Müller, m’han accumpagnà il venderdi sontg en il dom da Milaun. Là pelegrinavan ils cartents a la Sontga Fossa dal Spendrader. Er nus l’avain contemplà. Damai che jau aveva vis la fossa dal Spendrader a Jerusalem, n’hai jau betg gì qua l’emoziun che la chaussa sco tala fiss en il cas d’evocar. Nus avain stuì descender en ina vasta fossa, tavlegiada en nair ed illuminada da tschients glischs. Entamez era ina crusch giun plaun. Davant questa crusch sa mettevan ils cartents en schanuglias e l’aduravan.

Jau però hai gì en quest mument tut auter ch’il basegn da ma metter en schanuglias. La vapur e l’odur da las chandailas ardentas ed il chamitsch da la gronda fulla che sa stuschava en quest arvieut, rendevan l’aria pauc empernaivla. Strusch che jau era entrada, hai jau vulì sortir ed hai supplitgà mes cumpogns da medemamain sa volver. Nus avain gì bregias d’arrivar viador fin là, nua che la fulla sa schluccava finalmain en las hallas spaziusas dal tempel, uschia che nus avain puspè pudì trair flad. Il dom da Milaun è in dals pli gronds e maiestus tempels che l’anteriura cristianadad devoziusa ha erigì per la veneraziun da Dieu e da ses figl. Ma vulair dar ina descripziun fiss in’emprova vana e malnizzaivla, perquai che jau hai mo pudì guardar e betg contemplar.

Il consul general ed incaricà d’affars de Marcacis ha gì la bainvulientscha da drizzar a tut ils Svizzers domiciliads a Milaun ina brev da supplica, suttascritta dad el sez, faschond attents els a mia sort ed animond els da ma sustegnair en in senn patriotic. Il signur incaricà d’affars ha sez dà in generus exempel, ed ils signurs Pestaluz e Schulthess da Turitg han recumandà la chaussa tras lur suttascripziun.

Jau sun stada zunt surstada dal grond dumber da cumpatriots sesents a Milaun, bunamain or da mintga chantun, e betg main da lur sustegn ad ina cumpatriota en miseria. Quest mussament da fidaivladad svizra è stà per mai nunspetgà e da grond confiert. Betg senza larmas da commoziun e sincer sentiment d’engraziaivladad hai jau retschet ils regals bainvegnids, hai engrazià chaudamain als promoturs da l’acziun per lur generusadad e sun partida ils 30 d’avrigl vers Turin. Qua e là hai jau anc vis fastizs da la guerra ch’aveva gì lieu dacurt en questa cuntrada e ch’aveva chattà ina ventiraivla fin cun la terrada dals insurgents.

A Turin hai jau puspè prendì quartier tar il caritativ ed amabel signur Traxdorf en la pensiun svizra. Quel, ensemen cun signur J.J. Gysi che lavura en la chasa dals signurs Andriani e comp., m’han beneventà cordialmain e danovamain rendì blers servetschs. Qua sun jau restada anc quindesch dis ed hai uschia gì il plaschair d’emprender d’enconuscher ils dus davos dis dus signurs gist arrivads or da la Svizra, numnadamain signur Siebenmann dad Aarau e signur Zimmerlin da Zofingen. Els avevan er prendì qua quartier ed han demussà gronda amicizia durant il curt temp da mia dimora cun els. Cur che jau hai vulì dar pietigot, hai jau natiralmain dumandà il quint. Ils dus signurs han ditg, sche jau returnia en in onn, veglian els preschentar lura il quint; da preschent n’hajan els betg gì temp da far quel. Ditg curt: da pajar na vegniva betg en dumonda. Tge grondezza! Quests dus signurs parevan vairamain d’esser s’unids per far dal bun e sa gidar cun ils basegnus. Dieu possia remunerar els ritgamain!

Il premurà signur Gysi aveva schizunt gì il quità da tschertgar per mai ina cumpagnia da viadi e da contractar cun il charrotschier. Jau al sun fitg engraziaivla persuenter e sun er stada cuntenta cun il charrotschier. La societad da viadi percunter è stada quella giada in pau disgraziada. Mi’entira vita na sun jau anc mai viagiada en uschè miserabla cumpagnia. Igl eran dus Gidieus ollandais ch’èn viagiads cun mai. Gia l’emprim’egliada tanscheva per leventar pregiudizis. Els eran d’ina luschezza insupportabla, d’ina natira stgira ed asociala sco quai che jau n’hai anc mai chattà tar in da lur naziun. Cun in dad els sun jau ma dispitada quasi senza paus. El aveva in chaun ch’era bunamain pli grond ch’el sez. Quel vuleva el avair da tut temp en la charrotscha. Quai carteva jau da betg pudair supportar. Pertge che l’animal ma disturbava cuntinuadamain. Perquai ans chattinavan nus trasor. Il grond signur vuleva er fimar tubac en la charrotscha. Lasura sun jau vegnida uschè vilada che jau hai tratg ad el la pipa or da bucca e bittà quella or da fanestra, mussond uschia ad el che, sch’el n’haja betg maniera, veglia jau mussar ad el tala.

La via sur il Mont Cenis vegn adina a restar in monument onurific per Napoleun. Il viandant admira la grondezza da las lavurs qua prestadas sco er la segirezza che la via porscha sin l’entira lunghezza. Da temp en temp chattan ins avdanzas ch’èn construidas uschia ch’ellas n’èn bain betg grondas chasas d’albiert, ma porschan tuttina al viandant in suttetg segir. Ils abitants dal conturn han il duair da porscher agid e da tegnair avert la via en cas da navadas. Dapertut nua ch’igl è privel da sa ruschnar sur la via or, han ins erigì per ils chars mirs da protecziun. L’ospizi sin l’aut dal pass vala cun raschun per ina buna chasa d’albiert. La gentilezza e plaschaivladad dals paders e lur servetsch remplazza fitg bain l’eleganza da las noblas chasas d’albiert en las citads.

Cur ch’ins cuntanscha l’aut, èn ins surstà betg da la temerariadad da l’art e da la lavur umana, mabain da tut ils miraculs da la creaziun da Dieu. Sin l’aut da questa gronda muntogna ch’ha preschentà fin uss mo grippa fitg taissa e gondas monstrusas, scuvra l’egl dal viandant tuttenina cun plaschair in’empernaivla planira cun in stupent lai cun peschs gustus. Il conturn paradescha la primavaira cun las pli savurusas ervas e bellas flurs. Ins ha er sincerà che la glieud dals conturns fetschia pitschnas excursiuns sin ils auts per admirar las bellezzas da la natira e per sagiar ils buns peschs.

Tar la construcziun da questa via han ins er gì en spezial en egl il contact militar tranter la Frantscha e l’Italia. Perquai èn vegnids erigids trais differents posts da guardia. Là han ins construì bufatgas casernas, ina sper l’ospizi, ina segunda amez il pass ed ina terza al pe da la muntogna. Quest’ultima è la pli gronda e po dar albiert ad in entir regiment.

Cur che nus essan arrivads a Chambéry, hai jau ditg al charrotschier che jau haja avunda da la societad da viadi. A Turin m’hajan ins bain ditg che jau haja da viagiar cun Gidieus, ma betg cun in chaun. Il schani sincer ha sez sentì il malempernaivel che jau hai stuì supportar ed ha deplorà ch’el na m’haja betg pudì servir meglier. Jau hai pajà il viadi tenor la distanza fatga e sun stada satisfatga. Jau hai er chattà ladinamain in’autra chaschun per far la terza part da mes viadi e sun ma rendida cuntenta cunter la clav da la chara patria ch’era persa ed è puspè vegnida chattada – vers Genevra.


20
Genevra – Losanna – Berna – Turitg
[edit]

Jau sun stada leda, ina giada arrivada a Genevra, da ma chattar puspè en la chara Svizra. E tuttina n’hai jau betg pudì desister dal patratg: Co vegni ad ir cun tai en la patria? Ed jau stoss consentir che quel ma purscheva vaira bler malruaus. Diesch entirs onns era jau girada per l’entir mund enturn ed aveva entupà dapertut cumpatriots generus ch’avevan sustegnì mai er a l’exteriur, e demussà envers in uman en sventira in grond patriotissem ch’aveva fatg grond’onur al num svizzer. Savens m’avevan els gidà or da la pli gronda miseria.

Tras lur generusadad hai jau pudì ma render en l’America dal Nord per tschertgar mes figl ch’avess pudì sustegnair mai en mes vegls dis e confortar mai sur mias sperditas. Jau n’al hai betg chattà là nua che jau hai tschertgà l’emprim. Ma entras Joseph, sez in’unfrenda dal destin, il qual ha mess a disposiziun en sia vita privata las resursas ch’el aveva per confortar e sa gidar cun umans en miseria, hai jau pudì viagiar en quest immens pajais d’in chantun a l’auter. Per finir hai jau chattà il figl, dentant mo per serrar ad el ils egls ed al accumpagnar a la fossa. Dapertut nua che jau sun stada en quest pajais uschè vast, hai jau entupà Svizzers ch’han retschet mai cun charezza, han consolà mai e spisgentà mai generusamain. E cur che jau sun returnada tar mes grond benefactur, sun jau ma turpegiada da stuair surduvrar anc ina giada sia buntad.

Jau n’hai betg laschà ruaus ad el fin ch’el n’ha betg regalà a mai tut quai che jau duvrava per pudair returnar en l’Engalterra. En vana speranza vuleva jau procurar la lubientscha da dastgar ma render tar mes dus figls restants a St. Helena. Quai pretendeva ina vaira gronda summa ch’è dentant ida a perder, sco quai ch’il donatur aveva gia preditg. Uschia hai jau stuì ma render sin il continent europeic e far danovamain diever da l’agid da glieud caritativa. Gia era jau sin il precint d’entrar en mia patria d’in’autra vart. Qua m’ha tschiffà il regl da tschertgar mia figlia. A Parma sperava jau da chattar ella. Il buntadaivel lectur enconuscha uss il success da tut quests viadis. In’egliada enavos è stada necessaria anc avant ch’arrivar en mia patria. Quai betg mo per engraziar al buntadaivel Bab per ses agid, mabain a medem temp per tschentar la seriusa dumonda, tge che duaja pomai daventar cun mai en mia patria?

A Genevra hai jau prendì albiert en il Café de commerce e sun restada là quindesch dis. Er qua è il senn caritativ cristian sa mussà tras indigens ed auters Svizzers generus. Jau na sai betg numnar ils nums da glieud che jau n’hai gnanc vis mezza ni ch’han signà mo cun lur inizialas. En tschiel vegnan ils benefacturs a vegnir remunerads dad El ch’enconuscha els tuts. E quels ch’han fatg dal bun san quai e na basegnan betg mes engraziament. Mes cor salva els en buna memoria.

Nunpussaivel na sai jau cuschentar la bainvulientscha ed il buntadaivel sustegn da sar plevon Lütscher dal Grischun. El è sa mussà sco in vair giuvnal dal grond maister. Il medem vala er per il sulet Turitgais che jau hai gì la ventira d’entupar, signur Hess che viva sco erudit a Genevra. Medemamain na dastg jau betg emblidar signur Graf e ses premurà gidanter, signur Trüber, omadus oriunds da Kiburg; il davos è stà l’agent per mes sustegn a Genevra. Medemamain ils frars Ernst da Winterthur; in dad els era gia stà mes benefactur a Turin. Qua eran er ils cumpatriots Rieder ch’eran gia stads mes benefacturs a Genua. Jau n’hai betg numnà els là, ma n’als dastg betg sursiglir qua.

Da Genevra a Losanna hai jau gì l’onur da viagiar cun signur adjutant maior Weber da l’emprim regiment svizzer, oriund da Turitg. Nus avain deplorà da betg pudair cuntinuar ensemen noss viadi. El ha stuì viagiar vinavant ed jau sun restada enavos.

A Losanna sun jau ma trategnida set dis. Signur Ciliax (marchand drapier et tailleur) m’ha purschì generusamain albiert. Jau sun ma sentida bain en il ravugl da sia famiglia ed hai pudì ruassar en buna cumpagnia. Dieu veglia remunerar er en l’avegnir questas olmas generusas e curunar ellas cun sia benedicziun. La brev da recumandaziun da signur cont de Polignac a las differentas loschas da l’urden dals johannits ha gì in effect benedì. A Losanna sa chattan duas da questas fraternitads cun il num da la ‹Cordialitad› e da la ‹Speranza›. Pelvaira: nagut na po esser pli cordial che la participaziun da signur Bomeley sco ch’ella è sa mussada en las duas societads. In ami betg main premurà e generus hai jau chattà en la persuna da signur Reymond en l’administraziun da posta dal chantun Vad. El ha tranter auter procurà per in bigliet liber fin Wifflisburg tras il signur colonel e directur da posta Tournet. Latiers ina recumandaziun al ludaivel Uffizi da posta a Berna da sa mussar generus.

Essend che la posta per Berna parta la saira a las sis e mesa e charrescha l’entira notg, era jau, finalmain arrivada, uschè stancla e plain sien che jau n’avess mai pudì cuntinuar mes viadi. Glieud giuvna po bain viagiar ina fin duas notgs atras, ma per ina dunna da passa 60 onns ch’è vegnida bittada lunsch per il mund enturn, è il basegn da durmir bain legitimà. En il Gasthof zur Krone pon ins ruassar en urden, ed il curtaschaivel e servetschaivel signur Reisinger ha bun quità per ses giasts. Qua hai jau er retschet la visita nunspetgada da signur commerziant Stapfer ch’ha demussà a mai blera amicizia e gentilezza.

Damai ch’è sa mussada ina chaschun da cuntinuar il viadi fin a Baden, hai jau prendì quella e sun viagiada en cumpagnia da dus simpatics giuvens da Glaruna. Nus essan stads sur notg ad Aarau en il Wildenmann ed avain cuntinuà la damaun fin a Baden per far là il paus da mezdi. Qua è er gist arrivà in charrotschier romand. El vegniva da Basilea e gieva a Turitg per signuria franzosa. Cun quel essan nus viagiads fin Turitg.

Igl era tard ed il charrotschier era s’annunzià en il Gasthaus zum Schwert. Er jau sun restada là. Igl era gist ils dis da la Dieta e tut era gia occupà. Malgrà quai m’ha l’ustier dà ina chombretta per intgins dis. Jau hai fatg diever da quels dis per m’infurmar in pau en mia citad nativa e per tschertgar vegls enconuschents e chattar tras lur agid ina dimora per pli lung temp.

Per l’emprim sun jau ida tar la chara dunna O. Questa char’amia carteva che jau saja gia daditg morta ed è stada – co duai jau dir – schoccada ni intgantada. Cur che jau hai ditg che jau veglia restar qua intgin temp ed hai supplitgà ella da ma gidar a chattar ina dunsaina, ha ella laschà dar en il chau che nus pudessan spluntar tar noss’amia cuminaivla, dunna Trüchtinger. Quella pudessi avair plaz. Jau hai dumandà nua ch’ella stettia e sun ida giu dal flatg tar ella.

«Per l’amur da Dieu, danunder vegns er ti pomai?», è stà l’emprim clom da la cordiala amia da giuventetgna che m’ha enconuschì dalunga. Jau hai raquintà curtamain sur da mes gronds viadis e da la situaziun preschenta e l’hai supplitgà da vulair prender si mai tar ella, sch’insaco pussaivel. Quai stoppia ella discutar l’emprim cun ses consort, ha la nobla olma ditg. Ed il generus pèr d’amis ha acceptà mai en si’abitaziun. Cuntenta sun jau chaminada en il Schwert per mias chaussas e sun ma chasada en il nov quartier.

Silsuenter n’hai jau betg pers temp da far mias visitas tar las venerablas famiglias, las qualas avevan dà incumbensas ni recumandaziuns a Livorno ed en auters lieus. Uschia hai jau bainspert fatg enconuschientscha cun blers umans generus ch’ins chatta anc, Dieu saja ludà, a Turitg senza grondas difficultads. Oravant tut è sa distinguì en quels fatgs e sa fatg meritaivel il signur S.S.P. ch’è sa dà bregia per mai ed ha intermedià il contact cun la venerabla loscha da framassuns cun num Umilitanza. Gia il num da questa loscha vegn a persvader mes lecturs ch’i na m’è betg lubì d’exprimer l’engraziament per las grondas bunas ovras ch’els han evocà en mes cor. Ella vegn a restar tranter sias soras betg mo sco exempel da l’umilitanza, mabain er sco muster da nobla generusadad.

Plinavant hai jau anc stuì ponderar co che jau mezza pudess far insatge per mes mantegniment. Uschia sun jau vegnida sin l’idea da scriver mia biografia e mia sort e laschar stampar quella e qua tras fadiar dus raps. Jau era da l’avis che cun descriver las admirablas constellaziuns da la providientscha che jau hai gì, pudess jau manaivel entupar lecturs avunda per far in’ediziun vaira gronda e na ma fascheva betg quitads lasura.

Ma las pli grondas difficultads hai jau gì cun l’execuziun. Pertge che jau n’aveva betg fatg notizias e stueva raquintar mo or da la memoria. Ma cun visitar in suenter l’auter er tut mes parents vivents, hai jau chattà in che jau carteva gia daditg mort, essend el enconuschent da pitschen per in cratsch. Quest bun um ha empermess ses agid. Tge ch’el ha fatg tut, ha el nudà en l’introducziun.

Damai ch’ins na vegn dentant betg bainstant cun scriver cudeschs, hai jau anc gì in’autra missiun. Il lectur bainvulent na vegn betg ad avair emblidà tge considerabla summa che jau aveva reclamà suenter la mort da mes um tar la regenza franzosa. Jau aveva gia stuì bandunar Paris avant che saja arrivà il conclus da la regenza areguard mia petiziun.

Damai che la Dieta federala aveva gist lieu quest onn a Turitg, hai jau tschiffà la chaschun da ma drizzar a si’Excellenza, l’ambassadur da la Frantscha, il cont da Talleyrand. Quel l’ha acceptà en moda zunt bainvulenta e m’ha dà in’audienza da bunamain duas uras. El m’ha segirà cun pleds liants da sustegnair quella. Ed el m’ha supplitgà da far in’instanza a sia Maiestad, il colonel general dals Svizzers, e da trametter quella ad el per ina verificaziun ch’el possia intermediar vinavant quella. Quai hai jau er fatg.

Dal success da quest’instanza dependa fortuna ni disfortuna da mes vegls dis. Jau na poss dentant betg m’imaginar in nunsuccess sin fundament da l’intercessiun dal minister bainvulent e pussant, da l’enconuschenta buntad e giustia da sia Maiestad il retg e da ses frar illuster. Possia la providientscha ademplir mes giavischs, sinaquai che jau possia onurar vinavant la buntad divina e clamar cun in’olma plaina d’engraziament: Fin qua ha il Segner gidà!


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Lebensbeschreibung der Wittwe des Obrist Florian Engel von Langwies, in Bündten, geborner Egli von Fluntern, bey Zürich. Enthaltend die Geschichte ihres Herkommens, Jugendschicksale, Verheurathung und weitläufige Reisen im Gefolge der französischen Armeen durch ganz Frankreich, die Niederlande, Italien, Spanien, Portugall, die Oesterreichischen und Preussischen Staaten, Deutschland und besonders auch der Expedition in Egypten, und einer spätern Reise nach Amerika. Von ihr selbst beschrieben, und von einem älteren Verwandten revidiert und mit Anmerkungen begleitet. Turitg 1821. [Transponì tenor la reediziun amplifitgada dal 1825].


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Translaziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse